HÆSTARÉTTARDÓMAR 1998 Efnisskrá til bráðabirgða 2. hefti Bls. AÖAFAFBEIð ddr 1824 AÖfINNSLUr 1129, 1157, 1567, 1572 Aðilaskipti rr 1115 Aðild rr Aflaheimild Afsláttur... ATUF ner 1522 ÁDYFEÐ lr 859, 945 Ábyrgð framkvæmdastjóra 2... 1067 Áfengislagabrot reru 969 ÁLTÝJUÐ rn 922, 1775 ÁkÆTAa „renna 1716 Ávana- Og fíkiefni rr 969, 1162 Biíðlaun rr 750 Bújörð 2... 1094 Börn rr 1315 Dánarbússkipti ................. rr 818, 1131, 1134, 1694 Dómarar... 1469 Dómtúlkur 1682 Dráttarvextir 1481 Eftirlit rr s81 Eignarnám 985 Eignarréttur... 847, 1769 Einkahlutafélag ................... rr 1795, 1807 Endurupptaka .......... 914, 922, 939, 1567, 1692 Erfðaskrá dd narrrrrr rr 1134 Farbann 845, 1049, 1571 Fasteignakaup 156 Ferðaskrifstofa 867 Fiskveiðar... Sel Fjárnám 847, 1050, 1337, 1795, 1800 Fjársvik rr 1082, 1716 Flugvélar... 1846 Forsjá Framsal boðs ............. rr 1537 Bls. Frávísun: a) Frá héraðsdómi ....................000 00 1131, 1204 b) Frá Hæstarétti ................ 1561, 1686, 1793 Frávísun frá héraðsdómi að hluta ................0.00.0 0000. 0 rent 1602, 1745 Frávísunarúrskurður felldur úr gildi ................. 0000 1157 Frávísunarúrskurður staðfestur ................000..0 0000. 0 0 829, 1556 FYRIFSVAF dress arnar arnar 1795 FYTNINÐ ......... renna innstratiittrrrrrrr rr Galli rr Geðheilbrigði .......... nn rrerrrrrrrrsasnnnnnnrrrrrr rr Geymslugreiðsla GjafsÓkn 2... 1134, 1227, 1426, 1446, 1782 Gjaldþrotaskipti 731, 859, 1050, 1567, 1602, 1745, 1795, Gjöf rns rrr ter 1602 Greiðsla 0... 1653 Greiðslustaður 1481 Gæsluvarðhald: Gæsluvarðhald ................00...0 0. nanna 1561 2. mgr. 103. gr. Í. fr. 19/1991 ................ 000. 843, 1551, 1690 a-liður 1. mgr. 103. gr. 1. nr. 19/1991 ............... 1040, 1053, 1343, 1533 LL LE RA ELLER ER RE RE EEE ERNA E SSF ELLER 1553, 1563, 1565 c-liður 1. mgr. 103. gr. 1. fr. 19/1991 ..............0 rr 1358 c liður 1. mgr. 103. gr. og 106. gr. 1. nr. 19/1991 2... 1129 Handveð ......... rennt Hefð err Hlutafélög Hlutdeild HúsaleigusamniNngur .........0..0........ tree 1496 Innsetningargerð .................. Kaupmáli Kaupsamningur .................0. err 799, 897, 1705 Kjarasamningur .....dddaaaaanassssansararrrrrerrrrrr neee 192, 1272, 1281 Klám err Kröfulýsing .......0..0..00 rr KVÖð rr Kynferðisbrot . Kærufre€stur .............0..0ar rare Kæruheimild Kærumál: AðfATAFBEFð dd. 1824 AðfinnsSlur ret rrrarrnrrrnrrnrrnn 1129, 1157, 1567 Bls. Aid rr 1131, 1682 Dánarbússkipti -............... 818, 1131, 1134, 1694 Dómtúlkur „........ rr 1682 Eignarréttur... 847 Einkahlutafélag .................. 1795, 1807 Endurupptaka ............. rr 1567, 1692 Erfðaskrá rr 1134 Farbann ......... rr 845, 1049, 1571 Fjárnám 847, 1050, 1337, 1795, 1800 Frávísun: a) Frá héraðsdómi .............0..0. rr 1131 b) Frá Hæstarétti 2... 1561, 1686, 1793 Frávísunarúrskurður felldur úr gildi ....................... 1157 Frávísunarúrskurður staðfestur 829. 1556 FYRIFSVAF ....... rr 1795 GjafsÓkn ......... rr 1134 Gjaldþrotaskipti ......... 1050, 1567, 1795 Gæsluvarðhald: Gæsluvarðhald .............00...... rr 1561 2. mgr. 103. gr. 1. fr. 19/1991 dd... 843, 1551, 1690 a-liður 1.mgr. 103.gr. 1. nr. 19/1991 ............. 1040, 1053, 1343, 1533, Bennett R ELLER ENN RL RR 1553, 1563, 1565 c-liður 1.mgr. 103.gr. 1. nr. 19/1991 ddr 1358 c liður 1.mgr. 103.gr. og 106. gr. 1. nr. 19/1991 „eee 1129 Innsetningargerð ...................... rr 1346 Kaupmáli ......... rr Kröfulýsing - Kvöð lr Kærufr€stur ........... rr 1561 Kæruheimild ................ - 1686, 1793 LeigusamnINgUr -........ -.. 1042 Lögbann „rr „.. 1807 Lögmæt forföll... 1692 Lögræðissvipting ............... rr 837 Lögvarðir hagsmunir .................... err 1793 Málsástæður .............. err 1050 Málskostnaðartrygging .............)).... rr 1327 Málskostnaður .............. rr 840, 1686 NaUðASAMNINgUr „LL... 1034 NauðungAarsala .......... rr 1331 Nauðungarvistun ................. rr 1682 Bls. ÓmMErkiNg l..rrrrrrrnrrnrrnrrrrrrnrn 1157 Ómerking úrskurðar hétaðsdóms ............0.00eeneee 1682 Ráðgefandi álit EFTA-dómstólsins ....................a.aee err 1361 Res judicata Sjálfræði Skattar Stjórnarská Stjórnsýslukæruheimild ....................000er tears 829 Sveitarfélög err Umferðarréttur Útburðargerð .......d...rrrnrrrarr nenna Vanreifun „rns tran Virðisaukaskattur ...................... eens 829 Lausafjárkaup ................. err nrrrrannnr etan 1209 LeigusamniNgUr ........ err eesnrrersnnnrrrrranrrrtrnnrnrrrrr re 1042 LÍfeyriSSJÓðIr 0... 1426 Líkamsárás „....... 768, 783, 1021, 1055, 1584, 1832 Líkamstjón 1762, 1782 Lyfjaverð neee erat 1662, 1677 Læknar... 1446 Læktaráð dd... 1446 Lögbann rns nrrrrrrrrnrrnannn rare 1807 Lögmæt forföll ...errrrrererranannanrr rr 1692 Lögræðissvipting ............... ee terrrnnrrennrtanrraarrranrrrrn near 837 Lögvarðir hagsmunir ........... eee nnarnenrrrrrrrranrnnnn nr 1793 Manndráp rr rssnnerrrannn are rrannr rennt 1503 Mannréttindasáttmáli Evrópu 1376 Málsástæður .............00. 000. 1050, 1496 Málskostnaðartrygging annnars rare 1327 Málskostnaður ..........0... rr .. 840, 1686 NAUðASAMNINÐUF „ld rrrrnrsnssnnrrrrrrr err rrnn 1034 Nauðungarsala „0... eererrrrrrnnnnnnnrr rr rrrtrnnnnnrr 1331, 1537 NauðungArviStun err errr err 1682 NEYÖAFVÖFN rrrrrerrrrrrnnnnnnnrrrrrrrrrrrarnnnnnnanerrr 1021, 1584 Niðurlagning stöðu 1291 Opinberir starfsmenn ....................aaa rr rrrrrrrannnnn 750, 1291, 1426 Ógildi lÖggEerniNgS „...........0r ene 792 Ógilding löggernings . Ógilding samnings ............. ÓmMerking Ómerking ummæla Bls. Ómerking úrskurðar héraðsdóms ...........0. 1682 Óvenjulegur STEIÖSÍUEYrIr ......... rr 1317, 1745 Ráðgefandi álit EFTA-dÓmstólsins ............ 1361 RÁN rr 1503 RES júldicata ......... rr 1556 Reynslulausn ............. rr 183 Ritun 737, 1602, 1745 Sakarskipting .............. rr 1846 Samkeppnismál .............. rr 1300 Sératkvæði ....................... 1094, 1238, 1252, 1257, 1262, 1267, 1300, 1426 Hanns kn terra 1446, 1522, 1615, 1634, 1846 SÉTÁlit rr 1012 Sjálfræði ......... rr 837 Sjálfskuldarábyrgð .............0... rr 1775 Sjúkrahús -............... err 1446 Skaðabætur ......................... 756, 799, 1021, 1115, 1227, 1291, 1437, 1446, Hannes r rr 1503, 1724, 1762, 1782, 1846 Skattar rr 1094, 1800 Skilasvík ............. rr 1082 SkilÖrð ........ 768, 1082, 1494, 1716, 1832 SkilOrðSsrOf ..... renn 1584 Skip ner 799, 1209, 1724 Skipulag ...... rr 985 Skjálafals ........... rr 1572 Skriflega flutt Mál ................. rr 1115 Skiildabréf „rr 897, 1481, 1572, 1653 SÍYSALTYREINg „rr 1522 Stimpilgjald ......... rr 1537 StjÓrmarSskÁ ........... rr 829, 881, 1376 StJÓFNSÝSlA ddr 985, 1300 Stjórnsýslukæruheimild ..................... err 829 Stjórnvaldsákvörðun Þ.e 1662, 1677 Sveitarfélög ............. rr 1800 Sveitarstjórn... 985 SöÖltihagnaður Þ.e 1094 Tékkar... 1716 Tilboð ...... eeen 1724 Tiltaun .......... rr 914, 939 Tjáningarfrelsi... 1376 Tolllagabrot ............... rr 914, 922, 939, 1190 TEYÐBINÐ rr 867 Bls. Tryggingarbréf 1615, 1634 UMbOð creates 867, 979 Umboðssvik 1716 Umferðarréttur 1346 UPpSÖÐN ner raarrarraannrrrnnnen ner 1496, 1595 Upptaka der resannrrrnnnr renna reri 1572 ÚLDUFÐAFBEFÐ dress 1042 Útivist „err 1115 Vanhæfi renna 1469 Vanreifun rss rr 1131, 1204, 1602 VÁtryggINg ner enrrnnrranerttsnrrrnnn rennt 1762 Vátryggingar dd... rrrrrrrrrrnnnnnnn reset nrrrr tran 1522 Veðsetning .........er rare nn 1615, 1634 Veiðiheimildir 799, 1209, 1724 VerkSAMNINgUr ..nnnnnnnrrrrrrrrrrrrrernrrerrrrer 951, 1365, 1469 Viðskeyting „ld... raannrrrrrrrrrnnnn nanna 1769 Viðtökuréttur ........... sera 1481 VINNUSAMNINGUr Þ.e 792, 859, 951, 1281, 1595 ViNNUSlyS ..nnassrsrnnsrannanaaarrrrerer rare 1437, 1846 Virðisaukaskattur ..........00....... renna 829, 1204 Víxilmál rss trans terra 979 ÞiNglÝSINg 2. 1227, 1238, 1252, 1257, 1262, 1267, 1653 Þjófnaður ..........errerrrtarrraanrrrnnrerannrern nennt 1489 Þjónustigjöld „deres nenna 881 Ærumeiðingar rr 1376 Ökuréttindi erna 1494 Örorka rr 1762, 1782 Hæstaréttardómar. Útgefandi: Hæstiréttur. LXXVIHI. árgangur. 2. hefti. 1998 Fimmtudaginn 26. febrúar 1998. Nr. 265/1997. — Þrotabú A. Finnssonar hf. (Gunnar Jónsson hrl.) gegn Birgi Á gústssyni (Árni Pálsson hrl.) Gjaldþrotaskipti. Riftun. Óvenjulegur greiðslueyrir. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 20. júní 1997. Hann krefst þess, að rift verði með dómi greiðslu 24. mars 1994 á skuld A. Finnssonar hf. við stefnda, að fjárhæð 1.555.897 krónur, og að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 842.463 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá fyrr- nefndum degi til greiðsludags. Þá krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst þess aðallega, að héraðsdómur verði staðfestur og áfrýjandi dæmdur til að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti, en til vara, að greiðslukrafa áfrýjanda verði lækkuð og málskostnaður falli þá niður. I. Samkvæmt gögnum málsins leitaði Aðalgeir Finnsson, sem þá var forsvarsmaður samnefnds hlutafélags, í mars 1990 eftir tilboðum í hönnunarvinnu vegna byggingar íbúðarhúsa við Drekagil á Akur- eyri. Stefndi gerði félaginu tilboð 22. þess mánaðar vegna verk- fræðistofu sinnar ásamt Aðalsteini V. Júlíussyni vegna AVJ-teikni- 738 stofunnar, þar sem þeir buðust til að taka að sér verkið fyrir 3.975.000 krónur auk virðisaukaskatts. Tilboði þessu var tekið. Gerður var texti skriflegs samnings um verkið. Í honum var ráðgert, að verkkaupi greiddi verklaunin í sex áföngum eftir því, sem verk- inu miðaði fram, en um form á greiðslum var ekki sérstaklega mælt. Samkvæmt því, sem komið er fram í málinu, er óvíst, hvort samn- ingstexti þessi hafi verið undirritaður, en óumdeilt er, að aðilar að honum hafi lagt til grundvallar þá skilmála, sem þar var kveðið á um, meðal annars að því er varðar umfang verksins og heildar- fjárhæð verklauna. Á tímabilinu, sem verkið var leyst af hendi, mun félagið A. Finnsson hf. hafa tekið við fyrrnefndum byggingarfram- kvæmdum, og virðast samningsaðilar hafa lagt til grundvallar, að það félag yrði upp frá því verkkaupi. Eins og greinir í héraðsdómi, töldu verktakar sig hafa lokið um vorið 1993 við störf, sem 4.426.382 krónur hafi átt að greiða fyrir auk virðisaukaskatts. Er þar um að ræða upphaflegu samningsfjár- hæðina, 3.975.000 krónur, að viðbættum verðbótum. Sýnist vera óumdeilt, að hvorum verktaka hafi borið að fá helming verklauna, og nam því hlutur stefnda af framangreindri fjárhæð 2.213.191 krónu. Til greiðslu á þessu virðist stefndi ekki hafa fengið annað í hendur en samtals 749.000 krónur með tveimur víxlum, sem verk- kaupinn mun hafa afhent honum á árunum 1992 og 1993, og 996.000 krónur með skuldabréfi, út gefnu af verkkaupanum 10. apríl 1992, til greiðslu á 18 mánuðum með sex jöfnum afborgunum á þriggja mánaða fresti. Umrædda víxla mun stefndi ekki hafa fengið greidda, en að afdrifum skuldabréfsins er nánar vikið hér á eftir. Í málinu liggja fyrir tvö skjöl með yfirskriftinni „kauptilboð“, sem stefndi og A. Finnsson hf. undirrituðu 26. október og 10. desember 1993. Í báðum skjölunum er kveðið á um, að stefndi kaupi af fé- laginu raðhús að Drekagili 12 á Akureyri fyrir 7.985.000 krónur. Á skjölunum er hins vegar munur, að því er varðar, hversu mikið stefndi skyldi greiða af kaupverðinu með peningum og yfirtöku áhvílandi veðskulda, auk þess að í fyrra tilvikinu var ráðgert, að hluti þess yrði greiddur með húsbréfum. Þá er jafnframt sá munur á kaupskilmálum, að í eldra skjalinu var miðað við, að húsið yrði af- hent 15. desember 1993 og framkvæmdum utanhúss lokið 1. sama 139 mánaðar, en í hinu yngra, að afhent yrði 1. febrúar 1994 og nefndum framkvæmdum lokið 15. maí sama árs. Skriflegur kaupsamningur var gerður 24. mars 1994 um kaup stefnda á umræddu raðhúsi. Var kaupverð samkvæmt honum hið sama og í áðurnefndum tilboðum, en greiðsluskilmálar voru hins vegar aðrir. Samkvæmt samningnum skyldi stefndi greiða útborgun kaupverðs í tvennu lagi, með 1.124.400 krónum við gerð samnings- ins og 431.497 krónum 1. apríl 1994. Afgang kaupverðs átti stefndi að greiða með því að taka að sér áhvílandi veðskuldir vegna hús- bréfa, 4.637.088 krónur, og við Trésmiðafélag Akureyrar, 1.792.015 krónur. Raðhúsið átti að afhenda 25. mars 1994. Í samningnum var ekki vikið sérstaklega að framkvæmdum utanhúss að öðru leyti en því, að tekið var fram, að seljandi skuldbyndi sig til að „standa við gerðan samning um lokafrágang utanhúss“. Óumdeilt er, að stefndi greiddi ekki fyrrgreinda útborgun kaupverðs með peningum, heldur með skuldajöfnuði. Í skýrslu fyrir héraðsdómi kvað stefndi fyrri út- borgunargreiðsluna, 1.124.400 krónur, hafa svarað til fjárhæðar skuldar A. Finnssonar hf. við sig samkvæmt áðurnefndu skuldabréfi frá 10. apríl 1992, en þær 431.497 krónur, sem hafi átt að greiða Í. apríl 1994, „hafi bara verið stilltar upp“. Krafa áfrýjanda um riftun beinist að þeim samanlögðu greiðslum, sem stefndi fékk með þess- um hætti. 11. Til stuðnings kröfu um sýknu ber stefndi einkum fyrir sig, að ekki sé fullnægt skilyrðum 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrota- skipti o. fl. fyrir riftunarkröfu áfrýjanda. Stefndi telur sig ekki hafa fengið greiðslu með gerð kaupsamningsins við A. Finnsson hf. í óvenjulegum greiðslueyri, því að þegar við gerð samnings um hönn- unarvinnu stefnda hafi forráðamaður félagsins sett það skilyrði, að stefndi yrði að taka við íbúð sem greiðslu, ef ekki tækist að selja þær, og hafi hann gengið að þessu. Þessi málsástæða fær nokkurn stuðning í framburði Aðalgeirs Finnssonar og Aðalsteins V. Júlíus- sonar fyrir héraðsdómi. Hins vegar verður að líta til þess, að í texta skriflegs verksamnings um hönnunarvinnu stefnda, sem liggur þó ekki fyrir undirritaður, var enginn fyrirvari gerður um heimild verk- 740 kaupa til greiðslu með þessum hætti, heldur var mælt fyrir um greiðslu ákveðinna fjárhæða í sex áföngum eftir framvindu verksins. Staðhæfing stefnda fær ekki heldur stuðning í öðrum skjölum máls- ins, sem stafa frá þeim tíma, þegar verksamningur var gerður. Á ár- unum 1992 og 1993 fékk stefndi, sem áður segir, frá A. Finnssyni hf. tvo víxla og skuldabréf. Afhending þessara viðskiptabréfa, sem voru fyrir samtals 1.745.000 krónum, fær ekki samrýmst því, að samið hafi verið um, að stefndi yrði að hlíta því að fá sinn hluta verklauna greiddan með afsali fyrir íbúð, en í málinu liggur ekkert fyrir um, að þessi hluti stefnda hafi numið hærri fjárhæð en 2.213.191 krónu auk virðisaukaskatts, svo sem áður er getið. Þá verður ekki litið fram hjá því, að þótt rætt hefði verið við gerð verksamningsins um hönn- unarvinnu stefnda um skilmála þess efnis, sem hann ber fyrir sig í þessu sambandi, þá hefði slíkur skilmáli ekki breytt því, að enginn samningsaðila hefði getað krafist þess á sitt eindæmi, að verkkaup- inn efndi greiðsluskyldu sína með öðru en peningum. Þegar alls þessa er gætt, verður ekki fallist á, að sýnt hafi verið fram á, að - stefndi hafi samið með bindandi hætti þegar í byrjun um að taka við íbúð sem greiðslu úr hendi A. Finnssonar hf. Greiðsla verklauna til stefnda og skuldar við hann samkvæmt skuldabréfi, sem var innt af hendi með skuldajöfnuði á hluta kaupverðs fasteignar, verður því talin hafa farið fram með óvenjulegum greiðslueyri. Í kaupsamningi stefnda við A. Finnsson hf. 24. mars 1994 var, sem áður segir, mælt fyrir um, að stefndi greiddi við samningsgerð 1.124.400 krónur, en 431.497 krónur 1. apríl sama árs. Stefndi hefur borið því við, að greiðsla á 1.124.400 krónum hafi í reynd verið innt af hendi með afhendingu áðurgreinds skuldabréfs við gerð kauptil- boðs 26. október 1993. Fyrir þessari staðhæfingu, sem stangast á við afdráttarlaus fyrirmæli í kaupsamningi, hafa ekki verið færðar við- hlítandi sönnur. Verður því að miða við, að greiðslurnar, sem áfrýj- andi krefst, að rift verði, hafi farið fram eins og greindi í kaupsamn- ingi. Óumdeilt er, að frestdagur við gjaldþrotaskipti áfrýjanda hafi verið 20. júní 1994. Er þannig ekki hald í þeirri málsástæðu stefnda, að ekki hafi verið greitt á síðustu sex mánuðum fyrir frestdag, svo sem áskilið er í 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991. Stefndi hefur ekki sýnt á annan hátt fram á, að umrædd greiðsla hafi mátt virðast venjuleg, eins og atvikum var háttað. Samkvæmt 741 þessu og öðru því, sem að framan greinir, verður fallist á kröfu áfrýjanda um riftun á greiðslu skuldar A. Finnssonar hf. við stefnda, að fjárhæð 1.555.897 krónur. III. Áfrýjandi krefur stefnda, sem fyrr segir, um 842.463 krónur vegna riftunar á framangreindri greiðslu skuldar. Fjárhæð þessa finnur áfrýjandi þannig, að frá skuldinni, 1.555.897 krónum, dregur hann 713.434 krónur. Er þar um að ræða samanlagða upphæð níu liða, sem áfrýjandi viðurkennir, að stefndi eigi rétt á að fá dregna frá endurgreiðslu sinni, vegna þess að raðhúsið að Drekagili 12 hafi ekki verið afhent á umsömdu byggingarstigi samkvæmt kaupsamn- ingnum 24. mars 1994. Fyrir Hæstarétti lýsti stefndi sig samþykkan útreikningi áfrýjanda á umræddum níu liðum, ef frá er talinn frá- dráttur vegna kostnaðar stefnda af frágangi lóðar og hússins að ut- anverðu. Telur stefndi þennan kostnað nema 350.000 krónum, en áfrýjandi 343.698 krónum. Þá telur stefndi sig að auki eiga rétt á að fá dregna frá fjóra aðra kostnaðarliði, sem áfrýjandi telur ekki efni til að viðurkenna, að samanlagðri fjárhæð 576.504 krónur, auk 250.000 króna í bætur „vegna afhendingardráttar og annarra van- efnda“, svo sem stefndi kemst að orði í sundurliðun á kröfum sín- um. Um ágreining aðila um frádrátt vegna kostnaðar af frágangi lóðar og hússins að utanverðu vísar áfrýjandi til þess, að fjárhæðin, er hann viðurkennir sem rétta, taki mið af fyrirliggjandi gögnum um raunverulegan kostnað stefnda af þessum sökum. Í tengslum við þetta ber að gæta að því, að við munnlegan flutning málsins fyrir héraðsdómi var færð til bókar yfirlýsing lögmanns áfrýjanda um, að hann viðurkenndi, að umræddum frágangi væri þá ekki enn lokið, og teldi hann, að „kostnaður þess vegna sé kannski um kr. 20.000%. Í ljósi þessarar yfirlýsingar er rétt að taka til greina kröfu stefnda að þessu leyti, þannig að frá greiðslukröfu áfrýjanda dragist 6.302 krónur til viðbótar við þá fjárhæð, sem hann hefur viðurkennt og áður greinir. Meðal þeirra liða, sem aðila greinir með öllu á um, hvort koma eigi til frádráttar kröfu áfrýjanda, er í fyrsta lagi kostnaður af 80 fer- metrum af parketi á gólf raðhússins. Stefndi telur sig eiga tilkall til 142 frádráttar á 360.000 krónum af þessum sökum. Í kaupsamningnum 24. mars 1994 var þess ekki getið, að seljandi skuldbyndi sig til að leggja þetta efni á gólf hússins stefnda að kostnaðarlausu. Í kauptil- boði 10. desember 1993 var tekið fram, að gólfefni fylgdu ekki, en á sérstökum viðauka við tilboðið sagði eftirfarandi: „80 fermetrar af beykiparketi á komið, 360.000 kr.“ Fallist verður á þann skilning áfrýjanda, að þessi ummæli í viðaukanum hafi ekki falið í sér, að stefndi ætti rétt á að fá gólfefnið lagt í húsið sér að kostnaðarlausu, enda hefur stefndi ekki fært á annan hátt viðhlítandi sönnur fyrir því, að sú hafi verið ætlun samningsaðila. Verður þessi kröfuliður því ekki tekinn til greina. Í öðru lagi deila málsaðilar um, hvort stefnda beri endurgreiðsla á skipulagsgjaldi vegna raðhússins, að fjárhæð 42.026 krónur. Um þetta gjald liggja ekki fyrir önnur skjöl í málinu en kvittun til stefnda fyrir greiðslu þess 1. mars 1995. Við munnlegan flutning málsins fyrir Hæstarétti kom fram sá skilningur af hálfu beggja að- ila, að skipulagsgjaldið hefði ekki verið lagt á, fyrr en eftir að stefndi fékk raðhúsið afhent. Í kaupsamningnum um húsið var mælt fyrir um, að kaupanda bæri að greiða skatta og skyldur af því eftir afhendingu þess. Við úrlausn um þetta deiluefni aðila verður að leggja þetta ákvæði samningsins til grundvallar, enda voru þar ekki sérstök fyrirmæli um skipulagsgjald. Samkvæmt því verður þessum kröfulið stefnda hafnað. Í þriðja lagi er ágreiningur um, hvort stefndi eigi rétt á því að fá dreginn frá kröfum áfrýjanda kostnað af flísalögn, 158.691 krónu. Hvorki var mælt fyrir um skyldu seljanda til að annast þennan verk- þátt á sinn kostnað í kaupsamningnum 24. mars 1994 né kauptilboð- um frá 26. október og 10. desember 1993. Gegn þessu hefur stefndi ekki leitt nægileg rök að því, að samið hafi verið um, að verk þetta yrði unnið honum að kostnaðarlausu. Verður þessum lið því einnig hafnað. Í fjórða lagi deila aðilar loks um, hvort kostnaður af vinnu við glerjun raðhússins, að fjárhæð 15.787 krónur, eigi að koma til frá- dráttar kröfu áfrýjanda. Fyrirliggjandi skjöl um þennan kostnað bera ekki nægilega skýrt með sér, að hann hafi komið til af þeim sökum, sem stefndi heldur fram. Verður því ekki fallist á þennan kröfulið. 743 Fyrrnefnd krafa stefnda um bætur vegna afhendingardráttar og annarra vanefnda er ekki studd slíkum rökum, að fært sé að taka hana að neinu leyti til greina gegn andmælum áfrýjanda. Verður þeirri kröfu því hafnað. Samkvæmt framansögðu verður stefnda gert að greiða áfrýjanda 842.463 krónur að frádregnum 6.302 krónum, þ. e. 836.161 krónu. Áfrýjandi tilkynnti stefnda um riftun og krafði hann um endur- greiðslu með bréfi 25. nóvember 1994. Með vísan til 3. mgr. 9. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 verður stefnda því gert að greiða dráttarvexti af framangreindri fjárhæð frá 25. desember 1994, þegar mánuður var liðinn, frá því að áfrýjandi krafði hann fyrst um greiðslu. Stefndi verður dæmdur til að greiða áfrýjanda málskostnað í hér- aði og fyrir Hæstarétti, sem er ákveðinn í einu lagi, eins og í dóms- orði greinir. Það athugast, að mál þetta var þingfest fyrir héraðsdómi 23. febrúar 1995 og síðan tekið fyrir í alls tólf önnur skipti, áður en greinargerð stefnda var loks lögð fram í þinghaldi 11. janúar 1996. Eftir það tók héraðsdómari málið fyrir til gagnaöflunar og sáttaum- leitana 20. júní 1996, en frestaði því síðan um óákveðinn tíma til aðalmeðferðar, sem fór fram 15. apríl 1997. Finna verður að þessum töfum á rekstri málsins. Dómsorð: Stefndi, Birgir Ágústsson, greiði áfrýjanda, þrotabúi A. Finnssonar hf., 836.161 krónu með dráttarvöxtum samkvæmt TIl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 25. desember 1994 til greiðsludags. Stefndi greiði áfrýjanda samtals 350.000 krónur í málskostn- að í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 12. júní 1997. Mál þetta, sem upphaflega var dómtekið 14. apríl sl. og að nýju 15. f. m., hefur Gestur Jónsson hrl. höfðað með stefnu, út gefinni í Reykjavík 11. febrúar 1995 og birtri 17. s. m., f. h. þb. A. Finnssonar hf., kt. 551191-1179, Mörkinni 1, Reykjavík, á hendur Birgi Á gústssyni verkfræðingi, kt. 101039- 4049, Hrafnabjörgum 8, Akureyri. 744 Dómkröfur stefnanda eru þær, að rift verði með dómi greiðslu skuldar A. Finnssonar hf., að fjárhæð 1.555.897 kr., við stefnda 24. mars 1994. Auk þess er krafist, að stefndi verði dæmdur til að endurgreiða stefnanda 1.555.897 kr. með dráttarvöxtum skv. HI. kafla vaxtalaga frá 24. mars 1994 til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar skv. fram lögðum málskostn- aðarreikningi, samtals 396.925 kr., þar af málflutningsþóknun, 378.925 kr. Stefndi gerir þær dómkröfur aðallega, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda, og til vara, að stefnufjárhæð verði verulega lækkuð. Í báðum tilvikum er krafist málskostnaðar samkvæmt mati dómara. Stefnandi lýsir málavöxtum svo, að bú A. Finnssonar hf. hafi verið tekið til gjaldþrotaskipta með úrskurði Héraðsdóms Norðurlands eystra 30. júní 1994 og sama dag hafi Gestur Jónsson hrl. verið skipaður skiptastjóri. Frest- dagur við gjaldþrotaskiptin sé 20. júní 1994. Hinn 24. mars 1994 hafi stefn- andi og stefndi gert með sér kaupsamning um fasteignina Drekagil 12 hér í bæ ásamt tilheyrandi hlutdeild í sameign og leigulóðarréttindum. Umsamið kaupverð hafi verið 7.985.000 kr., sem greiða átti annars vegar með yfir- töku áhvílandi veðskulda, samtals 6.429.103 kr., og hins vegar með pening- um við samning 1.124.400 kr., og, 1. apríl 1994 431.497 kr., samtals 1.555.897 kr., sem eru stefnufjárhæð málsins. Endurskoðandi á vegum þrotabúsins hafi gert athugasemdir við kaupsamning þennan, þar sem útborgun stefnda, 1.555.897 kr., hafi ekki verið innt af hendi í samræmi við ákvæði samnings- ins. Með afhendingu fasteignarinnar hafi stefnandi hins vegar greitt að fullu viðskiptaskuld sína við stefnda. Hafi stefnda verið tilkynnt um riftun þess- arar ráðstöfunar með bréfi, dagsettu 25. nóvember 1994, og honum gefinn kostur á að greiða kröfuna án kostnaðar, svo og hafi hann verið krafinn 23. janúar 1995, en án árangurs, og sé því málshöfðun þessi nauðsynleg. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi vísar til þess, að greiðsla viðskiptaskuldar A. Finnssonar hf. við stefnda hafi verið með óvenjulegum greiðslueyri, þ. e., að fasteign teljist ekki venjulegur greiðslueyrir, en venjulegur sé sá greiðslueyrir, sem aðilar leggja til í upphafi, að notaður verði. Samkvæmt kaupsamningum átti að greiða við samning 1.124.400 kr. og 1. apríl 1994 431.497 kr. Ekki verði ann- að séð en samið hafi verið um annan greiðslueyri en í peningum í viðskipt- um þessum. Þá finnist ekkert um það í gögnum þrotabúsins, að greiðsla skuldar með þessum hætti hafi áður farið fram milli aðila, og sé ekki al- mennri viðskiptavenju fyrir að fara, hvað varðar uppgjör, með þessum hætti. Þá er því haldið fram, að ráðstöfun fasteignar til stefnda hafi verið honum til hagsbóta á ótilhlýðilegan hátt, en öðrum kröfuhöfum A. Finns- 145 sonar hf. til tjóns eða með öðrum orðum brotið á þeirri meginreglu, að kröfuhafar eigi að njóta jafnræðis við skipti þrotabús. Reisir stefnandi kröfur sínar og málsástæður á 134. og 141. gr. laga nr. 21/ 1991 og lýsir jafnframt yfir því, að stefndi geti komið að kröfum í samræmi við reglur 143. gr. sömu laga. Um vaxta- og málskostnaðarkröfu er vísað til Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 og 130. gr. laga um meðferð einkamála. Stefndi lýsir málavöxtum svo, að hann hafi ásamt Aðalsteini Júlíussyni gert tilboð í hönnunarvinnu fyrir Aðalgeir Finnsson hf. vegna fyrirhugaðra íbúðabygginga félagsins að Drekagili 2-28 hér í bæ 22. mars 1990, sbr. dskj. nr. 9. Hafi það numið 3.975.000 kr. auk virðisaukaskatts, 973.875 kr., alls 4.948.875 kr. Segir stefndi, að gert hafi verið uppkast að verksamningi milli aðila á því ári, en samningurinn aldrei undirritaður, vegna þess að Aðalgeir Finnsson hf. hafi ekki fallist á að greiða fyrir verkið með þeim hætti, sem áskilinn var, þ. e. a. s. í peningum. Hafi Aðalgeir Finnsson hf. gert kröfu um, að meiri hluti hönnunarkostnaðarins yrði greiddur með því, að stefndi tæki við íbúð í þeim húsum, sem fyrirhugað var að reisa við Drekagil, og hafi stefndi, Birgir, fallist á þetta. Í samræmi við samningsuppkastið, er miðað var við tilboðið 22. mars 1990, hafi aðilar verið sammála um, að greiðslur yrðu í anda uppkastsins, en þó háðar því, að sala íbúða gengi eftir og væri í samræmi við greiðslur. Staða samnings hafi verið endurskoðuð vegna vísi- töluhækkana vorið 1993 og hafi þá verið 4.426.328 kr. að viðbættum virðis- aukaskatti. Hluti stefnda, Birgis, var 50%, 2.213.164 kr., að viðbættum virðis- aukaskatti. Greitt hafi verið inn á þennan samning 25. mars 1993 með víxli á gjalddaga 2. júní þ. á., 500.000,00 kr. (401.606 kr. vsk.). Þennan víxil hafi stefndi selt Heklu hf., en hann hafi aldrei verið greiddur, og hafi hann þurft að leysa hann til sín úr lögfræðiinnheimtu með því að greiða 300.000 kr., en eftirstöðvar víxilskuldarinnar 9. febrúar 1995 nemi 537.250 kr. Greitt var með víxli 10. 4. 1992 200.000 kr. t vsk., samtals 249.000 kr., og hafi stefnandi greitt með skuldabréfi 13. 4. 1992 800.000 kr. vsk., alls 996.000 kr. Eftir- stöðvar, 811.555 kr. virðisaukaskattur, samtals 1.010.390 kr., hafi aldrei ver- ið greiddar. Dregist hafi, að gengið væri frá kaupsamningi um íbúð við A. Finnsson hf., þar sem félagið hafi ekki getað aflétt veðum af íbúðum, sem það hafði í smíðum. Það hafi loks verið 10. desember 1993, að endanlegur samningur komst á um kaup stefnda á íbúð að Drekagili 12, sbr. dskj. nr. 11. Ekki hafi verið unnt að gera kaupsamning um íbúðina fyrr en 24. mars 1994, vegna þess að fasteignaveðbréf komu ekki fyrr en í febrúar það ár og A. Finnssyni hf. tókst ekki að aflétta lánum fyrr. Frágangi íbúðarinnar hafi átt að vera lokið 1. febrúar 1994 og að utan 15. maí s. á. Verulegur dráttur varð á, að lokið væri við íbúðina á umsömdum tíma, og auk þess varð stefndi að 746 láta vinna á sinn kostnað nokkurn hluta við íbúðina að innan. Þá hafi A. Finnsson hf. aldrei lokið við frágang lóðar og húsið að utan. Málsástæður stefnda eru þessar: Aðalkröfu sína reisir hann á því, að þegar í upphafi hafi verið samið um, að hann tæki íbúð sem greiðslu fyrir vinnu sína. Hafi það verið skilyrði af hálfu Aðalgeirs Finnssonar hf. fyrir því, að stefndi og Aðalsteinn Júlíusson fengju hönnunarvinnu við Drekagil 2-28, að stefndi tæki íbúð sem greiðslu fyrir verk sitt. Hafi stefndi samþykkt þetta, en ekki hafi verið unnt að ganga frá kaupsamningi, fyrr en raun bar vitni, því að íbúðir þær, sem A. Finnsson hf. byggði, voru frá öndverðu fullveðsettar. Á dskj. nr. 16 sé yfirlit yfir greiðslur til stefnda og Aðalsteins Júlíussonar. Ljóst megi vera af því, að frá upphafi hafi verið gert ráð fyrir því, að greitt yrði að mestum hluta fyrir verk stefnda með íbúð. Skuldabréf á dskj. nr. 15, að fjárhæð 996.000 kr., út gefið 9. apríl 1992 af A. Finnssyni hf., hafi verið gert, er stefndi afsal- aði sér hönnunarrétti að verki sínu, sbr. dskj. nr. 17. Skuldabréf þetta hafi frá upphafi verið hugsað þannig, að það ætti að verða greiðsla, þegar A. Finnsson hf. gæti útvegað íbúð. Stefndi heldur því fram, að 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991 eigi ekki við, því að í upphafi hafi verið svo um samið, að stefndi fengi greitt fyrir vinnu sína að hluta með íbúð, og sé því ekki um óvenjulegan greiðslueyri að ræða. Bindandi kaupsamningur hafi komist á milli aðila 10. desember 1993, en frestdagur við gjaldþrotaskiptin hafi verið 20. júní 1994. Samkvæmt til- vitnuðu lagaákvæði sé það skilyrði, að greiðsla hafi farið fram síðustu sex mánuði fyrir frestdag. Ljóst sé, að kaupsamningur hafi komist á meira en sex mánuðum fyrir frestdag, og sé því lagaskilyrðum þegar af þeirri ástæðu ekki fullnægt. Svo sem áður er rakið, hafi dregist að ganga frá kaupum á íbúðinni, vegna þess að hún var yfirveðsett, sbr. veðbókarvottorð á dskj. nr. 14, en til þess að kaupin gætu náð fram að ganga, hafi tveir veðhafar, Bygg- ingafélag Gylfa og Gunnars hf. og Íslandsbanki hf., leyst íbúðina úr veð- böndum, að fjárhæð að nafnverði samtals 12.500.000 kr. Því sé ljóst, að sala íbúðarinnar hafi einungis haft áhrif á réttindi þeirra veðhafa, sem veð þessi áttu. Jafnræðisreglu gjaldþrotalaga hafi því alls ekki verið raskað. Hins veg- ar megi halda því fram, að ef kröfur stefnanda yrðu teknar til greina, myndi það hafa í för með sér, að hagur kröfuhafa stefnanda myndi batna á kostn- að stefnda. Tilgangur riftunarreglna gjaldþrotalaga sé sá að jafna stöðu kröfuhafa við gjaldþrot, sbr. t. a. m. 141. gr. laga nr. 21/1991. Stefnandi styðji kröfur sínar m. a. þessu ákvæði, sem eigi hér alls ekki við. Að því er kröf- una varðar, er hún til komin vegna þess kostnaðar, er stefndi varð fyrir 147 vegna vanefnda A. Finnssonar hf. Svo sem áður hefur verið rakið, urðu veruleg vanskil af hálfu félagsins á afhendingu, og leggur stefndi fram í málinu kvittanir fyrir greiðslu kostnaðar, er á hann hefur fallið vegna van- skila A. Finnssonar hf. Í viðræðum aðila, er staðið hafi með hléum í langan tíma, hafi komið fram, að stefnandi hafi fallist á kröfur stefnda í aðal- atriðum. Um frágang lóðar og hússins að utan er miðað við áætlun, sem er í vörslu stefnanda. Afhending íbúðarinnar hafi dregist og seljandi ekki lokið við hana, er hann varð gjaldþrota. Íbúðin var komin í umsamið ástand í byrjun júlí 1994 í stað 1. febrúar 1994, en ekki lokið við frágang lóðar fyrir 15. maí 1994. Vegna þessa gerir stefndi kröfur um, að tjón vegna afhend- ingardráttar verði metið að fullu til frádráttar. Í því sambandi bendir hann á, að vaxtakostnaður af áhvílandi lánum sé yfir 30.000 kr. á mánuði, en auk þess hafi stefndi orðið að greiða yfir 1.000.000 kr. umfram kaupverð. Vaxta- kröfu er mótmælt, sérstaklega upphafstíma vaxta. Verður nú rakinn framburður aðila og vitna svo og önnur gögn eftir at- vikum. Fyrir dómi bar stefndi, Birgir Valur Ágústsson byggingarverkfræðingur, að aðdragandi máls þessa hefði verið sá, að Aðalgeir Finnsson hf. hefði árið 1990 fengið svæðið Drekagil 2-28 hér í bæ til húsbygginga, en við verkinu hafi síðan tekið A. Finnsson hf. Hafi stefndi og Aðalsteinn Júlíusson gert tilboð í hönnun á byggingarsvæðinu 22. mars 1990, sbr. dskj. nr. 9. Hafi til- boðinu verið tekið og verksamningur gerður, en hann óundirritaður sama ár. Aðalgeir Finnsson, framkvæmdastjóri félagsins, hafi sett það skilyrði, að þeir yrðu að taka íbúð upp í vinnu sína. Hafi stefndi fallist á það og Aðal- steinn samþykkt vinnuskipti, vegna þess að hann hafi þá staðið í húsbygg- ingu. Þeir stefndi og Aðalgeir Finnsson hafi byrjað að ræða saman í sept- ember 1992 um íbúðarkaup stefnda, en kaupin strandað á því, að allar íbúð- irnar hafi verið kófveðsettar. Svo hafi um samist, að hann keypti raðhús að Drekagili 12, sem átti að vera með áhvílandi húsbréfum. Stefndi hafi ekki getað fengið húsbréf vegna eignastöðu sinnar og Aðalgeir Finnsson sjálfur gengið í það að fá húsbréf. Kauptilboð hafi verið gerð 26. október 1993 svo og 10. desember s. á., en A. Finnsson hf. ekki getað staðið við sinn hlut vegna veðsetninga. Í sambandi við tilboðið 10. desember 1993, þar sem rætt sé um 80 m? beykiparket, á gólf komið á 360.000 kr., þá hafi ákvæði þetta komið til vegna þess, að sér hafi þótt verð íbúðarinnar of hátt, en A. Finns- son hf. hafi komið til móts við sjónarmið sín, svo að hann hafi getað sætt sig við verðið. Flísalögn á baði hafi átt að fylgja svo og eldhúsinnrétting. Hafi það skilyrði frá A. Finnssyni hf. alltaf verið inni í myndinni að taka íbúð upp í hönnunarkostnað, ef íbúðirnar seldust ekki. Vegna erfiðleika A. 148 Finnssonar hf. við að létta af veðböndum hafi allt ferlið í húsakaupunum gengið mun hægar en til stóð. Verksamningurinn frá árinu 1990 hafi meira verið settur upp til málamynda, en þar hafi þó verið komnar dagsetningar á vinnuna, því að þeir hönnuðirnir hefðu alltaf getað innheimt fyrir verkið samkvæmt verðskrá. Sagði stefndi, að þeir Aðalsteinn Júlíusson hefðu af- salað sér hönnunarrétti að verki sínu árið 1992, og þá hefði skuldabréfið á dskj. nr. 15, að fjárhæð 996.000 kr., verið út gefið 10. 4. 1992. Hefði það átt að greiða sinn kostnað eða eftir atvikum ganga upp í kaupverð íbúðar. Með afsali hönnunarréttarins hefðu þeir sem hönnuðir glatað rétti sínum til að fá hönnunina greidda af kaupanda, og hefði það verið skilyrði húsnæðis- nefndar til þess að fá ekki bakreikning vegna kaupa nefndarinnar af A. Finnssyni hf. Ef Aðalsteinn Júlíusson hefði ekki afsalað sér hönnunarrétti á sínum hluta, hefði hann fengið kröfu sína greidda að fullu. Um yfirlýsingu á dskj. nr. 12, dags. 10. desember 1993, kvað stefndi hana ekki hafa falið í sér lokauppgjör, heldur verið drög fasteignasalans, sem var að reyna að ljúka málum við A. Finnsson hf., og hafi kaupsamningnum endanlega, sbr. dskj. nr. 3, verið stillt upp til þess að skuldajafna við A. Finnsson hf., en aldrei farið fram peningagreiðslur milli sín og A. Finnssonar hf. og félagið alltaf í skuld við sig. Hafi A. Finnsson hf. reyndar samþykkt víxil, að fjárhæð 500.000 kr., fyrir aðkeypta vinnu stefnda vegna jarðskjálftahönnunar, en víxil þennan hafi stefndi sjálfur þurft að leysa til sín ásamt ærnum inn- heimtukostnaði. Hafi málið gengið saman í desember 1993, þegar Aðalgeir Finnsson framkvæmdastjóri hafi sjálfur tekið húsbrét. Vitnið Aðalgeir Gísli Finnsson framkvæmdastjóri, Eyrarholti 6, Hafnar- firði, bar, að skv. samningi um hönnunina hefði átt að greiða með íbúð, ef íbúðir seldust ekki. Hefði hann samið svo við stefnda og reyndar gert það að kröfu sinni, enda áður samið við fleiri verktaka um slíkt hið sama. Íbúð- inni hefði átt að fylgja parket og flísalögn á baði og eldhúsi. Hefði kaup- samningurinn 24. mars 1994 verið byggður á tilboði og stefndi að fullu stað- ið við skuldbindingar sínar samkvæmt samningnum. Vitnið Aðalsteinn Viðar Júlíusson byggingartæknifræðingur, Stuðlaseli 18, Reykjavík, bar, að Aðalgeir Finnsson hf. hefði beðið um tilboð í hönn- unina og tekið því. Hefði verið gerður verksamningur, en ekki undirritaður, og átt hefði að greiða greiðslur samkvæmt liðum hans. Einnig hefði komið til tals að taka íbúðir upp í og að Aðalgeir Finnsson hf. myndi smíða fyrir hann. En um þessar mundir hefði hann sjálfur staðið í húsbyggingum og ekki talið sig hafa efni á því að taka íbúð upp í vinnu sína og því verið treg- ur til að taka íbúð, sem hann hefði þó betur gert, þar eð þá hefði hann ekki tapað svo miklu á gjaldþroti A. Finnssonar hf. Til hefði staðið, að greiðsl- 149 urnar yrðu efndar samkvæmt verksamningum, en rætt um, að greitt yrði með íbúðum, ef ekki greiddist í peningum. Hefði stefndi átt frumkvæði að því, að þeir fengju íbúð. Á dskj. nr. 44 hefur stefndi sundurliðað í tólf liðum, samtals að fjárhæð 1.637.008 kr., þann kostnað, er hann hefur borið vegna vanefnda A. Finns- sonar hf. Álit dómsins. Svo sem hér að framan er rakið, áttu viðskipti stefnda og A. Finnssonar hf. sér langa forsögu, og verður að telja sannað, að samið hafi verið um, að stefndi fengi greitt fyrir vinnu sína með íbúðarkaupum. Eins og á stóð og að framan hefur verið rakið, telst það í þessu sambandi ekki vera óvenju- legur greiðslueyrir, þar sem stefndi tók á sig fjárskuldbindingar með þessari tilhögun, svo og hefði stefndi getað þvingað fram greiðslu á sínum tíma með því að falla ekki frá hönnunarrétti sínum. Telja verður, að bindandi samningur hafi komist á um greiðslutilhögun þessa 19. desember 1993, og fellur því gerningur þessi utan þeirra tímamarka, er getið er í 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti. Ber af þessum ástæðum að sýkna stefnda af öllum kröfum stefnanda. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostn- aður falli niður. Dóm þennan kvað upp Ásgeir Pétur Ásgeirsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, Birgir Ágústsson, er sýknaður af öllum kröfum stefnanda, þb. A. Finnssonar hf. Málskostnaður fellur niður. 750 Fimmtudaginn 26. febrúar 1998. Nr. 359/1997. — Matthías Kristinsson (Guðni Á. Haraldsson hrl.) gegn íslenska ríkinu (Einar Karl Hallvarðsson hrl.) Opinberir starfsmenn. Biðlaun. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Guðrún Erlendsdóttir, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 3. september 1997 og krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða 1.469.584 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt HI. kafla vaxtalaga nr. 25/ 1987 frá 20. apríl 1997 til greiðsludags. Hann krefst einnig máls- kostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostn- aðar fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann þess, að stefnukröfur verði lækkaðar og að málskostnaður verði í því tilviki látinn falla niður. Fyrir Hæstarétt voru lögð ný gögn, meðal annars vottorð for- manns skólanefndar á Borðeyri 18. febrúar 1998, þess efnis, að grunnskólinn þar hefði ekki verið starfræktur skólaárið 1997 til 1998, svo og staðfesting á því, að ráðningarsamningur áfrýjanda vegna skólastjórastarfs hans við Grunnskólann á Tálknafirði hefði verið framlengdur til 31. júlí 1998. Eftir gögnum málsins verður að leggja til grundvallar, að ekki hafi verið tekin ákvörðun um að leggja niður stöðu áfrýjanda sem skólastjóra við Grunnskólann á Borðeyri, sbr. 14. gr. áður gildandi laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins. Tíma- bundnar ákvarðanir um að starfrækja ekki skólann hafa ekki orðið til að svipta áfrýjanda skólastjórastöðunni. Í þessu máli verður ekki leyst úr, hvaða réttarúrræði kæmu til álita, ef áfrýjandi kynni að óska eftir að taka að nýju við starfi sínu á Borðeyri. Með þessari athugasemd og að öðru leyti með skírskotun til rök- semda héraðsdóms verður hann staðfestur. 71 Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Matthías Kristinsson, greiði stefnda, íslenska rík- inu, 100.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 4. júlí 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 5. júní sl., er höfðað með stefnu, áritaðri um birtingu 16. september 1996, af Matthíasi Kristinssyni, Barnaskólahúsinu á Tálknafirði, gegn menntamálaráðherra og fjármálaráðherra fyrir hönd ís- lenska ríkisins. Dómkröfur. Stefnandi gerir eftirfarandi kröfur: Að stefndu verði in solidum dæmdir til þess að greiða stefnanda 1.496.946 kr. með dráttarvöxtum frá 20. apríl 1997 til greiðsludags. Að stefndu verði in solidum dæmdir til þess að greiða stefnanda máls- kostnað að mati réttarins auk lögmælts virðisaukaskatts. Stefndu gera eftirfarandi dómkröfur: Aðallega, að stefndu verði sýknaðir af kröfum stefnanda og að tildæmd- ur verði málskostnaður úr hans hendi samkvæmt mati dómsins. Til vara, að kröfur stefnanda verði lækkaðar og málskostnaður verði í því tilviki látinn niður falla. Málavextir. Málavexti kveður stefnandi þá, að hann sé með kennarapróf frá Kenn- araháskóla Íslands 1972. Hinn 7. maí 1987 hafi þáverandi menntamálaráð- herra skipað hann skólastjóra við Grunnskólann á Borðeyri. Grunnskólinn á Borðeyri hafi verið rekinn af ríki og Bæjarhreppi, Strandasýslu. Í ágúst 1995 hafi stefnandi verið ráðinn tímabundið sem skólastjóri við Grunnskólann á Tálknafirði. Hafi hann verið settur þar skólastjóri um eins árs skeið af menntamálaráðuneyti. Jafnframt hafi honum verið veitt launa- laust leyfi frá stöðu hans við Grunnskólann á Borðeyri sama tímabil. Skólahald á Borðeyri hafi fallið niður skólaárið 1995/1996. Er stefnandi hugðist hefja undirbúning að endurkomu sinni til Borðeyrar í apríl 1996, hafi hann haft samband við oddvita Bæjarhrepps og formann skólanefndar. Hafi honum þá verið tjáð, að engin kennsla yrði næstu skóla- ár vegna þess, hversu nemendur væru fáir. 752 30. apríl 1996 hafi fjármálaráðuneyti verið ritað bréf, þar sem óskað var viðræðna um biðlaun til handa stefnanda. Afrit hafi verið sent mennta- málaráðuneyti. Með bréfi ráðuneytisins, dagsettu 22. maí sama ár, hafi ráðuneytið hafn- að viðræðu um biðlaun. Erindið hafi verið framsent menntamálaráðuneyti. Engin svör hafi borist þaðan. Af hálfu stefnanda hafi bréfi fjármálaráðuneytisins verið svarað með bréfi, dagsettu 31. maí 1996. Með bréfi, dagsettu 8. júlí 1996, hafi oddviti Bæjarhrepps staðfest, að Grunnskólinn á Borðeyri yrði ekki starfræktur skólaárið 1996/1997. Þar komi fram, að skólanefnd Bæjarhrepps hefði farið þess á leit við hrepps- nefnd Bæjarhrepps, að hún óskaði eftir því við Barnaskóla Staðarhrepps, að nemendur á grunnskólaaldri fengju skólavist við skólann veturinn 1996/ 1997. Muni ástæðan vera rekstrarsparnaður, þar sem fyrirsjáanlegt hafi ver- ið, að nemendur í Grunnskólanum á Borðeyri yrðu mjög fáir. Stefndu telja málavaxtalýsingu í stefnu um margt ófullkomna. Sama gildi um það, hvernig réttarstöðu stefnanda fyrr og nú sé þar lýst. Stefnandi hafi með bréfi menntamálaráðherra, dagsettu 7. maí 1987, verið skipaður skóla- stjóri við Grunnskólann á Borðeyri. Hinn 19. júní 1995 hafi stefnandi sótt um stöðu skólastjóra við Grunnskólann á Tálknafirði. Með bréfi mennta- málaráðherra, dagsettu 3. ágúst 1995, var orðið við umsókn stefnanda og hann settur skólastjóri við Grunnskólann á Tálknafirði um eins árs skeið, frá og með 1. ágúst 1995 að telja. Jafnframt hafi stefnanda með sama bréfi verið veitt launalaust leyfi frá stöðu skólastjóra við Grunnskólann á Borð- eyri þann tíma. Stefnanda hafi því aldrei verið veitt lausn frá þeirri stöðu, sem hann var skipaður í, meðan hann var ríkisstarfsmaður í skilningi laga nr. 38/1954 um rétt og skyldur starfsmanna ríkisins. Staða hans hafi ekki heldur verið lögð niður, hvorki 1. september 1995 né í apríl 1996. Stefnandi hafi lýst yfir því á fundi skólanefndar Grunnskólans á Borðeyri 9. ágúst 1995, að hann væri á förum í ársleyfi, en byggist ekki við að snúa aftur. Sveitarstjórn hafi tekið ákvörðun um að fella niður skólahald í Grunn- skólanum á Borðeyri skólaárið 1995 til 1996 og koma nemendunum fyrir í Grunnskóla Staðarhrepps í Vestur-Húnavatnssýslu. Stefnandi hafi gert ráðningarsamning við Tálknafjarðarhrepp 24. júlí 1996 þess efnis, að hann tæki við stöðu skólastjóra við Grunnskólann á Tálkna- firði til 31. júlí 1997. Um réttarstöðu sína vegna flutnings grunnskólans frá ríki til sveitarfélaga gildi ákvæði laga nr. 66/1995 um grunnskóla, einkum 23. gr. og b-liður 1. mgr. 56. gr. Einnig gildi um réttarstöðu sína ákvæði 36. gr. laga nr. 72/1996 um réttindi og skyldur kennara og skólastjórnenda 753 grunnskóla. Málatilbúnaður stefnanda sé hins vegar óviðkomandi flutningi grunnskóla frá ríki til sveitarfélaga og lagaskilum í því sambandi. Miðar hann einungis við það, að staða sín hafi verið lögð niður 1. september 1995 „Og Í síðasta lagi í apríl 1996“, eins og það sé orðað í stefnu. Málsástæður stefnanda og lagarök. Því er haldið fram af hálfu stefnanda, að hann eigi rétt á biðlaunum, þar sem staða hans sem skipaðs skólastjóra við Grunnskólann á Borðeyri hafi verið lögð niður. Stefnandi eigi ekki lengur kost á að gegna stöðu sinni vegna atvika, sem ekki verði rakin til hans sjálfs. Sé um það vitnað til 14. gr. I. nr. 38/1954 um réttindi og skyldur opinberra starfsmanna, sem í gildi voru, er staða hans var lögð niður. Við það er miðað, að staða hans hafi verið lögð niður 1. september 1995, þar sem kennsla fór ekki fram við skól- ann það skólaár, og í síðasta lagi í apríl 1996, er honum hafi verið tjáð af formanni skólanefndar, að engin kennsla yrði heldur skólaárið 1996/1997. Stefnanda hafi ekki verið boðin sambærileg staða á vegum ríkisins. Sú staða, sem hann gegni nú, sé í öðru sveitarfélagi, og auk þess sé hann settur til eins árs, en ekki skipaður líkt og við Grunnskólann á Borðeyri. Sú setn- ing hafi runnið út 31. júlí. Sú staðreynd blasi við, að meðan stefnandi sé skipaður í stöðu í skóla, sem ekki sé starfandi, eigi hann hvorki rétt á fast- ráðningu né skipun á öðrum stað. Stefnandi sé fatlaður, einfættur með gervifót, en aðstæður allar á Tálkna- firði, hvað þetta varði, séu mun erfiðari en á Borðeyri. Nemendafjöldi í Grunnskólanum á Tálknafirði sé á bilinu 7075 nemendur, en hafi verið 4— 5 á Borðeyri. Slíkar stöður séu því á engan hátt sambærilegar, þar eð stöð- unni á Tálknafirði fylgi mannaráðningar og forráð. Starfsaldur stefnanda hjá ríkinu miðist við árið 1971. Hann eigi því skv. 14. gr. laga nr. 38/1954 rétt á biðlaunum í tólf mánuði. Auk fastra mánaðarlauna fyrir dagvinnu hafi stefnandi fengið greidda reglulega svokallaða skólastjórayfirvinnu, tólf yfirvinnustundir á mánuði. Stefnandi hafi tekið laun skv. launaflokki 148, 8. þrepi, skv. kjarasamningi Kennarasambands Íslands og fjármálaráðherra. Mánaðarlaun þess flokks séu nú 109.963 kr. Hver yfirvinnustund sé 1,0384% af mánaðarlaunum, þ. e. 1.141,85 kr. Tólf yfirvinnustundir á mán- uði gera 13.702 kr. Desemberuppbót skv. kjarasamningi KÍ og fjármálaráð- herra, grein 1.7.1., sé 30% af desemberlaunum í launaflokki 143, 7. þrepi. Laun skv. þessum launaflokki í dag séu 91.207 kr. Við munnlegan flutning málsins breytti stefnandi kröfugerð sinni til sam- ræmis við upplýsingar, er koma fram í bréfi á dskj. nr. 14. Endanleg krafa stefnanda sundurliðast þannig: 754 1. Biðlaun í tólf mánuði kr. 1.306.744 2. Föst yfirvinna - 162.830 3. Desemberuppbót - 21.362 Samtals kr. 1.496.936 At hálfu stefnanda er vitnað til laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur opinberra starfsmanna, einkum 4. gr., 7. tl., og 14. gr. sömu laga. Þá er vitn- að til 74. gr. 1. nr. 49/1991 um grunnskóla. Stefndi telur, að þar sem staða stefnanda hafi ekki verið lögð niður, hvorki 1. september 1995 né í apríl 1996, eigi hann ekki rétt á biðlaunum samkvæmt 14. gr. þágildandi laga um réttindi og skyldur starfsmanna ríkis- ins nr. 38/1954. Þann tíma hafi skipun stefnanda varað, en hann hafi verið í launalausu leyfi vegna setningar í stöðu skólastjóra við Grunnskólann á Tálknafirði. Þótt skólastarfinu á Borðeyri hafi ekki verið haldið uppi um skeið, hafi grunnskólinn þar í sveit ekki verið lagður niður. Þar sem hvort tveggja sé, að skólinn hafi ekki verið lagður niður, og staða sú, sem stefn- andi var skipaður til að gegna, hafi ekki heldur verið lögð niður, telji stefndi einsýnt, að réttur til biðlauna á grundvelli 14. gr. laga nr. 38/1954 komi ekki til greina. Þannig liggi ekki fyrir staðfesting menntamálaráðu- neytisins á því, að staða stefnanda hafi verið lögð niður. Skipun stefnanda var áfram í gildi, þótt hann væri í launalausu leyfi, og engin breyting á réttarstöðu hans sem ríkisstarfsmanns. Missti hann einskis í af launum sín- um eða réttindum. Þegar af þessum ástæðum beri að sýkna stefndu af öll- um kröfum stefnanda. Fyrir liggi, að stefnandi sótti sjálfur um starf skólastjóra við Grunnskól- ann á Tálknafirði 19. júní 1995. Málatilbúnaður hans virðist á því reistur, að staða hans sem skólastjóra á Borðeyri hafi verið lögð niður, þá er hann fékk starf það, sem hann sótti um á Tálknafirði. Við þessar aðstæður komi biðlaunaréttur augljóslega ekki til greina, sbr. 3. og 5. tölulið 4. gr. laga nr. 38/1954. Um rétt til biðlauna hafi því aðeins verið að ræða, ef staða hefði verið lögð niður í skilningi 14. gr. laga nr. 38/1954. Stefndi gerir enn fremur ráð fyrir því, að staða sú, sem stefnandi sótti sjálfur um á Tálknafirði, hafi verið öldungis sambærileg stöðu þeirri, er hann var skipaður í við Grunn- skólann á Borðeyri. Stefndi mótmælir því, að fötlun stefnanda geti verið ákvarðandi um það, hvort réttur á grundvelli 14. gr. laga nr. 38/1954 hafi stofnast. Enn vísist til þess, að stefnandi sótti sjálfur um stöðu skólastjóra á Tálknafirði. Dómkröfum stefnanda er mótmælt sem of háum. 755 Niðurstaða. Samkvæmt 14. gr. laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins, skal starfsmaður, ef staða er lögð niður, jafnan fá föst laun, er starf- anum fylgdu, greidd í tólf mánuði, ef hann hefur verið í þjónustu ríkisins lengur en fimmtán ár, enda hafi hann þá ekki hafnað annarri sambærilegri stöðu. Enginn ágreiningur er um, að stefnandi starfaði lengur en fimmtán ár í þjónustu ríkisins. Ágreiningur er hins vegar um, hvort sú staða, er stefnandi gegndi sem skólastjóri við Grunnskólann á Borðeyri, hafi verið lögð niður eða ekki. Heldur stefnandi því fram, að honum beri biðlaun, þar sem hann eigi þess ekki lengur kost að gegna stöðu sinni vegna atvika, er ekki verði rakin til hans sjálfs. Ekkert liggur fyrir um það í málinu, að staða sú, er stefnandi gegndi við Grunnskólann á Borðeyri, hafi verið lögð niður eða að skólinn þar hafi ver- ið lagður niður, og samkvæmt framburði Sveins Karlssonar, skólanefndar- manns við skólann, er ekki búið að leggja skólann niður með formlegum hætti, enda þótt kennsla fari ekki fram við skólann, eins og er. Fyrir liggur, að stefnandi fékk að eigin ósk leyfi frá starfi sínu sem skóla- stjóri við Grunnskólann á Borðeyri í eitt ár frá 1. ágúst 1995 að telja til þess að gegna skólastjórastörfum við Grunnskólann á Tálknafirði, og er hann enn ráðinn þar sem skólastjóri. Ný lög um grunnskóla nr. 66/1995 komu til framkvæmda 1. ágúst 1996, en samkvæmt lögunum tóku sveitarfélögin að öllu leyti við rekstri grunnskól- anna. Skólastjórnendur og kennarar grunnskóla urðu þar með starfsmenn sveitarfélaga í stað ríkis áður. Á þessum tímamótum hafði stefnandi stöðu hjá ríkinu sem skólastjóri. Honum var af ríkisins hálfu aldrei veitt lausn frá því starfi og staða hans aldrei lögð niður, eins og áður segir. Þá gegnir stefnandi enn sambærilegri stöðu og hann áður gegndi sem skólastjóri við Grunnskólann á Borðeyri. Samkvæmt framansögðu verður því ekki séð, að skilyrði 14. gr. laga nr. 38/1954 komi til greina, og ber því að hafna kröfu stefnanda um biðlaun. Rétt þykir, að hvor aðila beri sinn kostnað af máli þessu. Kristjana Jónsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Matthí- asar Kristinssonar. Málskostnaður fellur niður. 756 Fimmtudaginn 26. febrúar 1998. Nr. 288/1997. — Guðrún Ó. Jakobsdóttir og Heiðar Bjarnason (Jón Magnússon hrl.) gegn Birni Ragnarssyni (Gestur Jónsson hrl.) Fasteignakaup. Galli. Afsláttur. Skaðabætur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arn- ljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar með stefnu 3. júlí 1997. Þau krefjast þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða 438.800 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/ 1987 frá 14. nóvember 1996 til greiðsludags auk málskostnaðar í hér- aði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann þess, að kröfur áfrýjenda verði lækkaðar og málskostnaður felldur niður. I. Kröfur áfrýjenda eru til komnar vegna galla á fasteigninni nr. 22 við Heiðarás í Reykjavík, sem þau keyptu af stefnda 8. maí 1995 og fengu afhenta 1. júlí sama árs. Afsal var gefið út 3. sama mánaðar. Áfrýjandinn Heiðar kvaðst fyrir dómi hafa orðið var við sprungunet á útveggjum hússins, þegar áfrýjendur fluttust inn í það sumarið 1995. Hins vegar hafi hann ekki haft sérstakar áhyggjur af því eftir að hafa ráðfært sig við byggingarmeistara, sem hafi sagt sér „og þetta þyrfti endilega ekkert að þýða það, að það væri eitthvað veru- lega mikið“. Þegar hann hugðist mála húsið að utan í maí 1996, komu í ljós steypuskemmdir utanhúss. Í héraðsdómi eru raktar skýrslur tveggja byggingarfróðra manna, sem málsaðilar fengu til að lýsa ástandi útveggjanna í maí og júní 1996. Þegar á því stigi máls neitaði stefndi bótaskyldu með vísan til þess, að ummerki um 751 skemmdir í steypunni hefðu verið sýnileg við skoðun á húsinu, er kaupin urðu. Hafi áfrýjendur lýst yfir því í kaupsamningi, að þau hefðu kynnt sér ástand eignarinnar og sætt sig við það að öllu leyti. Matsmenn, sem dómkvaddir voru til að meta galla í steypu og fleira, skiluðu niðurstöðum sínum í september 1996. Segir þar meðal annars, að við skoðun útveggja og „frítt standandi“ veggja hafi þeim virst skemmdir lítt áberandi. Við aðalmeðferð málsins gaf annar matsmaðurinn skýrslu. Sagði hann, að sprungur eða sprungu- net, sem þeir hefðu séð, hefði ekki gefið tilefni til að ætla, að veru- legur galli leyndist þar undir. Sprungur af þessu tagi séu mjög al- gengar, einkum í múrhúð. Í matsgerð kemur fram, að til að kanna frekar ástand steypunnar hafi verið teknir borkjarnar til að mæla styrk hennar og loftinnihald. Voru sýnin tekin bæði af útveggjum efri og neðri hæðar hússins. Niðurstöður urðu þær, að steypustyrkur hefði í öllum tilvikum reynst nægur samkvæmt kröfum Rannsókna- stofnunar byggingariðnaðarins. Hvað varðar loftinnihald, hafi hins vegar komið í ljós, að steypa í efri hæð hússins stóðst ekki settar kröfur, og skorti talsvert á, að svo væri. Kröfur um loftmagn í steypu séu 5%, en steypusýnin af efri hæð hafi einungis sýnt 0,8- 1,3%. Segir í matsgerð, að kröfur um loft í steypu séu gerðar til að tryggja veðrunarþol hennar. Lýstu matsmennirnir þeirri skoðun, að skemmdir í steypu á efri hæð væru frostskemmdir, sem myndast hefðu vegna ófullnægjandi loftkerfis, auk þess sem rakastig steyp- unnar hefði verið hátt. Er fram komið, að skemmdir þessar hafi einkum orðið á stöðum, þar sem veðrunarálag hafi verið mikið, svo sem undir gluggum. Taka matsmenn fram, að múrhúðin virðist hafa hlíft steypunni allvel. Eftir viðgerðir sé unnt að halda rakastigi í út- veggjum lágu og hindra frekari frostskemmdir með því að úða út- veggi með rakavörn, eins og nánar er lýst. Taldi sá matsmaður, sem gaf skýrslu fyrir dómi, að þessi galli leiddi til, að húsið yrði við- haldsfrekara en ella hefði orðið. 11. Ekkert er fram komið, sem styður þá staðhæfingu áfrýjenda, að stefndi hafi við kaupin fullyrt, að steypan í húsinu væri góð. Eins og málið liggur fyrir, verður lagt til grundvallar, að hann hafi hvorki vitað né mátt vita um þann galla, sem að framan er lýst. Eru ekki 758 skilyrði til, að stefndi verði dæmdur til að greiða skaðabætur sam- kvæmt meginreglu 2. mgr. 42. gr. laga nr. 39/1922 um lausafjárkaup, svo sem áfrýjendur krefjast. Með vísan til umfjöllunar matsmanna verður fallist á, að skemmdir í steypu vegna ónógs loftmagns í henni hafi verið leyndur galli, sem telja verði vanefnd af hálfu stefnda. Eiga áfrýjendur því rétt til afsláttar, sbr. meginreglu 1. mgr. 42. gr. laga nr. 39/1922. Verður ekki fallist á þá málsástæðu stefnda, að afsláttarkröfu beri að hafna, vegna þess að gallinn sé smávægilegur, eins og fjárhæð kröfunnar sem hlutfall af kaupverði sýni. Er þá jafnframt litið til þess, að gallinn er þess eðlis, að líklegt má telja, að hann hefði haft áhrif á kaupverð hússins, ef málsaðilar hefðu haft vitneskju um hann við samningsgerð. III. Í matsgerð er undir einum lið tilgreindur kostnaður, samtals að fjárhæð 165.000 krónur, vegna steypugalla og steypuskemmda. Segir þar, að í þessu felist léttur háþrýstiþvottur á um 25% steyptra flata og viðgerðir á steypuskemmdum og múrverki, þar sem um alvar- legar skemmdir sé að ræða. Í matsgerð eru sérstaklega tilgreindar skemmdir á norðvesturhorni veggjar, steyptu blómakeri við inngang og að bendistál sé í yfirborði steypu. Að því er varðar skemmdir á blómakeri, sýnir mynd, er fylgdi matsgerð, glöggt sprungur á þeim stað. Með stoð í matsgerðinni verður lagt til grundvallar, að þessi skemmd stafi einkum af raka, sem komi innan úr kerinu. Verður kostnaður við þennan þátt því felldur út úr þessum lið, en ráðið verður, að hann hafi verið óveru- legur hluti heildarkostnaðar. Ekki er fram komið, að bendistál, sem lá of utarlega í steypu, hafi verið sýnilegur galli. Samkvæmt því þyk- ir mega miða við, að afsláttur vegna þessa kröfuliðar áfrýjenda sé hæfilega ákveðinn 145.000 krónur. Annar liður í matsgerð gerir ráð fyrir kostnaði, að fjárhæð 254.800 krónur, við að bera rakavörn tvisvar á alla steypta fleti hússins. Stefndi styður kröfu sína um lækkun þeim rökum, að hvað sem öðru líði, eigi hann ekki að bera nema helming þess kostnaðar, enda sé óumdeilt, að steypa í neðri hæð hússins sé ekki gölluð vegna ónógs loftmagns. Áfrýjendur hafa ekki svarað þessum and- 799 mælum með því að leggja fram gögn um stærðarhlutföll útveggja hvorrar hæðar hússins fyrir sig. Er því fallist á mótmæli stefnda, og þykja áfrýjendur eiga rétt á afslætti, að fjárhæð 127.400 krónur, vegna þessa þáttar. Í matsgerð er loks gert ráð fyrir kostnaði við viðgerð á reykháf, að fjárhæð 19.000 krónur, þar eð hluti múrhúðunar sé laus frá steypu. Eins og málið liggur fyrir, verður lagt til grundvallar, að um hafi verið að ræða leyndan galla, og þykir afsláttur vegna galla á reykháfi hæfilega ákveðinn 19.000 krónur. Samkvæmt öllu framanröktu verður stefndi dæmdur til að greiða áfrýjendum samtals 291.400 krónur með dráttarvöxtum frá þeim degi, sem krafist er. Verður honum jafnframt gert að greiða þeim málskostnað, sem verður ákveðinn sameiginlega í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði segir, en við ákvörðun hans verður til þess litið, að áfrýjendur stofnuðu með matsgerð til meiri kostnaðar en ástæða var til með beiðni um, að ýmsir þættir yrðu metnir auk þeirra, sem síðar urðu tilefni til málsóknar þeirra gegn stefnda. Dómsorð: Stefndi, Björn Ragnarsson, greiði áfrýjendum, Guðrúnu Ó. Jakobsdóttur og Heiðari Bjarnasyni, 291.400 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 14. nóvember 1996 til greiðsludags. Stefndi greiði áfrýjendum samtals 250.000 krónur í máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 20. maí 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 22. apríl sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Jóni Magnússyni hrl. f. h. Guðrúnar Ó. Jakobsdóttur, kt. 221063-2799, og Heiðars Bjarnasonar, kt. 100260-3499, báðum til heimilis að Heiðarási 22, Reykjavík, gegn Birni Ragnarssyni, kt. 170949-4479, Hóla- vallagötu 5, Reykjavík, með stefnu, birtri 30. október 1996. Endanlegar dómkröfur stefnenda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnendum 438.800 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt I. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá þingfestingardegi stefnu til greiðsludags, sbr. 14. gr. vaxtalaga, og leggist dráttarvextir við höfuðstól skuldarinnar á tólf mánaða fresti, í fyrsta sinn 14. nóvember 1995, sbr. 12. gr. vaxtalaga. Einnig 760 er krafist málskostnaðar, þ. m. t. matskostnaðar, og kostnaðar vegna út- tektar á göllum auk virðisaukaskatts á málskostnað. Dómkröfur stefnda eru aðallega, að stefndi verði sýknaður af kröfum stefnenda, en til vara, að dómkröfur stefnenda verði lækkaðar. Þá er þess krafist, að stefnda verði dæmdur málskostnaður að skaðlausu, þar með tal- inn kostnaður af virðisaukaskatti af keyptri lögmannsþjónustu. I. Stefnendur gera á eftirfarandi hátt grein fyrir málsástæðum sínum og málavöxtum: Með kaupsamningi, dags. 8. 5. 1995, keyptu stefnendur fasteignina Heiðar- ás 22, Reykjavík, af stefnda. Stefnendur fengu eignina afhenta 1. 7. 1995. Áður en kaup voru ákveðin, skoðuðu stefnendur fasteignina almennri skoðun og urðu ekki vör við neina galla á fasteigninni utanhúss. Húsið leit mjög vel út að utan, og fullyrt var af stefnda, að steypa í húsinu væri mjög góð. Ýmsir minni háttar gallar komu síðar fram innanhúss, en stefnendur hafa ekki talið ástæðu til að gera kröfur á hendur stefnda vegna þess. Stefn- endur urðu síðan ekki vör við aðra galla á eigninni fyrr en vorið 1996, þegar þau hugðust þvo húsið að utan til að undirbúa það undir málun. Benti þá fagmaður sá, sem stefnendur fengu til að undirbúa húsið undir málun, þeim á, að húsið væri með alvarlega steypugalla. Fóru stefnendur þá fram á það við sérfræðing í slíkum málum, að hann skoðaði húsið og gerði úttekt á steypu í útveggjum þess. Var niðurstaða þessa sérfræðings sú, að húsið væri verulega gallað, sbr. úttekt hans, dags. 1. 6. 1996. Fólu þá stefnendur lög- manni sínum að gera stefnda grein fyrir þessum göllum og leita samkomu- lags við hann. Var stefnda gerð grein fyrir fram komnum göllum á fast- eigninni með bréfi, dags. 4. 6. sl., og barst svarbréf lögmanns hans 28. 6. 1996. Var þá einsýnt, að ekki næðust sættir í málinu, án þess að fyrir lægi matsgerð dómkvaddra matsmanna. Voru matsmenn dómkvaddir 25. 7. 1996, og skiluðu þeir matsgerð sinni í september 1996. Var niðurstaða þeirra sú, að á húsinu væru steypugallar og steypuskemmdir, svo sem nánar er lýst í matsgerð. Sérstaklega taka matsmenn fram eftirfarandi galla á steypu hússins: 1. Steypa á efri hæð stenst ekki settar kröfur, hvað varðar loft, en kröfu um loft segja matsmenn setta til að tryggja veðrunarþol. 2. Frostskemmdir hafi komið fram í steypunni vegna ófullnægjandi loft- kerfis, en til þess að frostskemmdir komi fram, þurfi steypa að vera með mjög hátt rakastig. Skv. ofangreindu er steypa í húsinu því svo gölluð, að á efri hæð stenst hún ekki kröfur um loft, og rakastig er of hátt. Báðir þessir gallar valda því, 761 að húsið verður viðhaldsfrekara og að fylgjast þarf stöðugt með því og gera úrbætur, svo að gallarnir taki sig ekki upp. Kostnaðarmat matsmanna er hins vegar einungis miðað við þær bráðu aðgerðir, sem þarf að gera til að koma í veg fyrir enn meira tjón, en ekki er gerð tilraun til að meta, í hvaða viðbótarkostnaði stefnendur kunni að lenda næstu ár vegna fram kominna galla, en ljóst er, að hann verður töluverður, þar sem húsið verður við- haldsfrekara fyrir vikið og endursölumöguleikar þess auk þess skertir. Þær bráðu aðgerðir, sem matsmenn telja nú þegar þurfa að grípa til vegna steypugalla á húsinu, eru: a. Endurnýja þarf múrhúðun á reykháf, þar sem hún er laus frá steypu, og er kostnaður áætlaður 19.000 kr. b. Háþrýstiþvott og viðgerð á alvarlegum steypuskemmdum telja mats- menn munu kosta 165.000 kr. c. Tvær umferðir af monosilan á steypta fleti kosta að mati matsmanna 254.800 kr. Skv. ofangreindu er það álit matsmanna, að þær bráðu aðgerðir, sem grípa þurfi til nú vegna fram kominna galla á húsinu, muni kosta 438.800 kr., sem eru stefnukrafa málsins. Þar til viðbótar geta matsmenn um, að kostnaður við að mála húsið að utan nemi 393.700 kr. Stefnendur ætluðu að mála hús sitt að utan sl. sumar, en gátu það ekki vegna gallanna, sem fram komu og að framan greinir. Ljóst er, að stefnendur þurfa að láta mála húsið oftar en þurft hefði, væru umræddir gallar ekki á steypu hússins. Að svo stöddu eru þó ekki gerðar sérstakar kröfur vegna þess, en stefnendur áskilja sér rétt til að gera kröfu vegna þess síðar. Þegar mat dómkvaddra matsmanna lá fyrir, gerði lögmaður stefnenda stefnda og lögmanni hans grein fyrir matsgerðinni, afhenti þeim eintak hennar og gerði kröfu til, að stefndi greiddi 438.800 kr. auk kostnaðar. Með bréfi, dags. 17. 10. 1996, gerir lögmaður stefnda grein fyrir því, að þeim stefnda hafi borist ofangreint og svars sé að vænta eftir helgi. Það svar hef- ur ekki enn borist þrátt fyrir munnlegar ítrekanir. Ekki þykir fært að veita stefnda lengri frest í þessu sambandi, og er því nauðsynlegt að höfða mál þetta. II. Stefndi lýsir málavöxtum svo: Stefndi seldi stefnendum einbýlishúsið nr. 22 við Heiðarás í Reykjavík með kaupsamningi, dags. 8. maí 1995 (dskj. 3). Eignin var afhent stefnend- um í júní sama ár og fyrirvaralaust afsal gefið út og móttekið 3. júlí 1995 (dskj. 4). Engin kvörtun um ástand eignarinnar barst stefnda fyrr en með bréfi, dags. 4. júní 1996 (dskj. 6). 762 Áður en kaupin urðu, skoðuðu stefnendur eignina í nokkur skipti vorið 1995. Í stefnu er því haldið fram, að húsið hafi litið mjög vel út að utan og stefndi gefið yfirlýsingar um, að steypa hússins væri mjög góð. Þessum full- yrðingum er mótmælt sem röngum. Húsið að Heiðarási 22 var reist 1980. Húsið er hraunað að utan og hafði aldrei verið málað, þegar stefnendur skoðuðu það. Ástand útveggja blasti við hverjum, sem sjá vildi, t. d. voru sprungunet sjáanleg á nokkrum stöð- um í útveggjum og frítt standandi veggjum (sjá t. d. dskj. 9). Stefnendum hefur ekki getað dulist, að múrhúðun og steypa í útveggjum þarfnaðist við- halds, þegar þeir tóku ákvörðun um kaup á húsinu. Þrátt fyrir þetta töldu stefnendur ekki ástæðu til þess að grennslast frekar um ástand steypu húss- ins. Ástand eignarinnar endurspeglaðist í söluverði hennar, sem var mjög lágt, og önnur kjör voru stefnendum hagstæð, sem komu m. a. fram í því, að önnur eign var tekin upp í kaupverðið á hærra verði en unnt reyndist að endurselja hana fyrir. Varð raunverulegt söluverð í hendi stefnda 16.600.000 kr., þegar tekið er tillit til þess verðs, er fékkst fyrir eignina, sem tekin var upp í, sbr. dskj. 2324. Tekið skal fram, að ásett verð eignarinnar var 19.800.000 kr. Stefndi er ekki byggingarfróður. Hann er tannlæknir að mennt og starfar við tannlækningar auk kennslu og rannsókna við Háskóla Íslands. Stefndi kom ekki nærri byggingu hússins og hefur ekki annast viðhald þess. Hann hefur kallað iðnaðarmenn til verka, eftir því sem tilefni hafa gefist til. Stefndi andmælti því, að hann hefði veitt stefnendum nokkrar upplýsingar um gæði steypunnar í húsinu, enda engar forsendur haft til slíkrar upplýs- ingagjafar. Í júní 1996 barst stefnda bréf frá lögmanni stefnenda (dskj. 6), þar sem fullyrt var, að hin selda eign væri með leynda galla, sem hefðu ekki verið sjáanlegir stefnendum við skoðun hússins. Var vísað til skoðunarskýrslu Odds Helgasonar (sic) hjá Línuhönnun hf. í því sambandi (dskj. 5). Það vekur athygli, að ályktanir og niðurstöður Odds eru fengnar með sjónmati, þ. e. eru reistar á einfaldri sjónskoðun hans á eigninni, en án sérstakra rannsókna. Skýrsla Odds greinir því frá upplýsingum um þau atriði, sem sjá mátti við venjulega skoðun eignarinnar af byggingarfróðum manni. Niður- staða Odds var sú, að nauðsynlegt kynni að vera að klæða húsið að utan og einangra það. Þessi niðurstaða kom stefnda algjörlega í opna skjöldu, enda hugsanlega um milljónakostnað að ræða. Stefndi leitaði lögmannsaðstoðar af þessu tilefni og því næst til Ásmund- ar Ingvarssonar, byggingarverkfræðings og múrara, hjá verkfræðistofunni Ferli um að kanna ástand eignarinnar. Skýrsla Ásmundar barst 26. júní 763 1996 (dskj. 9). Er hún byggð á sjónmati rétt eins og skýrsla Odds Hjaltason- ar. Ásmundur tekur fram í upphafi skýrslunnar, að húsið sé ómálað og standi óvarið fyrir veðrum og vindum. Hann tilgreinir síðan sjáanleg um- merki um raka í veggjum og segir þau vísbendingar um, að vatnsfælur hafi ekki verið bornar á útveggi um margra ára skeið. Hann segir sprungunet sjáanleg á nokkrum stöðum, og sé múrhúð laus á þeim svæðum. Þá tilgrein- ir hann steypuskemmdir á tveimur stöðum, þar sem steypustyrktarjárn hafi legið of nálægt yfirborði steypunnar. Ásmundur taldi greinilegt, að frost- skemmdir í útveggjasteypu væru staðbundnar og ásigkomulag múrhúðar nokkuð gott. Orsakir skemmdanna voru að mati Ásmundar viðhaldsleysi. Skýrslur þeirra Ásmundar og Odds eru að mati stefnda fullkomin sönn- un þess, að venjuleg skoðun fagmanns á útveggjum hússins hafi leitt í ljós þá galla, sem stefnendur telja vera á þeim, eða hefði a. m. k. gefið tilefni til rannsókna, sem hefðu leitt þá í ljós. Með bréfi, dags. 28. júní 1996 (dskj. 8), var stefnendum kynnt niðurstaða skoðunar Ásmundar Ingvarssonar, og jafnframt var hafnað bótakröfum þeirra. Hinn 22. júlí 1996 lögðu stefnendur fram matsbeiðni, þar sem óskað var mats á ýmsum ætluðum ágöllum eignarinnar auk mats á kostnaði við að bæta úr ágöllunum. Voru kröfur stefnenda ekki lengur bundnar við ætlaða leynda galla í útveggjasteypu hússins, við höfðu bæst nokkur atriði, eins og fram kemur í matsbeiðni á dskj. nr. 10: a) hönnun, frágangur og smíði þakkanta hússins, b) gallar á loftræstingu (útloftun), c) steypugallar á reykháf. Matsgerð dómkvaddra sérfræðinga liggur fyrir á dskj. 12. Niðurstaða þeirra varð sú í aðalatriðum, að: (1) þakkantur væri ekki gallaður, (2) ekki væri sýnt fram á, að loftræstingu væri ábótavant, (3) sjáanlega væri múrhúð á einni hlið reykháfs laus að hluta og í minna mæli á annarri hlið, (4) sprungur væru sjáanlegar í múrhúð á útveggjum og staðbundnar frostskemmdir, en almennt væri ástand útveggja og frítt standandi veggja í allgóðu lagi og skemmdir lítt áberandi. Loft í steypu á efri hæð væri undir mörkum, en steypustyrkur yfir settum mörkum. Samandregin varð niðurstaða matsmannanna sú, að ástand eignarinnar væri almennt í góðu lagi, en hún þarfnaðist viðhalds utanhúss. Gera mats- menn tillögur um úrbætur/endurbætur, sem felast í háþrýstiþvotti og við- gerðum á staðbundnum steypuskemmdum (liður d). Þá leggja matsmenn 764 til, að bornar verði tvær umferðir af monosilan á steypta fleti (liður e). Að auki leggja þeir til viðgerð á smávægilegum steypugalla á reykháfi (liður c). Að fenginni matsgerð 11. 10. 1996 sendi lögmaður stefnenda kröfubréfið á dskj. 13. Lögmaður stefnda hafnaði kröfum stefnenda með bréfi, dags. 31. 10. 1996 (dskj. 22). II. Stefnendur halda því fram, að fasteignin að Heiðarási 22 hafi verið veru- lega gölluð, þegar þau festu kaup á henni. Þessir gallar hafi verið leyndir gallar fyrir stefnendum, enda hafi húsið litið vel út og steypa virst vera í mjög góðu lagi. Þá er einnig staðhæft, að stefndi hafi sérstaklega tekið fram við stefnendur, að steypa í húsinu væri góð, sem síðar hafi reynst rangt, og húsið því ekki eins vandað og stefnendur máttu almennt ætla og þá sérstak- lega vegna fullyrðinga stefnda. Stefnendur reisa kröfur sínar á niðurstöðum matsgerðar þeirra Freys Jó- hannessonar og Hákonar Ólafssonar um steypugalla í húsinu að Heiðarási 22. Steypugallar þessir hafi verið þess eðlis, að stefnendur hafi ekki mátt gera sér grein fyrir þeim með almennri skoðun eignarinnar. Ekkert liggur fyrir um, að stefnda hafi verið ljósir þeir gallar, sem hér um ræðir, og raun- ar verði að telja það ólíklegt, þar sem hann hafi sagt stefnendum, að húsið væri ekki með þá galla, sem matsmenn staðreyndu, að það hafði, þegar kaup voru gerð. Stefnendur benda á, að í matsgerð sé einungis lagt kostnaðarmat á það, sem þurfi að gera nú þegar til að koma í veg fyrir frekara tjón vegna gall- anna. Í matsgerð sé ekki metinn sá viðbótarkostnaður, sem stefnendur hljóta óhjákvæmilega að verða fyrir vegna meira viðhalds vegna gallanna en ella hefði verið. Kröfugerð sína kveða stefnendur vera miðaða við niðurstöðu matsins, og sé henni því mjög í hóf stillt. Stefnendur telja, að kaupverð eignarinnar Heiðaráss 22, Reykjavík, sem var ákveðið 17.500.000 kr., hafi verið með því hæsta, sem gerst hafi um sam- bærileg hús á þeim stað, sem hér um ræðir, og á þeim tíma, sem eignin var seld. Slíkt verð hefðu stefnendur ekki greitt, nema þau hefðu talið sig vera að kaupa mjög góða, gallalausa fasteign. Þá kosti hafi eignin ekki haft, svo sem staðreynt hafi verið. Um lagastoð kveðast stefnendur vísa á lög nr. 39/1922 um lausafjárkaup með lögjöfnun, einkum 42. gr., jafnframt á meginreglur samninga- og kröfuréttarins. Um vexti sé vitnað til laga nr. 25/1987 og um málskostnað til 129. og 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Krafist sé virðis- aukaskatts á málskostnað, þar sem stefnendur séu ekki virðisaukaskatts- skyld, sbr. lög nr. 50/1988 um virðisaukaskatt. 765 IV. Stefndi mótmælir því, að hann hafi fullyrt nokkuð við stefnendur um gæði steypu í húsinu, eins og haldið sé fram. Hann andmælir því einnig að hafa leynt stefnendur nokkru um ástand hússins. Stefndi kveðst ekki hafa vitað til þess, að húsið væri sérstaklega gallað, og ekki á nokkurn hátt reynt að dylja augljósan skort á viðhaldi þess. Stefndi fullyrðir, að hann hafi ekki ábyrgst sérstaka kosti hins selda og ekki heldur aðhafst neitt, sem saknæmt geti talist við söluna. Almennar forsendur skaðabótaskyldu séu því ekki hugsanlegar. Stefndi telur, að réttur til afsláttar eða bóta á grundvelli reglna um áskilda kosti, sbr. lögjöfnun frá 2. mgr. 42. gr. laga nr. 39/1922, komi ekki heldur til greina. Eignin hafi haft þá kosti, sem kaupendur máttu búast við, og ágallar hennar vel innan þeirra marka, sem við mátti búast, þegar keypt væri fimmtán ára gamalt steinhús, sem aldrei hefði verið málað utanhúss. Stefndi bendir á, að kaupandi eignar geti átt rétt til afsláttar af kaup- verði, þótt ekki sé sök hjá seljanda, ef söluhlut vanti þá eiginleika, sem telja megi, að áskildir hafi verið. Afsláttarréttur sé þó ekki, ef galli sé óverulegur hluti verðmætis hins selda. Í þessu máli gera stefnendur kröfur um greiðslu á 438.800 krónum, sem séu um 2,5% af söluverði eignarinnar. Það hlutfall verði að teljast óverulegt. Augljóst sé þó, að einungis hluti stefnufjárhæðar geti varðað þætti, sem telja megi, að hafi verið áskildir við kaupin. Af stefnufjárhæð séu 254.800 krónur áætlaður kostnaður við að bera vatnsfæl- ið efni á alla steypta fleti hússins að utanverðu. Í matsgerð komi fram, að loft í steypu hafi áhrif á veðrunarþol hennar. Verði vatnsfælið efni borið á efri hæð hússins, sé tryggt eðlilegt veðrunarþol skv. niðurstöðum mats- manna. Og þótt telja mætti áskilinn kost, að loft í steypu efri hæðar næði settum mörkum, myndi nægja að bera vatnsfælið efni á þann hluta hússins til að bæta úr því. Af þessari ástæðu einni lækki kröfur stefnenda um 127.400 krónur. Þá sé augljóst, að viðgerðir á steypuskemmdum, sem sjáan- legar voru með berum augum, t. d. horn á blómakeri og staðir, þar sem bendistál (steypustyrktarjárn) er í yfirborði, geti ekki fallið undir áskilda kosti. Greinilegt sé, að langmestur hluti þess kostnaðar, sem tilgreindur er undir staflið d í matsgerð, falli hér undir; hér sé miðað við % eða 110.000 krónur. Ef litið sé til þeirra misfellna á húsinu, sem hér greinir, sem geti ekki með neinum rökum tengst afsláttarrétti vegna áskilinna kosta, telur stefndi, að afsláttarkrafa geti numið 201.400 krónum (438.800 kr.— 110.000 kr.) (?), sem séu um 1,15% söluverðs hússins. Fráleitt sé, að afsláttarréttur geti komið til greina án sakar seljanda, þegar um svo lágt hlutfall af verðmæti hins selda sé að ræða. 766 Stefndi kveðst einnig halda því fram, að stefnendur hafi ekki sinnt skoð- unarskyldu sinni og geti því engar kröfur gert vegna ástands steypu. Fyrir liggja í málinu tvær skýrslur, hvor frá sínum verkfræðingi, sem með sjón- mati einu hafi komist að þeirri niðurstöðu, að ástæða hefði verið til þess að kanna ástand steypunnar með rannsóknum. Skýrslur verkfræðinganna sanni ótvírætt, að við venjulega skoðun hafi mátt sjá sprungunet á nokkrum stöðum í múrhúð hússins. Þá hafi verið augljós merki um raka í steypunni, t. d. mosagróður í kverkum, þynningum og við þakáfellur. Einnig hafi verið ljóst, að steypa hafði brotnað á fleiri en einum stað, þar sem bendistál hafði legið of nærri yfirborði hennar. Síðast, en ekki síst, hafi stefnendur vitað byggingarár hússins og séð, að húsið hafði aldrei verið málað. Við þessar aðstæður hafi stefnendur gert stefnda tilboð um kaup á eigninni og undir- ritað síðan kaupsamning, þar sem tekið sé fram, að eignin sé seld í því ástandi, sem kaupandi hafi kynnt sér við skoðun og sætt sig við að öllu leyti. Kaupendur hafi síðan tekið við eigninni með afsali, þar sem yfirlýsing um, að kaupendur sættu sig við ástand eignarinnar, var einnig gefin. Þá hafi engar athugasemdir verið gerðar um ástand hins selda fyrr en ári síðar. Samkvæmt lögjöfnun frá 47. gr. kaupalaga geti kaupandi eignar ekki borið fyrir sig galla á söluhlut við þessar aðstæður. Komi þetta skýrt fram í dómi Hæstaréttar frá 17. maí 1996 í málinu nr. 411/1994, en dóminn megi telja skýrt fordæmi um það álitaefni, sem hér sé til umfjöllunar. Varakröfu um lækkun kveðst stefndi reisa á því, að teljist stefndi bóta- skyldur, beri að lækka stefnukröfu um mestan hluta steypuviðgerðarkostn- aðar, þar sem steypuskemmdir hafi verið sjáanlegar með berum augum að mestu leyti, og um a. m. k. helming kostnaðar við að bera vatnsfælið efni á húsið utanvert. Þá beri að líta til þess, að mikill hluti þess kostnaðar, sem varð af matsgerð, hafi verið vegna atriða, sem reynst hafi í fullkomnu lagi. Þann hluta matskostnaðar verði stefnendur að bera sjálfir. Málskostnaðarkröfu kveðst stefndi styðja 129. og 130. gr. laga nr. 91/1991. Stefndi hafi ekki frádráttarrétt vegna kostnaðar af virðisaukaskatti af lög- mannsþjónustu og geri því kröfu um bætur vegna þess kostnaðar sem hluta málskostnaðar. Þá kveðst stefndi krefjast bóta, að fjárhæð 22.410 króna, sem hluta málskostnaðar vegna kostnaðar við öflun álitsgerðar verkfræð- ings. Vv. Stefnendum hefur ekki gegn neitun stefnda tekist að sanna, að stefndi hafi ábyrgst gæði steypu og múrhúðunar hússins að Heiðarási 22. Þá þykir ljóst, að verðmætisrýrnun fasteignarinnar að Heiðarási 22, Reykjavík, mið- 767 að við kaupverð, sbr. matsgerð, sem lögð hefur verið fram í málinu og stefnandi reisir kröfugerð sína á, sé minni en svo, að afsláttur komi til álita. Samkvæmt framangreindu og að öðru leyti með vísun til rökstuðnings stefnda verður stefndi sýknaður af kröfum stefnenda. Eftir þessum úrslitum er rétt, að stefnendur greiði stefnda 175.000 krónur í málskostnað, þ. m. t. virðisaukaskattur á þóknun málflytjanda stefnda. Páll Þorsteinsson héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: Stefndi, Björn Ragnarsson, er sýkn af kröfum stefnenda, Guðrúnar Ó. Jakobsdóttur og Heiðars H. Bjarnasonar. Stefnendur greiði stefnda 175.000 krónur alls í málskostnað. 168 Fimmtudaginn 26. febrúar 1998. Nr. 379/1997. — Ákæruvaldið (Sigríður Jósefsdóttir saksóknari) gegn Halldóri Birki Sturlusyni (Árni Pálsson hrl.) ' Líkamsárás. Skilorð. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Málinu var skotið til Hæstaréttar með stefnu ríkissaksóknara 28. ágúst 1997 að ósk ákærða, einvörðungu til endurskoðunar á ákvörð- un viðurlaga og heimfærslu brots samkvæmt ákæru 25. mars 1997 til refsiákvæða. Krefst ákæruvald staðfestingar á heimfærslu héraðs- dóms til refsiákvæða, en að refsing ákærða verði þyngd. Ákærði krefst sýknu af ákæru fyrir brot gegn 2. mgr. 218. gr. almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940, sbr. 11. gr. laga nr. 20/1981, og verði háttsemi hans talin varða við 217. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 10. gr. laga nr. 20/1981. Þá er þess krafist, að refsing ákærða verði ákveðin eins væg og lög leyfa. Fyrir Hæstarétt hefur verið lagt vottorð Sigmundar Sigfússonar, geðlæknis við Fjórðungssjúkrahúsið á Akureyri, frá 16. febrúar 1998. Kemur þar fram, að síðan í janúar 1997 hefur ákærði verið í viðtölum hjá lækninum. Leiddu þau til þess, að hann fór að eigin ósk í áfengismeðferð á Vogi í Reykjavík og síðan í framhaldsmeð- ferð að Staðarfelli. Sé staðfest, að hann hafi ekki neytt áfengis síð- an, í rúmlega eitt ár. Ákærði geri sér vel grein fyrir afbrotum sínum og iðrist þeirra. Er það mat geðlæknisins, að nánast engin hætta sé á endurteknum ofbeldisverkum af hendi ákærða, neyti hann ekki áfengis og annarra vímuefna. Einnig hefur verið lagt fram bréf verkstjóra hjá SR-Mjöli hf. frá 17. Janúar 1998, þar sem ákærði vinn- ur nú, og kemur þar fram, að hann stundi vinnu sína af reglusemi og áhuga. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms er staðfest heimfærsla 769 hans til refsiákvæða og ákvörðun um refsingu ákærða. Eins og áður er rakið, hefur orðið breyting á högum ákærða. Hann hefur leitað sér aðstoðar vegna áfengisvandamála sinna, hefur sýnt af sér reglu- semi undanfarið ár og stundar fasta atvinnu. Hann samþykkti bóta- kröfu tjónþola og hefur nú greitt hana að fullu. Að þessu athuguðu, með hliðsjón af ungum aldri ákærða og því, að hann hefur ekki áð- ur brotið gegn almennum hegningarlögum, þykir mega ákveða, að fullnustu tólf mánaða af refsingunni skuli frestað skilorðsbundið í fimm ár. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað er staðfest. Ákærði skal greiða áfrýjunarkostnað, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Ákærði, Halldór Birkir Sturluson, sæti fangelsi í 15 mánuði. Fresta skal fullnustu 12 mánaða af refsingunni og hún niður falla að liðnum fimm árum frá uppsögu dóms þessa, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákvæði hins áfrýjaða dóms um sakarkostnað er staðfest. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 50.000 krónur, og málsvarnar- laun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Árna Pálssonar hæstaréttarlögmanns, 50.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 15. júlí 1997. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutningi 5. f. m., er höfðað með tveimur ákæruskjölum á hendur ákærða, Halldóri Birki Sturlusyni verkamanni, Aðalbraut 16, Raufarhöfn, fæddum 29. mars 1976. Með ákæruskjali sýslumannsins á Húsavík, út gefnu 20. desember 1996, er mál höfðað á hendur ákærða „... fyrir líkamsárás með því að hafa að- faranótt laugardagsins 6. júlí 1996 við félagsheimilið Hnitbjörg, Raufarhöfn, slegið Stefán G. Óskarsson, fæddan 7. janúar 1963, að tilefnislausu þrjú högg í andlit, svo að hann hneig niður með þeim afleiðingum, að hann hlaut skurð, um 0,5 em langan, milli augnabrúna, húð á nefi og enni fleiðr- aðist og nef bólgið og aumt viðkomu. 25 Hæstaréttardómar II 710 Telst þetta varða við 1. mgr. 217. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 10. gr. laga nr. 20/1981. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar. Í málinu krefst Stef- án G. Óskarsson, Ásgötu 9, Raufarhöfn, skaðabóta úr hendi ákærða“. Með ákæruskjali ríkissaksóknara, út gefnu 25. mars 1997, er mál höfðað á hendur ákærða „... fyrir tilraun til manndráps, en til vara fyrir stórfellda líkamsárás, með því að hafa um klukkan 5.50 aðfaranótt miðvikudags 1. janúar 1997 norðan við félagsheimilið Hnitbjörg á Raufarhöfn stungið Tryggva Hrafn Sigurðsson, kt. 260581-5629, með hnífi í brjóst, aftanverðan háls, vinstra megin í bak ofarlega yfir herðablaði og í ofanverðan kvið ásamt því að veita honum fimmtán sentímetra langan skurð vinstra megin á hálsi aftan eyra, fimm sentímetra langan skurð yfir vinstra herðablaði og sex sentímetra langan skurð innanvert og ofarlega á vinstri upphandlegg. Telst þetta varða við 211. gr., sbr. 20. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940, en til vara við 2. mgr. 218. gr. þeirra laga. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar. Í málinu gerir ofangreindur Tryggvi Hrafn Sigurðsson kröfu um, að ákærði verði dæmdur til að greiða sér bætur, að fjárhæð 154.146 kr.“. Við aðalmeðferð máls krafðist sækjandi þess, að ákærði yrði dæmdur til að greiða allan sakarkostnað, þ. m. t. saksóknarlaun í ríkissjóð, en fallið var frá kröfu um greiðslu skaðabóta með vísan til yfirlýsingar bótakrefjanda, Stefáns Óskarssonar, dagsettrar 3. júní sl., og greiðslukvittunar ákærða og samkomulags hans við forráðamenn Tryggva Hrafns Sigurðssonar. Dómkröfur skipaðs verjanda, Árna Pálssonar hæstaréttarlögmanns, voru þær, að krafist var vægustu refsingar vegna sakarefnis, sem lýst er í ákæru- skjali sýslumanns frá 20. desember sl., en vegna ákæru ríkissaksóknara frá 25. mars sl. var þess krafist, að ákærði yrði sýknaður af brotum gegn 211. gr., sbr. 20. gr., og 2. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga. Fallist var á, að brot ákærða yrði heimfært til 1. mgr. 217. gr. hegningarlaga, en til vara kraf- ist, að brot hans yrði heimfært til 1. mgr. 218. gr. sömu laga. Farið var fram á, að ákærði yrði dæmdur til vægustu refsingar. Loks var krafist hæfilegra málsvarnarlauna. 1. A. Ákæruskjal, út gefið 20. desember 1996. Aðfaranótt laugardags 6. júlí 1996, kl. 2.48, var óskað eftir aðstoð lögreglu á Þórshöfn vegna líkamsárásar, er Stefán G. Óskarsson hafði orðið fyrir við félagsheimilið Hnitbjörg á Raufarhöfn. Er lögreglumenn komu á vettvang, var ætlaður árásaraðili, ákærði í máli þessu, Halldór Birkir, horfinn á 7 braut. Stefán bar fram formlega kæru á hendur ákærða 9. júlí, og eftir það voru vitni yfirheyrð um málsatvik 10. júlí, 13. september og 9. nóvember 1996. Vitnið Ómar Viðarsson dyravörður kvaðst hafa verið við störf í félags- heimilinu á Raufarhöfn aðfaranótt 6. júlí 1996 og vegna ölvunaróspekta ákærða þurft að vísa honum út úr húsinu. Vitnið kvaðst eftir það hafa fylgst með því, er Stefán Óskarsson gekk með ákærða niður aðaldyratröppurnar, og þar séð, hvar ákærði sló til hans tvö hnefahögg í andlit. Að mati vitnisins var þessi atlaga ákærða fyrirvaralaus, Stefán hafi fallið við og fengið skurð á nefið. Samkvæmt vottorði Arnars Þórs Guðmundssonar heilsugæslulæknis voru áverkar Stefáns Óskarssonar svofelldir við skoðun 6. júlí 1996: „Skoðun leiðir í ljós skurð milli augnabrúna, sem er ca. 1/2 cm að lengd og dýpt, en nokkuð tættur. Einnig er húð á nefi og enni fleiðruð. Nef var bólgið og afar aumt viðkomu, en líklegast óbrotið. Miðsnes var nokkuð þrútið, en við skoðun var ekki að sjá blæðingu í því. Sárin voru hreinsuð og skurður saumaður saman. Fimmtudag 11. 7. sé ég Stefán aftur, og er þá ágætur gróandi í sárum hans og bólga í nefi minni, en það þó enn „hvell- aumt“.“ . Framburður kæranda, Stefáns Óskarssonar, og vitnisins Einars Sigurðs- sonar fyrir dómi um atferli ákærða var í öllum meginatriðum í samræmi við ofangreindar skýrslur. Kvaðst Stefán Guðmundur hafa orðið fyrir tveimur hnefahöggum frá ákærða fyrir utan félagsheimilið á Raufarhöfn, og lýsti hann andlitsáverkum sínum í samræmi við áðurgreint læknisvottorð. Vitnið kvað barsmíð ákærða hafa verið fyrirvaralausa. Hafi ákærði beðist fyrir- gefningar á háttseminni daginn eftir atburðinn, en auk þess greitt fullar skaðabætur skömmu fyrir aðalmeðferð málsins. Vitnið Einar Sigurðsson kvaðst hafa fylgst með því frá anddyri félags- heimilisins, er ákærði sló Stefán Óskarsson fyrirvaralaust tvö hnefahögg í andlit með þeim afleiðingum, að hann féll við. Var það mat vitnisins, að barsmíðin hefði verið án tilefnis. Ákærði, Halldór Birkir, hefur fyrir dómi viðurkennt að hafa slegið Stefán Óskarsson, líkt og lýst er í ákæru, en sökum ölvunarástands umrædda nótt gat hann ekki lýst málsatvikum eða gefið skýringar á athæfi sínu. Með vætti vitna, læknisvottorði og viðurkenningu ákærða telst sannað, að ákærði hafi gerst sekur um líkamsárás gagnvart Stefáni G. Óskarssyni, en samkvæmt framburði vitna hlaut hann tvö högg við barsmíðina, en eigi þrjú, eins og greinir í ákæruskjali. Líkt og athæfi ákærða er nánar lýst í ákæru, varðar brot hans við 1. mgr. 217. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940, sbr. 10. gr. laga nr. 20/1981. 12 B. Ákæruskjal, út gefið 25. mars 1997. Miðvikudag 1. janúar 1997 kl. 5.50 var lögreglu tilkynnt um líkamsárás við félagsheimilið Hnitbjörg á Raufarhöfn, en fyrr um nóttina hafði þar verið haldinn áramótadansleikur. Er lögregla kom á vettvang, hafði piltur- inn Tryggvi Hrafn Sigurðsson þegar verið færður á heilsugæslustöð kaup- túnsins vegna skurð- og stungusára, en eftir vísbendingu Páls Þormars Garðarssonar dyravarðar var ákærði, Halldór Birkir, handtekinn bak við félagsheimilið. Samkvæmt frumskýrslu lögreglu var ákærði talsvert ölvaður, í æstu skapi og í ýfingum við aðra pilta. Hann var færður á lögreglustöð og í fangaklefa. Við eftirgrennslan lögreglu síðar um nóttina afhenti nefndur dyravörður lögreglu hníf, en grunsemdir höfðu vaknað um, að ákærði hefði beitt honum gegn Tryggva Hrafni. Í rannsóknarskýrslu lögreglu er hnífnum svo lýst: „Hnífurinn lítur út eins og haglaskot nr. 12, blár að lit, með áletruninni WHITEB YÆCO, Kendall, England. Gylltur botn hnífsins er brotinn af í tvo parta.“ Samkvæmt mælingu rannsóknaraðila var hnífsblaðið rétt rúmir 4 cm og skaftið 5 cm. Allt frá upphafi lögreglurannsóknar hefur ákærði staðfest eign sína á ofangreindum hnífi. Ákærði hefur jafnframt staðhæft, að hann hafi haft hnífinn í úlpuvasa sínum aðfaranótt 1. janúar sl. Eftir að ákærði hafði verið vistaður í fangaklefa, fór lögregluvarðstjórinn Jóhann Hinrik Þórarinsson á heilsugæslustöðina á Raufarhöfn og hafði tal af Tryggva Hrafni, þar sem hann lá á aðgerðarborði. Í frumskýrslu varð- stjórans er ástandi piltsins lýst svo: „Undirritaður sá, að Tryggvi var með um tólf til fimmtán cm langan skurð vinstra megin á hálsi neðarlega, sem lá nánast frá barka og aftur að miðlínu að aftan, og virtist sárið vera dýpst um miðjan skurðinn. Stungusár var á bringu og annað ofarlega á kvið, bæði nærri miðjum líkama. Kvaðst hann hafa verið í orðahnippingum og ýfingum við Halldór Birki, en ekki orðið þess var, er hann fékk áverkana. Undirritaður gat ekki merkt, að hann væri undir áhrifum áfengis.“ Í lögregluskýrslunni er þess getið, að Tryggvi Hrafn hafi farið til síns heima að lokinni aðgerð á heilsugæslustöðinni, en ekki var tekið blóð úr honum eða ákærða til alkóhólákvörðunar. Í málinu liggja hins vegar fyrir ljósmyndir af vettvangi, ljósmyndir af áverkum Tryggva Hrafns svo og af fatnaði þeim, er ákærði íklæddist aðfaranótt 1. janúar sl. Í rannsóknar- skýrslu lögreglu er greint frá ummerkjum á fatnaði ákærða, þ. e. úlpu, peysu og buxum: 173 „Við skoðun á úlpunni má greina blóðbletti á eftirfarandi stöðum: Á úlp- unni framanverðri er blóðnudd á þremur stöðum, um 10 sentímetra neðan við hægri brjóstvasa. Á hægri ermi innanverðri við ermasaum blóðblettir á þremur stöðum, tveir þeirra um 17 sentímetra frá handarkrika og einn blettur um 13 sentímetra frá ermaropi. Á vinstri ermi utanverðri um oln- boga er lítil blóðrák á miðri ermi. Á bol úlpunnar til hægri, um 15 sentí- metra neðan við handarkrika, er einn blóðblettur um 2 sentímetra frá saumi framstykkis og baks. Á faldi að framan, innan við hægri hluta renni- láss, bæði á faldinum utanverðum og innanverðum, eru blóðblettir og blóð- taumar, um 20 sentímetra frá hálsmáli, og ná niður að neðri enda renni- láss.“... „Á peysunni framanverðri eru meintir blóðblettir, einn blettur um 5 sentímetra neðan við hálsmál og einn blettur um 15 sentímetra neðan við hálsmál.“ ... „Á buxunum framanverðum, á vinstri skálm, má greina blóð- bletti. Blóðblettirnir eru sex að tölu á um 5 sentímetra svæði. Blettirnir eru innanvert á skálminni, um 10 sentímetra frá klofsaum.“ Samkvæmt upplýsingaskýrslu lögreglu bar ákærði sýnilega áverka á vör- um og var með hrufl á höndum, en auk þess hafði hann eymsli í hægra hné. Við ítrekaðar yfirheyrslur lögreglu lýsti ákærði nær algjöru minnisleysi um atvik máls aðfaranótt 1. janúar, en hann sætti gæsluvarðhaldi frá 2. janúar til 4. janúar sl. Verður nú vikið að framburði vitna, en skýrslur af þeim voru teknar hjá lögreglu dagana 1. til 3. janúar sl. Vitnið Tryggvi Hrafn Sigurðsson, fæddur 1981, skýrði frá því við aðal- meðferð máls líkt og við skýrslutöku hjá lögreglu, að hann hefði farið á ára- mótadansleik í félagsheimilið Hnitbjörg ásamt félögum sínum. Kvaðst hann hafa verið allsgáður við komu á dansleikinn, en þegið nokkra sopa af áfengisblöndu hjá dansgestum, þ. á m. hjá ákærða, Halldóri Birki. Vitnið kvaðst ekkert hafa þekkt ákærða og því einungis lítillega rætt við hann „á vinsamlegum nótum“. Að mati vitnisins var ákærði töluvert ölvaður. Eftir lok dansleiksins kvaðst vitnið hafa hafst við á dyrapalli við aðalinngang fé- lagsheimilisins og fylgst með, er dansgestir komu út úr húsinu. Á stigapall- inum kvaðst vitnið hafa veitt því athygli, hvar ákærði var í ýfingum við Christian Skafta eða Björn Jakob, og vísaði til þess, að þeir væru tvíburar. Þá kvaðst vitnið hafa heyrt ákærða viðhafa svigurmæli í garð eldra fólks, og af þeim sökum kvaðst vitnið hafa gert athugasemdir við ákærða, tekið í föt hans og togað hann frá fólkinu. Vitnið kvað ákærða hafa brugðist við þessu með því að taka í peysu hans og toga hann þannig með sér fram af stiga- pallinum. Vitnið bar, að rifa hefði komið í peysuna, og kvaðst vitnið hafa átt í stimpingum við ákærða vegna þessa. Vitnið kannaðist og við að hafa sleg- TI4 ið ákærða nokkrum sinnum með krepptum hnefa í höfuð og líkama, en á móti kvað vitnið ákærða hafa togað í hár sitt og árangurslaust reynt að slá á móti. Að nokkurri stundu liðinni kvað vitnið nærstödd ungmenni hafa skorist í leikinn, þ. á m. vitnið Róbert Bjarnason, og skilið þá sundur. Vitn- ið kvað ákærða eftir það hafa beðist velvirðingar á athæfi sínu með þeim orðum, að hann hefði farið mannavillt, en auk þess haft á orði, að hann þyrfti að gæta systur sinnar. Vitnið bar, að þeir hefðu tekist í hendur, og ætlaði, að þeir hefðu skilið sáttir. Vitnið tók fram, að hann hefði ekkert þekkt tl systur ákærða. Nokkru eftir ofangreind viðskipti kvaðst vitnið hafa veitt því eftirtekt, hvar ákærði var í orðaskaki við unga stúlku, en auk þess séð, hvar Björn Ragnarsson sló ákærða í andlit með þeim afleiðingum, að hann féll við. Um hálfri klukkustund eftir þennan síðasta atburð kvaðst vitnið hafa lagt leið sína norður fyrir félagsheimilið og að kjallarainngangi og séð fjögur til fimm ungmenni sitja þar á lágum steinvegg. Vegna rökkurs kvaðst vitnið hafa séð illa til, en þó veitt því athygli, að ákærði var á meðal þessara ungmenna. Vitnið kvað þá hafa tekið tal saman, en fljótlega farið að deila vegna viðskiptanna fyrr um nóttina. Vitnið kvað þá báða hafa ver- ið æsta og viðhaft gagnkvæmar hrindingar, en auk þess kvaðst vitnið hafa fengið spörk frá ákærða, en án þess að áverki hlytist af. Þá viðurkenndi vitnið að hafa slegið ákærða tvö hnefahögg á vangann með þeim afleiðing- um, að ákærði hrökklaðist aftur á bak og settist á áðurnefndan steinvegg. Vitnið kvað atvik máls eftir þetta hafa gerst með skjótum hætti. Ákærði hafi staðið á fætur, hlaupið til vitnisins, og þá um leið kvaðst vitnið hafa fengið þungt högg á maga og brjóst frá ákærða. Vegna þessa kvaðst vitnið hafa hnigið niður, en þá fengið högg á hnakka og bak. Vitnið staðhæfði, að ákærði hefði einn átt hlut að máli, og vísaði til þess, að önnur nærstödd ungmenni hefðu ekki haft möguleika til að veitast að sér með framanlýst- um hætti. Vitnið kvaðst auk þess ekki hafa átt í útistöðum við aðra en ákærða margnefnda nýársnótt. Á verknaðarstundu kvaðst vitnið hins vegar ekki hafa gert sér grein fyrir því, að ákærði hefði beitt hnífi jafnhliða bar- smíðinni, og fyrst gert sér grein fyrir áverkum sínum, er ákærði hafði verið dreginn frá af nærstöddum aðilum. Kvaðst vitnið þá hafa fundið fyrir bleytu í fötum og opnu sári á hálsi. Vitnið kvaðst aldrei hafa séð hníf ákærða á vettvangi. Framangreind lýsing Tryggva Hrafns af atvikum máls við norðurhlið fé- lagsheimilisins á Raufarhöfn var í öllum meginatriðum samhljóða skýrslu, sem hann gaf hjá lögreglu 2. janúar sl. Þykir rétt að rekja þá frásögn að nokkru, svofellt: „Eftir smástund sagði Tryggvi, að Halldór hefði staðið upp og komið til 715 sín. Hann kvaðst ekki muna, hvort hann sagði eitthvað, en Tryggvi kvað hann hafa slegið sig fast högg í maga og svo líklega annað strax á eftir í brjóst. Tryggvi telur, að hann hafi beygt sig eitthvað saman og hörfað eftir þessi högg. Því næst kvaðst hann hafa fundið fyrir höggum á vinstri öxl og efst í bak. Hann kvaðst ekki muna eftir að hafa fundið fyrir neinu höggi á háls, en þetta hafi allt gerst mjög hratt. Hann kvað síðan einhverja hafa komið og stöðvað Halldór Birki. Aðspurður um það, hvort hann hefði fundið til sársauka við þessi högg, kvað hann svo ekki hafa verið. Hins veg- ar kvaðst hann strax hafa fundið til sársauka, eftir að höggunum linnti, einkum í öxl og efst í baki, aftanverðu. Þá kvaðst Tryggvi nánast strax hafa fundið eins og eitthvað heitt rynni niður hálsmál sitt og niður á brjóst, og er hann sagðist hafa þreifað með hendinni upp á hálsinn vinstra megin, kvaðst hann hafa fundið einhverja holu þar og hönd sín öll orðið blóðug. Hann kvaðst því hafa gert sér grein fyrir, að Halldór hefði skaðað sig með ein- hverju. Tryggvi kvaðst því strax hafa farið að aðaldyrum félagsheimilisins og reynt að komast inn. Hann kvað þar hafa verið dyravörð, sem benti á klukkuna, líklega til merkis um, að búið væri að loka húsinu, en þegar dyra- verðinum hefði orðið ljóst, að Tryggvi var allur blóðugur, hefði sér strax verið hleypt inn og settur niður á stól. Ekki kvaðst hann hafa misst meðvit- und. Síðan hefði læknir komið á staðinn eftir nokkra stund og eftir það ver- ið farið með sig á heilsugæslustöðina á Raufarhöfn og gert þar að sárum sínum. Aðspurður kvaðst Tryggvi aldrei hafa séð neitt í höndum Halldórs, þegar hann veitti sér þessa áverka, í fyrstu einungis hafa haldið, að Halldór hefði verið að slá sig. Þá er Tryggvi spurður að því, hvort einhver minnsti möguleiki væri til, að einhver annar en Halldór Birkir Sturluson hefði veitt honum þessa áverka, en hann þvertekið fyrir það. Kvað hann Halldór Birki hafa komið einan til sín. Þá var Tryggvi beðinn um að meta þá fjarlægð, sem verið hefði frá honum og að næsta manni, þegar Halldór Birkir kom að honum og veitti honum þessi síðustu högg. Taldi hann það hafa getað verið 2-3 metra. Þá var Tryggvi spurður, hvort hann hefði orðið var við, að Ró- bert Bjarnason hefði verið að reyna að stía þeim Halldóri sundur í þessum síðustu átökum. Ekki kvaðst hann vera alveg viss um það, hver eða hverjir hefðu stíað þeim sundur, en Róbert hefði að líkindum orðið fyrstur til að sjá skurðinn á hálsi sér.“ Fyrir dómi staðfesti vitnið skýrslu sína og lýsti jafnframt áverkum, læknismeðferð og almennri líðan með líkum hætti og fram kemur í fyrir- liggjandi læknisvottorðum. Af gögnum máls þessa má ráða, að fjölmörg ungmenni hafi verið fyrir ut- an félagsheimilið á Raufarhöfn aðfaranótt 1. janúar sl. og flest þeirra undir 116 áhrifum áfengis. Af hálfu rannsóknarmanna voru teknar skýrslur af nokkr- um þeirra, er samskipti höfðu átt við ákærða eða orðið sjónarvottar að samskiptum hans við Tryggva Hrafn Sigurðsson. Fóru skýrslutökur fram dagana 1.-3. janúar sl., eins og áður var rakið, en helstu vitni komu auk þess fyrir dóm við aðalmeðferð máls. Samkvæmt frásögn tvíburabræðranna Christians Skafta og Björns Jakobs Hansmar, en þeir eru fæddir 1979, fóru þeir í fylgd ákærða og systur hans á áramótadansleikinn í félagsheimilinu, en áttu síðan báðir í útistöðum við ákærða á stigapalli við aðalinngang félagsheimilisins laust eftir kl. 4.30. Kvaðst Björn Jakob m. a. hafa slegið ákærða í höfuð með þeim afleiðing- um, að hann féll við. Þá kannaðist vitnið Christian Skafti við að hafa spark- að í bak ákærða, þar sem hann lá flatur eftir barsmíð bróður hans. Skömmu eftir þessi viðskipti kvaðst Christian Skafti hafa fylgst með því, er ákærði er hið síðarnefnda sló ákærða þungt högg á munninn með þeim afleiðing- um, að hann féll við. Vitnið bar, að þessi atburður hefði gerst við austurhlið félagsheimilisins. Loks kvaðst vitnið Christian Skafti hafa fylgst með ýfing- um ákærða og Tryggva Hrafns við norðurhlið félagsheimilisins, en ekki kvaðst vitnið hafa séð þá slá hvorn til annars og ekki vita, hvernig viðskipt- um þeirra lauk. Vitnið Björn Jakob kvaðst einnig hafa fylgst með því, er ákærði fékk höfuðhögg frá Birni Ragnarssyni, og fullyrti, að hann hefði borið áverka á munni eftir þau viðskipti. Við norðurhlið félagsheimilisins kvaðst vitnið loks hafa séð til ákærða, þar sem hann átti í útistöðum við Tryggva Hrafn, m. a. er þeir féllu saman til jarðar, og að Tryggvi Hrafn hélt um hálsinn, er hann vék af vettvangi skömmu síðar. Vegna myrkurs kvaðst vitnið ekki hafa séð vel til, en staðhæfði, að aðrir nærstaddir hefðu ekki blandað sér í átök ákærða og Tryggva Hrafns. Vitnið kvaðst ekki hafa séð hníf á lofti greint sinn. Vitnið Björn Ragnarsson, fæddur 1980, kvaðst hafa gengið á milli ákærða og Tryggva Hrafns og skilið þá að, þar sem þeir voru að rífast austan við fé- lagsheimilið. Nokkru eftir þann atburð kvaðst vitnið hafa fylgst með rifrildi ákærða og Söru Jenkins. Vitnið kvaðst við það tækifæri hafa slegið ákærða að ástæðulausu frekar þungt högg í höfuðið með krepptum hnefa. Vitnið Róbert Bjarnason, fæddur 1975, kvaðst hafa veitt því athygli um- rædda nótt, að ákærði átti í ryskingum við ungmenni fyrir utan félagsheim- ilið, en þó eigi fylgst gjörla með athöfnum hans. Vitnið kannaðist enn frem- ur við að hafa hitt piltinn Tryggva Hrafn við norðausturhorn félagsheimilis- ins og veitt því athygli, að hann hélt um hálsinn. Vitnið kvaðst hafa fylgt Tryggva Hrafni til dyravarðar í félagsheimilinu, en kannaðist ekki við að 171 hafa séð áverka á piltinum og vísaði í því samhengi til eigin ölvunarástands. Eftir þennan atburð kvaðst vitnið hafa lítillega átt samskipti við Helgu Jones og kannaðist við að hafa tekið við úr hendi hennar bláleitu plast- hylki. Á vettvangi kvaðst vitnið ekki hafa áttað sig á því, hvers konar hlutur þetta var, og vísaði m. a. til þess, að hann hefði þá verið óbrotinn og lokað- ur. Fyrir dómi staðfesti vitnið eftir skoðun, að hnífur ákærða væri sá hlutur, sem hann hafði tekið við um nóttina. Vitnið Helga Ivy Jones, fædd 1979, kvaðst margnefnda nótt hafa gengið áleiðis norður fyrir félagsheimilið á eftir hópi ungmenna, en á leið sinni mætt Tryggva Hrafni og Róbert Bjarnasyni. Vitnið kvaðst hafa veitt því at- hygli, að Tryggvi Hrafn hélt um hálsinn og var blóðugur. Kvaðst vitnið síð- an hafa haldið för sinni áfram og hitt ákærða, sem hafi rétt sér hlut, er líkt- ist haglaskoti, og um leið sagt: „Ég treysti þér.“ Að mati vitnisins var ákærði mjög æstur, er þetta gerðist. Skömmu síðar kvaðst vitnið hafa rétt Róbert Bjarnasyni „haglaskotið“ og fylgst með því, er hann kastaði því í húsvegginn. Vitnið Sif Árnadóttir, fædd 1979, lýsti við lögregluyfirheyrslu 2. janúar sl. hegðan og ástandi félaga sinna fyrir utan félagsheimilið aðfaranótt 1. janúar sl., en vitnið kvaðst þar hafa verið allsgáð. Frásögn vitnisins fyrir dómi var efnislega samhljóða áðurgreindri lögregluskýrslu, og þykir rétt að rekja hana svofellt: „Eftir dansleikinn fór ég út. Þá var margt ungt fólk við félagsheimilið norðanvert. Mikill æsingur var í fólkinu og margir að rífast og aðrir að reyna að koma í veg fyrir handalögmál. Það voru aðallega Róbert Bjarna- son og Árni Sigurðsson, sem voru að reyna að koma í veg fyrir áflog. Ég gekk að unglingahópnum og sá í fyrstu, að þeir bræður Skafti og Björn Hansmar eru að rífast við Halldór Birki, en Róbert og Árni að reyna að koma í veg fyrir, að þessir menn lentu í handalögmálum. Ég sá ekki áflog milli þeirra, en heyrði síðar, að þeir bræður hefðu slegið Halldór Birki. Það næsta, sem ég varð vitni að, var, að ég held, að Róbert og Árni voru að reyna að slíta þá Halldór Birki og Tryggva hvorn frá öðrum, en þeir voru í átökum, þar sem þeir stóðu í unglingahópnum. Nánast ógerlegt var að sjá, hvað hver var að gera, þar sem fólkið var í einni þvögu í miklum látum og hávaði mikill í því, rifist og skammast. Strax eftir að Halldór Birkir og Tryggvi voru aðskildir, gekk Tryggvi að félagsheimilinu, og sá ég mjög ljót- an skurð á hálsinum á honum, sem blæddi mikið úr. Ég sá aldrei neinn hníf, en margir töluðu um haglaskot með einhverjum göddum á...“ Auk framangreindra vitna gáfu skýrslu fyrir dómi vitnin Páll Þormar Garðarsson dyravörður og ungmennin Sara Jenkins og Árni Sigurðsson. 718 Samkvæmt vætti Páls Þormars var ákærða vísað út úr félagsheimilinu á Raufarhöfn undir lok margnefnds áramótadansleiks vegna ölvunaróspekta. Ekki þykir ástæða til að rekja framburð dyravarðarins frekar eða nefndra ungmenna, líkt og atvikum máls er háttað, en vitnin fylgdust ekki með at- gangi ákærða og Tryggva Hrafns aðfaranótt 1. janúar sl. Þá var frásögn þeirra að öðru leyti í samræmi við það, sem önnur vitni hafa lýst hér að framan. Lögreglumennirnir Jóhann Hinrik Þórarinsson, Hreiðar Hreiðarsson og Bjarni Höskuldsson staðfestu verk sín fyrir dómi. Fyrir liggur í málinu vottorð Þórhalls Björgvins Ólafssonar, heilsugæslu- læknis á Raufarhöfn, en hann var kvaddur að félagsheimilinu að morgni 1. janúar sl. vegna áverka Tryggva Hrafns. Áverkum piltsins og aðgerðum sín- um lýsti læknirinn í vottorði, sem dagsett er Í. janúar 1997: „Á sjötta tímanum sl. nótt var undirritaður kvaddur að samkomustað kauptúnsins hér við Aðalgötu vegna manns, sem lá þar í sárum sínum, að sögn eftir líkamsárás. Hann reyndist vera sá, sem að ofan greinir. Hann lá í hnipri í anddyri hússins, fölur mjög og, að því er virtist, þjáður. Föt hans voru blóðug, en þar sem hann reyndist ekki vera í losti, var hann fluttur á heilsugæslustöðina til frekari athugunar og meðferðar. Þar komu í ljós eftir- farandi áverkar: 1) um 15 cm langur skurður vinstra megin á hálsi aftan eyra, dýpstur aftast, 2) 1 cm sár í miðlínu á aftanverðum hálsi, 3) 1 em sár ofarlega yfir vinstra herðablaði, 4) um $ cm alldjúpt sár nokkru neðar á herðablaðinu, 5) um 6 cm grunnur skurður innanvert og ofarlega á vinstri upphandlegg, 6) 1 cm sár yfir bringubeini og að lokum 7) 1 em sár á ofan- verðum kvið, í miðlínu mitt á milli nafla og flagbrjósks. Öll voru sár þessi með beinum sárbörmum, eins og gerist eftir eggvopn, og minnstu sárin voru greinilega stungusár eftir oddmjótt verkfæri. Gert var að þessum sár- um á venjulegan hátt, og tók aðgerðin hátt í tvær klukkustundir. Að því búnu var aðstandendum hans gert viðvart og hinn slasaði fluttur í hús til hvílu, á meðan beðið var eftir því, að faðir hans sækti hann. Almennt ástand hans þá var eftir aðstæðum þokkalegt. Aðspurður um tilurð þessara áverka sagðist slasaði hafa lent í átökum við mann nokkurn þar á skemmti- staðnum með ofangreindum afleiðingum. Eftir útliti og eðli áverkanna virðist nokkuð einsýnt, að hnífi eða öðru áþekku eggvopni hafi verið beitt í þessum átökum.“ Þórhallur Björgvin staðfesti vottorð sitt fyrir dómi og ítrekaði, að sjúkl- ingur hefði verið útskrifaður að morgni Í. janúar, eftir að sár hans höfðu verið saumuð saman. Vitnið kvaðst ekki hafa fylgst frekar með líðan pilts- ins vegna búsetu sinnar í öðru læknishéraði. 719 Vitnið skýrði frá því, að læknisaðgerð sín á Tryggva Hrafni hefði tekið 2- 3 klukkustundir, og bar, að sjúklingur hefði allan þann tíma haft fulla með- vitund, en að mati vitnisins var hann ekki áberandi ölvaður. Vitnið ítrekaði, að skurður á hálsi hefði verið dýpstur aftast, en náð fram á svæði, u. þ. b. 1 cm, þar sem hálsslagæðar eru undir. Vitnið ítrekaði, að fremsti hluti skurð- arins hefði verið mjög grunnur, og var það mat vitnisins, að líkt og áverkar sjúklings hefðu í raun verið, hefðu þeir ekki leitt til fjörtjóns, þó að hann hefði ekki komist undir læknishendur. Vísaði vitnið m. a. til þess, að sjúkl- ingur hefði ekki misst mikið blóð. Að mati vitnisins hefði e. t. v. öðru máli gegnt, ef hálsáverkinn hefði verið dýpri. Vegna legu annarra áverka kvaðst vitnið hafa ályktað, að atlaga árásarmanns hefði verið tilviljunarkennd. Sigurður Halldórsson, heilsugæslulæknir á Kópaskeri, fylgdist með líðan Tryggva Hrafns Sigurðssonar, allt frá því að hann útskrifaðist frá heilsu- gæslustöðinni á Raufarhöfn. Hefur hann ritað vottorð um læknisverk sín, og er það dagsett 13. maí sl. Segir þar m. a.: „Um lýsingu á staðsetningu þeirra (áverkanna) vísast í áverkavottorð Þórhalls B. Ólafssonar, sem upphaflega gerði að sárum hans. Aðeins skal bætt við, að stóri skurðurinn vi. megin á hálsi nær yfir hálsslagæð og var því í raun lífshættulegur. Sömuleiðis er frá sári rétt hæ. megin við bringubein mjög grunnt inn á lunga, og hefði sú stunga verið aðeins dýpri, er það einn- ig lífshættulegt. Hvergi eru merki um taugaskaða. Sár drengsins greru eðli- lega, en síðan hefur hlaupið í þau ofvöxtur, sk. keloid-myndun, sem algeng er í sárum á efri hluta bols og hálsi. Eru þau nú rauð, upphleypt og %-1 cm á breidd og greinilega enn í þróun. Búast má við, að þau verði a. m. k. hálft ár í viðbót að ná endanlegu útliti, og er þegar ljóst, að um talsverð útlitslýti verður að ræða. Hann mun verða í sambandi við lýtalækni vegna hugsan- legra endurbóta á útlitinu síðar. Drengurinn var mjög miður sín eftir at- burðinn, enda var hann hræddur um líf sitt; var í viðtölum hjá undirrit- uðum, lækni á Húsavík og félagsráðgjafa á Húsavík og er búinn að ná sér alveg á strik að frátalinni minnimáttarkennd og áhyggjum vegna öranna. Í samantekt: fimmtán ára drengur, sem 1/1 '97 hlaut sjö misstór sár á til- greindum stöðum, þar af a. m. k. tvö, sem hefðu getað verið lífshættuleg. Hann slapp þó alveg við innri áverka á æðar eða taugar, en örin verða fyrir- sjáanlega til talsverðra lýta varanlega. Andleg vanlíðan var nokkrar vikur eftir slysið, og má leiða líkur að því, að það hafi haft óæskileg áhrif á náms- framvindu seinni hluta vetrar. Um varanlegt andlegt heilsutjón er þó ekki að ræða.“ Sigurður Halldórsson staðfesti vottorð sitt fyrir dómi og ítrekaði, að skurðurinn á hálsi sjúklingsins hefði legið um 1 til 2 cm yfir svokallað aðal- 180 slagæða- og aðalbláæðasvæði. Vitnið vísaði jafnframt til þess, að um 1 til 2 cm væru inn að þessum æðum, en um dýpt skurðarins vísaði vitnið til áður- greinds læknisvottorðs Þórhalls Björgvins Ólafssonar. Vitnið bar, að áverk- ar piltsins hefðu, eins og á stóð, ekki getað leitt til fjörtjóns, þótt hann hefði ekki komist undir læknishendur. Við dómsyfirheyrslur líkt og við yfirheyrslur hjá lögreglu hefur ákærði borið við nær algjöru minnisleysi um gjörðir sínar aðfaranótt 1. janúar sl. vegna ölvunarástands. Hefur ákærði aðeins getað greint frá því, að hann hafi farið ásamt systur sinni á margnefndan áramótadansleik, haft meðferð- is hálfan lítra af landa, en kannaðist auk þess við að hafa átt í útistöðum við tvíburabræðurna Christian Skafta og Björn Jakob, sem hann kallaði kunn- ingja sína. Þá kvaðst ákærði fyrir tilviljun hafa haft meðferðis hníf þann, er lögregla lagði hald á við upphaf rannsóknar. Kvaðst ákærði hafa gleymt hnífnum í úlpuvasa sínum, sem hann að jafnaði kvaðst nota við veiðar. Að öðru leyti hefur ákærði ekkert getað borið um atvik máls. Hann kvaðst ekkert hafa þekkt til Tryggva Hrafns og hafði ekki skýringar á blóðslettum þeim, sem fundust á fatnaði hans. Loks hafði ákærði engar skýringar á áverkum, sem hann var með að morgni Í. janúar sl. Fyrir dómi hefur ákærði lýst skólagöngu, áhugamálum, atvinnuþátttöku og búsetu, þar á meðal á Raufarhöfn, þar sem hann hefur átt lögheimili ásamt foreldrum sínum og systkinum undanfarin þrjú ár. Jafnframt skýrði ákærði frá samskiptum sínum við önnur ungmenni í kauptúninu, þ. á m. við þá, er gefið hafa skýrslur í máli þessu. Hann kvað samskiptin almennt hafa verið jákvæð, og er það í samræmi við frásagnir vitna. Loks greindi ákærði frá stigvaxandi áfengisdrykkju, allt frá því að hann hóf neyslu áfengra drykkja, sextán ára gamall, svo og erfiðleikum vegna þeirrar drykkju, þ. á m. vegna skapgerðarbresta og minnistaps. Upplýst er, að ákærði lauk sex mánaða áfengis- og eftirmeðferð í byrjun júnímánaðar sl. Við rannsókn málsins og meðferð lýsti ákærði yfir nær algjöru minnis- leysi um málsatvik af völdum áfengisdrykkju. Fram er komið með vætti fjölda vitna, að ákærði átti í útistöðum og átökum við ungmenni, eftir að honum hafði verið vísað út úr félagsheimilinu á Raufarhöfn aðfaranótt nýársdags sl. Með stöðugum og trúverðugum framburði Tryggva Hrafns Sigurðssonar, sem stoð hefur í framburði nærstaddra vitna og rakinn var hér að framan, einkum vitnanna Björns Jakobs Hansmar, Sifjar Árnadóttur og Helgu Ivy Jones, og rannsóknargagna, þar á meðal skýrslu lögreglu um fatnað ákærða og læknisvottorða, er að mati dómsins komin fram lögfull sönnun þess, að ákærði hafi gripið til hnífs, er hann hafði í fórum sínum, og beitt honum margsinnis gegn Tryggva Hrafni með þeim afleiðingum, sem 781 nánar er lýst í ákæruskjali. Ekkert er fram komið í málinu, sem bendir til þess, að ákærði hafi haft í hyggju að svipta Tryggva Hrafn lífi. Þá þykir var- hugavert að staðhæfa, eins og atvikum og aðstæðum öllum var háttað, að ákærða hafi átt að vera ljóst, að mannsbani gæti hlotist af atlögunni. Verður brot hans því ekki heimfært undir 211. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1991, sbr. 20. gr. sömu laga. Ákærði veittist að Tryggva Hrafni með hnífi og skar og stakk hann marg- sinnis, meðal annars vinstra megin í háls, yfir svæði, þar sem hálsslagæðar liggja. Horfa verður til þess, að hnífur ákærða var einungis með um 4 cm löngu blaði, en eigi að síður var atlaga hans hættuleg, og réð tilviljun ein, að ekki hlutust af alvarlegri meiðsl en raun varð á. Þykir þessi verknaður ákærða varða við 2. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 11. gr. laga nr. 20/1981. Til þess ber að líta, að skömmu áður en ákærði réðst að Tryggva Hrafni og stakk hann með hnífnum, hafði Tryggvi Hrafn slegið hann tvö högg í höfuð, og er fram komið, að sú atlaga var grófari en framkoma ákærða gaf tilefni til. Með hliðsjón af síðari málslið 3. mgr. 218. gr. hegn- ingarlaga verður tekið tillit til þessa við ákvörðun refsingar ákærða. II. Samkvæmt sakavottorði hefur ákærði ekki áður hlotið dóm fyrir brot gegn almennum hegningarlögum, en á hinn bóginn í tvígang árið 1995 sætt viðurlögum vegna ölvunaraksturs. Samkvæmt framangreindu hefur ákærði nú gerst sekur um tvær líkamsárásir, og beitti hann hættulegu vopni í hinni síðari. Samkvæmt 17. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 leysir ölvunar- ástand ákærða hann á engan hátt undan refsingu. Til refsilækkunar horfir, að ákærði hefur greitt að mestum hluta skaðabótakröfur og leitað sér að- stoðar vegna áfengissýki. Þá hefur framkoma hans við rannsókn og með- ferð málsins verið óaðfinnanleg. Hins vegar var atlaga ákærða aðfaranótt Í. janúar sl. stórháskaleg, og svo sem lýst er hér að framan, réð hending ein, að ekki hlutust af alvarlegri meiðsl. Refsing ákærða þykir með vísan til þess, sem að framan greinir, síðari málsliðar 3. mgr. 218. gr a almennra hegningarlaga, ungs aldurs, sbr. og 77. gr. hegningarlaga, hæfilega ákveðin fangelsi í fimmtán mánuði. Til frádráttar refsingu komi gæsluvarðhaldsvist ákærða frá 2. til 4. janúar sl., samtals þrír dagar. Af hálfu Tryggva Hrafns Sigurðssonar var krafist skaðabóta, að fjárhæð 154.146 kr. Fyrir dómi hefur ákærði samþykkt kröfuna og þegar greitt 120.000 kr. Krafan þykir nægilega rökstudd, og með vísan til 5. mgr. 172. gr. laga nr. 19/1991 ber að taka hana til greina og dæma ákærða til að greiða eftirstöðvar, 34.146 kr. 182 Samkvæmt 165. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19/1991 ber að dæma ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, sem ákveðast 75.000 kr., en málið flutti af hálfu ákæruvalds Halla Bergþóra Björnsdóttir, fulltrúi sýslumannsins á Húsavík, og máls- varnarlaun skipaðs verjanda, Árna Pálssonar hæstaréttarlögmanns, sem þykja hæfilega ákveðin 90.000 kr. Við ákvörðun málsvarnarlauna hefur ver- ið tekið tillit til þess tíma, sem fór í ferðalög verjanda vegna rekstrar máls- ins. Það athugast, að vegna embættisanna svo og stutts orlofs dómsfor- manns hefur uppkvaðning dóms dregist nokkuð. Dóm þennan kváðu upp Ólafur Ólafsson héraðsdómari sem dómsfor- maður og héraðsdómararnir Halldór Halldórsson og Ingibjörg Benedikts- dóttir. Dómsorð: Ákærði, Halldór Birkir Sturluson, sæti fangelsi í 15 mánuði. Til frá- dráttar refsingunni komi þriggja daga gæsluvarðhaldsvist ákærða. Ákærði greiði Tryggva Hrafni Sigurðssyni, kt. 260581-5629, 34.146 kr. í skaðabætur. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, 75.000 kr., og málsvarnarlaun skipaðs verjanda, Árna Páls- sonar hæstaréttarlögmanns, 90.000 kr. 7183 Fimmtudaginn 26. febrúar 1998. Nr. 9/1998. Ákæruvaldið (Ragnheiður Harðardóttir saksóknari) gegn Heiðari Þór Guðmundssyni (Sigurður G. Guðjónsson hrl.) Líkamsárás. Reynslulausn. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Málinu var skotið til Hæstaréttar með stefnu ríkissaksóknara 2. janúar 1998 að ósk ákærða til endurskoðunar á heimfærslu brots til refsiákvæðis og ákvörðun refsingar. Krefst ákæruvaldið staðfesting- ar héraðsdóms, að því er varðar heimfærslu til refslákvæðis, en þyngingar á refsingu ákærða. Ákærði krefst þess, að brot sitt verði fellt undir 217. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 10. gr. laga nr. 20/981, sér verði gerð vægasta refsing, sem lög leyfi, og reynslulausn verði látin haldast óbreytt. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð nokkur ný skjöl, þar á meðal vott- orð yfirlæknis geðdeildar Sjúkrahúss Reykjavíkur frá 12. febrúar 1998 um ástand Jósefs Gunnars Ingólfssonar. Segir þar, að lömun í hægri ganglim hafi gengið verulega til baka, svo að hann geti gengið óstuddur. Hins vegar sé hægri hönd og handleggur honum gagns- laus sökum lömunar, og jafnframt séu kyngingarerfiðleikar vegna lömunar í kyngingarvöðvum. Hann beri enn veruleg merki um heilaskaða, þannig, að hann sé dómgreindarlítill, ósamvinnuþýður, krefjandi og geti verið ofbeldishneigður. Telur læknirinn ólíklegt, að Jósef verði sjálfbjarga með athafnir daglegs lífs, þótt einhver bót kunni að verða á andlegu og líkamlegu ástandi. Í ákæru málsins var ákærða gefið að sök að hafa slegið Jósef Gunnar Ingólfsson hnefahögg í andlit við karlasalerni tiltekins veit- ingahúss og síðan hrint honum aftur á bak með báðum höndum, svo að Jósef hafi fallið inn á salernið í gólfið og skollið með hnakka á flísalagðan stokk í gólfinu, allt með þeim afleiðingum, sem nánar er lýst í ákæru og héraðsdómi. Þegar litið er til læknisvottorða og 784 dómsframburðar Bjarna Hannessonar læknis, verður því ekki neit- að, að hinir alvarlegu áverkar, sem lýst er, hafi einkum stafað af falli Jósefs á salerninu. Héraðsdómur taldi sannað, að ákærði hefði slegið Jósef hnefa- högg í andlit. Hins vegar var talið ósannað gegn eindreginni neitun ákærða, að hann hefði hrint manninum aftur á bak, eins og lýst var í ákæru, og var hann sýknaður af þeim þætti hennar. Dómurinn taldi aftur á móti sannað, að Jósef hefði fallið aftur fyrir sig í beinu fram- haldi af hnefahögginu. Engu að síður kom fram það álit dómsins, að ekki væri loku fyrir það skotið, að Jósef hefði runnið á salernisgólf- inu vegna ölvunar og/eða bleytu á gólfinu og fallið, er hann hörfaði undan höggi ákærða. Kemur fram í ályktun dómsins, að fallið verði „að mestu leyti“ rakið til háttsemi ákærða, þótt aðrir þættir komi þar einnig við sögu. Hér ber að hafa í huga, að ákærði veitti Jósef höggið fyrir framan dyr salernisins, en hann féll á gólfinu þar inni. Eins og mati héraðsdóms á atvikum er háttað, verður að telja verulegan vafa leika á um það, hvort fall Jósefs verði beinlínis rakið til höggs ákærða eða hvort það hafi fremur orðið af ölvun Jósefs og bleytuhálku á salernisgólfi. Verður ákærði að njóta þessa vafa, og með hliðsjón af 45. og 46. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála verður ekki talin fram komin næg sönnun til þess, að hinir al- varlegu áverkar verði virtir honum til sakar vegna ásetnings eða gá- leysis samkvæmt 2. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 11. gr. laga nr. 20/1981. Atferli hans verður hins vegar fellt undir 1. mgr. 217. gr. almennra hegningarlaga. Svo sem fram kemur í héraðsdómi, rauf ákærði skilorð reynslu- lausnar á eftirstöðvum refsingar, 290 dögum, og breytir ofangreind niðurstaða því ekki, að hún verður tekin upp og dæmd með í máli þessu, sbr. 1. mgr. 42. gr. og 60. gr. almennra hegningarlaga. Með hliðsjón af því og öðrum þeim atriðum, sem héraðsdómur tók tillit til við ákvörðun refsingar, þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin fangelsi í fjórtán mánuði. Skal gæsluvarðhald hans frá 5. september 1997 koma til frádráttar refsivistinni, sbr. 76. gr. almennra hegn- ingarlaga. Málskostnaðarákvæði héraðsdóms verður staðfest. Þá verður ákærði dæmdur til greiðslu áfrýjunarkostnaðar, eins og nánar er greint í dómsorði. 785 Dómsorð: Ákærði, Heiðar Þór Guðmundsson, sæti fangelsi í 14 mán- uði. Frá refsivistinni skal draga gæsluvarðhald ákærða frá S. september 1997. Málskostnaðarákvæði héraðsdóms er staðfest. Ákærði greiði áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 50.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Sigurðar G. Guðjónssonar hæstaréttar- lögmanns, 50.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 5. desember 1997. Ár 1997, föstudag 5. desember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af héraðsdómurunum Guðjóni St. Marteinssyni sem dómsformanni, Hirti O. Aðalsteinssyni og Sigríði Ingvarsdóttur, kveðinn upp dómur í málinu nr. S-666/1997: Ákæruvaldið gegn Heiðari Þór Guðmundssyni, en málið var dómtekið 14. nóvember sl. Málið er höfðað með ákæruskjali, dags. 25. september 1997, á hendur „Heiðari Þór Guðmundssyni, kennitala 130758-6499, óstaðsettum í hús í Reykjavík, fyrir stórfellda líkamsárás með því að hafa um klukkan 23.00 að kvöldi þriðjudags 2. september 1997 við karlasalerni á veitingastaðnum Ölkjallaranum í Pósthússtræti 17 í Reykjavík slegið Jósef Gunnar Ingólfs- son, kennitala 191247-4939, hnefahögg í andlit og síðan hrint honum aftur á bak með báðum höndum, svo að Jósef Gunnar féll inn á salernið í gólfið og skall með hnakkann á flísalagðan stokk, sem þar er á gólfi, allt með þeim afleiðingum, að Jósef Gunnar hlaut skurð á hægri augabrún, svöðusár vinstra megin á hnakka og geysimikla blæðingu undir heilabasti yfir öllu hægra heilahveli. Var blæðingin tæmd út í bráðaaðgerð á Sjúkrahúsi Reykjavíkur þá um nóttina, en afleiðingar þessa eru, að Jósef Gunnar er mjög ruglaður og gerir sér ekki grein fyrir umhverfi sínu eða tíma, er minnislítill og mun þurfa langa endurhæfingu. Telst þetta varða við 2. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar“. Verjandi ákærða krefst vægustu refsingar, sem lög leyfa, og að háttsemi ákærða verði talin varða við 217. gr. sömu laga. Þess er krafist, að reynslu- lausn ákærða haldist óbreytt og að gæsluvarðhald ákærða komi til frádrátt- ar refsivist, ef dæmd verður. Loks er krafist réttargæslu- og málsvarnar- launa úr ríkissjóði að mati réttarins. Samkvæmt lögregluskýrslu frá 2. september sl. var óskað eftir aðstoð lög- 186 reglu í Ölkjallarann í Pósthússtræti 17 hér í borg laust upp úr kl. 23.00 það kvöld vegna áfloga, er þar höfðu orðið, eins og segir í skýrslunni. Er lög- reglan kom á staðinn, var komin þar sjúkrabifreið, og sat Jósef Gunnar Ing- ólfsson þá á stól í anddyri veitingastaðarins og hjá honum dyravörður, sem hélt handklæði við hnakka hans. Segir í skýrslunni, að Jósef hafi verið mjög bólginn á hægra kinnbeini og með skurð á hnakka, sem mikið blæddi úr. Í skýrslunni segir, að Jósef hafi sífellt talað um það, hvers vegna Heiðar hefði ráðist á sig. Samkvæmt frásögn Karls Hilmars Jóhönnusonar dyravarðar lentu ákærði og Jósef Gunnar í átökum inni á salerni veitingastaðarins. Ekki kvaðst hann vita upphaf átakanna, en ákærði hefði horfið á braut skömmu síðar. Þá segir í skýrslunni, að nokkrir gestir staðarins, sem allir hafi virst mjög ölvaðir, hafi greint frá því, að ákærði hefði ráðist á Jósef inni á salerninu og hann fallið aftur fyrir sig og með hnakkann á stall niðri við gólf. Jósef Gunnar var fluttur á slysadeild til aðhlynningar. Verður nú rakinn framburður ákærða og vitna fyrir dómi. Á kærði hefur fyrir dómi viðurkennt að hafa slegið Jósef Gunnar Ingólfs- son eitt hnefahögg í andlit, en neitar að hafa hrint honum með báðum höndum, svo að Jósef Gunnar hefði fallið aftur á bak með þeim afleiðing- um, sem lýst er í ákæru. Aðdragandann kvað ákærði þann, að ákærði hefði gefið sig á tal við Jós- ef Gunnar inni á veitingastaðnum og spurt um ástæðu þess, að Jósef Gunn- ar hefði verið með hníf á sér á veitingastaðnum kvöldið áður. Þá kvaðst ákærði hafa frétt, að Jósef Gunnar hefði borið hnífinn að hálsi manns og skorið. Ákærði kvaðst hafa ætlað að veita Jósef Gunnari tiltal vegna þessa og því spurt hann út í þetta. Þeir hefðu gengið afsíðis og að gangi, er liggur að salernum, enda ekki hægt að ræðast við annars staðar sökum hávaða að sögn ákærða. Er komið var að salernum veitingastaðarins, hefðu þeir Jósef Gunnar tekið að rífast og þau samskipti endað með því, að Jósef Gunnar hefði farið að „brúka munn“ og ákærði þá slegið hann, er þeir voru staddir fyrir framan dyr á karlasalerni. Jósef Gunnar hefði hörfað undan og inn á salernið og fallið þar, sennilega vegna bleytu og drullu á gólfinu, en Jósef Gunnar hefði verið mjög ölvaður. Ákærði kvaðst ekki vita, hvort Jósef féll sökum ölvunar eða vegna mikillar bleytu á gólfinu, en kvaðst hafa reynt að grípa í hann til að varna falli, en ekki tekist og Jósef fallið í gólfið. Ákærði kvað höggið ekki hafa verið fast, er hann veitti Jósef, en kvaðst hafa verið með hanska og telja, að Jósef hefði ekki átt að slasast við höggið. Kvaðst hann ekki hafa viljað slá Jósef fast, þar sem hann hefði verið með áverka fyrir og ekki þolað öllu meira að sögn ákærða. Eftir þetta hefði ákærði 181 gengið fram ganginn og þá hitt Guðjón Stefánsson og beðið hann að athuga líðan Jósefs og láta dyravörð vita. Kvað ákærði sér ekki hafa litist á blikuna og verið hálf-,sjokkeraður“ yfir því, hvernig Jósef lenti með hnakkann á stokk niðri við gólf. Ákærði kvaðst þá hafa gengið út og hitt þar Guðjón Stefánsson og spurt, hvort allt væri í lagi með Jósef. Hefði Guðjón sagt sér að hafa engar áhyggjur, því að allt væri í lagi með hann. Stuttu síðar kvaðst ákærði hafa haldið á brott með félaga sínum. Vitnið Guðjón Stefánsson kom fyrir dóminn og lýsti því, er hann var staddur í Ölkjallaranum að kvöldi 2. september sl. Hann kvaðst hafa verið nýkominn inn á veitingastaðinn, er hann sá til ákærða og Jósefs Gunnars, þar sem þeir voru staddir á gangi, sem liggur að salernum staðarins. Er þeir Jósef Gunnar hefðu verið staddir fyrir framan dyr á karlasalerni, hefði ákærði slegið Jósef Gunnar eitt hnefahögg í andlit með krepptum hnefa, að því er Guðjóni sýndist. Eftir hnefahöggið hefði ákærði ýtt með báðum höndum á herðar eða brjóstkassa Jósefs, sem hefði við þetta hrasað og fall- ið aftur á bak. Kvaðst Guðjón ekki telja, að hrindingin hefði verið harka- leg, ekki vita til þess, að Jósef Gunnar hefði fallið við það að renna á gólf- inu. Ekki kvað Guðjón sér hafa sýnst, að ákærði hefði verið að reyna að bjarga Jósef frá falli. Guðjón var þá spurður að því, hvort óhugsandi hefði verið, að ákærði hefði verið að reyna að bjarga Jósef frá falli. Svaraði Guð- jón því svo, að sér hefði fundist atburðir vera eins og lýst var. Hann kvaðst hafa séð, er Jósef Gunnar féll inn á salernið, en ekki meira. Eftir þetta hefði ákærði farið út af staðnum, en áður kvaðst Guðjón hafa spurt, hvað ákærði hefði verið að gera, en ákærði sussað á sig og engu svarað. Guðjón kvaðst þessu næst hafa haldið áfram inn á veitingastaðinn og rætt við Karl dyravörð og hringt á lögreglu að ósk hans. Guðjón kvaðst ekkert vita um aðdraganda atburðarins. Vitnið Karl Eyjólfur Karlsson lögreglumaður bar fyrir dóminum að hafa farið í útkall í Ölkjallarann þetta kvöld. Er þangað kom, hefði Jósef Gunn- ar setið í stól í anddyrinu og dyravörður haldið handklæði um höfuð hon- um, en talsvert hefði blætt úr hnakka. Hann kvað Jósef hafa grúft sig niður og spurt sjálfan sig að því, hvers vegna Heiðar hefði gert sér þetta. Karl kvaðst hafa rætt við dyravörðinn, sem hefði greint frá því, að ákærði og Jós- ef hefðu lent í átökum. Jósef hefði fallið aftur fyrir sig á karlasalerninu og með höfuðið á flísalagðan stokk niðri við gólf. Karl kvað ónafngreint fólk á staðnum hafa skýrt frá því, að ákærði hefði verið valdur að áverkum Jósefs. Karl kvaðst ekki muna, hvort bleyta hefði verið á salernisgólfinu, og ekki vita um aðdraganda atburðarins. Vitnið Baldur Gautur Baldursson lögreglumaður kom fyrir dóminn og 788 lýsti komu sinni á staðinn þetta kvöld. Er lögregla kom á vettvang, hefði Jósef Gunnar setið á stól í anddyrinu og muldrað eitthvað, en ekkert getað talað. Baldur kvað sér síðar hafa verið greint frá því, að Jósef hefði verið hrint og hann fallið við og hlotið áverka. Ekki vissi Baldur, hver það var, sem greindi honum frá þessu. Þá bar hann, að karl og kona, sem hefðu ver- ið mjög æst í skapi, hefðu greint sér frá því, að Heiðar eða Hreiðar hefði valdið áverkum Jósefs Gunnars. Karl Hilmar Jóhönnuson dyravörður kom fyrir dóminn og kvaðst hafa verið að störfum í Ölkjallaranum þetta kvöld. Hann kvað Guðjón Stefáns- son hafa komið að máli við sig og greint sér frá því, að ákærði hefði lamið mann, sem lægi í blóði sínu inni á karlasalerni. Ekki hefði Guðjón lýst at- burðum frekar. Karl kvaðst þegar hafa haldið inn á salernið og hlúð að Jós- ef og fært hann fram í stól. Hann kvaðst hafa rætt við Jósef, en hann ekkert munað. Hann kvaðst hafa veitt ákærða og Jósef athygli inni á staðnum fyrr um kvöldið. Hefði ákærði verið ölvaður, en Karl kvaðst ekki treysta sér til að lýsa nánar ölvunarástandi hans. Jósef Gunnar hefði verið mikið ölvaður, reikull í spori og sofnað inni á veitingastaðnum um kvöldið. Karl kvaðst ekki hafa séð, hvort salernisgólfið hefði verið blautt, en gólfið sé mjög hált, þótt þurrt sé. Vitnið Örn Karlsson, einn starfsmanna Ölkjallarans, kom fyrir dóminn. Hann var ekki á staðnum, er atburðurinn varð. Örn lýsti svo aðstæðum á karlasalerni, að vaskur þar hefði lekið og því oft verið bleyta á gólfi og gólt- flísar þá mjög hálar. Kvaðst hann telja líklegt, að þannig hefðu aðstæður verið á salerninu, er atburður sá varð, sem lýst er í ákæru. Vitnið Jón Stefánsson lýsti því fyrir dóminum, að hann hefði mætt ákærða og manni, sem hann kvaðst ekki þekkja, er hann kom inn í Ölkjall- arann þetta kvöld. Mennirnir hefðu gengið inn ganginn að salernum, og nokkrum andartökum síðar kvaðst Jón hafa heyrt dynk. Hann hefði þá snú- ið við og séð mann liggjandi á gólfinu með fætur út af karlasalerninu. Jón kvaðst hafa séð ákærða fara út af staðnum. Hann hefði látið Karl dyravörð vita af þessu. Auk ofangreindra vitna komu þessi vitni fyrir dóminn, en ekki þykir ástæða til að rekja framburð þeirra hér: Joseph Gunnar Adessa, Halldór Halldórsson og Bjarni Halldórsson. Niðurstöður. Svo sem rakið var að framan, var Jósef Gunnar Ingólfsson fluttur á slysadeild eftir atburðinn. Áverkavottorð hans, sem dags. er 4. september sl., hljóðar svo: „Jósef Gunnar Ingólfsson, kt. 191247-4939, var fluttur á 189 slysadeild Sjúkrahúss Reykjavíkur 2. 9. 1997 kl. 23.40. Sjúklingur kom í fylgd lögreglu. Við skoðun var hann alblóðugur, og í ljós kom, að hann var með svöðusár vinstra megin í hnakka og auk þess á hægri augabrún. Lífsmörk voru eðlileg, blóðþrýstingur 105/60, púls 73/mín. Sjúklingur virt- ist vera mjög ölvaður, og var erfitt að gera sér grein fyrir ástandi hans nán- ar. Byrjað var á því að sauma saman sárið í hnakka og síðan sárið á hægri augabrún. Stuttu eftir að Jósef hafði verið saumaður, fór hann að verða sljór, og við skoðun kom í ljós, að hægra ljósop var farið að víkka og blæð- ing hafði aukist í kringum hægra auga. Sjúklingur fór þegar í tölvusneið- mynd af höfði, sem sýndi, að hann var með geysilega mikla blæðingu yfir öllu heilahveli hægra megin, og var sú blæðing undir heilahimnum. Sjúkl- ingur var síðan fluttur upp á skurðstofu, þar sem gerð var aðgerð og höfuð- kúpan hægra megin opnuð og blæðingin tæmd út. Eftir aðgerðina hafði hægra ljósop dregist saman og voru eðlilegar (sic), og sjúklingur hefur síðan verið á gjörgæsludeild. Hann er enn í öndunarvél, en farinn að svara áreiti. Hann er þó enn með greinilega minnkaðan mátt í hægri hlið líkamans, en mun hafa haft brottfallseinkenni frá heila vegna fyrri áverka, sem hann fékk fyrir nokkrum árum. Endurtekin tölvusneiðmynd af höfði 3. 9. 1997 sýndi, að blæðingin hafði verið tæmd út og tilfærsla á heila hafði minnkað mikið. Áverkar sjúklings voru því: 1) acut subdural hematoma dexter (blæðing undir heilabasti yfir hægra heilahveli), 2) skurður á hnakka og yfir hægri augabrún. Þegar þetta er ritað kl. 15.00 4. 9. 1997, er sjúklingur enn í öndunarvél og ekki hægt að segja um batahorfur að svo stöddu.“ Annað áverkavottorð er dags. 11. september sl., og segir þar svo: „Eins og fram hefur komið í fyrra vottorði, skrifuðu 4. 9. 1997, var Jósef Gunnar Ingólfsson, kt. 191247-4939, fluttur á slysadeild Sjúkrahúss Reykjavíkur 2. 9. 1997 kl. 23.40. Leiddu rannsóknir í ljós, að sjúklingur var með blæðingu undir heilabasti yfir hægra heilahveli og þurfti því að fara í bráðaaðgerð á höfði, og var blæðing tæmd út. Sjúklingur var síðan í öndunarvél til 5. 9., að hann fór að anda af sjálfsdáðum, og hefur ástand hans síðan farið dagbatn- andi. Hann útskrifaðist af gjörgæsludeild á almenna legudeild 7. 9. 1997 og er nú kominn til meðvitundar. Hann tjáir sig, lömun hefur gengið til baka, en sjúklingur er mjög ruglaður og gerir sér ekki grein fyrir umhverfi sínu eða tíma og er minnislítill. Um frekari batahorfur er erfitt að segja, en sjúklingur mun þurfa langa endurhæfingu.“ Vitnið Bjarni Hannesson, læknir á heila- og taugaskurðdeild, sem ritaði bæði vottorðin, kom fyrir dóminn og lýsti því, að of snemmt væri að segja 190 til um batahorfur Jósefs Gunnars. Bjarni lýsti áverkum Jósefs Gunnars fyrir dóminum efnislega á sama veg og í áverkavottorðunum. Hann kvaðst álíta, að Jósef Gunnar gæti ekki vitnað um atburði, sem í ákæru greinir. Lögreglumenn höfðu tal af Jósef Gunnari á sjúkrahúsi 19. september sl. Samkvæmt skýrslu þeirra var augljóst, að hann getur ekki greint frá málsat- vikum. Dómurinn telur sannað með framburði ákærða, sem studdur er vitnis- burði Guðjóns Stefánssonar, að ákærði hafi slegið Jósef Gunnar hnefahögg í andlit, er þeir voru staddir fyrir framan karlasalerni í Ölkjallaranum 2. september sl. Ákærði neitar að hafa hrint Jósef Gunnari aftur á bak með báðum höndum, eins og ákært er út af, en kvaðst hins vegar hafa reynt að grípa í Jósef Gunnar, er hann féll aftur fyrir sig. Af framburði ákærða og vitnisburði Guðjóns Stefánssonar má ráða, að Jósef Gunnar féll aftur á bak eða hörfaði aftur á bak eftir hnefahöggið. Fyr- ir dómi greindi vitnið Guðjón Stefánsson m. a. frá því, að sér hefði ekki sýnst ákærði vera að bjarga Jósef Gunnari, en fundist hann hrinda honum. Eins og vitnisburði Guðjóns Stefánssonar er háttað um þetta, telur dómur- inn ósannað gegn eindreginni neitun ákærða, að hann hafi hrint Jósef Gunnari aftur á bak, eins og ákært er út af, og ber því að sýkna ákærða af þeim þætti ákæru. Framburður ákærða hefur verið nokkuð á reiki um það, hvers vegna Jós- ef Gunnar féll á salernisgólfið. Ákærði greindi svo frá hjá lögreglu, að hann hefði hörfað eftir hnefahöggið og ákærði ekki séð hann falla. Þá hefur ákærði borið, að Jósef Gunnar hafi verið mjög ölvaður og dottið sökum þess og sökum bleytu á salernisgólfi. Á einum stað greindi ákærði svo frá, að Jósef Gunnar hefði ranglað inn á salernið og dottið. Ráða má af fram- burði ákærða og af vitnisburði og einnig af læknisvottorði Jósefs Gunnars, að hann hafi verið mjög ölvaður þetta kvöld. Ekki verður ráðið af gögnum málsins, hvernig ástand salernisgólfsins var, er atburðir þessir urðu, en vitnið Örn Karlsson greindi frá því, að sal- ernisgólfið hefði iðulega verið blautt og mjög hált, og taldi það eiga við um þann tíma, sem lýst er í ákæru. Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, er ekki loku fyrir það skotið, að Jósef Gunnar hafi runnið á salernisgólfinu vegna ölvunar og/eða bleytu og fallið, er hann hörfaði undan hnefahöggi ákærða. Dómurinn telur sann- að með framburði ákærða og vitnisburði Guðjóns Stefánssonar, að Jósef Gunnar hafi fallið aftur fyrir sig í beinu framhaldi af hnefahögginu. Verður fallið samkvæmt því að mati dómsins að mestu leyti rakið til háttsemi ákærða, þótt aðrir þættir komi þar einnig við sögu, svo sem rakið var. 791 Samkvæmt því, sem rakið var að framan, urðu afleiðingar fallsins þær, sem í ákæru greinir. Afleiðingarnar eru svo alvarlegar, að heimfæra ber brot ákærða undir 2. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga, eins og í ákæru greinir. Ákærði hefur frá árinu 1978 hlotið ellefu refsidóma fyrir umferðarlaga- brot og áfengislagabrot, fíkniefnabrot, þjófnað, nytjastuld og skjalafals. Ákærði hlaut 5. júlí sl. reynslulausn á eftirstöðvum 290 daga refsivistar. Með broti sínu nú hefur ákærði rofið skilorð reynslulausnarinnar, og ber nú að taka hana upp og dæma með máli þessu, sbr. 1. mgr. 42. gr. og 60. gr. al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940. Refsing ákærða er jafnframt ákvörðuð með hliðsjón af 77. gr. s. 1. Afleiðingar háttsemi ákærða urðu meiri og alvarlegri en búast hefði mátt við. Að öllu ofanrituðu virtu þykir refsing ákærða hæfilega ákvörðuð fangelsi í tvö ár. Gæsluvarðhald ákærða frá 5. september sl. komi til frádráttar refsivist, sbr. 76. gr. almennra hegningarlaga. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þ. m. t. 150.000 kr. í saksóknarlaun, sem renni í ríkissjóð, en Elín Vigdís Hallvarðsdóttir yfirlögfræðingur flutti málið af hálfu ákæruvalds. Einnig greiði ákærði 300.000 kr. í réttargæslu- og málsvarnarlaun Helga Sigurðssonar héraðsdómslögmanns. Dómsorð: Ákærði, Heiðar Þór Guðmundsson, sæti fangelsi í tvö ár, en frá refsivistinni skal draga gæsluvarðhald ákærða frá 5. september sl. til dagsins í dag að telja. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þ. m. t. 150.000 kr. í saksóknar- laun, sem renni í ríkissjóð, og 300.000 kr. í réttargæslu- og máls- varnarlaun Helga Sigurðssonar héraðsdómslögmanns. 792 Fimmtudaginn 26. febrúar 1998. Nr. 306/1997. — Hrói höttur ehf. (Kristján Stefánsson hrl.) gegn Þóri Unnari Valgarðssyni (Atli Gíslason hrl.) Vinnusamningur. Kjarasamningur. Ógildi löggernings. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 21. júlí 1997. Hann krefst þess aðallega, að málinu verði vísað frá héraðsdómi, en til vara, að hann verði sýknaður af kröfum stefnda. Í báðum tilvik- um krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst þess aðallega, að héraðsdómur verði staðfestur, en til vara, að áfrýjanda verði gert að greiða sér lægri fjárhæð en dæmd var í héraði. Þá krefst stefndi málskostnaðar fyrir Hæstarétti. 1. Eins og nánar greinir í héraðsdómi, starfaði stefndi hjá áfrýjanda frá júlí 1995 til mars 1996 og fékkst þá einkum við að aka frá starfs- stöð áfrýjanda með flatbökur og aðrar framleiðsluvörur, sem við- skiptavinir pöntuðu frá honum. Til akstursins notaði stefndi bif- reiðir, sem hann lagði sjálfur til. Áfrýjandi greiddi stefnda tímalaun auk sendingargjalds, sem nam fastri fjárhæð fyrir hverja sendingu. Kveður áfrýjandi fjárhæð gjaldsins fyrir hverja pöntun hafa verið á bilinu frá 150 til 250 krónur eftir akstursvegalengd. Hafi stefndi far- ið að jafnaði með tvær til fjórar pantanir í ferð. Fyrir liggur, að stefndi fékk greiddar frá áfrýjanda samtals 222.900 krónur vegna sendingargjalda á fyrrgreindu tímabili. Stefndi kveðst hafa ekið alls 21.555 kílómetra í þágu áfrýjanda og fengið þannig að meðaltali 10,34 krónur fyrir hvern. Í málinu krefur stefndi áfrýjanda um viðbótargreiðslu fyrir aksturinn. Í aðalkröfu stefnda, sem er um greiðslu á 463.024 krónum, er miðað við, að hann eigi rétt á að fá sem svarar viðmiðunargjaldi, ákveðnu af ríkis- 793 skattstjóra, vegna afnota vinnuveitanda af bifreið launþega, alls 685.924 krónur, að frádregnum fyrrnefndum greiðslum frá áfrýj- anda vegna aksturs. Il. Kröfur stefnda á hendur áfrýjanda eru nægilega reifaðar, til að efnisdómur verði lagður á málið. Verður því ekki orðið við kröfu áfrýjanda um frávísun þess frá héraðsdómi. Óumdeilt er, að málsaðilar sömdu þannig um ráðningarkjör stefnda, að hann fengi greitt fyrrnefnt sendingargjald fyrir akstur í þágu áfrýjanda. Í málatilbúnaði stefnda kemur skýrlega fram, að ekki sé kveðið á um greiðslur vinnuveitenda fyrir akstur sem þenn- an í kjarasamningi milli Félags starfsfólks í veitingahúsum og Vinnuveitendasambands Íslands, sem tók til vinnusambands máls- aðila. Stefndi hefur ekki vísað til annars kjarasamnings, sem tekið gæti til starfa hans hjá áfrýjanda að þessu leyti. Er því ekki hald í þeirri málsástæðu stefnda, að umsamin greiðsla til hans fyrir akstur sé í andstöðu við kjarasamning, sem markað geti lágmarkskjör á því sviði, svo sem um ræðir í 7. gr. laga nr. 80/1938 um stéttarfélög og vinnudeilur og 1. gr. laga nr. 55/1980 um starfskjör launafólks og skyldutryggingu lífeyrisréttinda, sbr. 5. gr. laga nr. 69/1993, enda verður fyrrnefndri ákvörðun ríkisskattstjóra ekki jafnað til kjara- samnings. Stefndi ber fyrir sig í annan stað, að samningur hans og áfrýjanda sé svo Ósanngjarn eða andstæður viðskiptavenju, að efni séu til að breyta samningnum eða víkja honum til hliðar með stoð í 36. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, sbr. 6. gr. laga nr. 11/1986. Um þessa málsástæðu verður að líta til þess, að stefndi hefur ekkert upplýst um þann kostnað, sem hann hafði í raun af akstri í störfum sínum hjá áfrýjanda. Þá hefur stefndi ekki heldur greint í málinu frá gerð eða aldri bifreiða, sem hann notaði í þágu áfrýjanda. Er því ekki unnt að taka mið í þessum efnum af út- reikningum Félags íslenskra bifreiðaeigenda á meðaltalskostnaði af rekstri bifreiða, sem stefndi hefur lagt fram í málinu. Þegar að þessu gættu hefur stefndi ekki sýnt nægilega fram á, að fullnægt sé skilyrð- um fyrrnefnds lagaákvæðis til að breyta efni samnings hans og áfrýj- anda. 794 Samkvæmt öllu framangreindu verður áfrýjandi sýknaður af kröf- um stefnda. Rétt þykir, að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Áfrýjandi, Hrói höttur ehf., er sýkn af kröfum stefnda, Þóris Unnars Valgarðssonar, í máli þessu. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 30. maí 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 13. þ.m, er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Þóri Unnari Valgarðssyni, kt. 170372-5499, Víðimel 59, Reykjavík, á hendur Ásgeiri Einarssyni, kt. 111236-2089, Vorsabæ 12, Reykjavík, fyrir hönd Hróa hattar ehf., kt. 530391-1329, Vorsabæ 12, Reykjavík, með stefnu, birtri 16. október 1996. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda 463.024 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. apríl 1996 til greiðsludags. Þá krefst hann máls- kostnaðar að mati réttarins ásamt virðisaukaskatti af málflutningsþóknun. Endanlegar dómkröfur stefnda eru þær, að stefndi verði sýknaður af öll- um kröfum stefnanda, en til vara, að kröfur verði stórlega lækkaðar. Í báð- um tilvikum er krafist málskostnaðar úr hendi stefnanda auk virðisauka- skatts og dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Þá krefst hann þess, að kröfu um málskostnað stefnanda til handa verði hafnað, hvernig sem úrslit málsins verði að öðru leyti. Í greinargerð stefnda, sem lögð var fram í dómi 5. desember 1996, gerði stefndi aðallega þá kröfu, að málinu yrði vísað frá dómi. Málið var flutt um þá kröfu 20. febrúar sl., og var kröfunni hafnað með úrskurði 26. sama mánaðar. I. Stefnandi lýsir málsatvikum svo: Stefnandi var starfsmaður á pizzustað stefnda á tímabilinu frá júlí 1995 til og með mars 1996. Fólst starf hans aðal- lega í að aka pizzum á eigin bifreið til viðskiptamanna stefnda. Öll laun á tímabilinu voru reiknuð sem jafnaðarlaun, jafnvel þótt vinna væri innt af hendi eftir kl. 17 virka daga. Á nefndu tímabili ók stefnandi bifreið sinni 21.555 kílómetra fyrir stefnda og fékk fyrir hvern ekinn kílómetra greiddar að meðaltali 10,34 krónur, sem greiddar voru í formi sendingargjalds fyrir hverja ferð og eru ósundurliðaðar á launaseðlum. Eftir uppkvaðningu 195 dóma Héraðsdóms Reykjavíkur, dags. 1. nóvember 1995 og 6. febrúar 1996, í málum Sigurjóns Jónssonar gegn T-67 hf. og Íslensku framtaki hf., þar sem deilt var um útreikning launagreiðslna, þ.m.t. akstursgreiðslna, leitaði stefnandi til stéttarfélags síns, Félags starfsfólks í veitingahúsum (FSV) vegna útreiknings á launum sínum. FSV ritaði stefnda bréf, dags. 20. mars 1996, og skoraði þar á stefnda að leiðrétta launagreiðslur til stefnanda í samræmi við útreikninga félagsins, bæði að því er varðaði launagreiðslur til samræmis við kjarasamninga og akstursgreiðslur vegna nota stefnanda á eigin bifreið í þágu stefnda. Hinn 7. maí 1996 gerði stefndi upp kröfu stefn- anda, að því er varðaði leiðréttingu launagreiðslna samkvæmt tímaskrán- ingu, en féllst ekki á greiðslu þess hluta kröfunnar, er varðaði aksturspen- inga. Stefndi greinir m. a. svo frá málsatvikum: Stefnandi vann hjá stefnda og sá meðal annars um dreifingu á framleiðsluvörum stefnda frá starfsstöð að Nethyl í Reykjavík. Stefnandi réð sig til starfa hjá stefnda á föstu tíma- kaupi, en fékk auk þess greitt fyrir bílaafnot með því að fá fast sendingar- gjald fyrir hverja pöntun og var þannig á sömu launakjörum og annað starfsfólk stefnda. Stefnandi skýrði ekki frá því, að hann héldi akstursbók, og lét ekki kvitta fyrir staðfestingu um akstur í bókina, eins og formið gerir ráð fyrir. Stefnandi sá sjálfur um uppgjör fyrir afnot af bifreið sinni með því að halda eftir greiðslum við daglegt uppgjör. Stefnandi hafði aldrei uppi at- hugasemdir, er vörðuðu starfskjör sín, og eru bílagreiðslur á launaseðlum reistar á upplýsingum stefnanda sjálfs einvörðungu. Stefnandi tók greiðslur fyrir akstur á grundvelli sendingargjalds fyrir hverja pöntun, 150—-250 krón- ur á pöntun eftir því, hve langt var farið við dreifinguna. Stefnandi fór að jafnaði með 2-4 pantanir í ferð. Með þessum hætti voru stefnanda og öðr- um þeim, er unnu hliðstæð störf hjá stefnda, tryggðar tekjur fyrir afnot af bifreið, sem voru til muna hærri en viðmiðunartaxtar ríkisskattstjóra. II. Stefnandi segir enga samninga vera til milli atvinnurekenda og Félags starfsfólks í veitingahúsum um greiðslu fyrir akstur á eigin bifreið utan kafla 3.5.2. í kjarasamningi FSV, sem fjallar um akstur til og frá vinnu. Stefndi reiknaði stefnanda að meðaltali 10,34 krónur fyrir hvern ekinn kíló- metra. Þá segir í stefnu, að samkvæmt útreikningi ríkisskattstjóra hafi við- miðunargjald fyrir afnot fyrirtækis af bifreið launamanns frá júlí til nóvem- ber 1995 numið 33,50 krónum fyrir hvern kílómetra, en hækkað í 33,95 krónur 1. desember 1995 fyrir fyrstu 10.000 kílómetrana, en fyrir næstu 10.000 kílómetra hafi viðmiðunargjald þetta í júlí og þar til í nóvember 1995 numið 29,95 krónum á kílómetra, en hækkað 1. desember 1995 í 30,40 krón- 796 ur á kílómetra. Gjald þetta sé útreikningur á útlögðum kostnaði vegna notkunar bifreiðar og að teknu tilliti til fyrningar. Með því að stefnandi hafi fengið greitt að jafnaði 10,34 krónur fyrir hvern ekinn kílómetra í þágu stefnda, telur stefnandi sig hafa orðið að bera hluta af rekstrarkostnaði stefnda, allt eins og greint sé nánar frá á dskj. nr. 5. Með vísan til meginreglna 1. gr. laga nr. 5$5/1980, sbr. 7. gr. laga nr. 80/ 1938 og 10. gr. laga nr. 19/1979, að umsamin launakjör samkvæmt kjara- samningum séu lágmarkskjör á vinnumarkaði, telur stefnandi, að stefndi hafi greitt sér 463.024 krónum of lítið fyrir akstur stefnanda í þágu stefnda samkvæmt þessum lagasjónarmiðum. Þá heldur stefnandi því fram, að stefndi hljóti að bera hallann af því, að launaseðlar sýni hvorki eininga- fjölda né einingaverð greiðslu fyrir akstur, svo sem reglur um tekjuskrán- ingu, reikningsfærslu og sundurliðun launaseðla áskilji. Þá kveðst stefnandi miða við ákvæði 36. gr. samningalaga nr. 7/1936 með áorðnum breytingum. Sömu sjónarmið búi að baki þeim lagaákvæðum og liggi að baki ákvæðum laga og samninga um lágmarkskjör, þ. e. að tryggja launþega lágmarkskjör í samningum við launagreiðendur, sem hafi yfir- burðaaðstöðu við ráðningu starfsmanna sinna. Ósanngjarnt verði að telja, að stefndi geti borið fyrir sig ráðningarsamning, sem sé andstæður um- sömdum lágmarkskjörum á vinnumarkaði og feli jafnframt í sér verulega þátttöku stefnanda í kostnaði stefnda við að koma framleiðslu sinni til neytenda. Stefnandi vísar sérstaklega til fordæma héraðsdómsmálanna F-9026/1994: Sigurjón Jónssori gegn T-67 hf., og E-1393/1995: Sigurjón Jónsson gegn Ís- lensku framtaki hf., máli sínu til stuðnings. III. Stefndi reisir kröfu sína um sýknu aðallega á því, að hann hafi að fullu efnt allar skyldur sínar samkvæmt starfssamningi málsaðila. Fyrir afnot bif- reiðar stefnanda í þágu stefnda hafi verið greitt 150-250 krónur fyrir hverja pöntun eftir því, hve langt var ekið. Stefnandi hafi farið að jafnaði með fleiri en eina pöntun í hverja ferð og því haft drjúgar tekjur fyrir bifreið sína, en hafi auk þess verið á föstu tímakaupi hjá stefnda. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að þessi skipan mála um greiðslur fyrir afnot bifreiðar hafi komist á með samkomulagi allra, sem að því stóðu, og hafi Félag starfsfólks í veitingahúsum engan reka gert að því að semja sérstaklega um greiðslur fyrir þessi afnot fyrir hönd umbjóðenda sinna. Stefndi kveður dóma í málunum F-9026/1994 og E-1393/1995 ekkert fordæmisgildi hafa í þessu máli, enda hafi þar verið deilt um, hvort vikið yrði til hliðar samningi um greiðslu fyrir hvern ekinn kílómetra í þágu atvinnurekandans eða ekki. 197 Stefndi mótmælir því, að akstursbók stefnanda verði lögð til grundvallar kröfugerð stefnanda, og þeirri staðhæfingu stefnanda, að honum hafi ein- ungis verið greiddar 10,34 krónur fyrir hvern ekinn kílómetra í þágu stefnda. Komist dómarinn að þeirri niðurstöðu, að stefnandi eigi þrátt fyrir allt enn ógreitt fyrir akstur, krefst stefndi lækkunar á þeirri kröfu og mótmælir vöxtum fyrr en frá og með dómsuppsögu. Þá mótmælir hann því, að í lög- skiptum málsaðila séu skilyrði til að víkja samningi málsaðila til hliðar á grundvelli ákvæða 36. gr. samningalaga nr. 7/1936. Enn fremur mótmælir stefndi því, að stefnandi fái aukið við kröfugerð sína með því að skila sókn í málinu. IV. Niðurstaða. Ætla verður, að stefnda hafi verið í lófa lagið að gera fullkomna grein fyrir kaupum sínum á akstri stefnanda með pizzur. Samkvæmt framburði framkvæmdastjóra stefnda fyrir dómi var tölvuskráð m. a., hvað pantað var, hver pantaði og hvert átti að senda pöntunina, og pöntun auk þess skráð á númer þess starfsmanns, sem hvert sinn var ætlað að fara með pöntunina þangað, sem óskað var eftir, að hún yrði send. Með þessum upp- lýsingum hefði mátt tilgreina með nokkurri nákvæmni, hve marga kíló- metra alls stefnandi ók í þágu stefnda. Stefndi kaus að leggja ekki þessar upplýsingar fram þrátt fyrir áskorun stefnanda, og verður að meta það svo, að stefndi hafi ekki talið sér hag af því miðað við kröfugerð stefnanda. Stefnandi vísar til héraðsdóma, þar sem matsreglur ríkisskattstjóra á endurgreiddum bifreiðakostnaði til launamanns vegna afnota launagreið- anda af bifreið launamanns eru lagðar til grundvallar niðurstöðum um, hver sé lásmarksgreiðsla fyrir akstur eins og hér um ræðir. Dómum þessum hefur ekki verið hnekkt, og eru þeir því fordæmi í þessu máli. Samkvæmt þessu og að öðru leyti með vísun til röksemda stefnanda verður stefndi dæmdur til að greiða stefnanda, svo sem dómsorð greinir. Eftir atvikum er rétt, að stefndi greiði stefnanda 150.000 krónur í máls- kostnað, þ. m.t. virðisaukaskattur, enda verður ekki talið, að krafa um málskostnað hafi komið of seint fram, eins og hér háttar. Páll Þorsteinsson héraðsdómari kveður upp dóminn. 798 Dómsorð: Stefndi, Hrói höttur ehf., greiði stefnanda, Þóri Unnari Valgarðs- syni, 463.024 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt 111. kafla vaxta- laga nr. 25/1987 af sömu fjárhæð frá 1. apríl 1996 til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda 150.000 krónur alls í málskostnað. 799 Fimmtudaginn 26. febrúar 1998. Nr. 305/1997. Flói ehf. (Jónatan Sveinsson hrl.) gegn Ými ehf. (Sigurbjörn Magnússon hrl., Kristinn Bjarnason hdl.) og gagnsök Skip. Kaupsamningur. Veiðiheimildir. Skaðabætur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 16. júlí 1997. Hann krefst þess, að gagnáfrýjandi greiði 19.197.144 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt 10. og 12. gr., sbr. 15. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, frá 13. janúar 1997 til greiðsludags. Til vara krefst hann þess, að kaupsamningi sínum og gagnáfrýjanda frá 9. janúar 1995 um vs. Egil, BA-468, skipaskrárnúmer 1195, verði vikið til hliðar og umsamið kaupverð ákveðið 32.197.144 krónur í stað 13.000.000 króna og gagnáfrýjanda gert að greiða mismuninn, 19.197.144 krón- ur, með dráttarvöxtum svo sem í aðalkröfu. Til þrautavara krefst hann þess, að kaupverð verði ákveðið 27.027.376 krónur í stað 13.000.000 króna og gagnáfrýjandi greiði mismuninn, 14.027.376 krónur, á sama veg og í aðal- og varakröfu. Til þrautaþrautavara krefst hann þess, að kaupverð verði ákveðið 24.602.460 krónur og gagnáfrýjanda gert að greiða mismun þess og umsamins kaupverðs, 11.602.460 krónur, með dráttarvöxtum. Þá krefst hann málskostn- aðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Málinu var gagnáfrýjað með stefnu 29. september 1997. Gagn- áfrýjandi krefst staðfestingar héraðsdóms að öðru leyti en um máls- kostnað. Krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Höfuðstóll aðalkröfu aðaláfrýjanda er í héraðsdómi ranglega tal- inn nema 21.550.164 krónum. Er þar um upphaflega aðalkröfu hans að ræða, en fyrir málflutning í héraði hafði hann lækkað kröfu sína í 800 það horf, sem hún er fyrir Hæstarétti. Þrautavarakrafa er hins vegar ný krafa hér fyrir réttinum. I. Með kaupsamningi 9. janúar 1995 seldi aðaláfrýjandi gagnáfrýj- anda vs. Egil, BA-468, skipaskrárnúmer 1195, en þetta er 23 tonna eikarbátur. Ber hann nú nafnið vs. Hallgrímur Ottósson, BA-39. Var báturinn afhentur sama dag og afsalað 7. apríl sama ár. Í kaup- samningi og afsali segir: „Báturinn selst án aflahlutdeildar, en með veiðiheimild. Kaupanda er skylt að færa á bátinn aflahlutdeild, sem nægi til þess, að seljandi fái heimild veðhafa til þess að færa núver- andi aflahlutdeild af bátnum.“ Í stað báts síns keypti aðaláfrýjandi um sama leyti 30 tonna stálbát, og ber hann nú sama nafn og ein- kennisstafi og eldri báturinn, en skipaskrárnúmer hans er 1611. Sam- kvæmt afsali 10. mars 1995 var hann einnig seldur án aflahlutdeildar, en með veiðiheimild. Var aflahlutdeild eldri bátsins færð á þennan nýja bát. Fyrir kaupin hafði gagnáfrýjandi átt tvo fiskibáta, og var annar þeirra eikarbátur, sem hann lét úrelda. Þegar kaup þessi voru gerð, var í gildi svokölluð línutvöföldunar- regla samkvæmt 6. mgr. 10. gr. laga nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða. Samkvæmt reglunni skyldi fiskur, sem veiddist á línu í nóvember til febrúar, aðeins að hálfu talinn innan aflamarks, þangað til sam- eiginlegur afli í þorski og ýsu á þetta veiðarfæri hefði náð 34.000 tonnum miðað við óslægðan fisk. Með lögum nr. 105 frá 19. júní 1996 um breytingu á lögum nr. 38/1990 var þessi regla afnumin frá og með fiskveiðiárinu 1996/1997 samkvæmt nýju ákvæði til bráða- birgða. Í stað hennar skyldi úthluta viðbótaraflahlutdeild til þeirra skipa, sem stundað höfðu línuveiðar fiskveiðiárin 1993/1994, 1994/ 1995 og 1995/1996. Skyldi „samanlögð viðbótaraflahlutdeild þessara skipa vera jöfn hlutfallinu milli 30 af hundraði línuafla þeirra á þessum þremur árum í framangreindum mánuðum af þorski og ýsu og úthlutaðs heildaraflamarks af sömu tegundum á sömu árum að viðbættum samanlögðum hálfum línuafla í framangreindum mán- uðum á sömu árum hins vegar. Skal aflahlutdeild allra skipa endur- reiknuð að teknu tilliti til þessa“. Átti þessi viðbótaraflahlutdeild línuveiðiskipanna að skiptast milli þeirra í hlutfalli við þann afla af hvorri tegund, sem ekki hafði talist til aflamarks vegna línutvöföld- 801 unarreglunnar á tveimur bestu af þessum þremur fiskveiðiárum. Gagnáfrýjandi hafði ekki stundað línuveiðar þann hluta viðmið- unartímabilsins, sem báturinn var í hans eigu. Viðbótaraflahlut- deildin var því öll ákvörðuð á grundvelli veiðireynslu bátsins, með- an hann var í eigu aðaláfrýjanda. Í reglugerð nr. 362/1996 um veiðar í atvinnuskyni fiskveiðiárið 1996/1997, ákvæði til bráðabirgða, var ákveðið að takmarka veiðar á steinbít og langlúru og úthluta skipum bráðabirgðaaflahlutdeild af þessum tegundum á grundvelli aflareynslu þeirra á tímabilinu 1. júní 1993 til 31. maí 1996. Gagnáfrýjandi hélt vs. Hallgrími Ottóssyni ekki út til steinbítsveiða með línu á eignarhaldstíma sínum á bátn- um innan þessa viðmiðunartíma. Bráðabirgðaaflahlutdeildin var því ákvörðuð á grundvelli veiðireynslu bátsins, meðan hann var í eigu aðaláfrýjanda. Þótt viðbótaraflahlutdeildin vegna afnáms línutvöföldunarinnar og bráðabirgðaaflahlutdeildin í steinbít væru byggðar á veiðireynslu skipsins, meðan það var í eigu aðaláfrýjanda, var þessari aflahlut- deild allri úthlutað gagnáfrýjanda, þar sem hann var þinglýstur eig- andi bátsins, og var talið, að það væri skylt, með vísun til 2. mgr. 7. gr. laga nr. 38/1990. Aðaláfrýjandi mótmælti þessum úthlutunum til gagnáfrýjanda án árangurs og fullyrðir, að hann hafi fengið þau svör hjá Fiskistofu, að hann gæti ekki fengið þessa aflahlutdeild án at- beina gagnáfrýjanda. Heldur aðaláfrýjandi því fram í málinu, að öll veiðireynsla bátsins hafi fylgt aflahlutdeild hans og þannig ekki fylgt með í kaupunum samkvæmt áðurgreindu ákvæði kaupsamningsins. Er aðalkrafa hans á þessu reist. Verði svo ekki talið, heldur hann því fram, að forsendur séu brostnar fyrir kaupunum og samkvæmt ákvæði 1., sbr. 2. mgr., 36. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, um- boð og ógilda löggerninga, sbr. 6. gr. laga nr. 11/1986, megi breyta ákvæði kaupsamningsins um kaupverðið. Varakröfur hans eru reist- ar á þessum síðargreindu sjónarmiðum. Gagnáfrýjandi telur hins vegar, að samkvæmt kaupsamningnum hafi allar veiðiheimildir fylgt bátnum nema þegar úthlutuð aflahlutdeild í þorski og ýsu. I. Úrlausn máls þessa ræðst af skýringu á framangreindu ákvæði kaupsamnings aðila, skoðuðu í ljósi laga um stjórn fiskveiða nr. 38/ 26 Hæstaréttardómar Í 802 1990, og bráðabirgðaákvæðis reglugerðar nr. 362/1996, sem sett var með heimild í þeim lögum. Ekki reynir á það í málinu, hvort úthlut- un stjórnvalda á umdeildri aflahlutdeild í þorski, ýsu og steinbít fór að réttum reglum, þar sem íslenska ríkinu er ekki stefnt í málinu og aðila greinir ekki á um, að formlega hafi verið rétt staðið að úthlut- uninni. Í 2. mgr. 11. gr. laga nr. 38/1990 segir, að við eigendaskipti að fiski- skipi fylgi aflahlutdeild þess, nema aðilar geri sín á milli skriflegt samkomulag um annað. Aðilar eru sammála um, að í kaupsamningi sínum hafi falist, að veiðileyfi bátsins, sbr. 1. mgr. 4. gr. laga nr. 38/ 1990, hafi átt að fylgja honum. Hins vegar var öll aflahlutdeild báts- ins, sem úthlutað hafði verið samkvæmt 2. mgr. 7. gr. í þorski og ýsu, færð yfir á nýkeyptan bát í eigu aðaláfrýjanda og fylgdi ekki með í kaupunum samkvæmt ákvæðum samningsins. Línutvöföldun- in, sem áður er á minnst og felld var niður með lögum nr. 105/1996, gilti aðeins fyrir skip, er höfðu aflamark á grundvelli aflahlutdeildar í þorski og ýsu. Hagnýting tvöföldunarreglunnar var þannig þáttur í takmörkuðum veiðum, en ekki frjálsum. Samkvæmt framansögðu skertist aflaheimild aðaláfrýjanda við gildistöku laganna. Úthlutun viðbótaraflahlutdeildar samkvæmt bráðabirgðaákvæðum laganna var samkvæmt gögnum málsins ætluð til að koma til móts við þessa skerðingu, og var hún reiknuð út frá veiðireynslu aðaláfrýjanda. Rétt er því að skýra kaupsamning aðila svo, að línutvöföldunin hafi færst yfir á nýkeyptan bát aðaláfrýjanda ásamt aflahlutdeildinni og sú uppbót, sem koma skyldi fyrir skerð- ingu vegna niðurfellingar línutvöföldunarinnar, hafi því átt að koma honum að notum. Samkvæmt kaupsamningi aðila átti veiðileyfi bátsins að fylgja honum. Það merkti samkvæmt 1. mgr. 7. gr. laganna, að eftir eig- endaskiptin voru bátnum allar veiðar frjálsar aðrar en af fiskteg- undum, sem sættu takmörkunum á leyfilegum heildarafla. Verður því ekki talið, að gagnáfrýjandi hafi eingöngu verið að kaupa skipið sjálft. Lokamálsgrein bráðabirgðaákvæðis um bráðabirgðaaflahlut- deild í steinbít og langlúru í reglugerð nr. 362/1996 hljóðar svo: „Hafi veiðileyfi verið flutt milli skipa, fylgir aflareynslan veiðileyf- inu.“ Við gerð kaupsamningsins var öllum, sem höfðu veiðileyfi, frjálst að veiða steinbít. Í kaupsamningnum segir ekkert um, hvern- 803 ig fara skuli með aflareynslu bátsins á fisktegundum, sem ekki sættu takmörkunum á leyfilegum heildarafla. Þar sem veiðileyfi fylgdi bátnum og aflareynsla hafði ekki verið sérstaklega flutt af skipinu við söluna, verður aðaláfrýjandi ekki án skýrs ákvæðis í kaupsamn- ingi talinn hafa sannað, að aflareynsla af steinbít hafi verið undan- skilin kaupunum og gagnáfrýjanda mátt vera ljóst, að skilningur hans væri á þann veg. Gera verður ráð fyrir því, að aðilar hafi metið veiðileyfið til fjár í kaupum sínum. Við kaupsamninginn stóðu þeir jafnt að vígi til að meta, hver líkindi væru á því, að veiðar yrðu takmarkaðar í steinbít. Þar sem gagnáfrýjandi hafði úrelt bát sinn, hlaut það að vera for- senda hans við kaupin að fá bát með veiðileyfi, og mátti aðaláfrýj- andi gera sér grein fyrir því. II. Eftir framansögðu verður kaupsamningurinn skilinn svo, að afla- reynsla aðaláfrýjanda af steinbít hafi átt að fylgja bátnum, og verð- ur ekki talið, að kaupverði bátsins verði nú breytt, með vísun til 1., sbr. 2. mgr., 36. gr. laga nr. 7/1936, sbr. 6. gr. laga nr. 11/1986, þessa vegna. Hins vegar er á það fallist með aðaláfrýjanda, að gagnáfrýj- andi hafi samkvæmt kaupsamningnum átt að veita honum atbeina sinn, til að hann fengi úthlutað aflahlutdeild þeirri, sem átti að koma á móti niðurfellingu línutvöföldunar. Gagnáfrýjandi verður þannig ekki talinn hafa efnt kaupsamninginn að fullu, og ber aðal- áfrýjanda að fá bætur þess vegna, svo sem hann hefur krafist sam- kvæmt aðalkröfu. Fjárhæð aðalkröfu er studd matsgerð sérfróðs manns, sem dag- sett er 2. desember 1996. Er þar miðað við, að aflahlutdeild í þorski fiskveiðiárið 1996/1997, sem gagnáfrýjandi fékk í sinn hlut vegna niðurfellingar á línutvöföldun og nam 0,0200467%, hafi ásamt afla- marki 24.881 kg selst fyrir 14.182.170 krónur. Aflahlutdeildin í ýsu þetta fiskveiðiár, sem nam 0,0030442%, hafi ásamt aflamarki 1.042 kg selst á 127.124 krónur. Lögmaður aðaláfrýjanda óskaði eftir því við Fiskistofu 18. desember 1996, að stofnunin reiknaði út, hver hefði orðið viðbótarhlutdeild í þorski og ýsu, ef línuafli skipanna Egils, BA-468 (nr. 1611), og Hallgríms Ottóssonar, BA-39 (nr. 1195), hefði verið afli eins skips. Í svari Fiskistofu 7. janúar 1997 kemur fram, að hefði afli skipanna verið afli eins skips, hefði viðbótarafla- 804 hlutdeild annarra skipa vegna línuveiða orðið hærri en hún varð. Að teknu tilliti til þessa reiknar Fiskistofa út, að viðbótaraflahlut- deild í þorski hefði numið 0,0407519% og í ýsu 0,0038614%. Rétt þykir að miða fjárhæð bóta við þá aflahlutdeild og það aflamark, sem aðaláfrýjandi hefði fengið, hefði gagnáfrýjandi efnt samninginn réttilega. Til að finna út tjón aðaláfrýjanda af því að fá ekki við- bótaraflahlutdeildina til sín verður að draga það, sem hann fékk út- hlutað á bátinn Egil, BA-468 (nr. 1611), en það nam samkvæmt gögnum málsins 0,0302309% af þorski og 0,0019415% af ýsu, frá viðbótaraflahlutdeild þeirri, sem Fiskistofa hefur þannig reiknað út. Aðaláfrýjandi hefur þannig misst 0,0105210% aflahlutdeild í þorski og 0,0019199% aflahlutdeild í ýsu, sem hefði gefið 13.058 kg afla- mark í þorski þetta fiskveiðiár og 657 kg aflamark í ýsu. Aðaláfrýj- andi hefur lagt fyrir Hæstarétt útreikning sinn á verðmæti þessa mismunar á viðbótaraflahlutdeild samkvæmt matsgerð dómkvadds matsmanns. Mat hans hefur ekki verið hrakið, en hann miðar við, að 570 krónur hafi fengist fyrir kg af aflahlutdeild ásamt aflamarki í þorski og 122 krónur fyrir kg í ýsu. Nemur verðmætið 7.523.214 krónum samkvæmt þessum útreikningi. Gagnáfrýjandi hefur ekki gert tölulegar athugasemdir við útreikninginn, þótt deilt sé um verð og tímamark útreikningsins. Þar sem aðaláfrýjandi er talinn hafa misst af þannig útreiknaðri aflahlutdeild, verður gagnáfrýjandi dæmdur til að greiða honum þessa fjárhæð með vöxtum frá stefnu- birtingu málsins í héraði, svo sem hann hefur krafist og nánar kem- ur fram í dómsorði. Samkvæmt þessari niðurstöðu ber gagnáfrýjanda að greiða aðal- áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, svo sem nánar kveður á um í dómsorði. Dómsorð: Gagnáfrýjandi, Ýmir ehf., greiði aðaláfrýjanda, Flóa eht., 7.523.214 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 13. janúar 1997 til greiðsludags og 700.000 krónur samtals í málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti. 805 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 11. júní 1997. I. Mál þetta var höfðað með stefnu, birtri 13. 1. 1997. Málinu var úthlutað héraðsdómara 2. mars sl. og tekið fyrir 20. s. m. Því var frestað til frekari gagnaðflunar til 10. apríl, en þann dag var aðalmeðferð þess ákveðin 15. maí. Fór hún fram, og var málið dómtekið. Stefnandi er Flói ehf., kt. 480885-0159, Mýrum 16, 450 Patreksfirði. Stefndi er Ýmir ehf., kt. 430792-2539, Dalbraut 18, Bíldudal. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær aðallega, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda 21.550.164 kr. auk dráttarvaxta af þeirri fjár- hæð samkvæmt 10. gr. og 12. gr., sbr. 15. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum, frá 13. janúar 1997 til greiðsludags. Til vara er þess krafist, að viðurkenndur verði réttur stefnanda til að fá vikið til hliðar kaupsamningi við stefnda, dags. 9. janúar 1995, um vs. Egil, BA-468, skipaskrárnúmer 1195, eða honum breytt, að því er varðar umsam- ið kaupverð skipsins, þannig, að kaupverð verði ákveðið 32.197.144 kr. í stað 13.000.000 kr., og stefnda verði gert að greiða stefnanda ógreiddar eftirstöðvar kaupverðs skipsins, að fjárhæð 19.197.144 kr., auk dráttarvaxta af þeirri fjárhæð samkvæmt 10. gr. og 12. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum, frá því að mál þetta telst höfðað í skilningi 93. gr. laga nr. 91/ 1991 til greiðsludags. Til þrautavara er þess krafist, að viðurkenndur verði réttur stefnanda til að fá vikið til hliðar kaupsamningi við stefnda, dags. 9. janúar 1995, um vs. Egil, BA-468, skipaskrárnúmer 1195, eða honum breytt, að því er varðar umsamið kaupverð skipsins, þannig, að kaupverð verði ákveðið 24.602.480 kr. í stað 13.000.000 kr., og stefnda verði gert að greiða stefnanda ógreiddar eftirstöðvar kaupverðs skipsins, 11.602.480 kr., auk dráttarvaxta af þeirri fjárhæð, svo sem greinir í varakröfu. Í öllum tilvikum er krafist málskostnaðar úr hendi stefnda samkvæmt sérstökum málskostnaðarreikningi, sem lagður verður fram við aðalmeð- ferð málsins, eða samkvæmt mati dómsins. Af hálfu stefnda eru gerðar þær dómkröfur, að stefndi verði alsýknaður af kröfum stefnanda. Þá er krafist málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefnanda skv. mati réttarins. TI. Málsatvik. Stefnandi hefur um árabil átt og gert út fiskiskip frá Patreksfirði. Um hefur verið að ræða fiskiskip af stærðinni 20-30 rúmlestir. 806 Með kaupsamningi, dags. 9. janúar 1995, seldi stefnandi stefnda 23 tonna eikarbát, mb. Egil, BA-468, skipaskrárnúmer 1195, sem nú ber nafnið Hall- grímur Ottósson, BA-39. Í kaupsamningi segir m. a.: „Báturinn selst án aflahlutdeildar, en með veiðiheimild. Kaupanda er skylt að færa á bátinn aflahlutdeild, sem nægi til þess, að seljandi fái heimild veðhafa til þess að færa núverandi aflahlutdeild af bátnum.“ Kaupverð var 13.000.000 kr., og var báturinn afhentur við undirritun kaupsamnings. Stefnandi afsalaði bátnum stefnda með afsali, dags. 7. apríl 1995. Þegar kaup þessi voru gerð, var í gildi svokölluð línutvöföldunarregla skv. 6. mgr. 10. gr. laga nr. 38/1990, en skv. henni skyldi fiskur, sem veiddist í mánuðunum nóvember til febrúar, aðeins að hálfu talinn til aflamarks, þangað til sameiginlegur línuafli í þorski og ýsu hefði náð 34.000 tonnum, m. v. óslægðan fisk. Með lögum nr. 105 frá 19. júní 1996 um breytingu á lögum nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða var afnumin svokölluð „línutvöföldun“. Jafnframt var lög- fest heimild til að úthluta viðbótaraflaheimild þeim skipum, sem stundað höfðu línuveiðar undanfarin ár. Var þessum skipum úthlutað 60% þeirra aflaheimilda, sem þannig höfðu verið veiddar (35.000 tonnum) á hverju ári í skjóli þeirra reglna, sem giltu um þessa svokölluðu „línutvöföldun“. Þessi viðbótaraflahlutdeild var ákveðin á grundvelli veiðireynslu hvers skips á línuveiðum síðustu þrjú fiskveiðiár. Á þeim hluta þessa viðmiðunartímabils, sem skipið var í eigu stefnda, þ. e. janúar 1995 til 31. ágúst 1996, stundaði stefndi ekki línuveiðar á skip- inu. Viðbótaraflahlutdeild skipsins í þorski og ýsu var því ákvörðuð á grundvelli veiðireynslu skipsins á þeim tíma, sem það var í eigu stefnanda. Á grundvelli þessarar viðmiðunar var stefnda í ágústmánuði 1996 tilkynnt um viðbótaraflahlutdeild til skipsins, 0,0200467% í þorski og 0,0030442% í ýsu. Aflamark til skipsins á yfirstandandi fiskveiðiári, sem af þessari við- bótaraflahlutdeild leiddi, var 24.881 kg í þorski og 1.042 kg í ýsu, hvort tveggja miðað við slægðan fisk. Með ákvæði til bráðabirgða í reglugerð nr. 362/1996 um veiðar í atvinnu- skyni fiskveiðiárið 1996/1997 var ákveðið að taka steinbít og langlúru inn í kvóta og úthluta bátum sérstökum veiðiheimildum í steinbít og langlúru á grundvelli aflareynslu þeirra á tímabilinu 1. júní 1993 til 31. maí 1996. Stefndi hélt vs. Hallgrími Ottóssyni, BA-39, ekki út til steinbítsveiða með línu á eignarhaldstíma hans á bátnum innan þessa viðmiðunartímabils. Í ágústmánuði 1996 var stefnda sem þinglýstum eiganda bátsins úthlutað aflahlutdeild til bráðabirgða í steinbít, sem nam 0,3820634%. Hér er um að 807 ræða 80% endanlegrar aflahlutdeildar, og nemur aflamarkið í steinbít á grundvelli hennar á yfirstandandi fiskveiðiári 36.105 kg miðað við slægðan fisk. Hinn 26. nóvember sl. var stefnda svo úthlutað til viðbótar 0,0881513% (20%) aflahlutdeild í steinbít eða sem svarar til 8.330 kg af slægðum stein- bít. Samtals var stefnda því úthlutað til skipsins 0,4702147% aflahlutdeild í steinbít, sem gefur heimild til veiða á 44.435 kg af slægðum steinbít á yfir- standandi fiskveiðiári. Þessi aflahlutdeild í steinbít var eins og viðbótarafla- hlutdeildin í þorskinum og ýsunni algerlega ákveðin og úthlutað á grund- velli aflareynslu skipsins, meðan það var í eigu stefnanda. Stefnandi mótmælti þessum úthlutunum til stefnda og krafðist þess, að þær yrðu fluttar yfir á skip stefnanda, Egil, BA-468, áður Særósu. Þeim til- mælum var hafnað af Fiskistofu með þeim rökum, að til þess þyrfti sam- þykki hins þinglýsta eiganda skipsins Hallgríms Ottóssonar, BA-39. stefnda í máli þessu. Með bréfi, dags. 24. september 1996, var skorað á stefnda með sömu rök- um og áður greinir að ganga til samninga við stefnanda um framsal þessara aflaheimilda til stefnanda, en ella að greiða fyrir þær eðlilegt gangverð. Stefndi hafnaði þessu með bréfi, dags. 23. október 1996. 18. nóvember 1996 var dómkvaddur matsmaður samkvæmt beiðni lög- manns stefnanda til að meta sérstaklega gangverð umræddra aflaheimilda, bæði endurgjald fyrir varanlegt framsal þeirra og leiguverð og einnig líklegt eða sennilegt söluverð skipsins, hefði það verið selt með margnefndum aflaheimildum. Var Björn Jónsson, fyrrverandi skipstjóri og starfsmaður Landssambands íslenskra útvegsmanna, skipaður matsmaður, og skilaði hann matsgerð, dagsettri 2. desember 1996. Niðurstaða hennar var sú, eftir að reiknuð hafði verið inn í hana viðbótaraflahlutdeildin í steinbít frá 26. nóvember sl., að gangverð þessara aflaheimilda óveiddra að viðbættu leigu- verði þeirra í eitt ár næmi nú samtals 21.550.164 kr. Þá kemst hinn dóm- kvaddi matsmaður að þeirri niðurstöðu með sömu breytum og áður greinir vegna viðbótarúthlutunarinnar í steinbít frá 26. nóvember sl., að líklegt eða sennilegt söluverð skipsins á söludegi ásamt þessum aflaheimildum hefði verið 24.602.480 kr. Málsástæður og lagarök stefnanda. Af hálfu stefnanda er til þess vísað, að stefndi hafi gert út fiskiskip frá Bíldudal með svipuðu sniði og stefnandi. Honum hafi því verið kunnar for- sendur stefnanda fyrir ákvörðun hans um sölu skipsins og um leið söluverði þess, nánar tiltekið þær, að ekki var þá annað fyrirsjáanlegt en áfram yrðu í gildi reglurnar um „línutvöföldunina“ og áfram mætti veiða steinbít utan kvóta. 808 Stefnandi styður aðalkröfuna þeirri málsástæðu, að ekki fari milli mála, að hér hafi svo um samist, að verið væri að selja skipið eitt sér með al- mennu leyfi samkvæmt 1. mgr. 4. gr. laga nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða til að stunda veiðar í atvinnuskyni við Ísland. Báðum aðilum hafi verið full- komlega ljóst, enda verð skipsins við það miðað, að ekki fylgdu í sölunni fiskveiðiréttindi skipsins í formi aflahlutdeildar eða aflamarks, sem skipinu á söludegi hafði verið úthlutað af stjórnvöldum, eða á það flutt á grundvelli heimilda í lögum nr. 38/1990 og/eða reglugerðum, settum samkvæmt þeim lögum. Stefnandi heldur því fram, að þetta ákvæði kaupsamningsins beri að túlka á þann veg, að þetta taki ekki aðeins til úthlutaðra aflahlutdeilda til skipsins á söludegi, heldur einnig til aflareynslu skipsins á eignarhaldstíma stefnanda, sem stjórnvöld kynnu síðar að leggja til grundvallar ákvörð- unum um viðbótaraflahlutdeild í þorski og ýsu til skipsins og aflahlutdeild- ar Í steinbít, sem ekki hafði áður verið kvótabundin með þeim hætti, sem gerst hafi. Þessi túlkun á ofangreindu samningsákvæði hvíli m. a. á niður- stöðu dóms Hæstaréttar í málinu nr. 401/1994, sem upp var kveðinn 18. jan- úar 1996. Ágreiningslaust sé, að umræddar stjórnvaldsákvarðanir í kjölfar viðkom- andi lagabreytinga um afnám „línutvöföldunarinnar“ og útgáfa reglu- gerðarinnar nr. 362/1996 hafi raskað forsendum og grundvelli kaupsamn- ings aðila um skipið á þann veg, að úthlutuð viðbótaraflahlutdeild í þorski, ýsu og aflahlutdeild í steinbít hafi komist í hendur stefnda sem þinglýsts eiganda skipsins. Það hafi að sama skapi takmarkað aflaheimildir stefnanda frá því, sem ráð var fyrir gert, þegar kaupsamningur var gerður. Þá liggur fyrir, að stjórnvöld, þ. e. Fiskistofa, hafi lýst sig reiðubúin að flytja til stefn- anda umræddar aflaheimildir, féllist stefndi sem þinglýstur eigandi skipsins á slíkt. Forsvarsmönnum stefnda hafi verið jafnljóst og stefnanda, að forsendur hans fyrir sölunni á skipinu í janúar 1995 hafi m. a. verið þær, að ekki væri þá annað fyrirsjáanlegt en óbreyttar reglur giltu áfram um línuveiðarnar og áfram mætti veiða steinbít utan kvóta. Hefðu aðilar séð fram á, að slíkar breytingar stæðu til á stjórn fiskveiða, sem að framan greinir, hefðu þeir sett inn í kaupsamninginn ákvæði, sem tekið hefði af öll tvímæli um þann samningsvilja beggja, þ. e., að aflaheimildir, sem bátnum kynni að verða út- hlutað eftir gerð kaupsamningsins og afhendingu skipsins á grundvelli veiðireynslu skipsins á eignarhaldstíma stefnanda, skyldu undanskildar í sölunni eins og aðrar úthlutaðar aflaheimildir. Til stuðnings framanlýstum sjónarmiðum stefnanda megi auk framangreinds dóms Hæstaréttar í málinu nr. 401/1994 einnig benda á dóma réttarins í málum nr. 341 og 342/1992. 809 Sé fallist á framangreindan skilning stefnanda á kaupsamningi aðila, er talið, að stefndi hafi vanefnt samningsskyldur sínar, er hann í bréfi til lög- manns stefnanda, dags. 23. október 1996, hafnaði tilmælum stefnanda um að flytja á skip stefnanda sérstaka 0,0200467% viðbótaraflahlutdeild í þorski, 0,003044% viðbótaraflahlutdeild í ýsu, sem skipi stefnda, vs. Hall- grími Ottóssyni, BA-39, var úthlutað 15. ágúst 1996 í kjölfar afnáms „línu- tvöföldunarinnar“, og 0,4702147% aflahlutdeild í steinbít, sem skipinu var úthlutað 15. ágúst og 26. nóvember 1996, eftir að veiðar á steinbít voru teknar inn í kvóta, sbr. dskj. 16, 17 og 26, í öllum tilvikum á grundvelli afla- reynslu skipsins, meðan það var í eigu stefnanda. Með þessari höfnun hafi stefndi fellt á sig bótaskyldu gagnvart stefnanda á því tjóni, sem af þessari vanefnd leiddi, og beri stefnanda því efndabætur úr hendi stefnda vegna þeirra vanefnda sem nemi gangverði þeirra aflaheimilda, er stefnda bar að skila stefnanda. Dómkvaddur matsmaður hefur metið gangverð þeirra aflaheimilda, sem stefnandi varð af með þessum hætti. Gerir stefnandi þá kröfu á hendur stefnda, að hann greiði sér þá fjárhæð, sem þar greinir, og geri stefnanda þannig eins settan og stefndi hefði að fullu efnt samningsskyldur sínar. Verði ekki fallist á framangreindar málsástæður, sé varakrafa á því reist, að stefnanda sé með vísan til 36. greinar samningalaga nr. 7/1936, sbr. lög nr. 11/1986, og með vísan til flestra þeirra sömu efnis- og lagaraka, sem að framan greinir, heimilt að víkja til hliðar eða breyta efni kaupsamnings að- ila um skipið, nánar tiltekið, að því er varðar hið samningsbundna kaup- verð skipsins, á þann veg, að stefnda verði gert að greiða fyrir skipið 32.273.704 kr. í stað 13.000.000 kr., sem var hið umsamda kaupverð. Stefnda verði því gert að greiða stefnanda til viðbótar umsömdu kaupverði 19.273.704 kr., sem eru nánar tiltekið núvirði þeirra aflaheimilda, óveiddra, sem stefndi fékk úthlutað samkvæmt framansögðu á grundvelli aflareynslu stefnanda, án þess að fyrir þær kæmi endurgjald. Krafist sé dráttarvaxta af þeirri fjárhæð, frá því að málið telst höfðað. Þrautavarakrafa er studd sömu málsástæðum og lagarökum og varakrafa, en miðað er við gangverð umræddra veiðiheimilda í janúar 1995, er sala skipsins fór fram. Bæði vara- og þrautavarakrafan miðist við það, að stefndi hafi fyrir til- verknað löggjafar- og framkvæmdarvalds fengið í hendur auk skipsins sjálfs mikil verðmæti í formi framanlýstra aflaheimilda, sem ekki hafi verið gert ráð fyrir, að féllu til stefnda, þegar samningsverð var ákveðið. Þá liggi það enn fremur fyrir, að aflaheimildir stefnanda hafi nánast skerst að sama skapi og aflaheimildir stefnda hafi aukist með framanlýstum hætti. Stefn- 810 andi þurfi nú að láta út mikið fé, allt að þeirri fjárhæð, sem greinir í aðal- kröfu, til að gera sig eins settan og fyrir söluna á skipinu, að því er veiði- heimildir varðar. Augljóslega liggur því fyrir, að forsendur stefnanda fyrir umsömdu kaupverði skipsins séu því með öllu brostnar. Réttur stefnanda til að fá umsömdu kaupverði skipsins breytt í framan- greinda veru sé enn fremur á því reistur með vísan til 36. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, sbr. 6. gr. laga nr. 11/1986 um breytingar á þeim lögum, að það sé ósanngjarnt og/eða andstætt góðri viðskiptavenju af hálfu stefnda að hafna réttmætri kröfu stefnanda um eðli- legt endurgjald fyrir þessar aflaheimildir með því að bera fyrir sig ákvæði kaupsamnings um, að samningsverð sé að fullu greitt. Framangreind laga- ákvæði eigi að tryggja, að annar samningsaðili sitji ekki uppi með órétt- mæta auðgun á kostnað viðsemjanda síns, einkum þegar verðaukinn sé til kominn, eftir að samningur komst á með þeim hætti, sem hér er raunin, þ. e. fyrir tilverknað löggjafar- og framkvæmdarvaldsins. Fyrir liggi, að sjálft samningsverðið hafi einvörðungu tekið mið af markaðsverði skipsins sjálfs með almennu veiðileyfi samkvæmt 1. mgr. 4. gr. laga nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða, en ekki af þeim möguleika, að stefnda tæmdust aflaheim- ildir á kostnað stefnanda. Framanlýstar lagabreytingar og ákvarðanir stjórnvalda um afnám „línutvöföldunarinnar“ og kvótasetning á steinbít hafi ekki verið fyrirsjáanlegar, er kaupsamningur komst á. Að mati stefnanda hafi forsendum samningsins, að því er sjálft kaupverð- ið varði, verið stórlega raskað með umræddri breytingu. Afleiðing þess sé sú, að stefndi eigi nú aflaheimildir að verðmæti rúmlega tuttugu milljónir króna, sem hann hafi ekki greitt fyrir, en nánast þessar sömu aflaheimildir hefðu fallið til stefnanda, ef sala á skipinu hefði ekki orðið. Stefnandi búi nú að sama skapi við skertar aflaheimildir og standi frammi fyrir því að afla þeirra með kaupum og svara fyrir þær gangverði þeirra. Fjárhæð dómkrafna hvílir á matsgerð hins dómkvadda matsmanns og einnig viðbótarúthlutun aflahlutdeildar í steinbít. Bótakrafan samkvæmt aðalkröfunni sundurliðast þannig: I. Gangverð 0,0200467% aflahlutdeildar í þorski ásamt 24.881 kg aflamarki kr. 14.182.170 2. Gangverð 0,0030442% aflahlutdeildar í ýsu ásamt 1.042 kg aflamarki - 127.124 3. Gangverð 0,4702147% aflahlutdeildar í steinbít ásamt 44.435 kg aflamarki — 4.887.850 Samtals kr. 19.197.144 Sl Hinn tölulegi rökstuðningur fyrir varakröfunni sé sá, að dómurinn kom- ist að þeirri niðurstöðu, að réttmætt sé að rifta kaupsamningnum, að því er umsamið kaupverð varði, og hækka það sem nemi gangverði óveiddra afla- hlutdeilda skv. lið 1-3 hér að framan, þ. e. um 19.197.144 kr. í 32.197.144 kr. í stað 13.000.000 kr., og dæma stefnda til greiðslu á mismuninum. Til vara er gerð krafa um, að kaupverð skipsins verði hækkað sem nemi gangverði aflahlutdeildanna á söludegi skipsins í janúar 1995, þ. e. um 11.602.480 kr. í 24.602.480 kr. í stað 13.000.000 kr., og dæma stefnda til greiðslu á mismuninum. Krafist sé greiðslu dráttarvaxta, hvort sem sé af bótafjárhæð eða hækkun söluverðs skipsins, frá því að málið telst höfðað. Málsástæður og lagarök stefnda. Af hálfu stefnda er á það bent, að þegar viðskipti aðila voru gerð, hafi veiðar á steinbít ekki verið háðar reglum um aflahlutdeild eða kvóta að undanskildum árunum 1984—1986. Stefnandi hefur ekki látið reyna á, hvort ákvörðun Fiskistofu stæðist, hvorki fyrir æðra stjórnvaldi né dómstólum, vegna úthlutunar aflahlutdeild- ar í þorski, ýsu og steinbít. Virðist því sem stefnandi hafi sætt sig við ofan- greinda niðurstöðu. Stefndi mótmælir því, sem fram kemur í málavaxtalýsingu í stefnu, að honum hafi verið einkar vel kunnar forsendur stefnanda fyrir ákvörðun um sölu skipsins, þ. e., að ekki væri annað fyrirsjáanlegt en reglur um línutvö- földun og frjálsar veiðar á steinbít yrðu áfram í gildi. Þá er mótmælt þeirri fullyrðingu stefnanda, að línutvöföldunin hafi verið afnumin fyrirvaralítið. Stefndi styður sýknukröfu sína því, að hann hafi keypt bátinn með veiði- heimild eða veiðileyfi, eins og í kaupsamningi greini. Þessi hugtök séu skýr lagahugtök og bæði skilgreind í lögum nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða. Aflahlutdeild sé skilgreind í 2. mgr. 7. gr. laga nr. 38/1990, en veiðiheimild eða veiðileyfi í 4. gr. sömu laga. Aflahlutdeild sé varanleg aflaheimild skips og sé hlutdeild í leyfðum heildarafla viðkomandi fisktegundar á hverju fisk- veiðiári. Hafi skip almennt veiðileyfi, hafi það leyfi til þess að stunda veiðar í atvinnuskyni við Ísland á þeim tegundum, sem ekki sæti takmörkunum skv. öðrum ákvæðum laganna, m. a. þeim, sem háðar séu ákvæðum um aflahlutdeild og aflamark. Með því að kaupa bátinn með veiðileyfi hafi stefndi jafnframt verið að kaupa þá aflareynslu, sem báturinn hafði áunnið sér í tíð fyrri eigenda, ef til þess kæmi, að hún yrði notuð sem viðmiðun við úthlutun aflamarks. Allt frá því að kvótakerfið var tekið upp 1984, hafi framkvæmdin verið sú, að 812 aflareynsla hafi fylgt veiðileyfi bátsins, nema annað hafi skýrlega verið tek- ið fram í kaupsamningi. Þetta hafi báðum samningsaðilum verið ljóst, enda báðir um árabil átt og gert út fiskiskip. Af hálfu stefnda sé því eindregið mótmælt, að skilja beri ákvæði kaup- samningsins á þann hátt, að í hlut stefnanda hafi átt að falla aflareynsla skipsins á eignarhaldstíma stefnanda, ef til þess kæmi, að slík reynsla yrði notuð til grundvallar úthlutun aflahlutdeildar, og að báðum aðilum hafi verið þetta ljóst. Til þess að svo hefði mátt vera, hefði orðið að kveða skýrt á um það í kaupsamningi. Þá sé í þessu sambandi rétt að vísa til þess, að hefði stefnandi selt bátinn Þróunarsjóði sjávarútvegsins til úreldingar, sbr. lög nr. 92/1994, hefði hann ekki getað gert kröfu um að fá aflahlutdeild á grundvelli aflareynslu á eignarhaldstíma sínum, þar sem hann var búinn að selja veiðileyfið eða veiðiheimildina og veiðirétturinn því niður fallinn, en aflareynslan fylgir veiðiréttinum, sbr. það, sem rakið var í málavaxtalýsingu um niðurstöðu Fiskistofu. Með lögum nr. 105/1996 frá 19. júní 1996, sem tóku gildi 1. september s. á., hafi línutvöföldunarreglan verið afnumin. Til þess að koma til móts við þau skip og báta, sem höfðu stundað þessar veiðar, hafi þeim skv. bráðabirgða- ákvæði II verið reiknuð sérstök viðbótaraflahlutdeild í hlutfalli við veiddan línuafla síðustu þrjú fiskveiðitímabil (nóv.-febr.). Viðbótarhlutdeildin hafi miðast við 60% aflans, sem ekki töldust til aflamarks. Þessum afla hafi ver- ið úthlutað á bát stefnda. Þar með hafi verið bætt skerðing, sem viðkom- andi bátar eða skip hafi orðið fyrir, og reynt að gera afkomumöguleika þeirra sem líkasta því, sem þeir voru, meðan veiðarnar voru ekki háðar kvóta, sbr. nefndarálit meiri hluta sjávarútvegsnefndar Alþingis. Stefndi miði við það með vísan til ofanritaðs, að afkomumöguleikar báts- ins séu svipaðir eða lakari eftir afnám línutvöföldunarinnar og frjálsra veiða á steinbít en áður þrátt fyrir úthlutun á aflahlutdeild. Þá sé því haldið fram, að það skipti ekki máli, þótt stefnandi hafi átt bát- inn tvö af þeim þremur tímabilum, sem viðbótarúthlutunin er grundvölluð á. Við úthlutun aflahlutdeildar sé byggt á bestu tveimur tímabilunum af þremur hugsanlegum. Ástæðan til þess, að notuð séu tímabilin, meðan bát- urinn var í eigu stefnanda, hafi verið sú, að eftir afhendingu skipsins hafi það verið sett í slipp vegna tjóns, sem á því varð. Þegar viðgerð lauk, hafi stefndi notað skipið tímabundið til annarra veiða. Það sé því í raun tilviljun, sem ráði því, að notuð hafi verið tímabil til viðmiðunar, meðan báturinn var í eigu stefnanda. Þá sé og þess að geta, að stefnandi hafi keypt annan bát 9. desember 1994, Særósu, sem nú heitir Egill, BA-468, skipaskrnr. 1611, og fengið úthlutað á þann bát með sama hætti og stefndi aflahlutdeild í þorski, ýsu og steinbít. 813 Stefndi mótmælir því eindregið, að við kaupin hafi verið gert ráð fyrir því, að óbreyttar reglur myndu gilda um svokallaða línutvöföldun og að áfram yrðu heimilaðar veiðar á steinbít utan kvóta. Stjórnkerfi fiskveiða á Íslandi hafi undanfarna áratugi verið sífelldum breytingum undirorpið, og frá því að tekið var upp kvótakerfi, hafi það verið í sífelldri endurskoðun. Þannig sé nánast ókleift að gera ráð fyrir því við kaup á fiskiskipum, að óbreytt kerfi gildi áfram um nánustu framtíð, heldur verði að gera ráð fyrir, að það sæti breytingum. 19. maí 1993 hafi svokölluð „tvíhöfðanefnd“ skilað áliti um mótun fisk- veiðistefnu, en nefndin var skipuð í ágúst 1991 til þess m. a. að móta heild- stæða sjávarútvegsstefnu. Tvær af aðaltillögum nefndarinnar hafi annars vegar verið að setja utankvótategundir í aflamark, m. ö. o., að steinbítur yrði settur í kvóta, og hins vegar að afnema línutvöföldunina. Þessar tillög- ur „tvíhöfðanefndarinnar“ hafi verið ýtarlega kynntar, m. a. á tíu fundum í öllum kjördæmum. Um línutvöföldunina sé einnig rétt að minna á, að árið 1994, ári áður en kaup þau, sem hér er deilt um, voru gerð, hafi verið gerð veigamikil breyting á reglum um línuveiðar með lögum nr. 87/1994, þegar línutvöföldunin svokallaða var takmörkuð við 34.000 tonn, þ. e., þegar þeim heildarafla væri náð, teldist allur aflinn til aflamarks. Skýrsla „tví- höfðanefndarinnar“ hafi verið birt sem fylgiskjal með frumvarpi til þeirra laga. Þá liggi frammi í málinu tillaga frá aðalfundi LÍÚ 1993, þar sem skor- að sé á stjórnvöld að afnema línutvöföldunina. Aðilum þessa máls hlaut eða mátti a. m. k. vera ljóst, að hér var um umdeild atriði að ræða, sem kynni að verða breytt, hvenær sem væri. Því er mótmælt, að stefndi hafi fellt á sig bótaskyldu, þegar hann hafnaði tilmælum stefnanda um að flytja umræddar aflaheimildir af bát stefnda með bréfi, dags. 23. október 1996. Hvergi standi í samningum, að stefnandi hafi áskilið sér rétt til þess afla, sem kynni að verða úthlutað á bátinn á grundvelli aflareynslu, frá því að báturinn var í hans eigu. Stefndi hafi keypt bát með veiðiheimild eða veiðileyfi og því réttur við- takandi og lögmætur eigandi aflahlutdeilda, sem miðuðu að því að gera skipið jafnsett um afkomu og það hafði verið skv. eldri reglum. Stefndi hef- ur því hvorki aðhafst neitt ólögmætt, sem fellt geti á hann skaðabótaskyldu, né hafi hann getað vanefnt samningsskyldur, sem engar voru. Þá sé því mótmælt, að kaupsamningi aðila verði vikið til hliðar með vísan til 36. gr. samningalaga nr. 7/1936. Það geti ekki talist ósanngjarnt eða and- stætt góðri viðskiptavenju, að stefndi fái heimild til að veiða álíka mikið og hann gat veitt m. v. þær reglur, sem giltu, þegar hann keypti bátinn, eða að hann hlíti þeim reglum, sem gilda á hverjum tíma um fiskveiðistjórnun. 814 Báðir aðilar hafi starfað við útgerð um árabil og samningurinn gerður hjá löggiltum fasteigna- og skipasala. Efni hans hafi verið venjulegt á þeim tíma og engin sérstök atvik við samningsgerðina, sem réttlætt geti ógildingu hans, enda verði ógilding hans ekki studd síðar tilkomnum atvikum. Loks sé vísað til þess, að með hliðsjón af hagsmunum viðskiptalífsins og almennu réttaröryggi verði að beita ógildingarákvæði 36. gr. samningalaga með mik- illi varfærni. Um dóma Hæstaréttar 1995, bls. 1161 og 1162, sé það að segja, að atvik þar eru með allt öðrum hætti og þeir ekki fordæmi um mál þetta. Um sjónarmið stefnanda um forsendubrest og óréttmæta auðgun stefnda á viðskiptunum sé af hálfu stefnda vísað til þess ákvæðis 18. gr. kaupalaga nr. 39/1922, að seljandi eigi þann ágóða, sem seldur hlutur ber, áður en hann er afhentur, en kaupandi eftir þann tíma. Þessi regla sé ítrekuð í 5. gr. kaupsamningsins. Þá verði einnig að hafa það hugfast, að stefndi hafi ekk- ert auðgast á þessum viðskiptum, þar sem afkomumöguleikar bátsins séu hinir sömu eða lakari en áður, sbr. hér að ofan. Kröfugerð stefnanda sé mótmælt, bæði grundvelli hennar og fjárhæð. Fyrir dómi gáfu aðilaskýrslur Stefán Egilsson og Sindri Már Björnsson. Guðmundur Sveinsson, löggiltur endurskoðandi, Jón Ólafur Þórðarson hdl., Brynjar Ívarsson skipasali og Björn Jónsson, forstöðumaður kvóta- miðlunar LÍÚ, gáfu vitnaskýrslur. 111. Forsendur og niðurstaða. Með kaupsamningi, dags. 9. janúar 1995, keypti stefndi mb. Egil, BA-468, sem er 23 tonna eikarbátur, af stefnanda. Var báturinn afhentur stefnda sama dag. Hinn 7. apríl s. á. afsalaði stefnandi bátnum til stefnda. Í kaup- samningi og afsali stendur, að báturinn sé seldur án aflahlutdeildar, en með veiðiheimild. Af hálfu stefnanda kom Stefán Egilsson fram við kaupin, en Sindri Már Björnsson af hálfu stefnda. Báðir eru þeir eigendur og framkvæmdastjórar þeirra fyrirtækja, sem hlut eiga að máli. Milligöngu um kaupin hafði Skipa- salan Bátar og búnaður í Reykjavík. Í eignartíð stefnanda var báturinn m. a. gerður út til línuveiða. Fyrir liggur, að við kaupin var ekki rætt sérstaklega um, hvaða skilningur væri lagður í hugtökin aflahlutdeild eða veiðiheimild í samningi aðila. Stef- án Egilsson kvað hér fyrir dómi sinn skilning hafa verið þann, að verið væri að selja bátinn án kvóta. Báturinn hefði hins vegar verið seldur með veiði- heimild, þ. e. leyfi til að stunda veiðar í íslenskri lögsögu á þeim tegundum, sem heimilt væri að veiða. Á þeim tíma, sem kaupin voru gerð, kvað hann 815 umræðu um línutvöföldunina ekki hafa verið meiri en áður. Menn hafi hins vegar ekki talið, að hún yrði afnumin, og aldrei hafi verið minnst á að setja kvóta á steinbít. Sindri Már Björnsson skýrði svo frá, að af hálfu stefnda hefði verið ráðist í kaupin til að fá stærri bát og betri, m. a. til að stunda línuveiðar. Vegna tjóns, sem orðið hafði á bátnum fyrir kaupin, hefðu línuveiðar ekki verið stundaðar á honum það veiðitímabil. Vegna breytinga á öðrum bát fyrir- tækis stefnda hefðu ekki heldur verið stundaðar línuveiðar á bátnum næsta veiðitímabil. Skilningur hans á hugtakinu aflahlutdeild í samningi aðila var sá, að aðeins væri átt við kvóta, en ljóst hefði verið, að hann átti ekki að fylgja bátnum. Veiðiheimildin hefði hins vegar fylgt, enda hefði ekki verið unnt að gera bátinn út án hennar. Hefði verð bátsins verið við það miðað. Öll aflareynsla bátsins sé í veiðiheimildinni, nema annað sé tekið fram. Um það leyti, sem kaupin urðu, hafi verið mikil umræða um línutvöföldun. Ekki hafi verið búist við, að hún yrði afnumin og miðað við aflareynslu. Ef svo hefði verið, hefði bátnum verið haldið til línuveiða til að fá aflareynslu. Sindri Már taldi, að eftir að línutvöföldun var afnumin, væri báturinn minna virði en áður, enda kæmu línuveiðar á bátnum ekki til álita nú af hagkvæmniástæðum. Þegar kaupin fóru fram, voru í gildi lög nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða með síðari breytingum. Í 6. mgr. 10. gr. laganna sagði efnislega, að fiskur, sem veiddist á línu mánuðina nóvember til febrúar, skyldi aðeins að hálfu talinn til aflamarks, þar til sameiginlegur línuafli af þorski og ýsu hefði náð tilteknu hámarki, sem tiltekið var í lögunum. Þetta fyrirkomulag gekk al- mennt undir heitinu línutvöföldun. Með lögum nr. 105/1996 um breytingu á lögum nr. 38/1990 var fyrri málsliður 6. mgr. 10. gr. felldur brott, þ. e. línu- tvöföldunin var afnumin. Á grundvelli ákvæðis 11 til bráðabirgða í lögunum reiknaði Fiskistofa bátnum sérstaka viðbótaraflahlutdeild í hlutfalli við veiddan línuafla hans fiskveiðiárin 1993/1994, 1994/1995 og 1995/1996, sem nam 60 af hundraði þess hluta aflans, sem ekki taldist til aflamarks. Þá var bátnum úthlutað aflahlutdeild í steinbít, sem með ákvæði til bráðabirgða í reglugerð nr. 362/1996 var felld undir kvótabundnar tegundir. Í reglugerðar- ákvæði þessu stendur, að hafi veiðileyfi verið flutt milli skipa, fylgi afla- reynslan veiðileyfinu. Dómurinn telur, að skýra verði orðið veiðiheimild í samningi aðila sem veiðileyfi í skilningi 4. gr. laga nr. 38/1990, en þar segir: „Enginn má stunda veiðar í atvinnuskyni við Ísland nema hafa fengið til þess almennt veiði- leyfi. Veiðileyfi skulu gefin út til árs í senn.“ Samkvæmt 7. gr. laganna eru veiðar á þeim tegundum sjávardýra, sem 816 ekki sæta takmörkun á leyfilegum heildarafla skv. 3. gr., frjálsar öllum þeim skipum, sem leyfi fá til veiða í atvinnuskyni skv. 4. gr., með þeim takmörk- unum, sem leiðir af almennum reglum um veiðisvæði, veiðarfæri, veiðitíma og reglum settum skv. 2. mgr. 4. greinar. Í 2. mgr. 7. gr. segir, að veiðiheim- ildum á þeim tegundum, sem heildarafli er takmarkaður af, skuli úthlutað til einstakra skipa. Skuli hverju skipi úthlutað tiltekinni hlutdeild af leyfð- um heildarafla tegundarinnar. Nefnist það aflahlutdeild skips, og haldist hún óbreytt milli ára. Í 4. mgr. segir, að aflamark skips á hverju veiðitíma- bili eða vertíð ráðist af leyfðum heildarafla viðkomandi tegundar og hlut- deild skipsins í þeim heildarafla skv. 2. mgr., sbr. þó ákvæði 9. gr. laganna. Í 1. mgr. 8. gr. laganna segir, að verði veiðar takmarkaðar skv. 3. gr. á teg- undum sjávardýra, sem samfelld veiðireynsla sé á, en hafi ekki áður verið bundnar ákvæðum um leyfðan heildarafla, skuli aflahlutdeild úthlutað á grundvelli aflareynslu síðustu þriggja veiðitímabila. Þegar aðilar málsins sömdu um kaup á mb. Agli, BA-468, hafði lengi far- ið fram opinber umræða um afnám línutvöföldunar. Báðir samningsaðilar máttu af henni vita, enda gerðu þeir út báta til línuveiða. Stefnandi seldi stefnda bátinn með veiðileyfi. Í því fólst, að stefndi gat nýtt sér þágildandi ákvæði laga um línutvöföldun. Sá réttur var afnuminn með lögum og bátnum úthlutað aflahlutdeild, svo sem áður hefur verið lýst. Í áliti meiri hluta sjávarútvegsnefndar Alþingis um frumvarp til laga um breytingu á lögum nr. 38/1990 segir, að til að koma til móts við þau skip, sem stundað hefðu línuveiðar síðustu þrjú fiskveiðiár, sé lagt til, að þeim verði reiknuð sérstök viðbótaraflahlutdeild í hlutfalli við veiddan línuafla þrjú síðustu veiðitímabil, sem nemi 60 af hundraði af þeim hluta aflans, sem ekki taldist til aflamarks. Fyrir liggur í málinu, að kaupin áttu sér nokkurn aðdraganda. Hafði stefndi áður gert stefnanda tilboð í bátinn, að fjárhæð tólf milljónir kr., en ekki orðið þá úr frekari samningsgerð. Stafaði það m. a. af því, að til greina kom af hálfu stefnanda að úrelda bátinn. Niðurstaðan varð hins vegar sú, að báturinn var seldur stefnda á þrettán milljónir. Ljóst er, að hefði bátur- inn verið seldur Þróunarsjóði sjávarútvegsins til úreldingar, sbr. lög nr. 92/ 1994, hefði hann verið tekinn af skipaskrá og því ekki komið til úthlutunar þeirrar aflahlutdeildar, sem mál þetta snýst um. Nauðsyn verndar fiskistofna og tiltölulega lítil reynsla af takmörkun veiða innan fiskveiðilögsögunnar hefur leitt til þess, að lög um fiskveiðar og stjórnun þeirra hafa tekið örum breytingum. Báðir aðilar voru því í nokk- urri óvissu um framvindu mála og framtíð línutvöföldunar, þegar kaupin gerðust. 817 Í 2. mgr. 11. gr. laga nr. 38/1990 segir: „Við eigendaskipti að fiskiskipi fylgir aflahlutdeild þess, nema aðilar geri sín á milli skriflegt samkomulag um annað, enda sé fullnægt ákvæðum 3. og 4. mgr. þessarar greinar.“ Ákvæði þetta verður að skilja svo, að átt sé við þá aflahlutdeild, sem fylgdi bátnum, áður en hann var seldur. Í 5. gr. kaupsamnings segir, að kaupandi hirði arð af hinu selda frá afhendingardegi. Er það í samræmi við meginreglu 2. mgr. 18. gr. kaupalaga nr. 39/1922. Stefnanda bar því að kveða á um það í kaupsamningi, ef ætlun hans var, að aflahlutdeild, sem bátnum kynni að verða úthlutað eftir kaupin í samræmi við þá veiðireynslu, er báturinn hafði aflað sér í línutvöföldun, skyldi renna óskert til hans. Það gerði hann ekki. Þá verður að telja með sömu rökum, að aflareynsla bátsins á steinbít hafi fylgt með í kaupunum, enda ekki undanskilin í kaupsamn- ingi. Samkvæmt þessu er ekki fallist á með stefnanda, að úthlutun viðbótar- aflahlutdeildar á bátinn hafi takmarkað aflaheimildir stefnanda frá því, sem hann áskildi sér í samningi aðila. Stefnandi reisir varakröfu sína á 36. gr. laga nr. 7/1936, sbr. lög nr. 11/1986. Í 36. gr. segir svo: „Samningi má víkja til hliðar í heild eða að hluta eða breyta, ef það yrði talið ósanngjarnt eða andstætt góðri viðskiptavenju að bera hann fyrir sig. Hið sama á við um aðra löggerninga. Við mat skv. 1. mgr. skal líta til efnis samnings, stöðu samningsaðila, atvika við samnings- gerðina og atvika, sem síðar komu til.“ Ekki hefur verið sýnt fram á annað en jafnræði hafi verið með aðilum máls þessa við samningsgerðina, en efni samningsins út af fyrir sig gefur ekki tilefni til, að honum verði vikið til hliðar. Þá er ekki sýnt fram á, að at- vik við samningsgerðina gefi tilefni til þess að víkja samningnum til hliðar eða breyta honum. Loks verður að líta til þess, að samkvæmt því, sem að framan er rakið, var það beinlínis í samræmi við lög um stjórn fiskveiða, að úthlutun viðbótaraflahlutdeildar vegna afnáms línutvöföldunar og úthlutun aflahlutdeildar í steinbít skyldi renna til stefnda. Verður því ekki fallist á þá málsástæðu stefnanda, að miðað verði við 36. gr. laga nr. 7/1936 í máli þessu. Sama gildir um þrautavarakröfu stefnanda. Samkvæmt þessu ber að sýkna stefnda af öllum kröfum stefnanda í málinu. Málskostnaður fellur niður. Mál þetta dæma héraðsdómararnir Valtýr Sigurðsson, Allan Vagn Magn- ússon og Hjörtur O. Aðalsteinsson. Dómsorð: Stefndi, Ýmir ehf., skal vera sýkn af öllum kröfum stefnanda, Flóa ehf. Málskostnaður fellur niður. 818 Mánudaginn 2. mars 1998. Nr. 73/1998. Hólmfríður Einarsdóttir og Þóra Dóra Einarsdóttir (Ásgeir Thoroddsen hrl.) gegn dánarbúi Einars Inga Einarssonar Sigríði B. Einarsdóttur Svönu Einarsdóttur Ingibjörgu Bjarnadóttur Arndísi Bjarnadóttur Einari S. Bjarnasyni Guðrúnu B. Bjarnadóttur og Ásmundi Bjarnasyni (Elvar Örn Unnsteinsson hrl.) Kærumál. Dánarbússkipti. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðilar skutu málinu til Hæstaréttar með kæru 5. febrúar 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 18. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Suðurlands 30. janúar 1998, þar sem staðfest var ákvörðun skiptastjóra í dánarbúi Einars Inga Einarssonar 14. apríl 1997 um að selja áhöfn og fullvirðisrétt í eigu þess. Kæruheimild er í 133. gr. laga nr. 20/1991 um skipti á dánar- búum o. fl. Sóknaraðilar krefjast þess, að umrædd ákvörðun skipta- stjóra verði felld úr gildi, svo og, að þeim verði dæmdur málskostn- aður í héraði og kærumálskostnaður. Varnaraðilar krefjast þess, að úrskurður héraðsdóms verði stað- festur og sóknaraðilum gert að greiða kærumálskostnað. Sóknaraðilar styðja kröfur sínar meðal annars þeim rökum, að ákvörðun skiptastjórans í áðurnefndu dánarbúi um að selja sérstak- lega áhöfn og fullvirðisrétt jarðarinnar Varmahlíðar í Vestur-Eyja- fjallahreppi leiði til þess, að búskapur á jörðinni leggist niður. Álit fasteignasala 23. desember 1996 um verðmæti eigna, sem skipta- stjóri hafi hlutast til um, að aflað yrði, hafi miðast við ósundurgreint 819 heildarverð fyrir jörðina með áhöfn, fullvirðisrétti og vélum. Ekkert álit hafi hins vegar komið fram um verðmæti einstakra eigna búsins. Hafi skiptastjóra þó ótvírætt borið skylda til að ganga úr skugga um, hvort verðmæti eigna rýrnaði við að skilja fullvirðisréttinn frá Jörðinni. Halda sóknaraðilar því fram, að þessi aðferð við sölu eigna sé til þess fallin að skaða hagsmuni þeirra, og hafi skiptastjóra verið óheimilt að taka slíka ákvörðun að kröfu meiri hluta erfingja. Vísa sóknaraðilar því til stuðnings til 3. mgr. og 4. mgr. 70. gr. laga nr. 20/ 1991. Hins vegar hafi ekki verið sýnt fram á, að meiri hluti erfingja verði fyrir tjóni, ef bústofn og fullvirðisréttur fylgi jörðinni við sölu hennar, sem sé vilji sóknaraðila. Varnaraðilar hafa lagt fyrir Hæstarétt bréf lögmanns síns 29. október 1997 til þess fasteignasala, sem verðlagði eignirnar. Í bréf- inu er því beint til hins síðarnefnda að láta uppi álit á því, hvort heildarsöluverð hefði orðið hærra eða lægra, ef hver tegund eigna, það er jörðin með mannvirkjum, bústofn, fullvirðisréttur, vélar og tæki, hefði verið seld sérstaklega, en ekki allar í einu lagi, eins og gert sé ráð fyrir í áðurnefndri umsögn fasteignasalans. Var óskað eftir svari miðað við, að sala hefði farið fram í desember 1996, í apríl 1997 eða í október 1997. Svarbréf fasteignasalans 30. október 1997 hefur einnig verið lagt fyrir Hæstarétt. Þar er lýst þeirri skoðun, að verð hefði væntanlega orðið eitthvað hærra, ef hver tegund eigna hefði verið seld sérstak- lega, bæði miðað við sölu í desember 1996 og apríl 1997. Meiri vafi leiki um niðurstöðu, ef selt hefði verið í október 1997. Samkvæmt þessu verður ekki fallist á með sóknaraðilum, að hin kærða ákvörðun skiptastjóra fari bersýnilega í bága við hagsmuni þeirra, sbr. 3. mgr. 70. gr. laga nr. 20/1991. Að þessu virtu og að öðru leyti með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur um annað en málskostnað. Sóknaraðilar skulu greiða varnaraðilum málskostnað í héraði og kærumálskostnað, sem ákveðinn er í einu lagi, eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Sóknaraðilar, Hólmfríður Einarsdóttir og Þóra Dóra Ein- arsdóttir, greiði óskipt hverjum varnaraðila, dánarbúi Einars 820 Inga Einarssonar, Sigríði B. Einarsdóttur, Svönu Einarsdóttur, Ingibjörgu Bjarnadóttur, Arndísi Bjarnadóttur, Einari S. Bjarnasyni, Guðrúnu B. Bjarnadóttur og Ásmundi Bjarnasyni, samtals 20.000 krónur í málskostnað í héraði og kærumáls- kostnað. Úrskurður Héraðsdóms Suðurlands 30. janúar 1998. Mál þetta var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum málflutningi 30. janúar 1998. Sóknaraðilar eru dánarbú Einars Inga Einarssonar, Varmahlíð, Vestur- Eyjafjallahreppi, Sigríður B. Einarsdóttir, Árskógum 6, Reykjavík, Svana Einarsdóttir, Kambahrauni 9, Hveragerði, Ingibjörg Bjarnadóttir, Furu- grund 18, Kópavogi, Arndís Bjarnadóttir, Leirubakka 30, Reykjavík, Einar S. Bjarnason, Tungubakka 12, Reykjavík, Guðrún B. Bjarnadóttir, Kjarr- hólma 38, Kópavogi, og Ásmundur Bjarnason, Hraunbæ 58, Reykjavík. Varnaraðilar eru Hólmfríður Einarsdóttir, Sléttuvegi 13, Reykjavík, og Þóra Dóra Einarsdóttir, Maríubakka 24, Reykjavík. Dómkröfur sóknaraðila eru þær, að dómurinn staðfesti þá ákvörðun skiptastjóra í dánarbúi Einars Inga Einarssonar frá 14. apríl 1997, að áhöfn og fullvirðisréttur (kvóti) í eigu dánarbúsins verði seld og að varnaraðilar verði úrskurðaðir in solidum til að greiða sóknaraðilum málskostnað með inniföldum áhrifum 24,5% virðisaukaskatts á málflutningsþóknun að mati dómsins. Dómkröfur varnaraðila eru þær, að ákvörðun skiptastjóra á fundi 14. apríl 1997 um sölu kvóta og áhafnar jarðarinnar Varmahlíðar, Vestur-Eyja- fjallahreppi, verði hrundið. Þá krefjast varnaraðilar málskostnaðar að teknu tilliti til virðisaukaskatts. Með dómi Hæstaréttar Íslands, upp kveðnum 23. janúar 1998, var úr- skurður í máli þessu, upp kveðinn 16. desember 1997, ómerktur og meðferð málsins í héraði frá þinghaldi þann dag að telja. Málið var endurflutt 30. janúar 1998. Málavextir. Með bréfi Sigurmars K. Albertssonar hæstaréttarlögmanns, skipaðs skiptastjóra í dánarbúi Einars Inga Einarssonar, Varmahlíð, Vestur-Eyja- fjallahreppi, Rangárvallasýslu, sem lést 27. júní 1996, beindi hann til úr- lausnar dómsins ágreiningi erfingja um ráðstöfun eigna búsins. Í bréfi skiptastjóra er greint frá því, að Sigurður Jakob Jónsson, sonur Þóru Dóru Einarsdóttur, og eiginkona hans, Anna Birna Þráinsdóttir, hafi 821 gert ítrekuð boð í jörðina Varmahlíð ásamt öllu fylgifé, og séu þau studd af móður hans og Hólmfríði Einarsdóttur, varnaraðilum í máli þessu. Sóknaraðilar, þær Sigríður og Svana Einarsdætur, svo og börn Bjarna Einarssonar, bróður hins látna, þau Ingibjörg, Arndís, Einar S., Guðrún B. og Ásmundur, hafi ekki viljað selja, en boðið að leysa til sín arfshluta varnaraðila fyrir sama verð. Á skiptafundi 14. apríl 1997 hafi skiptastjóri ákveðið að ósk meiri hluta erfingja að selja fullvirðisrétt (kvóta) og áhöfn jarðarinnar Varmahlíðar. Þessari fyrirætlun hafi verið mótmælt af hálfu minni hluta erfingja. Á skiptafundi 18. apríl s. á. hafi verið reynt að jafna ágreining erfingjanna, en án árangurs, og hafi skiptastjóri þá ákveðið að hætta við sölu að svo stöddu og leita úrskurðar dómsins um ágreininginn. Atvik að baki máli eru þau, að vegna veikinda Einars Inga Einarssonar fluttist Sigurður Jakob Jónsson að Varmahlíð í fardögum 1993. Ágreiningur er um, með hverjum hætti Sigurður Jakob kom að búrekstri í Varmahlíð fram til þess, að Einar Ingi lagðist inn á sjúkrahúsið í Vestmannaeyjum 29. mars 1996, en þá tók Sigurður Jakob við rekstri búsins. Ágreiningur milli erfingja leiddi til þess, að Þóra Dóra Einarsdóttir, móð- ir Sigurðar Jakobs, krafðist opinberra skipta á dánarbúinu, og var úrskurð- ur þar að lútandi kveðinn upp 26. september 1996. Á fyrsta skiptafundi 14. október s. á. gengust erfingjar við ábyrgð á skuldum búsins. Ákveðið var, að Sigurður Jakob skyldi sjá um rekstur búsins í Varmahlíð á eigin ábyrgð og áhættu, meðan á skiptum stæði. Á fundinum kom fram, að Sigurður Jak- ob hefði áhuga á að kaupa jörðina. Á skiptafundi 1. nóvember s. á. var fært til bókar, að erfingjar væru sam- mála um að selja jörðina með áhöfn, vélum, tækjum og kvóta, en ekki a. m. k. að svo stöddu hluta jarðarinnar eða einstök tæki og kvóta. Fékk skiptastjóri Magnús Leopoldsson, löggiltan fasteignasala til að meta jörð- ina. Samkvæmt mati hans, dags. 23. desember 1996, er „hugsanlegt“ sölu- verð jarðarinnar ásamt bústofni, vélum og framleiðslurétti 23.000.000 króna. Á skiptafundi 13. janúar 1997 kom fram, að lögmaður Sigurðar Jakobs myndi skila skiptastjóra tillögum um kaup Sigurðar Jakobs á eignum dánar- búsins. Á skiptafundi 10. mars 1997 voru þeir erfingjar, sem eru sóknar- aðilar máls þessa. Lýstu þeir yfir því, að öllum tilboðum Sigurðar Jakobs í eignir dánarbúsins væri hafnað og að þeir vildu sjálfir kaupa jörðina á mats- verði. Með bréfi, dags. 20. sama mánaðar, gerði Sigurður Jakob tilboð í jörðina, byggt á matsverðinu, en háð því skilyrði, að viðurkenndar yrðu kröfur hans, Önnu Birnu og varnaraðila Þóru Dóru á hendur búinu með 822 samtals 4.600.000 kr. Á skiptafundi sama dag gerði Sigurður Jakob nýtt til- boð í jörðina og bauð að staðgreiða sóknaraðilum, 3.500.000 kr. hverjum. Jafnframt kvaðst hann falla frá kröfu sinni, einnig Anna Birna og Þóra Dóra, að frátalinni kröfu vegna láns Þóru Dóru. Sjálfur lýsti hann yfir því, að hann tæki að sér skuld við Heimi og Þorgeir sf. Á skiptafundi 7. apríl 1997 var tilboðinu hafnað, og lýstu þeir erfingjar, sem eru sóknaraðilar máls þessa, yfir því, að þeir vildu ekki selja eignarhluta sína í jörðinni. Lýstu þeir jafnframt yfir, að þeir vildu greiða varnaraðilum sama verð og Sigurður Jakob hafði boðið og jafnframt halda þeim skaðlausum af öllum umdeild- um kröfum í búið. Með bréfi, dags. 9. apríl 1997, óskuðu þeir erfingjar, sem eru sóknaraðilar máls þessa, eftir því við skiptastjóra, að hann segði Sigurði Jakob upp störf- um. Jafnframt óskuðu þeir eftir því, að þeim yrði heimilað að taka við bú- rekstrinum á eigin ábyrgð og áhættu. Með bréfi, dags. 10. apríl 1997, barst síðan enn nýtt tilboð í allar eignir dánarbúsins frá Sigurði Jakob. Í bréfinu kemur fram, að ef tilboðinu verði ekki tekið, séu varnaraðilar ekki tilbúnir að selja sína arfshluta og að þeir muni óska eftir, að skiptum verði lokið að lögum sem fyrst, þannig, að erf- ingjar eigi erfð sína í sameign. Þá kemur þar fram, að Þóra Dóra og Sig- urður Jakob séu reiðubúin að reka búið, meðan á skiptum standi. Á skiptafundi 14. apríl s. á. voru mættir þeir erfingjar, sem eru sóknar- aðilar máls þessa, og lýstu þeir sig samþykka því, að jörðin Varmahlíð yrði í sameign erfingja og skiptum lokið samkvæmt því. Jafnframt gerðu þeir kröfu um, að búrekstri yrði hætt strax og kvóti jarðarinnar seldur. Einnig lýstu þeir yfir því, að vinnuframlags Sigurðar Jakobs væri ekki framar ósk- að. Á nefndum fundi var síðan hin umdeilda ákvörðun tekin, eins og að framan er rakið. Hinn 18. sama mánaðar tóku varnaraðilar síðan við rekstri búsins. Þeir hafa síðan með „byggingarbréfum“ byggt Sigurði Jakob 2/5 hluta jarðarinnar. Málsástæður og lagarök sóknaraðila. Sóknaraðilar halda því fram, að það sé megintilgangur dánarbússkipta að leysa upp tiltekna sameign erfingja. Þar sem ekki sé eining um það meðal erfingja í dánarbúi Einars Inga Einarssonar að eiga eignir búsins í sameign, hafi sóknaraðilar krafist þess, að hluti eignanna verði seldur og rekstri bús að Varmahlíð hætt. Vilji varnaraðilar ekki verða eigendur að jörðinni með sóknaraðilum, muni þeir gera kröfu um að fá að leysa til sín jörðina upp í ari, sbr. 1. mgr. 36. gr. laga nr. 20/1991. Það sé ótæk niðurstaða og í andstöðu við tilgang dánarbússkipta, nái 823 krafa varnaraðila fram að ganga, þar sem sóknaraðilar verði þá nauðbeygð- ir til að eiga eignirnar áfram og verði að greiða skuldir búsins auk erfða- fjárskatts án þess að hafa handbært andvirði eignanna. Sóknaraðilar verði þá fyrir stórfelldu tjóni af völdum minni hlutans. Það, hvort Sigurður Jakob eigi uppsagnarfrest eða ekki, geti ekki haft áhrif á það, hvort eignir búsins verði seldar. Þá hafi hann nú þegar látið af störfum í þágu búsins og rekstur þess í höndum varnaraðila. Hvorki varnar- aðilar né Sigurður Jakob hafi setið jörðina með þeim hætti, að ábúðarréttur hafi getað stofnast. Þá hljóti tilvísun varnaraðila til 14. gr. jarðalaga um ætlaðan rétt þeirra til þess að fá að halda áfram búrekstri á jörðinni að vera misskilningur, þar sem varnaraðilar hafi aldrei rekið bú að Varmahlíð. Og enda þótt skipta- stjóri hafi falið varnaraðilum að sjá um rekstur búsins, á meðan mál þetta er til úrlausnar fyrir dómi, geti það ekki veitt þeim neinn rétt á grundvelli 14. gr., enda hafi það verið sett að skilyrði af hálfu sóknaraðila fyrir ráðs- mennsku varnaraðila. Sóknaraðilar mótmæla því, að sala umræddra eigna sé andstæð 3. og 4. mgr. 70. gr. laga um skipti á dánarbúum o. fl. Sala eignanna geti ekki valdið minni hlutanum tjóni, ef þær eru seldar hæsta fáanlegu verði, og auk þess liggi það fyrir, að minni hlutinn geti keypt þær með því að bjóða mark- aðsverð. Sóknaraðilar vísa til stuðnings málskostnaðarkröfu sinni til 130. gr., sbr. og 131. gr. laga nr. 91/1991. Er því fram haldið, að málskotið til héraðsdóms sé vegna tilefnislausra andmæla varnaraðila við eðlilegum framgangi bú- skiptanna og til þess eins fallið að tefja fyrir skiptalokum. Þá kunni þegar orðnar tafir að leiða til þess, að lægra verð fáist fyrir framleiðsluréttinn. Loks muni málshöfðunin leiða til aukins kostnaðar við búskiptin. Málsástæður og lagarök varnaraðila. Varnaraðilar reisa kröfu sína á 3. og 4. mgr. 70. gr. laga nr. 20/1991 um skipti á dánarbúum o. fl. Samkvæmt 4. mgr. sé skiptastjóra að öllu jöfnu rétt að fylgja ályktun meiri hlutans, en það skuli skv. 3. mgr. þó ekki gert, ef slík ákvörðun er andstæð lögum, óframkvæmanleg, bersýnilega í bága við hagsmuni erfingja eða ef ætla má, að meirihlutavaldi sé beitt minni hlutan- um til tjóns. Skiptastjóri geti þannig í krafti meirihlutavilja tekið allar venjulegar ákvarðanir um búið. Ákvörðun sú, sem hér er til úrlausnar, sé mikils háttar og skipti sköpum fyrir jörðina Varmahlíð. Sérstök sameign stofnist við það, að fleiri en einn lögerfingi eru að tiltek- inni eign. Hina umdeildu ákvörðun, sem myndi valda því, að ekki yrði leng- 824 ur búið á jörðinni, gæti meiri hluti erfingja ekki tekið, væri jörðin í sameign erfingja. Skiptastjóri í dánarbúi geti þannig ekki tekið ákvörðun, sem meiri hluti getur ekki tekið, hafi arfinum verið úthlutað í sameign til erfingja. Fyrir liggi samþykki allra erfingja við því að eiga jörðina í sameign. Kvóti og áhöfn séu forsenda fyrir nýtingu hennar með þeim hætti, sem verið hafi um árabil. Samkvæmt kenningum fræðimannanna Gauks Jörundssonar og Ólafs Lárussonar þurfi samþykki allra sameigenda til óvenjulegra ráðstaf- ana, t. d. ráðstafana, sem breyti tilgangi sameignarinnar. Til hinnar um- deildu ákvörðunar þurfi því samþykki allra erfingja. Ákvörðun skiptastjóra fari bersýnilega í bága við hagsmuni minni hluta erfingja, sem óski eftir hlutdeild í bújörð í stað peningagreiðslna. Skipta- stjóra beri að hafa í huga þann ákvörðunarrétt, sem hver erfingi hefur yfir þeim eignum, sem hann á í vændum. Skiptastjóri megi ekki með ákvörðun sinni gjörbreyta þeirri eign, sem til skipta er, og afhenda erfingjum allt aðra eign en til skipta kom. Við opinber skipti hafi minni hluti erfingja ekki af- salað sér eða glatað rétti, sem hann hefði ella að lögum. Ef svo væri, gæti meiri hluti erfingja alltaf með því að krefjast opinberra skipta náð fram ákvörðunum, sem hann gæti ekki í einkaskiptum og í sameign. Þá halda varnaraðilar því fram, að ákvörðun skiptastjóra sé ófram- kvæmanleg, þar sem samkvæmt b-lið 2. gr. reglugerðar nr. 363/1996 um greiðslumark mjólkur á lögbýlum og beinar greiðslur til bænda verðlagsárið 1996-1997 þurfi samþykki bæði ábúanda og eiganda fyrir ráðstöfun á greiðslumarki frá lögbýli. Ef eigendur eru fleiri en einn, þurfi samþykki allra. Framleiðsluráð landbúnaðarins staðfesti ekki aðilaskipti, nema sam- þykki allra eigenda liggi fyrir, en staðfestingu þess þurfi, til að aðilaskipti að greiðslumarki (kvóta) öðlist gildi. Einnig telja varnaraðilar, að hin umdeilda ákvörðun skiptastjóra sé þeim til tjóns. Fyrir liggi verðmat Magnúsar Leopoldssonar, löggilts fasteigna- sala, á jörðinni, en samkvæmt því metur hann jörðina ásamt áhöfn og kvóta á 23.000.000 króna. Skiptastjóra hafi borið að ganga úr skugga um, hvort heildarverðmæti búsins myndi rýrna við að selja kvóta og áhöfn frá jörð- inni. Ekkert liggi fyrir um verðmæti dánarbúsins, verði það selt í hlutum. Krafa minni hluta erfingja sé, að jörðin Varmahlíð verði óskipt eign erf- ingja. Verði það niðurstaða héraðsdóms, að selja megi forsendur búskapar, muni minni hlutinn krefjast sölu jarðarinnar, annaðhvort af skiptastjóra eða á uppboði, til slita á sameign. Því skipti það máli og er minni hluta til tjóns, ef arfurinn minnkar við það að selja ekki búið í fullum rekstri með mjólk- andi kúm og öðrum bústofni ásamt framleiðsluheimildum. Í aprílmánuði, þegar krafa meiri hluta um sölu kvóta hafi verið gerð, hafi verið búið að 825 nýta að verulegu leyti framleiðsluheimildir verðlagsársins og hugmyndir meiri hluta um verð fyrir kvóta því óraunhæfar. Þá eru varnaraðilar einnig þeirrar skoðunar, að hin umdeilda ákvörðun skiptastjóra sé andstæð jarðalögum nr. 65/1976. Samkvæmt 1. gr. laganna er það tilgangur þeirra, að búseta sé á jörðum í samræmi við hagsmuni sveitarfélaga og þeirra, sem landbúnað stunda, en fyrir liggi, að það sé vilji hreppsnefndar, að búskapur haldist á jörðinni. Varnaraðilar benda einnig á til athugunar 14. og 15. gr. jarðalaga svo og hugsanlegan forkaupsrétt sveitarfélagsins, en sveitarfélagið geti jafnframt haft um það að segja, hvort samþykkt verði gjörbreytt nýting jarðar með t. d. skipulagðri sumarhúsabyggð. Þá er vísað til þess, að skiptastjóri $eti ekki tekið ákvörðun, sem leggi af búskap í Varmahlíð, vegna þeirra réttinda, sem Sigurður Jakob hafi skv. ábúðarlögum nr. 64/1976, en skv. 6. gr. laganna verði að telja, að jörðin hafi verið byggð honum til lífstíðar, þar sem landsdrottinn hafi vanrækt að gera honum byggingarbréf. Sigurði hafi með byggingarbréfum varnaraðila verið byggð jörðin Varmahlíð að 2/5 hlutum. Þó að ekki verði fallist á, að Sig- urður hafi öðlast lífstíðarábúðarrétt, verði honum ekki fyrirvaralaust gert að leggja niður atvinnu sína. Þá sé ákvörðun skiptastjóra óframkvæmanleg nú vegna viðmiðunar ábúðarlaga við fardaga. Við munnlegan flutning málsins var því einnig haldið fram af hálfu varnaraðila, að réttur erfingja til útlagningar gengi að lögum framar kröfu um sölu. Var því mótmælt af hálfu sóknaraðila, að sú málsástæða kæmist að í málinu. Niðurstaða. Dánarbú er lögpersóna eða ópersónulegur aðili að lögum, sem verður til við andlát manns og tekur við öllum réttindum hans og skyldum, nema það leiði af réttarreglum, löggerningum eða eðli máls, að slík réttindi eða skyld- ur flytjist með lögmætum hætti á hendur annarra eða falli niður. Þessi lög- persóna, sem er kennd við nafn hins látna, á sjálf þessi réttindi og ber þess- ar skyldur, en ekki þeir, sem kunna að njóta tilkalls til arfs. Meðan dánarbú er undir opinberum skiptum, fer skiptastjóri með forræði þess og er einn bær um að ráðstafa hagsmunum og svara fyrir skyldur þess. Þar sem lögpersónan dánarbú Einars Inga Einarssonar á sjálf samkvæmt framangreindu þau réttindi, sem um er deilt, en ekki erfingjarnir, þykja þær málsástæður varnaraðila, er lúta að því, að reglur um sérstaka sameign komi í veg fyrir, að eftir ályktun meiri hluta erfingja skuli fara um sölu á kvóta og áhöfn, ekki eiga við í máli þessu. 826 Í 70. gr. laga nr. 20/1991 um opinber skipti á dánarbúum o. fl. er mælt fyr- ir um, hvernig komist verði að niðurstöðu á skiptafundi um málefni, sem á undir ákvörðunarvald hans. Ákvörðun þá, sem deilt er um í máli þessu, tók skiptastjóri á grundvelli ályktunar meiri hluta erfingja á skiptafundi, en samkvæmt 4. mgr. 70. gr. ber skiptastjóra, greini fundarmenn á um ákvörð- un, að öllu jöfnu að fylgja ályktun meiri hlutans. Hins vegar skal það ekki gert, ef efni eru til að víkja frá henni, vegna þess að hún sé andstæð lögum, óheiðarleg, óframkvæmanleg eða fari bersýnilega í bága við hagsmuni erf- ingja eða kröfuhafa, sem sóttu ekki fund eða hafa ekki enn gefið sig fram, eða feli í sér misnotkun aðstöðu af hendi meiri hluta fundarmanna á kostn- að minni hluta. Er því til úrlausnar, hvort einhverjir þeir fyrirvarar, sem samkvæmt 4. mgr. 70. gr. laga nr. 20/1991 leiði til þess, að skiptastjóri skuli ekki fara eftir ályktun meiri hluta við ákvarðanir um málefni bús og varnaraðilar skír- skota til, komi til greina. Samkvæmt b-lið 2. gr. reglugerðar nr. 363/1996 um greiðslumark mjólkur þarf samþykki bæði ábúanda og eiganda fyrir ráðstöfun á greiðslumarki (kvóta) frá lögbýli, og séu eigendur fleiri en einn, þarf samþykki allra. Sam- kvæmt því, sem að framan greinir, á lögpersónan dánarbú Einars Inga Ein- arssonar sjálf réttindi búsins. Ekki verður við það miðað, að Sigurður Jakob Jónsson hafi stöðu ábúanda á jörðinni Varmahlíð. Verður því að telja, að samþykki skiptastjóra fyrir flutningi greiðslumarks nægi, liggi fyrir lögmæt ákvörðun um sölu. Samkvæmt því, sem að framan er rakið, er það Sigurður Jakob, sonur varnaraðila Þóru Dóru, sem gert hefur ítrekuð boð í jörðina Varmahlíð, en ekki varnaraðilar. Þykja varnaraðilar ekki hafa sýnt fram á, að hagsmunir þeirra sjálfra af því að fá hlutdeild í jörðinni sem bújörð séu slíkir, að ákvörðun um sölu á kvóta og áhöfn hennar fari svo bersýnilega í bága við hagsmuni þeirra sjálfra, að valda eigi því, að skiptastjóri skuli víkja frá ályktun meiri hluta erfingja. Fyrir liggur mat Magnúsar Leopoldssonar, löggilts fasteignasala, á jörð- inni ásamt áhöfn og kvóta. Ekkert liggur hins vegar fyrir um, að sala á kvóta og áhöfn jarðarinnar leiði til lægra heildarverðs fyrir eignir dánar- búsins en ef þær væru seldar í einu lagi, né þykja líkur hafa verið að því leiddar. Verður því ekki talið, að ætla megi, að meiri hlutinn hafi misbeitt valdi sínu minni hlutanum til tjóns. Samkvæmt 1. gr. jarðalaga nr. 65/1976 er tilgangur laganna m.a. að tryggja, að eignarráð að landi og búseta á jörðum séu í samræmi við hags- muni sveitarfélaga og þeirra, sem landbúnað stunda. Þó að ákvörðun sú, 827 sem um er deilt í máli þessu, kunni að fara í bága við þá stefnu, sem mörk- uð er í Í. gr. jarðalaga, verður ekki talið, að hún sé andstæð lögunum. Ákvæði 14. gr. jarðalaga á við, þegar jörð er í sameign, en slíku er ekki til að dreifa í máli þessu. Þá þykir það ákvæði 15. gr. laganna, að landbúnaðar- ráðherra geti að þar til greindum skilyrðum heimilað sveitarstjórn eignar- nám, ekki eiga við í máli þessu. Ekkert þykir liggja fyrir í málinu um, að Einar Ingi Einarsson heitinn hafi látið af búrekstri á jörð sinni, áður en hann lagðist á sjúkrahús skömmu fyrir andlát sitt. Verður því ekki fallist á, að hann hafi vanrækt að gera Sig- urði Jakob byggingarbréf fyrir jörðinni og Sigurður Jakob þar með öðlast lífstíðarábúðarrétt skv. 6. gr. ábúðarlaga nr. 64/1976 né að viðmiðun ábúðar- laga við fardaga eigi við í málinu. Þá er á það að líta, að meðan dánarbú er undir opinberum skiptum, er skiptastjóri einn bær um að ráðstafa hagsmunum þess. Sú ráðstöfun varnar- aðila að byggja Sigurði Jakob jörðina að 2/5 hlutum, verður því ekki talin bindandi fyrir dánarbúið. Verður því ekki til þess ætlast, að Sigurði Jakob verði fyrirvaralaust gert að leggja niður atvinnu sína. Sú málsástæða varnaraðila, að réttur erfingja til útlagningar gangi að lög- um framar kröfu um sölu, þykir mega komast að í máli þessu, þar sem um lögbundin réttindi er að ræða samkvæmt lögum nr. 20/1991 um opinber skipti á dánarbúum o. fl., en í 36. gr. laganna er mælt fyrir um réttindi erf- ingja til að fá muni dánarbús lagða sér út til greiðslu arfs. Samkvæmt 3. mgr. 54. gr. laganna skal skiptastjóri, þegar erfingjar hafa lýst yfir ábyrgð á skuldbindingum búsins, leita svara þeirra við því, hvort þeir krefjist útlagn- ingar á tilteknum eignum til greiðslu arfs. Ekkert liggur fyrir um, að varnar- aðilar hafi gert kröfu um útlagningu á eignum þeim, sem um er deilt í máli þessu, til efnda á arfstilkalli sínu. Þá er á það að líta, að varnaraðilar geta ekki, nema um það sé samkomulag, krafist þess að fá að leysa til sín gegn peningagreiðslu eignir, sem eru verðmeiri en nemur arfshluta þeirra. Verð- ur því að hafna þessari málsástæðu. Samkvæmt framanröktu þykir ekkert það atvik, er varnaraðilar skírskota til og leiðir til þess samkvæmt 4. mgr. 70. gr. laga nr. 20/1991 um opinber skipti á dánarbúum o. fl., að skiptastjóri skuli ekki fara eftir ályktun meiri hluta erfingja, koma til greina. Ber því að staðfesta ákvörðun skiptastjóra um sölu á áhöfn og fullvirðisrétti (kvóta) jarðarinnar Varmahlíðar frá 14. apríl 1997. Eftir þessum úrslitum og með vísan til 130. gr. laga nr. 91/1991 ber að úr- skurða varnaraðila til að greiða sóknaraðila málskostnað, sem þykir hæfi- lega ákveðinn 100.000 krónur að teknu tilliti til virðisaukaskatts. 828 Þorgerður Erlendsdóttir, settur héraðsdómari, kveður upp úrskurð þenn- an. Úrskurðarorð: Staðfest er ákvörðun skiptastjóra í dánarbúi Einars Inga Einars- sonar frá 14. apríl 1997 um, að áhöfn og fullvirðisréttur (kvóti) í eigu dánarbúsins verði seld. Varnaraðilar greiði sóknaraðilum 100.000 krónur í málskostnað, þar með talinn virðisaukaskattur. 829 Mánudaginn 2. mars 1998. Nr. 78/1998. Skúlahorn ehf. (Steingrímur Þormóðsson hdl.) gegn íslenska ríkinu (Einar Karl Hallvarðsson hrl.) Kærumál. Frávísunarúrskurður staðfestur. Stjórnsýslukæruheimild. Virðisaukaskattur. Stjórnarskrá. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 17. febrúar 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 19. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 6. febrúar 1998, þar sem máli sóknaraðila gegn varnaraðila var vísað frá dómi. Kæruheimild er í J-lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess, að hinum kærða frávísunarúr- skurði verði hrundið og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar. Hann krefst og málskostnaðar í héraði og kæru- málskostnaðar. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kæru- málskostnaðar. Sú meginregla laga, sem sóknaraðili ber fyrir sig, að réttarágrein- ingur verði borinn undir endanlegan úrskurð dómstóla, stendur því ekki í vegi, að löggjafinn feli meðferð mála sérstökum úrskurðar- aðila, svo sem yfirskattanefnd, áður en til meðferðar fyrir dómstól- um komi, enda komi það fram í skýrum orðum laga. Raskar slík skipan ekki þeim rétti til að bera mál undir dómstóla, sem tryggður er með 70. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 8. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/1995. Sóknaraðili reisir kröfu sína meðal annars á því, að málskot til yfirskattanefndar taki langan tíma, allt að þremur árum. Sá tími sé of langur, þegar ágreiningur lúti að rekstrarafkomu fyrirtækja. Í því máli, sem hér sé til úrlausnar, ráði ákvörðun skattstjóra um skatt- skylda veltu sóknaraðila því, að rekstrargrundvöllur komi ekki til greina. 830 Enda þótt fallist yrði á með sóknaraðila, að meðferð mála fyrir yfirskattanefnd gæti tekið langan tíma, verður ekki fram hjá því lit- ið, að 5. mgr. 29. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt er afdráttar- laus. Samkvæmt þessu og með vísan til forsendna hins kærða úr- skurðar að öðru leyti verður hann staðfestur. Rétt er, að hvor aðila beri sinn kostnað af kærumáli þessu. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 6. febrúar 1998. Málsaðilar eru: Stefnandi: Skúlahorn ehf., kt. 471295-2569, Blönduósi, en stefndi fjár- málaráðherra fyrir hönd íslenska ríkisins. Lögmaður stefnanda er Steingrímur Þormóðsson hdl., en Einar Karl Hallvarðsson hrl. gætir hagsmuna íslenska ríkisins. Málið var höfðað með stefnu, áritaðri um birtingu, af lögmanni stefnda 3. október 1997 og þingfest hér fyrir dómi 16. sama mánaðar. Það var tekið til úrskurðar um frávísunarkröfu stefnda að loknum munnlegum málflutningi, sem fram fór 29. janúar sl. Dómkröfur. Dómkröfur stefnanda eru þær, að úrskurður skattstjórans í Norðurlands- umdæmi vestra frá 30. apríl 1997 um endurákvörðun virðisaukaskatts stefn- anda virðisaukaskattstímabilin TB 24-32-40-48 1996 verði felldur úr gildi. Þá krefst stefnandi málskostnaðar úr hendi stefnda. Dómkröfur stefnda eru þær, aðallega, að málinu verði vísað frá dómi, en til vara, að stefndi verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda. Í báðum til- vikum er krafist málskostnaðar úr hendi stefnanda. Í frávísunarþætti málsins gerir stefnandi þær dómkröfur, að frávísunar- kröfu stefnda verði hrundið og málið tekið til efnisúrlausnar, en auk þess verði stefnda gert að greiða málskostnað í þessum þætti málsins, sem tekið verði tillit til við efnisúrlausn þess. Málavextir. Málavextir eru í stórum dráttum sem hér segir: Stefnandi er að eigin sögn félag í eigu sveitarfélaga í Austur-Húnavatns- 831 sýslu og Verkalýðsfélags Austur-Húnavatnssýslu og stofnað var í því skyni að auka atvinnutækifæri í héraðinu og sporna þannig við fólksflótta þaðan. Félagið leigði Fisco ehf. atvinnuhúsnæði að Hafnarbraut 6 á Blönduósi með leigusamningi, dagsettum 19. janúar 1996. Leigutími skyldi vera frá 1. júní 1996 til jafnlengdar ársins 2001, og umsamin mánaðarleiga var ákveðin 50.000 kr., en skyldi taka breytingum í samræmi við breytingar á húsaleigu- vísitölu. Félögin tvö gerðu með sér annan samning, dags. 21. sama mánaðar, svonefndan samning um atvinnurekstur. Þar skuldbindur stefnandi sig til þess að sjá um byggingu um 540 m“ fiskvinnsluhúss auk starfsmanna- aðstöðu að Hafnarbraut 6, Blönduósi, og afhenda það Fisco ehf. fullbúið 1. júlí s. á. Í samningnum er áréttað, að stefnandi hafi leigt Fisco ehf. húsnæð- ið til fimm ára, og vísað í húsaleigusamning þar að lútandi. Á móti skuld- batt Fisco ehf. sig til að sjá að öllu leyti um kaup og uppsetningu á fisk- vinnsluvélum í húsið, og var áætluð fjárfesting í tækjum og búnaði metin á u. þ. b. 55-60 milljónir króna. Einnig skuldbatt Fisco ehf. sig til að vera með starfsemi í húsnæðinu fyrir a. m. k. 24 starfsmenn í fullu starfi. Stefnandi sótti um frjálsa skráningu vegna leigusamningsins við Fisco ehf. með bréfi til skattstjóra Norðurlandsumdæmis vestra (eftirleiðis nefnd- ur skattstjóri/inn), dags. 7. mars 1996, sbr. reglugerð nr. 577/1989, og var orðið við þeirri beiðni. Frjáls skráning leggur leyfishafa þá skyldu á herðar að innheimta virðisaukaskatt af útleigu, en veitir honum jafnframt heimild til að nýta innskatt af aðföngum til frádráttar. Hinn 13. febrúar 1997 ritar skattstjóri stefnanda bréf og spyrst m. a. fyrir um ástæður til hins lága leigugjalds. Í bréfinu segir m. a. svo: „Skv. tilvitn- uðum húsaleigusamningi er afgjald hins leigða 50.000 kr. á mánuði, en í ljósi þess, að sú leigufjárhæð virðist ekki vera í nokkru samræmi við sam- bærilega leigu á sambærilegu/svipuðu húsnæði, er hér með lagt fyrir for- ráðamenn félagsins að gera grein fyrir ákvörðun leigufjárhæðar þessarar með skriflegri yfirlýsingu.“ Í niðurlagi bréfsins segir, að verði ekki fullnægj- andi skýring gefin, megi stefnandi búast við endurákvörðun leigufjárhæðar- innar með álagi samkvæmt 27. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt. Endurskoðandi stefnanda svaraði bréfi skattstjóra með bréfi, dags. 14. mars s. á., og gaf skýringu á leigugjaldinu, m. a. með eftirfarandi rökum: „Nú er það svo, að úti á landsbyggðinni ríkja á margan hátt önnur við- skiptasjónarmið og viðmið en þau, sem gilda á t. d. Stór-Reykjavíkursvæð- inu. Reykjavíkurviðmið eru þó oftar en ekki látin átölulaust gilda um allt landið. ... Þetta er nefnt hér til að undirstrika, að taka ber tillit til aðstæðna og viðskiptaumhverfis á hverjum stað, eins og raunar ráða má af tilvitnaðri 6. grein reglugerðar nr. 577/1989, að gert skuli. Leigugjald er með öðrum 832 orðum afar misjafnt, en mjög lágt leigugjald er alþekkt, einkum á lands- byggðinni, og er það einmitt sú viðmiðun, sem beita skal við ákvörðun skattverðs milli aðila, en ekki þær reglur eða viðmiðanir, sem gilda á Reykjavíkursvæðinu.“ Í bréfinu er því einnig haldið fram, að ákvörðun um hækkun leigugjaldsins og afleidd hækkun virðisaukaskatts muni engum tekjum skila í ríkissjóð, þar sem innskattur leigutaka muni hækka að sama skapi. Skattstjóri tilkynnti stefnanda í bréfi, dags. 2. apríl s. á., að ákveðið hefði verið, að leigugjaldið skyldi verða 300.000 kr. á mánuði að viðbættum 73.500 króna útskatti. Þær forsendur voru gefnar fyrir þessari ákvörðun, að stofnverð hússins að Hafnarbraut 6 væri a. m. k. 45 milljónir króna og al- mennt hlutfall ársleigu fiskvinnsluhúsnæðis nærri því að vera 12 til 15% af verðmæti húsnæðis. Einnig var við það miðað af hálfu skattstjóra, að um væri að ræða glænýja byggingu, fullbúna tækjum. Stefnandi svaraði ekki þessu bréfi skattstjóra. Með bréfi, dags. 30. apríl 1997, er stefnanda tilkynnt, að virðisaukaskatts- skil hans tímabilin TB 24-32-40-48 1996 hafi verið tekin til endurákvörðun- ar samkvæmt 26. grein laga nr. 50/1988, þar sem hann hafi engar skriflegar athugasemdir gert við fyrra bréf skattstjóra. Forsendur endurákvörðunar skattstjóra eru hinar sömu og fram koma í bréfi skattstjóra frá 2. apríl 1997. Úrskurður skattstjóra hljóðar svo: „Skattverð hins leigða þykir hæfilega ákvarðað 300.000 kr. pr. mánuð frá 1. 6. 1996 að telja að viðbættum 24,5% útskatti, 73.500 kr. Beitt er álagi skv. ákvæðum 27. greinar laga nr. 50/88 um virðisaukaskatt með síðari breyting- um. Mun þá vera miðað við u. þ. b. 8% af kostnaðarverði hins leigða og til fulls mætt sjónarmiðum fyrirsvarsmanns félagsins.“ 9. september 1997 sendi skattstjóri stefnanda bréf í tilefni þess, að honum hafði borist virðisaukaskattsskýrslur frá stefnanda fyrir þar tilgreind tímabil ársins 1997. Skýrslur stefnanda voru ekki í samræmi við úrskurð skattstjóra frá 30. apríl s. á., og því boðaði skattstjóri stefnanda endurákvörðun virðis- aukaskatts í samræmi við fyrri ákvörðun sína. Lögmaður stefnanda svaraði bréfi skattstjóra með bréfi, dags. 10. septem- ber s. á. Þar er skattstjóra tilkynnt sú ákvörðun stefnanda að leita atbeina dómstóla til ógildingar á úrskurði hans frá 30. apríl s. á. og þess óskað, að frekari aðgerðir skattstjóra verði látnar bíða, þar til niðurstaða dómstóla liggi fyrir. Í svarbréfi skattstjóra, sem dagsett er 19. september s. á., Segir m. a. svo: „Fallist er á að leggja til hliðar fyrirhugaðar endurákvarðanir á virðisauka- 833 skatti félagsins að því gefnu, að stefna verði út gefin fyrir 20. 10. 1997. Beð- ið verði þá niðurstöðu dómstóla um fyrirhugaðar breytingar skattstjóra. Að öðrum kosti má búast við, að fyrirhuguðum breytingum skattstjóra verði hrundið í framkvæmd án frekari fyrirvara.“ Eins og fyrr segir, var mál þetta þingfest hér í dómi 16. október 1997. Málsástæður og lagarök. Stefndi: Stefndi reisir frávísunarkröfu sína á því, að því aðeins megi bera undir dómstóla ágreining um skattskyldu og skattfjárhæð virðisaukaskatts, að yfirskattanefnd hafi áður úrskurðað um þau atriði, sbr. 5. mgr. 29. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt (vskl.). Úrskurði skattstjóra hafi ekki verið skotið til yfirskattanefndar, svo sem heimilt sé samkvæmt 4. mgr. 26. gr. og 2. mgr. 29. gr. vskl., sbr. 2. gr. laga nr. 20/1992 um yfirskattanefnd. Þar sem um sé að ræða það ófrávíkjanlega málshöfðunarskilyrði, að mál um skatt- skyldu eða skattfjárhæð hafi áður verið úrskurðað af yfirskattanefnd, beri að vísa málinu frá dómi. Orðalag 5. mgr. 29. gr. vskl. sé skýrt og ótvírætt um þetta efni. Þetta lagaskilyrði brjóti hvorki í bága við 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu né 60. og 77. gr. stjórnarskrár íslenska lýðveldisins. Fjölmörg dæmi sé að finna í lögum um málshöfðunarfresti, og hafi almennt verið litið svo á, að slíkir frestir fælu ekki í sér brot á tilgreindum mannréttindaákvæðum. Þá bendir stefndi á það, að 13. gr. laga um söluskatt nr. 10/1960 með síðari breytingum sé hliðstæð tilvitnuðu ákvæði 5. mgr. 29. gr. vskl., og hafi laga- framkvæmd á grundvelli þess ákvæðis ekki verið talin fela í sér mannrétt- indabrot. Stefnandi: Stefnandi styður kröfur sínar í þessum þætti málsins í fyrsta lagi því, að samningur hafi komist á með honum og skattstjóra í Norðurlandsumdæmi vestra um það að ganga fram hjá yfirskattanefnd og leita atbeina dómstóla um ágreiningsefni það, sem hér er til úrlausnar. Skattstjóri hafi í bréfi sínu til stefnanda frá 18. september sl. fallist á að fresta endurákvörðun á virðis- aukaskatti félagsins með því skilyrði, að stefna yrði gefin út fyrir 20. októ- ber sl. Þessu skilyrði hafi stefnandi fullnægt, og því sé það andstætt sam- komulaginu að krefjast nú frávísunar málsins, sem kunni að leiða til þess, að efnisúrlausn fáist ekki um fyrirliggjandi ágreining. Embættismaður sá, sem stóð að þessu samkomulagi, sé fulltrúi stefnda og hafi í krafti stöðu sinnar haft heimild til að semja með þeim hætti, sem gert hafi verið. Það sé því skýlaust brot á samkomulagi þessu að krefjast riftunar, eins og hér hátti til. Því beri að hafna frávísunarkröfu stefnda. 27 Hæstaréttardómar | 834 Í öðru lagi vísar stefnandi til þess, að ágreiningur um skattamál verði borinn undir dómstóla skv. 92. gr. aðfararlaga nr. 90/1989, án þess að yfir- skattanefnd hafi áður úrskurðað um slíkan ágreining. Fyrir því séu mýmörg dæmi Hæstaréttar. Það skyti því skökku við, ef litið yrði svo á, að 5. mgr. 29. gr. vskl. girti fyrir það, að efnisdómur yrði felldur um ágreining af því tagi, sem hér sé um að tefla. Tilvitnaða lagagrein verði því að skýra með hliðsjón af réttarfarsúrræði 92. gr. aðfararlaga á þann veg, að með henni sé einungis verið að leggja áherslu á, að yfirskattanefnd hafi æðsta úrskurðar- vald á þessu stjórnsýslustigi, en ekki fjármálaráðherra, sem ella hefði því hlutverki að gegna. Í þriðja lagi heldur stefnandi því fram, að frávísunarkrafa ríkisins stríði gegn 1. mgr. 6. gr. laga um mannréttindasáttmála Evrópu, sem lögfestur hafi verið með lögum nr. 62/1994 og feli einnig í sér brot á 60. gr. og 77. gr. stjórnarskrár íslenska lýðveldisins nr. 33/1944 með síðari breytingum. Ágreiningur um það, hvort 77. gr. stjórnarskrárinnar hafi verið brotin, eigi því ávallt undir dómstóla. Ljóst sé, að frávísun málsins muni hafa í för með sér réttarspjöll fyrir stefnanda. Hún leiði til þess, að hann eigi þess ekki kost að fá dómsúrlausn um þann ágreining, sem hér sé um að tefla. Verði raunin sú, sé stefnandi sviptur þeim grundvallarmannréttindum, sem |. mgr. 6. gr. mannréttinda- sáttmála Evrópu eigi að veita honum. Í 60. gr. stjórnarskrárinnar sé kveðið á um það, að dómstólar skuli skera úr öllum ágreiningi um embættistak- mörk yfirvalda. Þetta markmið stjórnarskrárinnar gengi ekki eftir, ef mál- inu yrði vísað frá dómi. Það hafi einnig þau áhrif, að stefnandi eigi þess ekki lengur kost að fá úrlausn dómstóls um sakarefnið, þar sem allir frestir skattalaga séu löngu liðnir. Í fjórða og síðasta lagi telur stefnandi, að frávísun málsins myndi fela í sér brot á jafnræðissjónarmiðum gagnvart sér, þar sem ágreiningur um virðisaukaskatt og skattskyldu í því sambandi hafi margoft komið til úr- lausnar dómstóla. Hver einstök hinna fjögurra ofangreindra málsástæðna leiðir til þess að mati stefnanda, að hrinda beri frávísunarkröfu stefnda. Forsendur og niðurstaða. Stefndi er þeirrar skoðunar, að 5. mgr. 29. gr. laga nr. 50/1988 um virðis- aukaskatt standi því í vegi, að málið verði tekið til efnisdóms, þar sem stefnandi hafi látið hjá líða að fara þá leið, sem lagaákvæðið mæli fyrir um. Það hljóðar svo: „Ágreining um skattskyldu og skatthæð má bera undir dómstóla, enda hafi áður verið um hann úrskurðað af yfirskattanefnd. Það 835 skal þó gert innan sex mánaða, frá því að ríkisskattanefnd úrskurðar í mál- inu.“ Stefnandi heldur því aftur á móti fram, eins og að framan er rakið, að ákvæðið feli í sér óheimila skerðingu á þeim grundvallarmannréttindum að eiga greiðan aðgang að því að fá úrlausn dómstóla um valdsvið og emb- ættistakmörk stjórnvalda og fari því í bága við 60. gr. stjórnarskrárinnar og 1. mgr. 6. gr. laga nr. 62/1994. Fallast má á það með stefnda, að ekki felist í 5. mgr. 29. gr. vskl. slík skerðing á málshöfðunarrétti skattþegns, að fari í bága við tilgreind ákvæði stjórnarskrár og mannréttindasáttmála Evrópu. Lagagreinin veitir öllum Jafnan rétt til að fá dómsúrlausn, en setur það eitt skilyrði, að yfirskatta- nefnd skuli fyrst fjalla um viðkomandi álitaefni. Þeir frestir, sem 5. mgr. 29. gr. vskl. mælir fyrir um, eru ekki svo knappir að mati dómsins, að skertur sé aðgangur að dómstólum með þeim hætti, að feli í sér brot á lögbundnum og stjórnarskrárvörðum mannréttindum. Stefnandi heldur því einnig fram og skírskotar til þess, að komist hafi á samningur við skattyfirvöld um að ganga fram hjá yfirskattanefnd. Stefndi andmælir þessari málsástæðu stefnanda í fyrsta lagi á þeirri for- sendu, að hún sé of seint fram komin, þar sem henni hafi fyrst verið haldið á loft við munnlegan málflutning um frávísun málsins. Í öðru lagi vísar stefndi til þess, að viðkomandi starfsmann hafi brostið heimild til að semja við stefnanda um að ganga fram hjá yfirskattanefnd. Lagaákvæðið sé skýrt og ótvírætt og verði ekki skilið eða túlkað á annan veg en þann, að mál skuli fara fyrir yfirskattanefnd, áður en þeim verði vísað til dómstóla. Sé því ekki á valdi málsaðila að gera samning, sem fari í bága við tilvitnað lagaákvæði. Dómurinn lítur svo á, að því er varðar fyrri mótbáru stefnda, að stefn- andi hafi sett þessa málsástæðu fram, strax og honum gafst tilefni til. Henni verði því ekki vísað frá af þeirri ástæðu, sem stefndi tilgreinir. Dómurinn fellst aftur á móti á þau efnislegu rök, sem stefndi færir fram gegn þessari málsástæðu stefnanda. Umrætt lagaákvæði er skýrt og ótvírætt. Lög ber að skýra eftir orðanna hljóðan, nema sérstök ástæða sé til að beita öðrum lögskýringaraðferðum, s. s. umræðum á Alþingi eða öðrum hliðstæðum vísbendingum. Í þessu máli er ekkert, sem bendir til annars en skýra beri tilvitnað ákvæði virðisauka- skattslaga eftir orðanna hljóðan. Ákvæðið á sér fyrirmynd í lögum um sölu- skatt nr. 10 frá 1960, sbr. 14. gr. Þegar lögin um virðisaukaskatt voru lögfest árið 1988, hefur löggjafanum ekki þótt ástæða til að breyta þessu fyrir- komulagi. Hefur því ekki þótt gagnrýnisvert að skipa málum með þessum 836 hætti í ljósi þeirrar reynslu, sem fengist hafði um áratugaframkvæmd sölu- skattslaga. Með vísan til alls þess, sem að framan er rakið, þykir rétt að fallast á kröfur stefnda og vísa málinu frá dómi. Þá þykir rétt, að hvor málsaðili beri sinn kostnað af málinu. Úrskurðarorð: Máli þessu er vísað frá dómi. Málskostnaður fellur niður. 837 Mánudaginn 2. mars 1998. Nr. 79/1998. M (Sigríður Logadóttir hdl.) gegn Félagsmálastofnun Reykjavíkur (enginn) Kærumál. Lögræðissvipting. Sjálfræði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 3. febrúar 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 19. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 21. janúar 1998, þar sem tekin var til greina krafa varnaraðila um, að sóknaraðili yrði sviptur sjálfræði. Kæruheimild er í 10. gr. lögræðislaga nr. 68/ 1984, sbr. 1. mgr. 87. gr. lögræðislaga nr. 71/1997. Sóknaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdómara verði felldur úr gildi og sér dæmd- ur kærumálskostnaður. Varnaraðili hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann stað- festur. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur, en um þóknun skipaðs verjanda sóknaraðila vegna meðferðar málsins fyrir Hæstarétti fer svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Þóknun skipaðs verjanda sóknaraðila, Sigríðar Logadóttur héraðsdómslögmanns, vegna meðferðar málsins fyrir Hæsta- rétti, 20.000 krónur, greiðist úr ríkissjóði. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 21. janúar 1998. Ár 1998, miðvikudag 21. janúar, er lagður svohljóðandi úrskurður á lög- ræðismálið nr. 40/1997: Beiðni Félagsmálastofnunar Reykjavíkur um, að M verði sviptur sjálfræði, í Héraðsdómi Reykjavíkur. Steingrímur Gautur Kristjánsson héraðsdómari úrskurðar málið. 838 Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar 14. þ. m., hefur Félagsmálastofnun Reykjavíkurborgar höfðað með beiðni, dags. 28. nóvember sl., móttekinni og þingfestri s. d., um, að M, f. 1937, með lögheimili að ..., Reykjavík, verði sviptur sjálfræði með vísan til 1. mgr. 6. gr. laga nr. 68/1984, sbr. 79. gr. laga nr. 92/1991 og a-lið 1. mgr. 3. gr. s. Í. vegna geðsjúkdóms. Málið var tekið fyrir 9. þ. m. og varnaraðila kynnt krafan, sem hann and- mælti. Varnaraðila hefur verið skipaður verjandi. Krefst verjandi þess, að hafn- að verði kröfu sóknaraðila. Varnaraðili telur ósannað, að hann sé ófær um að ráða persónulegum högum sínum vegna geðsjúkdóms. og staðhæfingu sóknaraðila þar að lútandi órökstudda. Til að maður verði sviptur grund- vallarmannréttindum, þurfi ríkar ástæður. Sóknaraðili verði að sýna fram á með óyggjandi hætti, að varnaraðili sé ófær um að ráða sér sjálfur og að nægilega ríkar ástæður séu til sjálfræðissviptingar, en það hafi ekki tekist. Ekki eigi að grípa til svo róttækrar réttindaskerðingar, nema allar aðrar leiðir séu ófærar. Sóknaraðili kveður varnaraðila, sem hafi verið metinn 75% öryrki, hafa notið fjárhagsaðstoðar stofnunarinnar á árunum 1984 til 1989. Samkvæmt læknisvottorði lagðist varnaraðili inn á geðdeild Kleppsspít- ala 7. nóvember sl., en hann hefur frá 1966 margsinnis verið vistaður á geð- sjúkrahúsi vegna aðsóknargeðklofa, og er hann talinn haldinn miklum og vaxandi ranghugmyndum, sem lyf vinni ekki á, algerlega innsæislaus og ekki fús til samvinnu um lyfjatöku. Dómgreind er sögð alvarlega biluð og raunveruleikaskyn mjög skert. Sjúklingurinn er sagður haldinn verulegri byrjandi heilabilun vegna mjög slæmrar truflunar á blóðrás til heila. Að sögn læknis er varnaraðili ekki sambýlishæfur vegna slæmrar umgengni og sóðaskapar og illskeyttur í garð ættingja sinna. Hann er sagður ekki geta sinnt athöfnum daglegs lífs, hvergi eiga höfði sínu að að halla og þarfnast nokkurra mánaða dvalar á lokaðri geðdeild og síðan langvistunar á viðeig- andi stofnun. Læknir mælir með sjálfræðissviptingu. Hefur hann borið vitni fyrir dóminum og staðfest vottorð sitt. Ætlað er, að varnaraðili vistist til langframa að Ási í Hveragerði. Lögð hefur verið fram skrifleg aðilaskýrsla varnaraðila, og hann hefur gefið munnlega aðilaskýrslu. Skriflega skýrslan er upptalning á kvikmynda- handritum, sem varnaraðili kveðst hafa skrifað, og stutt lýsing á efni hvers þeirra. Fram hefur komið, að varnaraðili telur sig heimsfrægan höfund kvikmyndahandrita og sjúkdómslýsingar læknisins rangar. Hann segir ekk- ert ama að sér annað en afleiðingar afleits fæðis. Hann kveðst vera fæddur með þeim annmarka að geta ekki sent frá sér heilastorm. 839 Með skýrslum læknisins, sem hafa stoð í því, sem fram hefur komið af hendi varnaraðila í málinu, þykir sannað, að varnaraðili sé haldinn alvar- legum geðsjúkdómi og heilabilun, sem veldur því, að hann er ekki fær um að sinna persónulegum högum sínum á viðunandi hátt. Þar sem varnaraðili virðist ekki geta gert sér grein fyrir sjúkdómsástandi sínu og meðferðar- þörfum, verður ekki talið, að vægari úrræði en lögræðissvipting geti komið að haldi. Ber því samkvæmt a-lið 1. mgr. 3. gr., sbr. e-lið 1. mgr. $. gr. laga nr. 68/1984, að fallast á kröfu sóknaraðila. Úrskurðarorð: Varnaraðili, M, skal sviptur sjálfræði frá uppkvaðningu úrskurðar þessa. Málskostnaður, þar með talin þóknun skipaðs talsmanns varnaraðila, Sigríðar Logadóttur héraðsdómslögmanns, 60.000 krón- ur, greiðist úr ríkissjóði. 840 Mánudaginn 2. mars 1998. Nr. 87/1998. Kolbrún Engilbertsdóttir (Sigurður Guðmundsson hdl.) gegn Ríkharð Sigurðssyni (Valgarð Briem hrl.) Kærumál. Málskostnaður. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 20. febrúar 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 25. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 9. febrúar 1998, þar sem leyst var úr kröfum aðila um málskostnað í máli, sem lokið var að öðru leyti með sátt. Kæruheimild er í g-lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess, að málskostnaður í héraði verði felldur niður og varnaraðila gert að greiða kærumálskostnað. Varnaraðili krefst þess, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur og sóknaraðili dæmd til að greiða kærumálskostnað. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann stað- festur. Rétt þykir, að hvor aðili beri sinn kostnað af kærumáli þessu. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 9. febrúar 1998. Mál þetta var tekið til úrskurðar 30. janúar sl. Það er höfðað af Ríkharð Sigurðssyni, kt. 090162-3149, Jóruseli 8, Reykjavík, gegn Kolbrúnu Engil- bertsdóttur, kt. 160752-3499, Laugateigi 13, Reykjavík, með stefnu, birtri 3. október 1997. Málið var þingfest 7. október 1997. S4dl Í stefnu eru gerðar þær kröfur, að samningi aðila frá 16. júlí 1993 um for- sjá dóttur þeirra, Teresu Tinnu Ríkharðsdóttur, kt. 290388-2449, verði breytt þannig, að forsjá stefndu yfir barninu verði felld niður og stefnanda dæmd forsjá þess. Krafist er málskostnaðar að skaðlausu eða samkvæmt málskostnaðarreikningi. Af hálfu stefndu var lögð fram greinargerð 11. nóvember sl., þar sem krafist er sýknu af kröfum stefnanda í málinu, þannig, að stefnda fari áfram með forsjá barnsins. Einnig er krafist málskostnaðar. Með úrskurði dómsins 5. nóvember sl. var stefnanda falin forsjá barnsins til bráðabirgða. Í úrskurðinum er tekið fram, að ákvörðun um málskostnað bíði dóms um varanlega forsjá. Í þinghaldi 30. janúar sl. varð sátt með málsaðilum um, að stefnandi færi með forsjá barnsins. Báðir málsaðilar gerðu kröfu um málskostnað, og er úrskurður þessi kveðinn upp af því tilefni, sbr. 2. mgr. 108. gr. og 2. mgr. 127. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Kröfur stefnanda eru þær, að honum verði dæmdur málskostnaður úr hendi stefndu samkvæmt vinnuskýrslu lögmanns stefnanda og vegna út- lagðs kostnaðar. Af hálfu stefndu er krafist málskostnaðar úr hendi stefnanda, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál, en stefnda hefur gjafsókn í málinu sam- kvæmt gjafsóknarleyfi, dagsettu 30. desember 1997. Einnig er af hennar hálfu mótmælt kröfu stefnanda um málskostnað. Ekki eru gerðar athuga- semdir við einstaka liði í málskostnaðarkröfu stefnanda að öðru leyti en því, að mótmælt er, að stefndu verði gert að greiða kostnað vegna fyrra máls, sem áður var rekið milli málsaðila. Með vísan til 3. mgr. 130. gr. laga um meðferð einkamála þykir rétt, að stefnda greiði hluta málskostnaðar stefnanda, sem þykir hæfilega ákveðinn 400.000 krónur. Málskostnaður er aðeins ákveðinn vegna rekstrar þessa máls, en ekki vegna útlagðs kostnaðar í fyrra máli. Gjafvarnarkostnaður stefndu greiðist úr ríkissjóði, samtals 363.800 krón- ur, þ. m. t. þóknun lögmanns hennar, Sigurðar Guðmundssonar hdl., sem þykir hæfilega ákveðin 360.000 krónur, en útlagður kostnaður er 3.800 krónur samkvæmt kvittunum, sem stefnda hefur lagt fram í málinu. Einnig hefur verið lögð fram vinnuskýrsla lögmannsins, þar sem fram kemur sundurliðaður vinnustundafjöldi hans í þágu málsins. Í gjafsóknarbeiðni stefndu er óskað eftir því, að gjafsóknin taki einnig til rekstrar málsins um forsjá barnsins til bráðabirgða og aðfarargerðar, sem stefnda hafi beiðst á grundvelli 75. gr. barnalaga nr. 20/1992. Í gjafsóknarleyfi eru engar tak- markanir á gjafsókn að þessu leyti, en í bréfi dómsmálaráðuneytisins, dags. 842 30. desember 1997, sem fylgdi leyfinu, er vísað til gjafsóknarbeiðni stefndu. Úrskurðinn kvað upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari. Úrskurðarorð: Stefnda, Kolbrún Engilbertsdóttir, greiði stefnanda, Ríkharð Sig- urðssyni, 400.000 krónur í málskostnað. Gjafvarnarkostnaður stefndu, samtals 363.800 krónur, greiðist úr ríkissjóði, þ. m. t. þóknun lögmanns hennar, Sigurðar Guðmunds- sonar hdl., 360.000 krónur. 843 Miðvikudaginn 4. mars 1998. Nr. 96/1998. — Ákæruvaldið (Símon Sigvaldason saksóknari) gegn Stefáni Ingólfssyni (Jóhann Halldórsson hdl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 27. febrúar 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 2. mars sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 27. febrúar 1998, þar sem varnaraðila var gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi allt til fimmtu- dagsins 26. mars nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Sóknaraðili krefst þess, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur. Varnaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði felldur úr gildi. Þá krefst hann kærumálskostnaðar. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann stað- festur. Kærumálskostnaður dæmist ekki. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 27. febrúar 1998. Ár 1998, föstudag 27. febrúar, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Júlíusi B. Georgssyni dóm- arafulltrúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Ríkissaksóknari hefur með vísan til 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 krafist þess, að Stefáni Ingólfssyni, kt. 231165-4959, Hagamel 19, Reykjavík, verði gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi allt til fimmtudags 26. mars nk. kl. 16. Með ákæru, út gefinni 17. febrúar sl., höfðaði ríkissaksóknari mál á hend- ur ofangreindum Stefáni fyrir að hafa laugardaginn 6. desember sl. haldið þroskaheftri konu á þrítugsaldri nauðugri á heimili sínu í u. þ. b. 19 klukku- 844 stundir með því m. a. að handjárna hana á höndum og fótum og binda hana við ofn með jólaljósaseríu og hafa við hana kynferðismök gegn vilja henn- ar, enn fremur að hafa bitið hana víðs vegar um líkamann, barið hana fast með hundaól, ógnað henni með því að setja hníf að hjartastað hennar og loks að hafa sett þvottaklemmur á geirvörtur hennar og skapabarma og brennt hana með logandi vindlingi á kvið með þeim afleiðingum, að konan hlaut mikla líkamlega áverka, m. a. för og bólgur eftir bit á baki, upphand- leggjum, höndum og maga, áverka á úlnliðum eftir handjárn, mar og bólgn- ar punktblæðingar á baki, sitjanda og aftanverðum lærum eftir högg með belti og brunasár á neðanverðum kvið eftir vindlingaglóð. Er þessi háttsemi ákærða talin varða við 194. gr., sbr. 2. gr. laga nr. 40/1992 og 226. gr. sömu laga. Ákærði hefur frá 7. desember sl. sætt gæsluvarðhaldi á grundvelli 2. mgr. 103. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19/1991. Málið var þingfest í Héraðsdómi Reykjavíkur 24. þ. m. Við þingfestingu neitaði ákærði sakar- giftum og kannaðist ekki við að hafa gerst sekur um þau brot, sem honum eru gefin að sök í ákæru. Ákveðið var, að aðalmeðferð málsins yrði mið- vikudaginn 11. mars nk. Rannsóknargögn málsins benda til þess, að sterkur grunur sé uppi um, að ákærði hafi gerst brotlegur við þær lagagreinar, sem í ákæru greinir, en við 194. gr., sbr. 2. mgr. laga nr. 40/1992, liggur allt að sextán ára fangelsi. Í ljósi þess, hve hér er um alvarlegt sakarefni að tefla, telur dómurinn skilyrði 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 vera til að verða við kröfu ríkissaksóknara. Verður hún tekin til greina, eins og hún er fram sett og nánar greinir í úr- skurðarorði. Úrskurðarorð: Ákærði, Stefán Ingólfsson, sæti áfram gæsluvarðhaldi frá lokum gæsluvarðhalds þess, er rennur út kl. 16 í dag, allt til fimmtudags 26. mars nk. kl. 16. 845 Fimmtudaginn 5. mars 1998. Nr. 94/1998. Sýslumaðurinn í Hafnarfirði (sjálfur) gegn Eric Jason Winson Duncan (Smári Hilmarsson hrl.) Kærumál. Farbann. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 28. febrúar 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 2. mars sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 28. febrúar 1998, þar sem varnaraðila var bönnuð brottför úr landi allt til miðvikudagsins 1. apríl nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess, að hinn kærði úr- skurður verði felldur úr gildi. Sóknaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði staðfest- ur. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann stað- festur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 28. febrúar 1998. Sýslumaðurinn í Hafnarfirði hefur krafist þess, að Eric Jason Winson Duncan, kt. 050272-2499, með lögheimili að Smiðsbúð 9, verði gert að sæta farbanni í allt að tvo mánuði. Kærði er grunaður um brot gegn 218. gr. almennra hegningarlaga. Hann hefur hjá lögreglu og fyrir dómi játað að hafa slegið Kristján Örn Hilmars- son fjögur til fimm hnefahögg í andlit nú í morgun. Atvikum er svo lýst, að hann hafi komið á heimili sitt og sambýliskonu sinnar, og hafi þá Kristján sofið í rúmi hans ásamt sambýliskonu kærða. Hafi hann vakið hann og sleg- ið. Kristján mun hafa hlotið talsverða áverka á höfði. Kærði mótmælir kröfunni, og vísar verjandi hans til þess, að hann hafi 846 viðurkennt brot sitt og verið mjög samvinnufús. Telur hann ekki þörf á farbanni. Niðurstaða. Kærði er undir rökstuddum grun um brot gegn 218. gr. almennra hegn- ingarlaga. Formskilyrðum er fullnægt, til að beitt verði gæsluvarðhaldi, en farbann yrði í þessu tilviki talið fyllilega nægileg aðgerð. Fallast verður á, að nauðsynlegt sé, til að rannsókn og síðan hugsanlegri dómsmeðferð máls- ins verði fram haldið með eðlilegum hætti, að beitt verði farbanni. Styðst það við 110. gr., sbr. a- og b-lið 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Nægilegt er þó, að farbannið standi í einn mánuð. Úrskurðarorð: Eric Jason Winson Duncan er bönnuð för úr landi allt til miðviku- dags 1. apríl 1998 kl. 16.00. 847 Fimmtudaginn 5. mars 1998. Nr. 83/1998. Hauður Helga Stefánsdóttir (Ragnar Halldór Hall hrl.) segn Orico ehf. (Þorsteinn Einarsson hdl.) Kærumál. Fjárnám. Eignarréttur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 16. febrúar 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 20. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 5. febrúar 1998, þar sem tekin var til greina krafa varnaraðila um ógildingu fjárnáms hjá Byggðalandi ehf. í tveimur sumarbústaðagrindum, sem sýslu- maðurinn í Kópavogi gerði að kröfu sóknaraðila 30. september 1997. Kæruheimild er í 3. mgr. 95. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, sbr. 102. gr. laga nr. 92/1991. Sóknaraðili krefst þess, að kröfum varnar- aðila verði hafnað. Einnig krefst hann þess, að ákvörðun héraðs- dómara um réttarfarssekt verði hrundið. Loks krefst sóknaraðili málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kæru- málskostnaðar. I. Fjárnám það, sem málsaðilar deila um, var gert 30. september 1997 til tryggingar kröfu sóknaraðila á hendur Byggðalandi ehf. Enginn var viðstaddur af hálfu gerðarþola. Teknar voru fjárnámi meðal annars „3 sumarbústaðagrindur og gólfgrind, allt staðsett að Ljósatröð í Hafnarfirði“, eins og segir í endurriti úr gerðabók sýslu- manns. Skömmu eftir fjárnámið fór vörslutaka fram, og eru sumar- bústaðagrindurnar þrjár í vörslum sóknaraðila. Málsaðila greinir ekki á um, að gerðarþoli, Byggðaland ehf., átti skráð heimili að Ljósutröð í Hafnarfirði, þegar fjárnámið fór fram. Svo sem greinir í hinum kærða úrskurði, telur varnaraðili sig eiga 848 tvær af áðurnefndum sumarbústaðagrindum. Því til stuðnings hefur hann meðal annars lagt fram kaupsamning 8. mars 1997, en með honum seldi Byggðaland ehf. Ranni ehf. „í smíðum tvö sumarhús án lóðar“ fyrir 3.000.000 krónur. Segir í samningnum, að sumarhúsin séu „við Reykdalshús v/ Ljósutröð, 220 Hafnarfirði“. Er húsunum lýst þannig í samningnum, að þau séu hvort um sig 43,2 fermetrar að stærð auk svefnlofts, nánar tiltekið tvö svefnherbergi, stofa, bað- herbergi og eldhús. Þá segir í samningnum, að húsin skuli afhent 15. maí 1997 fullbúin að utan, en fokheld að innan. Einnig er þar nánar lýst frágangi húsanna að utan og innan. Með yfirlýsingu Byggða- lands ehf. og Ranns ehf. 13. apríl 1997 framseldi Rannur ehf. rétt sinn eftir kaupsamningum til varnaraðila. Í yfirlýsingunni segir, að varnaraðili taki á sig skuldbindingar samkvæmt samningnum með nánar tilteknum breytingum, meðal annars þeim, að kaupverð lækki í 2.500.000 krónur og afhending hins selda megi dragast til 1. júní 1997. Fyrir liggur kvittun, dagsett 13. apríl 1997, þess efnis, að varnaraðili hafi greitt Ranni ehf. 1.500.000 krónur „vegna yfirtöku“ á nefndum kaupsamningi. Í kvittuninni er vísað til ákvæðis í samn- ingnum um, að kaupandi skuli greiða 1.500.000 krónur af kaupverð- inu við undirritun samningsins. Varnaraðili vísar og til kaupsamnings, sem einnig var gerður 8. mars 1997, þar sem E.J. ér Co. ehf., Reykjavíkurvegi 22, Hafnar- firði, selur varnaraðila eitt sumarhús í smíðum fyrir 1.500.000 krón- ur. Er húsinu og stað þess lýst á sama hátt og sumarhúsum, sem fyrrnefndur kaupsamningur Byggðalands ehf. og Ranns ehf. tók til. Þá segir, að húsið skuli afhent 15. maí 1997 fullbúið að utan, en fok- helt að innan. 11. Í málinu hafa ekki verið lögð fram afsöl eða önnur gögn, sem sýni, að sumarbústaðagrindunum hafi verið afsalað varnaraðila. Af hálfu varnaraðila er því haldið fram í bréfum, sem lögmaður hans ritaði Byggðalandi ehf. og E.J. £ Co. ehf. 16. júlí 1997, að hann hafi þegar greitt meira fé fyrir sumarbústaðagrindurnar þrjár, sem kaupsamningarnir frá 8. mars 1997 taka til, en nemur verðmæti þeirra. Vegna fyrrnefnds kaupsamnings telur varnaraðili sig hafa lagt til efni, að verðmæti 230.000 krónur, auk 1.500.000 króna 849 greiðslu í peningum 13. apríl 1997, sem áður er getið. Vegna síðar- nefnda samningsins telur hann sig hafa greitt 530.000 krónur í pen- ingum auk 115.000 króna með byggingarefni. Ekki liggja fyrir kvitt- anir eða önnur jafngild gögn, sem staðfesti greiðslur þessar, ef und- an er skilin kvittunin frá 13. apríl 1997 fyrir 1.500.000 krónum. Staðhæfingar í bréfunum 16. júlí 1997 virðast ekki koma heim við ljósrit af reikningi, sem varnaraðili lagði fram í héraði 4. nóvember 1997. Reikningurinn er dagsettur 25. apríl 1997 og stílaður á varnar- aðila. Fyrir neðan orðið „Greitt“ stendur Byggðaland, sem er, að því er virðist, stimplað yfir nafnið Jón Hlíðar, en það er vélritað, og ólæsilegan handskrifaðan texta. Segir í reikningnum, að hann sé fyr- ir þrjú sumarhús samkvæmt kaupsamningum 8. mars 1997 og fram- sali á kaupsamningi, dagsettu 13. apríl 1997. Reikningsfjárhæð er 3.212.851 króna auk 787.149 króna í virðisaukaskatt, samtals 4.000.000 krónur. Í greinargerð sinni í héraði segir varnaraðili, að ástæða þess, að reikningurinn sé gefinn út af Byggðalandi ehf. vegna sölu allra húsanna, sé sú, „að samkomulag hafi tekist milli Byggðalands ehf. og E. J. ér Co ehf. um þann framgangsmáta“. Tel- ur varnaraðili reikning þennan sönnun þess, að hann hafi greitt Byggðalandi ehf. að fullu kaupverð sumarhúsanna. Hann hefur þó enga skýringu gefið á því, hvers vegna greiðslu eftir reikningi þess- um er ekki getið í bréfum lögmannsins 16. júlí 1997. Ekki hefur hann heldur skýrt, hvers vegna hann hafi greitt verð þriggja húsa að fullu 25. apríl 1997, þrátt fyrir það að húsin hafi ver- ið svo skammt á veg komin í júlí það ár, að verðmæti hvers þeirra hafi þá einungis verið 500.000 krónur, eins og lögmaður hans hélt fram í bréfunum 16. júlí 1997. lll. Eins og áður greinir, tók umdeilt fjárnám 30. september 1997 til þriggja sumarbústaðagrinda auk gólfgrindar, og eru hinir fjárnumdu munir í vörslum sóknaraðila, sem var gerðarbeiðandi. Með dómi Hæstaréttar 11. desember 1997 í málinu nr. 487/1997 var hafnað kröfu nafngreinds banka, sem taldi til eignarréttar yfir einni af þremur grindanna, um ógildingu fjárnámsins. Í þessu máli er aðeins ágreiningur um tvær þeirra. Málsaðilar virðast báðir leggja til grundvallar, að samningar þeir 850 frá 8. mars 1997, sem hér hefur verið greint frá, séu ekki verksamn- ingar, heldur varði þeir lausafjárkaup. En hvort sem litið er á þá sem kaupsamninga eða verksamninga, þykir varnaraðila ekki hafa tekist að sýna fram á, að hann hafi með greiðslum þeim, sem hann telur sig hafa innt af hendi, eða á annan hátt öðlast eignarrétt að því lausafé, sem hið umdeilda fjárnám tók til. Þegar af þeirri ástæðu verður hafnað kröfu hans um ógildingu hins umdeilda fjárnáms. Þarf þá ekki að taka afstöðu til þess, hvernig háttað sé kröfuréttind- um vegna þeirra lögskipta, sem áður getur. IV. Í hinum kærða úrskurði ákvað héraðsdómari lögmanni sóknar- aðila réttarfarssekt, að fjárhæð 10.000 krónur, fyrir að halda því fram við aðalmeðferð málsins, að lögmaður varnaraðila hefði út- búið tvö bréf, sem dagsett eru 16. júlí 1997 og lögð voru fram í mál- inu, eftir að áðurgreindur dómur Hæstaréttar í máli nr. 487/1997 var kveðinn upp 11. desember 1997. Segir í úrskurði héraðsdóms, að ummæli lögmannsins feli í sér staðhæfingu um refsivert athæfi, sem varðað geti við almenn hegningarlög nr. 19/1940. Í greinargerð sinni fyrir Hæstarétti hefur lögmaður sóknaraðila skýrt nánar aðdraganda þess, að hann lét framangreind ummæli falla. Bendir hann þar meðal annars á nánar tiltekið misræmi í lýs- ingum staðreynda, annars vegar í greinargerð lögmanns varnaraðila í héraði 4. nóvember 1997 og hins vegar í bréfum hans tveimur 16. Júlí 1997. Lögmaður varnaraðila hefur fyrir Hæstarétti staðfest, að hér hafi gætt misræmis, og kveður orsök þess vera misskilning, sem hann hafi síðar leiðrétt. Lögmaður sóknaraðila viðurkennir, að hann hafi dregið rangar ályktanir af bréfum lögmanns gagnaðila og oftúlkað þau atriði, sem þar um ræðir. Fyrrgreindur lögmaður kvaðst að loknum málflutn- ingi í héraði hafa beðið lögmann gagnaðila afsökunar á að hafa veg- ið að lögmannsheiðri hans, og lýsir yfir því í greinargerð sinni fyrir Hæstarétti, að það atriði sé útkljáð milli þeirra. Þessi yfirlýsing og skýringar hafa ekki sætt andmælum lögmanns varnaraðila. Þegar litið er til þess, sem nú var rakið, þykir ekki næg ástæða til að staðfesta ákvörðun héraðsdómara um réttarfarssekt, og verður því hnekkt ákvæði hins kærða úrskurðar um það efni. 851 Varnaraðili verður dæmdur til að greiða sóknaraðila málskostnað í héraði og kærumálskostnað, sem ákveðinn er í einu lagi, eins og Í dómsorði greinir. Dómsorð: Hafnað er kröfu varnaraðila, Orico ehf., um ógildingu fjár- náms í tveimur sumarbústaðagrindum, sem sýslumaðurinn í Kópavogi gerði 30. september 1997 hjá Byggðalandi ehf. að kröfu sóknaraðila, Hauðar Helgu Stefánsdóttur. Varnaraðili greiði sóknaraðila samtals 150.000 krónur í málskostnað í héraði og kærumálskostnað. Úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 5. febrúar 1998. I. Mál þetta var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum málflutningi 29. janúar sl. Sóknaraðili, Orico ehf., kt. 500667-0289, Gnípuheiði 9, Reykjavík, krefst þess, að fjárnámsgerð sýslumannsins í Kópavogi, nr. 37/1997/1098, í málinu Hauður Helga Stefánsdóttir, kt. 100658-6079, gegn Byggðalandi ehf., kt. 660371-0369, verði ógilt með úrskurði réttarins, hvað varðar fjárnám, sem gert var Í tveimur sumarhúsagrindum í eigu sóknaraðila, er í geymslu voru að Ljósutröð í Hafnarfirði. Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar. Varnaraðili, Hauður Helga Stefánsdóttir, kt. 100658-6079, til heimilis að Klapparstíg 9, Keflavík, krefst þess, að kröfu sóknaraðila, Oricos ehf., verði hafnað og sóknaraðila gert að greiða varnaraðila málskostnað samkvæmt gjaldskrá Lögmanna Mörkinni | sf. að meðtöldum virðisaukaskatti. Undir rekstri málsins krafðist varnaraðili þess, að dómari viki sæti í mál- inu á grundvelli g-liðar 5. gr., sbr. 6. gr. laga nr. 91/1991. Með úrskurði, upp kveðnum 28. janúar sl., var þessari kröfu varnaraðila hafnað. Þá krafðist varnaraðili þess, að kröfu sóknaraðila um framlagningu dómskjala nr. XIV og XV yrði hafnað og auk þess hafnað kröfu sóknaraðila um, að fram færu vitnaleiðslur í málinu. Með úrskurði, upp kveðnum í dag, var kröfum varnaraðila hafnað og heimiluð framlagning greindra dómskjala ásamt um- beðnum vitnaleiðslum. Samkvæmt þessu gáfu Róbert Gunnarsson, for- svarsmaður Byggðalands ehf., Haraldur Hansen, framkvæmdastjóri Ranns ehf., og Haraldur Hermannsson, einn af eigendum Verksmiðju Reykdals, skýrslu fyrir dóminum. 852 II. Hin umþrætta fjárnámsgerð fór fram hjá sýslumanninum í Kópavogi 30. september 1997 að beiðni varnaraðila á grundvelli víxils, sem gefinn var út 23. apríl 1997, að fjárhæð 1.400.000 kr., að viðbættum dráttarvöxtum og kostnaði. Víxill þessi var samþykktur af gerðarþola, Byggðalandi ehf., og var krafist fjárnáms í eignum þess. Við fyrirtöku aðfararbeiðninnar hjá sýslumanninum í Kópavogi 30. september sl. var gerðarþoli eigi viðstaddur, og nýtti talsmaður gerðarbeiðanda sér rétt sinn til þess að tilgreina eignir til fjárnáms, sbr. 5. mgr. 39. gr. laga nr. 90/1989. Af hálfu gerðarbeiðanda var meðal annars bent á þrjár sumarbústaðagrindur, sem geymdar voru að Ljósutröð í Hafnarfirði, og féllst sýslumaður á að gera fjárnám í þeim. lll. Málsástæður og lagarök aðila. Af hálfu sóknaraðila, Oricos ehf., er fram komin krafa um ógildingu framangreindrar fjárnámsgerðar á því reist, að félagið sé eigandi tveggja áðurnefndra sumarbústaðagrinda, sem fjárnám hafi verið gert í að ábend- ingu varnaraðila. Hafi sóknaraðili eigi veitt varnaraðila heimild til að gera fjárnám í eigum hans vegna skulda gerðarþola, Byggðalands ehf. Þessu til stuðnings bendir sóknaraðila á, að með samningi, dagsettum 8. mars 1997, hafi Rannur ehf., kt. 680297-2829, keypt tvö sumarhús í smíðum af Byggða- landi ehf., og með samkomulagi, dagsettu 13. apríl 1997, hafi öll réttindi Ranns ehf. samkvæmt nefndum kaupsamningi verið framseld sóknaraðila. Með samningi, dagsettum 8. mars 1997, hafi sóknaraðili keypt af E.J. £ Co. ehf., kt. 520796-2239, Reykjavíkurvegi 22 í Hafnarfirði, sumarhús í smíðum. Sóknaraðili vísar til þess, að í áðurgreindum samningum sé tiltek- ið, að sumarhús þau, sem fest hafi verið kaup á af hálfu sóknaraðila, væru geymd við Reykdalshús við Ljósutröð í Hafnarfirði. Hinn 25. apríl 1997 hafi Byggðaland ehf. síðan gefið út reikning til sóknaraðila vegna kaupa fé- lagsins á greindum sumarhúsagrindum, og er sá reikningur áritaður af Byggðalandi ehf. um fullnaðargreiðslu af hálfu sóknaraðila. Ástæða þess. að reikningur þessi var gefinn út af Byggðalandi ehf. vegna sölu allra sumarhúsanna, sé sú, að samkomulag hafi tekist með Byggðalandi ehf. og E. J. og Co. ehf. um þann framgangsmáta. Af hálfu sóknaraðila er að auki bent á, að Rannur ehf. hafi tekið fast- eignina að Ljósutröð á leigu 11. júlí 1997 og sé enn leigjandi að téðri fast- eign af leigusala sínum. Hafi Byggðaland ehf. því eigi í raun haft starfsstöð að Ljósutröð í Hafnarfirði, er hin umdeilda fjárnámsgerð fór fram. Sóknaraðili styður kröfu sína um ógildingu téðrar fjárnámsgerðar við 853 ákvæði laga nr. 90/1989, einkum ákvæði 36. og 92. gr. laganna. Þá vísar sóknaraðili jafnframt til 72. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944. Af hálfu varnaraðila, Hauðar Helgu Stefánsdóttur, er krafan um, að hafnað verði kröfum sóknaraðila um ógildingu áðurgreindrar fjárnáms- gerðar, á því reist, að sóknaraðili eigi ekki þann rétt yfir hinu fjárnumda, að leiði til ógildingar fjárnámsins, sem fram fór 30. september sl. Sóknaraðili hafi þannig eigi lagt fram nein þau gögn, er sanni eignarrétt hans að sumar- bústaðagrindum þeim, sem fjárnám hafi verið gert í. Varnaraðili heldur því og fram, að sumarbústaðagrindur á borð við þær, sem hér um ræðir, séu tegundarákveðnir lausafjármunir. Kaupsamningar þeir, sem sóknaraðili hafi lagt fram um kaup á sumarbústöðum, gefi ekki minnstu vísbendingu um eignarrétt sóknaraðila að einhverjum þeirra sumarbústaðagrinda, sem fjárnám varnaraðila taki til. Varnaraðili telur það eigi verða ráðið af fram lögðum gögnum, að sóknaraðili eigi rétt til eins sumarbústaðar umfram annan, svo fremi að hann fullnægi þeim almennu og sérstöku kostum, sem umræddir kaupsamningar kveða á um. Bendi þessi gögn því síður til, að sóknaraðili eigi rétt til einnar eða fleiri af þeim sumarbústaðagrindum, sem teknar hafi verið fjárnámi. Þau gögn, sem sóknaraðili hafi lagt fram, bendi eigi til annars en að til tiltekinna kröfuréttarsambanda hafi stofnast. Þessi gögn geti á engan hátt hróflað við þeirri fullnustugerð, sem deilt sé um í málinu, enda hafi varnaraðili verið fullkomlega grandlaus um hugsanlegan rétt sóknaraðila eða annarra yfir þeim munum, sem teknir voru fjárnámi. Varnaraðili miðar í öðru lagi við þá meginreglu fullnusturéttarfars, að við aðfarargerð séu löglíkur fyrir því, að þeir munir, sem séu í vörslum gerðar- þola, séu eign hans. Hafi þessi regla mótast í fullnusturéttarfari vegna ann- ars augljósrar hættu á fyrirslætti, sem girða myndi fyrir möguleika á fulln- ustugerðum í eignum gerðarþola. Ótvírætt sé, að gagnvart varnaraðila hafi greindar sumarbústaðagrindur, sem fjárnám var gert í, verið í vörslum gerðarþola, Byggðalands ehf., enda sé gerðarþoli með starfsstöð að Ljósu- tröð í Hafnarfirði samkvæmt Hlutafélagaskrá, Þjóðskrá og fram lögðum gögnum í málinu. Þá sinni gerðarþoli, Byggðaland ehf., framleiðslu og sölu sumarbústaða. Að lokum vekur varnaraðili athygli á því, að krafa sóknaraðila varðar tvær sumarbústaðagrindur. Umrætt fjárnám taki til þriggja sumarbústaða- grinda auk gólfgrindar. Hafi sóknaraðili þannig eigi tilgreint með neinum hætti, til hvaða tveggja sumarbústaða ætlaður eignarréttur hans taki um- fram annarra. Sé krafa hans að þessu leyti óákveðin og nánast ódómhæt, sbr. 2. tl. 1. mgr. 93. gr. laga nr. 90/1989. Varnaraðili reisir kröfu sína um málskostnað á ákvæði 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991, sbr. 94. gr. laga nr. 90/1989. 854 IV. Niðurstaða dómsins. Deila máls þessa snýst um fjárnám, sem gert var að kröfu varnaraðila hjá Byggðalandi ehf. 30. september 1997 til fullnustu kröfu samkvæmt víxli, að fjárhæð 1.400.000 kr. Af hálfu gerðarþola, Byggðalands ehf., var enginn við gerðina, og voru að kröfu varnaraðila meðal annars teknar fjárnámi „3 sumarbústaðagrindur og gólfgrind“ að Ljósutröð í Hafnarfirði, sbr. fram lagt endurrit úr gerðabók sýslumannsins í Kópavogi. Sú meginregla gildir í íslenskum rétti, að vörslur gerðarþola yfir lausa- fjármunum, sem ekki sæta opinberri skráningu, gefa líkindi fyrir eignarrétti hans að þeim, og ber þriðja manni, sem heldur öðru fram, að sanna betri rétt sinn, sbr. athugasemdir í greinargerð við ákvæði 1. mgr. 36. gr. laga nr. 90/1989 og dóm Hæstaréttar Íslands, upp kveðinn 11. desember 1997, í mál- inu nr. 487/1997. Óumdeilt er, að gerðarþoli við hina umdeildu fjárnáms- gerð, Byggðaland ehf., hafði skráða starfsstöð að Ljósutröð í Hafnarfirði á þeim tíma, er fjárnámið fór fram. Þó verður að telja, að önnur gögn geti leitt til þess, að rétt þyki að leggja til grundvallar, að starfsemi og rekstur lögaðila sé eigi á hinum skráða stað í reynd. Sóknaraðili hefur í þessu sam- bandi lagt fram leigusamning, dagsettan 11. júlí 1997, þar sem leigusali, Verksmiðja Reykdals, skuldbindur sig til að leigja leigutaka. Ranni ehf., ótilgreint húsnæði. Í 2. tl. leigusamnings er þannig eigi að finna nánari lýs- ingu á leiguhúsnæðinu, svo sem staðsetningu þess og stærð. Við skýrslugjöf forsvarsmanns leigusala fyrir dóminum kom fram, að um sé að ræða hús- næðið Reykdalshús og svæðið umhverfis húsið. Að virtum leigusamningum heildstætt, vitnaskýrslum forsvarsmanns leigusala og framkvæmdastjóra leigutaka fyrir dóminum og öðrum gögnum málsins verður þannig eigi talið varhugavert að leggja til grundvallar, að andlag greinds leigusamnings hafi verið fasteign leigusala, Verksmiðju Reykdals, að Ljósutröð í Hafnarfirði. Samkvæmt leigusamningum var um tímabundna leigu að ræða frá 1. júlí 1997 til 30. júní 2000. Forsvarsmaður leigusala, Haraldur Hermannsson, bar fyrir dóminum, að Byggðaland ehf. hefði áður haft nefnda fasteign á leigu, en að leigusamningi milli leigusala og Byggðalands ehf. hefði verið sagt upp í byrjun sumars 1997 vegna vanefnda Byggðalands ehf. Þá kvað forsvars- maður leigusala það rangt, að Byggðaland ehf. hefði haft starfsemi í nefndri fasteign í september 1997, og staðfesti framkvæmdastjóri leigutaka, Har- aldur Geir Hansen, þetta við skýrslugjöf sína fyrir dóminum. Þá bar for- svarsmaður gerðarþola, Byggðalands ehf., Róbert Gunnarsson, að félagið hefði ekki haft starfsstöð og eigi átt neinar eignir að Ljósutröð í Hafnarfirði 30. september 1997, enda hefði þá leigusamningur leigusala, Verksmiðju Reykdals, og Byggðalands ehf. verið genginn úr gildi. 855 Óumdeilt er, að títtnefnd fjárnámsgerð fór fram 30. september 1997 og að umþrættar sumarbústaðagrindur hafi þá sannanlega verið geymdar að Ljósutröð í Hafnarfirði. Sannað þykir með vísan til framangreinds leigu- samnings leigusala, Verksmiðju Reykdals, og leigutaka, Ranns ehf., og framburðar forsvarsmanna leigusala, leigutaka og forsvarsmanns Byggða- lands ehf. fyrir dóminum, að fasteignin að Ljósutröð hafi þá verið athafna- svæði leigutaka, Ranns ehf., en ekki gerðarþola samkvæmt greindri fjár- námsgerð, Byggðalands ehf. Verður því lagt til grundvallar, að gerðarþoli, Byggðaland ehf., hafi eigi haft vörslur hins fjárnumda á þeim tíma, er fjár- námsgerðin fór fram. Við mat á málatilbúnaði sóknaraðila að öðru leyti verður því eigi litið til framangreindrar líkindareglu, heldur stuðst við al- mennar sönnunarreglur um, hvort sóknaraðili hafi sýnt fram á eignarrétt sinn að tveimur af þeim þremur sumarbústaðagrindum, sem teknar voru fjárnámi 30. september sl. Við hina umdeildu aðfarargerð var gert fjárnám í þremur sumarbústaða- grindum og einni gólfgrind. Í dómi Hæstaréttar, upp kveðnum 11. desember 1997, í málinu nr. 487/1997 var hnekkt úrskurði Héraðsdóms Reykjaness, sem kveðinn var upp 27. nóvember 1997, þar sem sama fjárnámsgerð og deilt er um í máli þessu var felld úr gildi að hluta samkvæmt kröfu Bún- aðarbanka Íslands og fjárnámið látið standa. Búnaðarbanki Íslands hafði í málinu gert kröfu um ógildingu fjárnámsins á þeim grunni, að ein af hinum fjárnumdu sumarbústaðagrindum, sem lengst var komin í smíðum, hafi ver- ið í eigu bankans á þeim tíma, er fjárnámið var gert. Niðurstaða Hæsta- réttar í framangreindu máli leiðir til þess, að varnaraðila, Hauði Helgu Stefánsdóttur, hafi verið rétt að gera fjárnám í þeirri sumarbústaðagrind, sem deilt var um í málinu, enda tókst Búnaðarbanka Íslands eigi að sanna betri rétt sinn andspænis nefndri líkindareglu, byggðri á vörslum gerðar- þola, Byggðalands ehf. Í máli þessu gerir sóknaraðili, Orico ehf., hins vegar kröfu um, að sama fjárnámsgerð verði úrskurðuð ógild, hvað varðar þær tvær sumarbústaðagrindur, sem eftir standa og voru skemmra komnar í smíðum. Sóknaraðili hefur til sönnunar á eignarrétti sínum lagt fram kaupsamn- ing, dagsettan 8. mars 1997, þar sem Rannur ehf. skuldbindur sig til að kaupa „tvö sumarhús án lóðar“, sem geymd eru við Reykdalshús við Ljósu- tröð í Hafnarfirði. Jafnframt hefur sóknaraðili lagt fram framsal á réttind- um Ranns ehf., dagsett 13. apríl 1997, til sóknaraðila samkvæmt téðum kaupsamningi. Þá liggur fyrir kaupsamningur, dagsettur 8. mars 1997, þar sem sóknaraðili skuldbindur sig til að kaupa af seljanda, E. J. á. Co. ehf., eitt sumarhús án lóðar, sem geymt sé við Ljósutröð. Samkvæmt reikningi, 856 dagsettum 25. apríl 1997, greiddi sóknaraðili síðan Byggðalandi ehf. 4.000.000 kr. vegna byggingar á „3 stk. af sumarhúsum skv. kaupsamning- um, dags. 8. mars 1997, og skv. framsali á kaupsamningi, dags. 13. apríl 1997“. Í málinu liggur enn fremur frammi staðfesting Tryggingar hf. um, að sóknaraðili hafi brunabótatryggt „3 sumarhús í smíðum“ við Lækjargötu, en Ljósatröð stendur við götu þessa í Hafnarfirði, og gildi tryggingin fyrir tímabilið frá $. júní 1997 til 31. ágúst 1997. Að lokum verður í þessu sam- bandi litið til fram lagðrar yfirlýsingar forsvarsmanns Byggðalands ehf., dagsettrar 15. júlí 1997, þar sem er lýst yfir, að þrjú sumarhús í smíðum, geymd á lóð Reykdalshúss við Ljósutröð í Hafnarfirði, séu í eigu sóknar- aðila máls þessa. Varnaraðili heldur því fram, að framangreindir kaupsamningar, sem sóknaraðili hafi lagt fram, gefi eigi vísbendingu um eignarrétt sóknaraðila að einhverjum þeirra sumarbústaðagrinda, sem fjárnám varnaraðila taki til. Í þessu sambandi bendir varnaraðili í fyrsta lagi á það, að sumarbústaða- grindur þær, sem sóknaraðili telur sig eiga, svari engan veginn til áður- nefndrar lýsingar í greindum kaupsamningum. Í öðru lagi bendir varnar- aðili á, að afhendingardagar sumarhúsanna samkvæmt fram lögðum kaup- samningum og nefndu framsali til sóknaraðila séu 15. maí 1997 og 1. júní 1997. Varnaraðili vekur í þriðja lagi athygli á því, að engin þeirra sumarbú- staðagrinda, sem fjárnám hennar taki til, hafi á neinn hátt verið sérgreind eða auðkennd sem eign sóknaraðila. Að lokum bendir varnaraðili á það, að sóknaraðili hafi eigi þinglýst ætluðum eignarrétti sínum. Í áðurgreindum kaupsamningum, dagsettum 8. mars 1997, er meðal ann- ars að finna lýsingu á andlagi kaupanna. Þar segir meðal annars: „Stærð hvors sumarhúss |(sumarhússins| er 43,2 m' auk svefnlofts, nánar tiltekið tvö svefnherbergi, stofa, baðherbergi og eldhús. Húsin (Húsið) skilist 15. maí 1997 fullbúin að utan með kúptum panel, glerjuð með tvöföldu gleri og með opnanlegum fögum ásamt stormjárnum, en fokheld að innan, fullfrá- gengin gólf og tex í lofti og fulleinangruð, rafmagnsgrind komin.“ Hinn 16. júlí 1997 ritaði lögmaður sóknaraðila seljendum samkvæmt framangreindum kaupsamningum bréf, þar sem krafist var skaðabóta vegna vanefnda seljenda við frágang og afhendingu umræddra sumarhúsa. Er þess þar meðal annars getið, að smíði sumarhúsanna sé mjög skammt á veg komin og ástand þeirra í engu samræmi við lýsingu þeirra í áður- nefndum kaupsamningum aðila. Er þar tekið fram, að sóknaraðili hafi tek- ið nefndar sumarbústaðagrindur í sínar vörslur og fengið leyfi leigutaka að fasteigninni að Ljósutröð í Hafnarfirði, Ranns ehf., fyrir geymslu þeirra á lóðinni. 857 Dómurinn telur óhætt að leggja til grundvallar, að tvær hinna umdeildu sumarbústaðagrinda, sem teknar voru fjárnámi 30. september 1997, hafi verið grindur þær, sem í smíðum voru fyrir sóknaraðila samkvæmt áður- nefndri lýsingu í kaupsamningum, að teknu tilliti til þeirra vanefnda á frá- gangi sumarhúsanna, sem fram koma í bréfum lögmanns sóknaraðila til seljenda, dagsettum 16. júlí 1997. Dráttur seljanda á afhendingu sumarhús- anna, sem fram átti að fara 15. júlí 1997 og 1. júní s. á., leiðir eigi til þess, að ekki verði fallist á, að hinar fjárnumdu sumarbústaðagrindur séu hluti af kaupsamningum sóknaraðila og seljenda, enda er að finna fullnægjandi skýringar á þessum drætti í áðurgreindum bréfum lögmanns sóknaraðila, dagsettum 16. júlí 1997. Að framanröktu virtu, gögnum málsins og framburði forsvarsmanna Byggðalands ehf. og Ranns ehf., en báðir lýstu þeir yfir fyrir dóminum, að umrædd sumarhús hefðu verið í eigu sóknaraðila, telur dómurinn, að sóknaraðili hafi leitt nægjanlegar líkur að eignarrétti sínum að tveimur af þeim þremur sumarbústaðagrindum, er skemmst voru komnar í smíðum, en teknar voru fjárnámi 30. september 1997, enda hefur varnaraðili með engu móti hnekkt sönnunargildi fram lagðra gagna sóknaraðila og vitna- framburðar við meðferð málsins. Verður því tekin til greina krafa sóknar- aðila um ógildingu fjárnámsgerðar sýslumannsins í Kópavogi, nr. 37/1997/ 01098, sem fram fór 30. september 1997 að kröfu varnaraðila í tveimur sumarbústaðagrindum, er skemmst voru á veg komnar og geymdar voru að Ljósutröð í Hafnarfirði, eins og nánar greinir í úrskurðarorði. Samkvæmt málalokum þessum verður varnaraðila gert að greiða sóknaraðila 100.000 kr. í málskostnað. Við aðalmeðferð málsins hélt lögmaður varnaraðila því fram, að lögmað- ur sóknaraðila hefði útbúið áðurnefnd bréf, sem dagsett eru 16. júlí 1997 og lögð hafa verið fram í málinu sem dómskjöl nr. XIV og XV, eftir uppkvaðn- ingu dóms Hæstaréttar 11. desember sl. í málinu nr. 487/1997. Lögmaður varnaraðila kvaðst og telja, að lögmaður sóknaraðila væri með framlagn- ingu þessara skjala að leitast við að renna nýjum stoðum undir kröfugerð sína fyrir dóminum. Lögmaður varnaraðila kvaðst að lokum eigi sjá ástæðu til að draga ummæli sín til baka, er lögmaður sóknaraðila gerði athuga- semdir við ummælin í ræðu sinni. Ummæli lögmanns varnaraðila fela í sér staðhæfingu um, að lögmaður sóknaraðila hafi framið refsivert athæfi, sem varðað geti við ákvæði almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Greind ummæli lögmanns varnaraðila fyrir dóminum eru harla ósæmileg og ósönnuð með öllu, og telur dómurinn rétt að ákveða honum 10.000 kr. í réttarfarssekt, sem greiðist í ríkissjóð, sbr. e-lið 1. mgr., sbr. 2. mgr. 135. gr. og 1. mgr. 134. gr. laga nr. 91/1991. Sveinn Sigurkarlsson héraðsdómari kveður upp úrskurð þennan. 858 Úrskurðarorð: Krafa sóknaraðila, Oricos ehf., um ógildingu fjárnáms hjá Byggða- landi ehf., sem sýslumaðurinn í Kópavogi gerði 30. september 1997 í tveimur sumarbústaðagrindum, sem skemmst voru á veg komnar í smíðum, staðsettum að Ljósutröð í Hafnarfirði, samkvæmt kröfu varnaraðila, Hauðar Helgu Stefánsdóttur, er tekin til greina. Varnaraðili greiði sóknaraðila 100.000 krónur í málskostnað. Lögmaður varnaraðila, Ragnar H. Hall hrl., greiði 10.000 krónur í réttarfarssekt í ríkissjóð. 859 Fimmtudaginn 5. mars 1998. Nr. 299/1997. — Bjarni Hákonarson (Hjalti Steinþórsson hrl.) segn Ábyrgðasjóði launa (Jónatan Sveinsson hrl.) Gjaldþrotaskipti. Vinnusamningur. Ábyrgð. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 9. júlí 1997. Hann krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða 692.734 krónur með nánar tilgreindum vöxtum samkvæmt 5. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. október 1991 til 30. september 1992, en með dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla sömu laga frá þeim degi til greiðsludags. Hann krefst einnig málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst aðallega staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann þess, að sér verði einungis gert að greiða 371.712 krónur með vöxtum samkvæmt $. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. október 1991 til 3. október 1996, en með dráttarvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Í því tilviki krefst hann þess jafnframt, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti verði felldur niður. Mál þetta var tekið til dóms að loknum munnlegum flutningi í héraði 3. mars 1997. Dómur var þar kveðinn upp 15. apríl sama árs, eftir að lögmenn lýstu yfir, að þeir teldu ekki þörf á flutningi máls- ins að nýju, sbr. 1. mgr. 115. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einka- mála. Svo sem rakið er í héraðsdómi, rituðu fyrrum stjórnarformaður Flugfax hf. og annar stjórnarmaður bústjóra í þrotabúi félagsins bréf 21. mars 1992, en bú þess var tekið til gjaldþrotaskipta 13. febrúar sama árs. Segir þar meðal annars, að nýr framkvæmdastjóri félagsins, áfrýjandi þessa máls, hafi hafið störf fyrir það í apríl 1991, en hætt í september sama árs. Orðalag þetta verður ekki skilið 860 Öðruvísi en svo, að átt sé við, að áfrýjandi hafi verið framkvæmda- stjóri félagsins á þessum tíma. Yfirlýsing annars stjórnarmannsins, sem gefin var í bréfi 30. október 1995 og beint var „til þeirra, sem málið varðar“, fer í bága við þessa frásögn. Áfrýjandi hefur ekki afl- að fyrir dómi skýrslna stjórnarmanna eða starfsmanna félagsins, sem hefðu getað borið um stöðu hans þar. Jafnframt verður að líta til þess, að í skýrslu áfrýjanda fyrir héraðsdómi kom fram, að skrif- legur samningur hefði verið gerður, er hann réðst til starfa hjá fé- laginu um mánaðamót mars og apríl 1991. Þennan samning hefur hann hins vegar ekki lagt fram í málinu. Að öllu þessu virtu verður lagt til grundvallar dómi, að fyrrgreind skýrsla 21. mars 1992 sé rétt, að því er varðar stöðu áfrýjanda hjá félaginu. Samkvæmt þessu og að öðru leyti með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann staðfestur. Verður áfrýjanda gert að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Bjarni Hákonarson, greiði stefnda, Ábyrgðasjóði launa, 120.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 15. apríl 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 3. mars sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Bjarna Hákonarsyni, Nýja-Lundi við Nýbýlaveg, Kópavogi, kt. 060454-7019, á hendur Ábyrgðasjóði launa vegna gjaldþrota, kt. 450193- 2759, Hafnarhúsinu við Tryggvagötu, Reykjavík, með stefnu, birtri 27. sept- ember 1996. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til greiðslu skuldar, að fjárhæð 692.734 kr., með vöxtum skv. 5. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. október 1991 til 30. september 1992, en með dráttarvöxtum skv. III. kafla þeirra laga frá þeim degi til greiðsludags auk málskostnaðar með inni- földum áhrifum 24,5% virðisaukaskatts af málflutningsþóknun. Dómkröfur stefnda eru þær aðallega, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda, til vara, að stefnukröfur stefnanda verði stórlega lækk- aðar. Þá er gerð krafa um það, að stefnandi verði dæmdur til að greiða stefnda málskostnað að mati dómsins. Félagsmálaráðherra var einnig stefnt í málinu vegna Ábyrgðasjóðs launa, en fallið var frá málsókn á hendur honum undir rekstri málsins. Sól Atvik máls og ágreiningsefni. Málavextir eru þeir, að með úrskurði skiptaráðandans í Keflavík, upp kveðnum 13. febrúar 1992, var flutningafyrirtækið Flugfax hf., kt. 470289- 1399, tekið til gjaldþrotaskipta. Kröfu stefnanda um ógreidd laun og ógreitt orlof auk dráttarvaxta var lýst í þrotabúið, og var hún samþykkt sem for- gangskrafa af skiptastjóra búsins, samtals að fjárhæð 1.070.517 kr. Með bréfi, dags. 5. ágúst 1992, fór stefnandi þess á leit, að stefndi greiddi kröfu sína á hendur þrotabúinu. Þeirri kröfu hafnaði stefndi með bréfi, dags. 30. september s. á., með vísan til c-liðar 6. gr. laga nr. 52/1992 um Ábyrgðasjóð launa vegna gjaldþrota. Vísað var til umsagnar bústjóra þrotabúsins, dags. 31. ágúst 1992, þar sem segir, að stefnandi hafi verið ráðinn framkvæmda- stjóri hins gjaldþrota félags í apríl 1991. Stefnandi kærði ákvörðun stefnda um höfnun greiðslu með bréfi, dags. 7. nóvember 1995, til félagsmálaráð- herra og krafðist þess, að hún yrði felld úr gildi og krafan greidd úr sjóðn- um. Þeirri kröfu stefnanda vísaði félagsmálaráðuneytið frá með úrskurði, upp kveðnum 11. mars 1996, með þeim rökum, að ákvörðun stefnda hefði ekki verið kærð til félagsmálaráðuneytisins, fyrr en liðið hefði verið nokkuð á fjórða ár, frá því að stefndi tók ákvörðun um að hafna kröfu um greiðslu. Mál þetta hefur stefnandi höfðað til úrlausnar um launakröfu sína. 1. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi skírskotar til þess, að krafa sín hafi verið samþykkt sem for- gangskrafa í þrotabúið og hefði að mati sínu átt að koma til greiðslu úr Ábyrgðasjóði launa skv. 5. gr. laga nr. 52/1992, sbr. 2. mgr. 19. gr. laganna. Telur hann, að ákvörðun stefnda um að hafna kröfunni hafi verið ólögmæt. Hann eigi lögvarinn rétt til greiðslu kröfunnar á grundvelli ákvæða laga nr. 52/1992 svo og á grundvelli almennu skaðabótareglunnar, enda hafi höfnun kröfunnar verið ólögmæt og saknæm. Höfnun kröfunnar sé studd með þeirri staðhæfingu, að stefnandi hafi verið framkvæmdastjóri félagsins. Þessa staðhæfingu telur stefnandi ranga. Eins og fram komi í kæru hans til ráðherra frá því í nóvember 1995, hafi hann aldrei tekið við starfi framkvæmdastjóra, enda þótt slíkt hafi staðið til. Séu fullyrðingar stefnanda í þessu efni studdar vætti fyrrum stjórnarfor- manns og stjórnarmanns í félaginu. Mestu varði þó, að stefnandi hafi hvorki verið skráður sem framkvæmdastjóri né prókúruhafi hjá Hlutafélaga- skrá og því aldrei haft þær heimildir, sem fylgja stöðu framkvæmdastjóra; hann hafði t. d. ekki aðgang að bókhaldi, eins og fram kemur í fyrirliggj- 862 andi vottorðum. Samkvæmt hlutafélagalögum beri að tilkynna um ráðningu framkvæmdastjóra, sbr. 3. tl. 146. gr. og 2. mgr. 147. gr. laga nr. 32/1978, er giltu á þessum tíma. Geti sú staðreynd, að ekki hafi verið tilkynnt um ætl- aða ráðningu stefnanda sem framkvæmdastjóra til Hlutafélagaskrár, varla orðið túlkuð á annan veg en þann, að ekki hafi í raun verið um slíka ráðn- ingu að tefla, en hafi svo verið, geti ráðningin ekki talist marktæk, sbr. dóm Hæstaréttar 1995, 2328. Þá sé á það bent, að stefnanda hafi átt að vera kunnugt um bága fjár- hagsstöðu félagsins og að vilyrði stjórnvalda um styrk til handa félaginu hafi vakið þá trú forráðamanna þess, að félagið myndi geta komist yfir þá fjárhagsörðugleika, sem að því steðjuðu. Í lánsfjárlögum 1991 hafi verið gert ráð fyrir auknum útgjöldum í A-hluta fjárlaga vegna fjárveitinga (styrks) til fraktflutninga, sem til hafi komið vegna umsóknar Flugfax hf. Með bréfi, dags. 31. júlí 1991, hafi félaginu verið tilkynnt, að ekki yrði lagt fé til fé- lagsins. Augljóst sé, að tilefni þessa bréfs hljóti að vera það, að vilyrði hafi verið gefin af hálfu stjórnvalda um fjárframlög. Forráðamenn Flugfax hf. höfðu ekki ástæðu til að ætla, að til gjaldþrots félagsins þyrfti að koma fyrr en í fyrsta lagi eftir viðtöku nefnds bréfs, en eftir að umrætt bréf hafði bor- ist félaginu, muni starfsmönnum þess hafa verið sagt upp störfum, þ. e. í ágúst 1991 miðað við 1. september 1991, með eins mánaðar fyrirvara. Hafi störfum stefnanda og annarra starfsmanna félagsins því lokið 30. september 1991. Samkvæmt framansögðu er við það miðað, að stefnandi hafi ekki ver- ið framkvæmdastjóri félagsins og ekki haft eða mátt hafa þá yfirsýn, sem átt sé við í c-lið 6. gr. laga nr. 52/1992, svo og því, að jafnvel forsvarsmenn fyrir- tækisins hafi verið í góðri trú um, að gjaldþroti yrði afstýrt. Vegna þess, sem fram kemur í umsögn stefnda, dags. 18. desember 1995, um kæru stefnanda, er eftirfarandi tekið fram: Engir sérstakir frestir séu ákveðnir í lögum nr. $2/1992 til þess að gera athugasemdir við höfnun kröfu Ábyrgðasjóðs launa. Aðeins sé í lögunum tiltekinn frestur til að lýsa kröfum til sjóðsins skv. 9. og 12. gr. laganna svo og sá frestur, sem sjóðurinn hafi til að afgreiða mál, sbr. 14. gr. Af þessum frestreglum megi gagnálykta á þann veg, að enginn sérstakur frestur sé til að gera athugasemdir við afgreiðslu sjóðsins, og gildi því almennar fyrn- ingarreglur. Þar sem krafa stefnanda hafi verið samþykkt í þrotabúið, hafi fyrningu hennar verið slitið og nýr fyrningarfrestur hafist við skiptalok, sbr. 2. mgr. 165. gr. gjaldþrotalaga nr. 21/1991. Ætla verði, að ábyrgð sjóðsins á kröfunni haldi gildi sínu, meðan krafan sjálf telst ófyrnd. Raunar telur stefnandi fyrningu ekki koma til álita, þar eð fyrningartími sé hér tíu ár. Eins og að framan er getið, kvaðst stefnandi hafa gert athugasemdir við 863 synjun sjóðsins við starfsmann hans, en engar undirtektir hlotið. Er því einnig til þess vísað, að athugasemdir hafi verið settar fram, þyki það skipta máli. Í umsögn stefnda, dags. 18. desember 1995, sé ákvörðun stefnda sögð hafa verið grundvölluð á c-lið 1. mgr. 6. gr. laga nr. 53/1993. Þetta sé ekki alls kostar rétt, því að á þessum tíma hafi gilt ákvæði laga nr. 52/1992 um Ábyrgðasjóð launa. Sá meginmunur sé á ákvæðum nefndra laga, að skv. lögum nr. 52/1992 hafi það verið á valdi ráðherra að ákveða greiðslur úr sjóðnum eða synjun þeirra, sbr. 14. gr. laganna. Samkvæmt þessu hafi ekki mátt gera ráð fyrir, að ákvarðanir í þessu efni gætu sætt kæru á stjórnsýslu- stigi, þar eð ákvörðun ráðherra verði væntanlega ekki kærð til æðra stjórn- valds. Hins vegar hafi verið í 2. mgr. 14. gr. laganna ákvæði um, að þeim, sem kröfu gerði í sjóðinn, væri heimilt að leita úrlausnar dómstóla um greiðsluskylduna. Enginn málshöfðunarfrestur sé þar tiltekinn. Þrátt fyrir þetta hafi stefnandi skotið máli sínu til ráðherra, en kæra hans ekki fengið efnislega úrlausn. Verði stefnandi því að leita úrlausnar dóm- stóla um sakarefnið. Hitt sé svo annað mál, að með lögum nr. $3/1993 hafi vald til að ákvarða greiðsluskyldu sjóðsins verið fært til stjórnar hans, og geti ákvarðanir stjórnarinnar vafalaust sætt kæru á stjórnsýslustigi. Þó sé það enn lagt í vald dómstóla að skera úr um greiðsluskylduna, sbr. 2. mgr. 14. gr. laga nr. 53/1993, og sé undangengin stjórnsýslukæra ekki áskilin. Þeg- ar réttarstaða stefnanda sé virt, verði að hafa í huga, að stjórnsýslulög nr. 37/1993 höfðu ekki tekið gildi, þegar mál hans var afgreitt. Hafi hann því ekki notið almennra, settra reglna um meðferð mála fyrir stjórnvöldum, en ljóst sé, að grunnreglur, svo sem jafnræðisreglan, hafi verið taldar gilda í stjórnsýslurétti. Það sé ekki síst með vísan til þeirrar reglu, sem stefnandi hafi uppi kröfur sínar um greiðslu úr Á byrgðasjóði launa, einkum með vís- an til þess, að aðrir starfsmenn Flugfax hf., sem hafi haft svipaða stöðu og stefnandi, hafi fengið greiðslur úr sjóðnum, þar með talinn bókari félagsins. HI. Málsástæður og lagarök stefnda. Af hálfu stefnda er krafa um sýknu aðallega reist á því, að hafi stefnandi átt einhvern rétt á greiðslu samkvæmt lögum nr. 52/1992, sé sá réttur fallinn niður fyrir tómlæti stefnanda. Nægi að vísa til þess, að stefndi hafi tekið ákvörðun um að hafna kröfu stefnanda um greiðslu úr ábyrgðasjóðnum 30. september 1992. Það sé ekki fyrr en með kæru, dags. 7. nóvember 1995, rúmlega þremur árum síðar, að stefnandi hafi mótmælt afgreiðslu stefnda og krafist endurskoðunar hennar og greiðslu. Hafi stefnandi átt í raun ein- 864 hverja kröfu á hendur stefnda, verði að líta svo á, að með tómlæti sínu hafi hann fyrirgert öllum rétti sínum. Stefndi styður kröfu sína um sýknu jafnframt þeirri málsástæðu, að stefn- andi hafi verið framkvæmdastjóri hins gjaldþrota fyrirtækis á þeim tíma, sem krafa hans til launa hafi stofnast. Ákvörðun stefnda um höfnun greiðsluábyrgðar hafi því verið reist á lögmætum sjónarmiðum, sbr. c-lið 6. gr. þágildandi laga um Ábyrgðasjóð launa nr. 52/1992. Ákvörðun stefnda hafi verið byggð á umsögn bústjóra þrotabúsins og öðrum gögnum, sem fyrir lágu. Hafi m. a. verið horft til bréfs, dags. 21. mars 1992, sem stjórnar- formaður hins gjaldþrota félags, Guðmundur Óli Guðmundsson, og einn meðstjórnenda, Ólafur Jónsson, hafi ritað skiptastjóra þrotabúsins. Þar seg- ir m. a., að nýr framkvæmdastjóri, Bjarni Hákonarson, hafi hafið störf sem framkvæmdastjóri félagsins í apríl 1991, en hætt störfum í september sama ár. Krafa stefnanda á hendur stefnda sé vegna sama tímabils. Þar sem ekk- ert hafi legið fyrir í gögnum málsins að öðru leyti, sem dregið gat úr trú- verðugleika þessarar yfirlýsingar, hafi ákvörðun stefnda um höfnun greiðslu verið rökrétt framhald. Ekkert nýtt hafi komið fram í máli þessu, sem eigi að leiða til breyttrar afstöðu stefnda. Því sé hafnað af hálfu stefnda, að það hafi einhver úrslitaáhrif um greiðsluábyrgð samkvæmt þá- gildandi lögum um Ábyrgðasjóð launa, hvort formleg tilkynning um ráðn- ingu framkvæmdastjóra hafi verið birt og skráð hjá Hlutafélagaskrá eða ekki. Því sé enn fremur vísað á bug, að unnt sé að reisa niðurstöðu þessa máls á tveimur yfirlýsingum frá fyrri stjórnarmönnum hins gjaldþrota fé- lags, sem dags. séu 30. október 1995, um þremur árum eftir gjaldþrot, og stangist á við fyrri yfirlýsingar þeirra um sama atriði í gögnum málsins. Þessar síðbúnu yfirlýsingar hafi bersýnilega verið gefnar til að styrkja mál- stað stefnanda, er hann hafi kært ákvörðun stefnda til félagsmálaráðherra viku síðar, 7. nóvember 1995. Ef ekki verði fallist á þá málsástæðu stefnda, að stefnandi hafi verið framkvæmdastjóri hins gjaldþrota félags á umræddu tímabili, er vísað til þess, að hann hafi stöðu sinnar vegna innan fyrirtækisins verið í þeirri að- stöðu, að hann hafi átt að hafa þá yfirsýn yfir fjárhag fyrirtækisins, að hon- um mátti ekki dyljast, að gjaldþrot þess væri yfirvofandi á þeim tíma, sem unnið var fyrir vinnulaununum, sbr. c-lið 6. gr. laga nr. 52/1992. Af hálfu stefnda er einnig vísað til skýrslu bústjóra þrotabúsins, dags. 25. júní 1992, þar sem segir, að forsvarsmenn félagsins hafi í árslok 1990 leitað til stjórn- valda um endurgreiðslu lendingargjalda að hluta. Beiðni um slíkan rekstrar- styrk verði ekki metin á annan hátt en tilgangurinn hafi verið að afstýra yfirvofandi gjaldþroti. Sé hér vísað til bréfs forsætisráðuneytis, dags. 31. maí 865 1991, þar sem hafnað var beiðni um að leggja fé, um það bil 25-29 milljónir, til rekstrar hins gjaldþrota félags. Það hafi því verið á ábyrgð og áhættu for- svarsmanna félagsins, þ. m. t. stefnanda, að þeir unnu áfram hjá félaginu. Einnig er vísað til þeirra orða bústjóra í sömu skýrslu, að sterk rök hnígi að því, að gefa hefði átt félagið upp til gjaldþrotaskipta löngu fyrr, þegar á ár- inu 1990, og þannig leitast við að takmarka tjón lánardrottna vegna gjald- þrots félagsins. Verði ekki fallist á ofangreindar málsástæður, er þess krafist af hálfu stefnda, að kröfur stefnanda verði lækkaðar. Ef það verði metið svo, að skilyrði c-liðar 6. gr. laga nr. 52/1992 um yfirvofandi gjaldþrot hafi ekki verið fullnægt í tilviki stefnanda fyrr en 31. júlí, er því haldið fram, að stefndi sé ekki greiðsluskyldur vegna launa stefnanda nema fyrir tímabilið 1. ágúst til loka september 1991. IV. Niðurstaða. Í 6. gr. laga nr. 52/1992 um Á byrgðasjóð launa vegna gjaldþrota eru til- greindir þeir launþegar, sem geta ekki krafið sjóðinn um greiðslu krafna skv. a- til d-liðar Í. mgr. S. gr. laganna. Eru þar tilgreindir „forstjóri, fram- kvæmdastjóri og þeir aðrir, sem vegna starfa sinna hjá hinum gjaldþrota vinnuveitanda áttu að hafa þá yfirsýn yfir fjárhag fyrirtækisins, að þeim mátti ekki dyljast, að gjaldþrot þess væri yfirvofandi á þeim tíma, sem unn- ið var fyrir vinnulaununum“. Í skýrslu forsvarsmanna Flugfax hf., þeirra Guðmundar Óla Guðmunds- sonar stjórnarformanns og Ólafs Jónssonar meðstjórnanda, til skiptastjóra Þrotabús félagsins, dags. 21. mars 1992, segir: „Nýr framkvæmdastjóri félagsins, Bjarni Hákonarson, hóf störf fyrir félagið í apríl 1991, en hætti störfum í september 1991.“ Liggur og ekki annað fyrir en launakjör stefn- anda hjá félaginu á greindu starfstímabili hans hafi verið í samræmi við ráðningu hans sem framkvæmdastjóra félagsins. Vanræksla á því að til- kynna um stefnanda sem framkvæmdastjóra félagsins til Hlutafélagaskrár hafði og ekki áhrif á starfsstöðu stefnanda hjá félaginu að þessu leyti. Kröfum stefnanda á hendur stefnda á grundvelli laga nr. 52/1992 var hafnað með bréfi stefnda, dags. 30. september 1992, eins og fram er komið. Þeirri ákvörðun var ekki skotið til félagsmálaráðherra fyrr en með kæru stefnanda, dags. 7. nóvember 1995. Þá fyrst komu fram þau sjónarmið stefn- anda, sem hann byggir á í máli þessu, að hann hafi ekki í raun tekið við starfi framkvæmdastjóra hjá Flugfax hf., enda þótt það hafi staðið til. Þær málsástæður stefnanda þykja ekki vera nægilega rökstuddar, auk þess að verulegur dráttur varð á því, að þær væru settar fram. 28 Hæstaréttardómar 866 Samkvæmt framansögðu verður litið svo á, að ákvæði c-liðar 6. gr. laga nr. 52/1992 hafi átt við um launakröfu stefnanda, og ber því að sýkna stefnda af kröfum hans í málinu. Málskostnaður fellur niður. Eggert Óskarsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Ábyrgðasjóður launa, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Bjarna Hákonarsonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 867 Fimmtudaginn 5. mars 1998. Nr. 345/1997. — Erla Axelsdóttir (Friðjón Ö. Friðjónsson hrl., Brynjar Níelsson hdl.) gegn íslenska ríkinu (Jón G. Tómasson hrl., Lárus L. Blöndal hdl.) Umboð. Ferðaskrifstofa. Trygging. Handveð. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Garðar Gíslason, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Braga- son. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 25. ágúst 1997. Þess er krafist, að ógilt verði handveðssetning tuttugu hlutabréfa samkvæmt yfirlýsingu, út gefinni 17. maí 1996 af Hilmari Á gústi Hilmarssyni, til tryggingar starfsleyfi ferðaskrifstofunnar Vilborgar, kt. 570596-2929. Þá krefst áfrýjandi þess, að stefndi greiði sér aðal- lega 6.120.437 krónur, en til vara 4.264.029 krónur, hvort tveggja með dráttarvöxtum samkvæmt 111. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 11. október 1996 til greiðsludags. Loks krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Eins og fram kemur í lýsingu málavaxta í héraðsdómi, ritaði áfrýjandi undir yfirlýsingu á fundi í samgönguráðuneytinu 22. júlí 1996 sem „eigandi og veðþoli þeirra tuttugu hlutabréfa, sem um- boðsmaður minn, Hilmar Ágúst Hilmarsson, ... handveðsetti sam- gönguráðuneytinu fyrir mína hönd með yfirlýsingu, dagsettri 17. maí 1996, til tryggingar ferðaskrifstofuleyfi (A-leyfi) ferðaskrifstof- unnar Vilborgar ... (Wihlborg Rejser) skv. 13. gr. laga nr. 117/1994, en íslenskur samstarfsaðili ferðaskrifstofunnar var Bingó ehf. ...“. Eftir að hlutabréfin hafa verið tilgreind, er lýst yfir því, að áfrýjanda sé kunnugt um rekstrarstöðvun ofangreindrar ferðaskrifstofustarf- 868 semi, og er óskað eftir fresti til 15. ágúst 1996 til þess að freista þess að innleysa bréfin gegn greiðslu andvirðis þeirra í reiðufé. Síðan segir: „Takist þessi fyrirætlun mín, fel ég umboðsmanni mínum, Hilmari Á gústi Hilmarssyni, að taka við hlutabréfunum fyrir mína hönd. Takist mér ekki að leysa bréfin til mín gegn greiðslu markaðs- verðs þeirra, er mér ljóst, að samgönguráðuneytið mun framselja bréfin fyrir mína hönd, markaðssetja með þeim hætti, sem það telur henta, og ráðstafa andvirði þeirra skv. nefndri 13. gr. laga nr. 117/ 1994.“ Framangreind yfirlýsing á rætur að rekja til þess, að Hilmar Ágúst Hilmarsson setti samgönguráðuneytinu að veði, eins og þar er lýst, hlutabréf í eigu áfrýjanda á grundvelli umboðs frá 21. ágúst 1993, þar sem hún veitti honum heimild „to be my attorney and a- gent for managing and taking care of all business transactions on my behalf“. Þegar áfrýjanda var kynnt um miðjan júnímánuð, að óhjákvæmilegt væri að ganga að handveðinu vegna stöðvunar á starfsemi ferðaskrifstofunnar Vilborgar, óskaði hún eftir fresti til 15. júlí 1996 til að leysa málið, en hún ráðgerði að vera þá komin frá Bandaríkjunum, þar sem hún er búsett. Hún kom síðan á fund í samgönguráðuneytinu 18. júlí ásamt bróður sínum, Hilmari Krist- jánssyni, föður Hilmars Ágústs. Þar óskuðu þau eftir fresti til 1. september til að leysa til sín bréfin, en fengu lokafrest til 15. ágúst 1996. Af hálfu ráðuneytisins var þess óskað, að áfrýjandi gengi frá yfirlýsingu þess efnis, að það mætti þá selja bréfin, ef andvirði þeirra hefði ekki verið greitt. Á fundi í ráðuneytinu 22. júlí 1996 var svo gengið frá þeirri yfirlýsingu áfrýjanda, sem nefnd var í upphafi, eftir að áfrýjandi og bróðir hennar höfðu fengið því framgengt, að innlausnarverð bréfanna til hennar yrði ekki umfram 6.000.000 króna. Af gögnum málsins verður ekki séð, að áfrýjandi hafi haft uppi nokkur andmæli gegn gildi veðsetningarinnar í þessum sam- skiptum öllum við samgönguráðuneytið. Það var fyrst með bréfi lögmanns áfrýjanda til ráðuneytisins 28. ágúst 1996, að brigður voru á það bornar, en þá var ljóst orðið, að innlausn bréfanna myndi ekki takast. Kristján Þorbergsson héraðsdómslögmaður annaðist lögfræði- störf fyrir Flugmálastjórn á þessum tíma og var viðriðinn samskipti ráðuneytisins við eigendur dönsku ferðaskrifstofunnar Wihlborg 869 Rejser og Hilmar Kristjánsson og síðar einnig áfrýjanda málsins. Hann sat báða fundina með áfrýjanda í samgönguráðuneytinu 18. og 22. júlí 1996 og kvaðst fyrir dómi hafa samið þá yfirlýsingu, er áfrýjandi undirritaði á seinni fundinum. Hann lýsti því þá einnig, að engin vefenging eða mótmæli hefðu komið fram af hálfu áfrýjanda vegna veðsetningar hlutabréfanna, heldur hefði hún viðurkennt hana afdráttarlaust í tveimur símtölum við ráðuneytið í júnímánuði, sem hann hefði orðið vitni að. Þá kvaðst hann á fundinum 18. júlí hafa innt áfrýjanda og bróður hennar eftir því, hvort ekki hefði ver- ið ástæða til, að Helgi Sigurðsson héraðsdómslögmaður kæmi með þeim á fundinn, en því verið svarað neitandi. Fyrir liggur, að Helgi kom að undirbúningi að rekstri hinnar umræddu ferðaskrifstofu og annaðist samskipti við ráðuneytið um það, en hann var þó ekki lög- maður áfrýjanda. Samkvæmt framansögðu og gögnum málsins er ljóst, að áfrýjandi andmælti hvorki gildi veðsetningarinnar, strax og tilefni gafst til, né síðar í eftirfarandi samskiptum sínum við samgönguráðuneytið. Hún afturkallaði ekki umboð Hilmars Ágústs Hilmarssonar á þess- um tíma, heldur staðfesti það í skriflegri yfirlýsingu 22. júlí 1996, um leið og hún veitti honum framlengt umboð til að taka við hlutabréf- unum frá ráðuneytinu, ef innlausn þeirra tækist fyrir 15. ágúst sama árs. Verður að telja, að áfrýjandi hafi bæði haft tíma og tilefni til að koma sjónarmiðum sínum á framfæri við ráðuneytið, ef hún taldi umboðsmann sinn hafa farið út fyrir umboðið eða þá heimild, sem hann hafði frá henni. Til þess eru ekki haldbær rök; aðstaða áfrýj- anda gagnvart ráðuneytinu hafi verið á þann veg, að við úrlausn málsins verði beitt ákvæðum 36. gr. laga nr. 7/1936 um samnings- gerð, umboð og ógilda löggerninga, sbr. 6. gr. laga nr. 11/1986. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms verður á það fallist, að Wihlborg Rejser og ferðaskrifstofan Vilborg hafi verið einn og sami aðilinn og rekstrarstöðvun á þeim hluta starfseminnar, er laut að leiguflugi hingað til lands, hafi fullnægt skilyrðum 13. gr., sbr. 14. pr. laga nr. 117/1994 um skipulag ferðamála, svo að nota hafi mátt tryggingarféð á þann hátt, er samgönguráðuneytið ákvað. Samkvæmt framansögðu verður héraðsdómur staðfestur. Rétt þykir, að áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. 870 Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Erla Axelsdóttir, greiði stefnda, íslenska ríkinu, 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 24. júní 1997. I. Mál þetta, sem dómtekið var 3. júní 1997, er höfðað af Erlu Axelsdóttur Boren, Lenelle Ct. Moraga, Kaliforníu 94556, Bandaríkjunum, með stefnu, birtri 23. september 1996, á hendur samgönguráðuneyti, Hafnarhúsinu, Reykjavík, og fjármálaráðuneyti, Arnarhváli, Lindargötu, Reykjavík. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þessar: 1. Að ógilt verði með dómi handveðssetning tuttugu hlutabréfa sam- kvæmt yfirlýsingu, út gefinni af Hilmari Á. Hilmarssyni til stefnda samgönguráðuneytis, dags. 17. maí 1996, til tryggingar ferðaskrifstofu- leyfi ferðaskrifstofunnar Vilborgar, kt. 570596-2929. 2. Að stefndu verði aðallega gert skylt að greiða stefnanda 6.143.000 kr. með dráttarvöxtum skv. III. kafla |. nr. 25/1987 frá 11. október 1996 til greiðsludags, en til vara, að stefndu verði gert að greiða stefnanda 4.283.424 kr. með dráttarvöxtum frá 11. október 1996 til greiðsludags. 3. Að stefndu verði dæmdir til að greiða stefnanda málskostnað sam- kvæmt fram lögðum málskostnaðarreikningi eða að mati dómsins og 24,5% virðisaukaskatt af tildæmdum málskostnaði. Dómkröfur stefndu eru þær, að þeir verði sýknaðir af öllum kröfum stefnanda og tildæmdur málskostnaður úr hendi hennar samkvæmt fram lögðum málskostnaðarreikningi. II. Málavaxtalýsing stefnanda. Stefnandi kveðst vera bandarískur ríkisborgari og hafa búið í Bandaríkj- unum sl. þrjátíu ár, en hafa búið á Íslandi fyrstu tuttugu ár ævinnar. Bróðir sinn sé Hilmar Kristjánsson og bróðursonur Hilmar Á. Hilmarsson, en þeir hafi átt þátt í og aðstoðað danska ferðaskrifstofu, Wihlborg Rejser (í sóknar- skjölum er ferðaskrifstofan ýmist nefnd Whilborg Rejsen eða Wihlborg Rejser, sem mun vera rétt), við að selja ferðir á flugleiðinni London-Kaup- mannahöfn-Keflavík með eftirfarandi hætti: Stofnað hafi verið fyrirtækið Storbon Ltd. á Írlandi, sem gerði samning við enskt flugfélag um leigu á flugvél. Í kjölfarið hafi verið stofnað einka- hlutafélagið Bingó ehf., sem hafði með höndum umsjón með farmiðasölu, bókunum og auglýsingum um fyrirhugaðar ferðir milli London, Kaup- 871 mannahafnar og Keflavíkur. Gerður hafi verið samningur við enska ferða- skrifstofu um sölu á farseðlum milli London og Kaupmannahafnar og enn fremur samningur við ferðaskrifstofuna Wihlborg Rejser í Danmörku um sölu á farmiðum á flugleiðinni Kaupmannahöfn-Reykjavík-London og til baka. M.a. hafi danska ferðaskrifstofan auglýst í dagblöðum á Íslandi ódýrar ferðir til Kaupmannahafnar, á 9.900 kr., og hafi verið gefið upp danskt símanúmer til að panta flugfar. Fyrsta flugið hafi verið farið 15. maí 1996, en hið síðasta 24. sama mánað- ar. Samgönguráðuneytið hafi gert athugasemd og krafist þess, að lagðar yrðu fram tryggingar á grundvelli laga nr. 117/1994. Hinn 17. maí 1996 hafi verið stofnuð ferðaskrifstofan Vilborg, kt. 570596-2929, og hafi verið lagðar fram tryggingar vegna starfsemi hennar, samtals að fjárhæð $.000.000 kr., sem hér segi: Í formi bankabókar nr. 214799 2.000.000 kr. og með handveðssetningu hlutabréfa í eigu Erlu Axelsdóttur 6.000.000 kr., en þessar tryggingar hafi Hilmar Á. Hilmarsson lagt fram. Þá hafi verið gert ráð fyrir, að trygging dönsku ferðaskrifstofunnar Wihlborg Rejser hjá Rejsefonden í Danmörku, að fjárhæð 2.000.000 kr., væri fáanleg vegna rekstrarins, en þær vonir hafi brugðist. Ferðaskrifstofan Wihlborg hafi aðeins starfað í nokkra daga, þar sem síð- asta ferð hafi verið farin 24. maí 1996, en eftir það hafi starfsemin verið stöðvuð. Farþegar, sem keypt höfðu farseðla um enska eða danska ferða- skrifstofu, og farþegar, sem verslað höfðu við Vilborg ferðaskrifstofu, hafi orðið fyrir tjóni vegna vanefnda. Kröfum hafi verið lýst til samgönguráðu- neytisins til greiðslu af tryggingarfénu, og liggi fyrir kröfuskrá. Stefnandi kveðst á engan hátt tengjast þeim ferðaskrifstofum, sem hér um ræði. Hún eigi engra hagsmuna að gæta í umræddum félögum og ferða- skrifstofum og hafi ekki haft hugmynd um starfsemi þeirra. Hlutabréf í sinni eigu hafi verið sett að handveði án heimildar. Stefnandi kveðst vera eigandi eftirtalinna tuttugu hlutabréfa, sem sett voru að handveði til samgönguráðuneytisins með yfirlýsingu, dags. 17. maí 1996: Nr. bréfs — Nafn hlutafélags Nafnverð Kaupgengi Söluverð 4—-3090 Sæplast hf. 9.950 4,55 45.273 2627 Sæplast hf. 49.500 4,55 225.225 2491 Sæplast hf. 50.000 4,55 227.500 482 Ísl. sjávarafurðir hf. 100.000 28 280.000 6-929 Útgfél. Akureyrar hf. 15.760 4,1 64.616 6-925 Útgfél. Akureyrar hf. 15.240 4,1 62.484 872 4-3721 Útgfél. Akureyrar hf. 3.100 4,1 12.710 4—-5541 Útgfél. Akureyrar hf. 6.820 4,1 21.062 182376 Hf. Eimskipafél. Íslands 101.250 6,16 623.700 143258 Hf. Eimskipafél. Íslands 162.000 6,16 997.920 64344 Hf. Eimskipafél. Íslands 60.000 6,16 369.600 162369 Hf. Eimskipafél. Íslands 31.000 6,16 498.960 243693 Hf. Eimskipafél. Íslands 66.756 6,16 411.217 222750 Hf. Eimskipafél. Íslands 60.688 6,16 373.838 55342 Hf. Eimskipafél. Íslands 50.000 6,16 308.000 202673 Hf. Eimskipafél. Íslands 50.625 6,16 311.850 F 65 Grandi hf. 27.610 35 96.635 D 522 Grandi hf. 251.000 3,5 878.500 E-45 Grandi hf. 25.100 3.5 87.850 5803 Hampiðjan hf. 27.654 3,95 109.233 Samtals nemi söluverð 17. maí 1996 6.013.073 kr. Samkvæmt yfirlýsingu, dags. 17. maí 1996, um handveðssetninguna hafi Hilmar Á. Hilmarsson afhent stefndu hlutabréfin „samkvæmt meðfylgjandi umboði“. Í raun hafi það verið Hilmar Kristjánsson, sem afhenti bréfin, þar sem Hilmar yngri hafi verið erlendis. Umrætt umboð sé á ensku, dags. 21. ágúst 1993. Umboðið sé almennt og heimili umboðsmanni að sjá um við- skiptasamninga fyrir umbjóðanda sinn og auk þess nánar tiltekna ráðstöf- un, sem sé sérstaklega tilgreind í umboðinu. Hlutabréfin séu hins vegar sett að veði vegna viðskipta, sem séu stefnanda óviðkomandi. Stefnandi hafi verið grandlaus um handveðssetninguna, þar til henni var tilkynnt um hana með símtali til Bandaríkjanna 12. júní 1996. Daginn eftir hafi borist skrifleg tilkynning frá stefnda samgönguráðuneytinu um málið, þar sem m. a. hafi verið tilkynnt, að ráðstöfun bréfanna stæði fyrir dyrum. Hafi stefnandi farið þess á leit, að málinu yrði frestað, þar til hún kæmi til Íslands um miðjan júlí. Þegar stefnandi kom til Íslands, hafi verið haldinn fundur með fulltrúum samgönguráðuneytisins 18. og 22. júlí 1996. Af hálfu ráðuneytisins hafi tveir starfsmenn þess setið fundinn, og hafi annar þeirra verið Helgi Jóhannes- son lögfræðingur. Auk þess hafi ráðuneytið leitað til sjálfstætt starfandi lög- manns sér til aðstoðar, Kristjáns Þorbergssonar hrl. Stefnandi hafi ekki haft lögfræðing sér til aðstoðar, enda hafi hún ekki haft tækifæri til að ráðfæra sig við lögmann um málið. Hins vegar hafi bróðir stefnanda, Hilmar Krist- jánsson, setið fundinn. Í minnispunktum stefndu frá fundinum komi fram, að Hilmar Kristjánsson hafi óskað eftir fresti til að leysa til sín bréfin, þar sem fyrir dyrum stæði að selja fyrirtæki hans, Kvótamarkaðinn. Á fundi 22. 873 júlí hafi verið lögð fyrir stefnanda yfirlýsing, sem samin hafði verið af full- trúum ráðuneytisins eða lögmanni þess og undirritun hennar gerð að skil- yrði fyrir frekari fresti í málinu. Hafi stefnandi ekki séð annan kost í stöð- unni en skrifa undir yfirlýsinguna til þess að fá frest til að endurheimta bréfin. Stefnandi kveðst hafa orðið fyrir miklu áfalli, þegar hún frétti af veðsetn- ingu bréfanna. Um sé að ræða mikil verðmæti, sem stefnandi hafi safnað með ráðdeild á mörgum árum. Um sé að tefla hlutabréf í sterkum íslensk- um fyrirtækjum, trausta fjárfestingu, sem gefið hafði góða ávöxtun. Það hafi verið stefnanda mikið kappsmál að koma í veg fyrir, að hlutabréfunum væri ráðstafað með þeim hætti, sem ráðuneytið hafði tilkynnt. Af ástæðum, sem nánar greini í aðilaskýrslu stefnanda, hafi hún verið í miklu uppnámi, þegar fundurinn var haldinn. Hún hafi ekki gert sér grein fyrir réttarstöðu sinni og ekki skilið, um hvað málið fjallaði, og hafi ekki þekkt til íslenskra réttarreglna. Hún hafi staðið í þeirri trú, að bróðursonur sinn, sem lagt hafi bréfin fram í óleyfi sem tryggingu, og faðir hans gætu afl- að fjár til að leysa bréfin úr veðböndunum, ef nægur tími gæfist. Fyrir liggi, að hlutabréfin hækkuðu verulega í verði frá handveðssetn- ingardegi fram að 14. ágúst 1996, er frestur rann út til að innleysa bréfin. Fyrir liggi útreikningur á söluverðmæti bréfanna frá verðbréfasjóði Íslands- banka, annars vegar miðað við 14. ágúst 1996 og hins vegar 4. september. Hafi söluverðmæti bréfanna hækkað um rúma eina milljón króna á þessum tíma. Málsástæður stefnanda. Stefnandi rökstyður kröfur sínar á eftirfarandi hátt: Handveðssetning hlutabréfa í eigu stefnanda 17. maí 1996 hafi farið fram án sinnar heimildar og án þess að fullnægjandi umboð lægi fyrir. Fyrirliggj- andi almennt umboð nái ekki til að setja hlutabréf í eigu stefnanda til tryggingar skuldbindingum og rekstri henni óviðkomandi. Um sé að ræða rekstur þriðja aðila, sem stefnandi tengist ekki með neinum hætti. Stefndu hafi verið eða mátt vera um það kunnugt, að stefnandi tengdist ekki þeim aðilum, sem stóðu að ferðaskrifstofurekstrinum, neinum hagsmunabönd- um. Stefndu hafi verið í lófa lagið að leita sérstakrar staðfestingar hjá stefn- anda fyrir veðsetningunni eða að krefjast þess, að fyrir lægi sérstakt umboð til veðsetningarinnar. Því sé haldið fram, að umboðsmaður hafi farið út fyr- ir umboð sitt með afhendingu bréfanna og að stefnda samgönguráðu- neytinu hafi verið eða mátt vera það kunnugt. Ráðstöfun bréfanna falli ekki innan umboðsins og sé því ekki skuldbindandi, sbr. gagnályktun frá 10. gr. 1. nr. 7/1936. Stefnandi telur, að yfirlýsing, dags. 22. júlí 1996, feli ekki í sér eftirfarandi 874 samþykki fyrir handveðssetningunni samkvæmt orðanna hljóðan. Þar sé aðeins lýst málsatvikum með hlutlægum hætti og gerð grein fyrir fyrirætlun ráðuneytisins. Í undirskrift stefnanda felist, að hún geri sér grein fyrir máls- atvikum og fái frest til að leysa bréfin úr veðböndum, ef kostur sé. Því sé mótmælt með vísan til 36. gr. 1. nr. 7/1936, sbr. |. nr. 11/1986, að yfirlýsingin verði skilin á þann hátt, að stefnandi hafi skuldbundið sig til að hlíta veð- setningunni að öllu eða einhverju leyti. Ef litið sé til stöðu þeirra aðila, sem að yfirlýsingunni stóðu, og til þeirra aðstæðna, sem fyrir voru, þegar yfirlýs- ingin var gefin, sé það ósanngjarnt og andstætt lögum, að stefnandi verði við hana bundin um handveðssetningu hlutabréfanna. Þar sem stefndi hafi ráðstafað hlutabréfunum til þriðja aðila og geti ekki skilað þeim stefnanda aftur, sé þess krafist, að stefnda verði gert að bæta stefnanda það tjón, sem af ráðstöfuninni hafi hlotist. Tjón stefnanda sé markaðsverð bréfanna, þegar þau voru seld gegn vilja stefnanda dagana 1.-11. október 1996. Heildarsöluandvirði þeirra að frá- dregnum 2% sölulaunum hafi numið 6.021.853 kr., en sölulaun hafi numið 120.437 kr. Samtals nemi tjónið því 6.142.290 kr. Á dskj. nr. 39 hafi upphaf- leg stefnufjárhæð verið lækkuð í 6.021.853 kr., en þar hafi fallið út krafa um greiðslu sölulauna, 120.437 kr. Var krafa því gerð um samtölu söluverðs og sölulauna við munnlegan málflutning, og kvað talsmaður stefnanda þá breytingu rúmast innan upphaflegrar kröfugerðar í stefnu og því ekki um eiginlega hækkun á dómkröfum að ræða. Telji dómstólar stefnanda bundna af handveðssetningunni, bendi stefn- andi á eftirfarandi málsástæður: Að tryggingin, að fjárhæð 6.000.000 kr., nái ekki til tryggingar annarra skuldbindinga en þeirra, sem stofnað sé til í nafni ferðaskrifstofunnar Vil- borgar. Því sé mótmælt, að tryggingunni sé ráðstafað til greiðslu krafna, sem til sé stofnað fyrir 17. maí 1996. Það leiði af ákvæðum laga nr. 117/1994 og reglugerðar nr. 281/1995, að tryggingin taki aðeins til rekstrar íslenskrar ferðaskrifstofu. Stefnandi minnir enn fremur á, að tryggingin sé aðeins til vara. Stór hluti þeirra krafna, sem ráðuneytið hyggist nota trygginguna til greiðslu á, sé vegna rekstrar danskrar ferðaskrifstofu, Wihlborg Rejser. Tryggingin sé þannig til vara, að fyrst þurfi að beina kröfum að dönsku ferðaskrifstof- unni, áður en hægt sé að krefja um greiðslu af tryggingunni. Stefnandi vísar til almennra reglna kröfu-, samninga-, skaðabóta- og eignarréttar og til laga nr. 7/1936 um samninga, umboð og ógilda löggern- inga. Um dagsektir vísar stefnandi til dómaframkvæmdar og lögvenju. 875 Málavaxtalýsing stefndu. Stefndu kveða dönsku ferðaskrifstofuna Wihlborg Rejser hafa hafið aug- lýsingar í dagblöðum á Íslandi um ódýra farmiða milli Íslands og Kaup- mannahafnar á vormánuðum 1996. Miðarnir hafi verið keyptir með greiðslukorti um síma eða með símgreiðslu á pósthúsum og bönkum. Þegar greiðslan hafði borist til Danmerkur, hafi menn fengið farseðlana senda í pósti. Samgönguráðuneytið hafi fengið spurnir af þessari starfsemi, sem hafi verið rekin án tilskilinna leyfa, og hafi verið leitað eftir svörum um starfsemina. Hafi þau fengist með bréfi frá 23. apríl 1996, dskj. nr. 3. Þar komi fram, að Wihlborg Rejser hefðu með höndum farmiðasölu í flugferðir milli Kaupmannahafnar og Keflavíkur. Fyrirtækið hefði starfsleyfi í Dan- mörku, og Bingó ehf. á Íslandi hefði umsjón með bókhaldi þess og eftirlit með bókunarkerfi; auk þess sæju starfsmenn Bingó ehf. um þjónustu við farþega á Keflavíkurflugvelli og hefðu eftirlit með auglýsingum ferðaskrif- stofunnar hér á landi. Wihlborg Rejser hefðu haft leyfi til ferðaskrifstofu- rekstrar í Danmörku, og því hefði verið talið óþarft að sækja sérstaklega um leyfi hér á landi. Það hefði ekki verið hugmynd Bingós ehf. að sækja um leyfi fyrir ferðaskrifstofurekstri, en viðræður hefðu verið í gangi við íslensk- ar ferðaskrifstofur um ferðaþjónustu fyrir farþega Wihlborg Rejser. Samgönguráðuneytinu hafi síðan borist bréf, dags. 7. maí 1996, frá Helga Sigurðssyni hdl., dskj. nr. 20, þar sem tilkynnt sé, að Wihlborg Rejser hafi ákveðið að opna útibú hér á landi. Hafi ráðuneytið þá ritað lögmanninum bréf, dags. 9. maí 1996, dskj. nr. 4, þar sem ráðuneytið lýsi þeirri skoðun, að ferðaskrifstofunni væri óheimilt að veita þjónustu á Íslandi án tilskilinna leyfa og trygginga. Að loknum þessum bréfaskriftum hafi verið haldnir fundir í samgöngu- ráðuneytinu með málsaðilum, þar sem afstaða ráðuneytisins hafi verið ítrekuð. Umsókn um ferðaskrifstofuleyfi vegna Wihlborg Rejser sé dagsett 15. maí, dskj. nr. 22. Sem trygging hafi verið lögð fram bankabók með inn- stæðu að fjárhæð tvær milljónir króna svo og að handveði hlutabréf að áætluðu verðmæti sex milljónir króna. Veðsetningu bréfanna hafi fylgt yfirlýsing Hilmars Á. Hilmarssonar, dskj. nr. 13. og umboð frá stefnanda, dskj. nr. 7. Í kjölfar þessa hafi verið gengið frá ferðaskrifstofuleyfi 21. maí 1996, dskj. nr. 23. Hinn 29. sama mánaðar hafi ráðuneytinu verið tilkynnt, að Wihlborg Rejser hefðu hætt öllum rekstri. Hafi ráðuneytið þá gengið að tryggingum til að greiða heimflutning farþega og kröfur vegna kaupa á farseðlum, sem ekki reyndist unnt að nýta. 876 Málsástæður stefndu og lagarök. Af hálfu stefndu var því mótmælt, að sú hækkun á kröfugerð stefnanda, sem fram kom við munnlegan málflutning, frá þeirri kröfugerð, sem fram kemur á dskj. nr. 39, kæmist að á þessu stigi málsins. Stefndu kveðast hafna málsástæðum stefnanda, sem hún reisir á kröfu sína um ógildingu handveðssetningarinnar, þ. e., að veðsetning þeirra hafi farið fram án heimildar og án fullnægjandi umboðs, enda hafi rekstur sá, sem bréfin voru sett að tryggingu fyrir, verið stefnanda óviðkomandi. Í fyrsta lagi feli umboð það, sem stefnandi veitti Hilmari Ágústi Hilm- arssyni, dskj. nr. 7, fullt og ótakmarkað umboð til Hilmars til að taka f. h. stefnanda ákvarðanir um hvers kyns viðskiptalegar gjörðir og þar með veð- setningu á hlutabréfum í eigu stefnanda. Í umboðinu sé engin takmörkun að þessu leyti. Í annan stað hafi stefnandi framan af aldrei vefengt heimildir þess, sem bréfin veðsetti, heldur hafi hún staðfest í samtölum við starfsmenn ráðu- neytisins, að Hilmar hefði haft umboð til þessara ráðstafana. Eftir að ráðu- neytið hafði tvívegis veitt stefnanda frest til að leysa út bréfin gegn greiðslu í peningum, fyrst til 15. júlí, en síðan til 15. ágúst 1996, og í ljós hafi komið, að fyrirætlanir aðstandenda Bingós ehf. um að útvega stefnanda fjármuni í því skyni væru óraunhæfar, þá hafi fyrst verið látið að því liggja með bréfi, dags. 28. ágúst, dskj. nr. 18, að upphafleg handveðssetning hefði verið ógild. Til að taka af öll tvímæli um þetta efni hafi stefnandi skrifað undir yfirlýsingu 22. júlí 1996, dskj. nr. 13, þar sem skýrt sé tekið fram, að hluta- bréfin hafi verið handveðssett fyrir hennar hönd. Um leið hafi stefnandi ítrekað, að Hilmar Á gúst Hilmarsson hefði umboð hennar til að taka við bréfunum, ef henni tækist að leysa þau til sín. Stefnandi virðist vera þeirrar skoðunar, að yfirlýsingin frá 22. júlí 1996 feli ekki í sér eftirfarandi samþykki fyrir handveðssetningunni, og vísi stefn- andi í því sambandi til ákvæða 36. gr. 1. nr. 7/1936. Sé jafnframt gefið í skyn, að stefnandi hafi verið þvinguð til að gefa út yfirlýsinguna og samgöngu- ráðuneytið misnotað aðstöðu sína gagnvart stefnanda. Þessu sé eindregið hafnað af hálfu stefnda. Yfirlýsingin frá 22. júlí 1996 taki eftir orðanna hljóðan af öll tvímæli um, að umboðsmaður stefnanda hafi haft heimild hennar til handveðssetningar hlutabréfanna. Samgönguráðuneytið hafi upphaflega fallist á ósk stefnanda um að fresta áformum um ráðstöfun bréfanna, þar til eftir að hún kæmi til landsins 12. júlí 1996. Nokkru eftir þann tíma hafi ráðuneytið haft frumkvæði að því, að haldinn var fundur með stefnanda, þar sem hún hafi óskað eftir því, að fresturinn yrði framlengdur til miðs ágústmánaðar. Af hálfu ráðuneytisins 877 hafi verið sérstaklega áréttað, að eftir þann tíma ætti það ekki annars úr- kosti en selja bréfin. Stefnandi hafi kveðið sig gera sér fullkomlega grein fyrir þessu og vera reiðubúna að staðfesta það skriflega. Hafi þá verið ákveðið, að ráðuneytið legði fram drög að yfirlýsingu þessa efnis, og myndu aðilar hittast að nýju 2. júlí. Af hálfu ráðuneytisins hafi verið vakin athygli á því, að á fyrri fundum í ráðuneytinu og við afhendingu bréfanna hefði Helgi Sigurðsson hdl. verið viðstaddur og sérstaklega verið spurt að því, hvort hann yrði aðila innan handar. Því hafi verið svarað, að ekki þyrfti að leita til hans um þetta mál. Að morgni 22. júlí hafi aðilar hist á fundi í ráðuneytinu. Drög að yfirlýs- ingu hafi verið lesin yfir, og í því sambandi hafi stefnandi sérstaklega verið innt eftir því, hvort Hilmar Á. Hilmarsson væri rétt tilgreindur umboðs- maður hennar og að honum mætti afhenda bréfin. Hafi hún staðfest það, en muni hafa bætt því við, að einu gilti, þótt bróðir sinn, Hilmar Kristjáns- son, tæki við þeim. Stefnandi og Hilmar Kristjánsson, sem með henni var á fundinum, hafi gert athugasemdir við eitt atriði í yfirlýsingunni, sbr. fundargerð á dskj. nr. 12. Af hálfu ráðuneytisins hafi verið fallist á athugasemdina, sbr. fskj. með dskj. nr. 13. Þeirri málsástæðu stefnanda, að samgönguráðuneytið hafi á einhvern hátt misnotað aðstöðu sína gagnvart stefnanda, sé með öllu mótmælt sem rangri, Ósannaðri og óviðeigandi. Af hálfu stefndu eru hafðar uppi sömu röksemdir gegn fyrstu varakröfu stefnanda og að framan eru raktar um ógildingarkröfu og aðalkröfu. Stefndu árétta með vísan til bréfs samgönguráðuneytisins á dskj. nr. 24, þess efnis, að ráðuneytið hafi fallist á ósk stefnanda um að takmarka kröfur sínar til andvirðis hlutabréfanna við sex milljónir króna, að stefnanda hafi verið afhent að nýju þau bréf, sem ekki þurfi að selja, til að greindu marki verði náð. Af hálfu stefnanda virðist eitthvað upp úr því lagt, að viðskipti „ferða- skrifstofunnar Vilborgar“ séu viðskipti sjálfstæðs aðila og að það hafi ein- hverja þýðingu í málinu. Þegar Wihlborg Rejser hugðust opna útibú á Ís- landi, hafi verið leitað eftir skráningu hjá íslenskum yfirvöldum, en til að fá skráningu í Þjóðskrá hafi þurft að tilgreina íslenskt heiti. Nafn dönsku ferðaskrifstofunnar hafi samkvæmt því verið talið vera Vilborg, og sé því hér um að ræða íslenskt heiti á dönskum aðila, en ekki sjálfstæðan íslensk- an aðila. Í því sambandi sé bent á dskj. nr. 6, þar sem tekin séu af tvímæli um, að hér sé um sama aðila að ræða. Því sé loks haldið fram í stefnu, að tryggingin hafi aðeins verið til vara, 878 án þess að það sé rökstutt frekar. Þessi skoðun stefnanda sé ekki í samræmi við skýr ákvæði 13. og 14. gr. laga um skipulag ferðamála nr. 117/1994. IV. Forsendur og niðurstaða. Fyrir dóminum gáfu skýrslu stefnandi, Erla Axelsdóttir, Hilmar Krist- jánsson, Hilmar Hilmarsson, Kristján Þorbergsson lögfræðingur og Helgi Jóhannesson lögfræðingur. Í upphafi aðalmeðferðar lagði lögmaður stefnanda fram dskj. nr. 39, sem felur í sér breytingar á stefnukröfum, m. a. til lækkunar aðalkröfu úr 7.274.801 kr. í 6.120.437 kr., ásamt dráttarvöxtum frá 11. október 1996 til greiðsludags, en til vara 4.283.424 kr. með sömu dráttarvöxtum. Við munn- legan málflutning gerði talsmaður stefnanda hins vegar kröfu um, að stefn- anda yrðu greiddar 6.143.000 kr. Talsmaður stefndu mótmælti þessari hækk- un frá fram lagðri breytingu á kröfugerðinni. Talsmaður stefnanda kvað breytinguna rúmast innan upphaflegrar kröfugerðar. Með framlagningu á dskj. nr. 39 kom fram bindandi yfirlýsing um lækkun kröfufjárhæðar. Sú fjárhæð varð því ekki hækkuð að nýju síðar í sama þing- haldi gegn andmælum stefndu án framhaldsstefnu, og gildir þá einu, þótt hún rúmist innan upphaflegrar kröfufjárhæðar. Kemur stefnandi því ekki að hærri kröfu en nemur fjárhæð skv. dskj. nr. 39. Ósannað er, að stefndu hafi vitað eða mátt ætla, að umdeild handveðs- setning bréfanna væri án vitundar og vilja stefnanda og félli utan þess um- boðs, sem hún hafði veitt Hilmari Hilmarssyni skriflega samkvæmt dskj. nr. 7, enda felst sú takmörkun á umboði hans ekki í orðalagi þess. Þá þykir orðalag umboðsins ekki gefa tilefni til fyrir stefndu að leita sérstaks um- boðs til veðsetningarinnar eða sérstakrar staðfestingar hjá stefnanda, svo sem m. a. er miðað við í stefnu, og þykir yfirlýsing Hilmars Hilmarssonar, dags. 17. maí 1996, á dskj. nr. 6, um ráðstöfun á bréfunum á þann hátt, sem gert var, þar sem vísað er til umboðs stefnanda, falla innan þeirrar ráðstöf- unarheimildar, sem umboðið felur í sér. Í skýrslugjöf stefnanda og Hilmars Hilmarssonar fyrir dómi kom m. a. fram, að stefnandi dró umboð Hilmars Hilmarssonar aldrei formlega til baka þrátt fyrir ætlaða heimildarlausa ráðstöfun hans á hlutabréfunum, en hins vegar mun faðir hans, Hilmar Kristjánsson, hafa afhent henni umboðið ásamt öðrum gögnum, sem hann geymdi fyrir hana í möppu, daginn, sem hún hélt af landi brott í júlí, án þess að hún hefði sérstaklega afturkallað umboðið. Hefur þannig ekkert komið fram, sem styðji þær fullyrðingar stefnanda, að umboðsmaður hennar hafi farið út fyrir það umboð, sem hún 879 hafði veitt honum, eða gert umdeildar ráðstafanir í andstöðu við vitund hennar og/eða vilja. Verður stefnandi að bera hallann af því, að sönnun skortir hér, en umboð það, sem hún veitti Hilmari Hilmarssyni, er almennt orðað og felur ekki í sér neinar takmarkanir á heimild hans til að ráðstafa umræddum hlutabréfum samkvæmt hljóðan sinni. Enn fremur er Ósannað, að stefndu hafi vitað eða mátt vita, að stefnandi hefði enga hagsmuni af þeim viðskiptum, sem bréfunum var ætlað að tryggja með veðsetningunni, og hefði þess vegna mátt ætla, að umboðs- maðurinn hefði farið út fyrir umboð sitt. Stefnandi bar ekki fyrir sig ætlað heimildarleysi Hilmars Hilmarssonar, fyrr en ljóst var, að hún myndi ekki geta leyst út bréfin, en þá voru liðnir um tveir mánuðir, frá því að hún kveðst hafa vitað um ráðstöfun bréfanna. Þá kemur fram í yfirlýsingu, dags. 22. júlí 1996, á dskj. nr. 13, að stefnandi tilgreinir Hilmar Hilmarsson sem umboðsmann sinn, þar sem hún felur stefndu að afhenda honum bréfin, ef fyrirætlun hennar um að leysa þau til sín skyldi takast. Í þeirri yfirlýsingu felst enn fremur staðfesting stefnanda á fyrra umboði Hilmars Hilmarssonar og þeim aðgerðum, sem hann gerði í krafti þess umboðs. Liggur fyrir í málinu, að stefnanda var kynnt efni þess- arar yfirlýsingar á fundi í samgönguráðuneytinu 18. júlí, og verður því að telja, að hún hafi haft nægan fyrirvara til að kynna sér þýðingu slíkrar yfirlýsingar og jafnframt að leita lögfræðiaðstoðar, ef hún hefði talið þess þörf. Hefur ekkert komið fram í málinu, sem styður það, að stefnandi hafi verið beitt óeðlilegum þrýstingi af hálfu stefndu við gerð og undirritun yfir- lýsingarinnar eða að önnur atriði hafi komið til greina á þeim tíma eða komið til síðar, sem valdi því, að yfirlýsingin verði metin óskuldbindandi á grundvelli 36. gr. Í. nr. 7/1936. Gögn málsins bera með sér, að ferðaskrifstofan Vilborg og Wihlborg Rejser séu eitt og sama fyrirtækið. Er því hafnað kröfu stefnanda, sem heldur því fram, að um tvær sjálfstæðar ferðaskrifstofur sé að ræða. Ekki er fallist á, að það leiði af ákvæðum |. nr. 117/1994 eða rgl. nr. 281/ 1995, að tryggingin skuli aðeins taka til rekstrar íslenskrar ferðaskrifstofu. Þá er ekki fallist á, að tryggingin hafi átt að vera einhvers konar varatrygg- ing. Enn fremur er því sjónarmiði hafnað, að tryggingin sé eingöngu sett vegna krafna, sem stofnað var til eftir 17. maí 1996, og verður slík niður- staða ekki leidd af ákvæðum framangreindra laga og/eða reglugerðar. Við upphaf aðalmeðferðar málsins lagði talsmaður stefnanda fram ljósrit af símbréfi frá danska sendiráðinu í Reykjavík, þar sem fram kemur yfirlýs- ing sendiráðsins um það, að ferðaskrifstofan sé enn starfandi og ekki vitað til, að hún hafi verið tekin til gjaldþrotaskipta. Var stuðst við þessar upplýs- 880 ingar við munnlegan málflutning, án þess að sérstakrar bókunar væri krafist þar að lútandi, en því haldið fram, að óheimilt hefði verið að grípa til trygg- ingarfjárins, með vísan til 13. gr. |. nr. 117/1994. Af hálfu stefndu var lagt fram endurrit af auglýsingu frá samgönguráðu- neytinu vegna stöðvunar á starfsemi dönsku ferðaskrifstofunnar Wihlborg Rejser hér á landi, og kemur þar fram, að hætt hafi verið við allt leiguflug á vegum hennar hér. Þykir rekstrarstöðvun á þessum hluta starfseminnar fullnægja skilyrðum 13. gr. |. nr. 117/1994, svo að nota megi tryggingarféð til endurgreiðslu fjár og til greiðslu kostnaðar vegna heimflutnings við þær að- stæður. Samkvæmt framansögðu er kröfum stefnanda hafnað. Eftir atvikum þykir rétt, að aðilar beri hvor sinn kostnað af málinu. Sigríður Ólafsdóttir héraðsdómari kvað upp dóminn. Dómsorð: Stefndu, samgönguráðuneyti og fjármálaráðuneyti, skulu vera sýknir af öllum kröfum stefnanda, Erlu Axelsdóttur, í máli þessu. Aðilar beri hvor sinn kostnað af málinu. 881 Fimmtudaginn 5. mars 1998. Nr. 310/1997. — Kan ehf. (Jón Steinar Gunnlaugsson hrl., Stefán Geir Þórisson hdl.) gegn íslenska ríkinu (Jón G. Tómasson hrl.) og gagnsök Stjórnarskrá. Þjónustugjöld. Fiskveiðar. Eftirlit. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 24. júlí 1997. Hann krefst þess aðallega, að viðurkennt verði með dómi, að sér sé óskylt að hafa eftirlitsmann frá Fiskistofu um borð í m/s Kan, BA-101, þann tíma, sem skipið er að veiðum á deilisvæði, merktu 3M („Flæmska hattinum“), samkvæmt viðauka III við samning um framtíðarsamvinnu ríkja um fiskveiðar á Norðvestur-Atlantshafi, sem undirritaður var í Ottawa 24. október 1978 („NAFO-samning- inn“). Til vara krefst hann þess, að veitt verði viðurkenning fyrir því, að Fiskistofu sé óheimilt að hafa víðtækara eftirlit með þessum veiðum skipsins en heimilt er að hafa með veiðum íslenskra skipa, sem veiðar stunda innan íslenskrar lögsögu. Þá krefst hann þess, að gagnáfrýjandi verði dæmdur til að greiða sér 2.340.900 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Hl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 882.900 krónum frá 29. ágúst 1996 til 6. mars 1997, en af 2.340.900 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Loks krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 12. sept- ember 1997. Hann krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms að öðru leyti en því, að hann verði sýknaður af öllum kröfum aðaláfrýjanda. Þá krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann verulegrar lækkunar á fjárkröfum aðaláfrýjanda í framhaldssök, en aðaláfrýjandi verði allt að einu dæmdur til greiðslu málskostnaðar. 882 1. Eins og fram kemur í hinum áfrýjaða dómi, setti sjávarútvegsráð- herra 28. desember 1995 reglugerð nr. 676/1995 um veiðar íslenskra skipa utan fiskveiðilandhelgi Íslands. Var hún sett samkvæmt ákvæðum laga nr. 34/1976 um veiðar íslenskra skipa utan fiskveiði- landhelgi Íslands. Í 11. kafla reglugerðarinnar er fjallað um veiðar íslenskra skipa á Norðvestur-Atlantshati. Í 3. og 4. mgr. 8. gr. reglu- gerðarinnar er kveðið á um það, að eftirlitsmaður á vegum Fiski- stofu skuli vera um borð í hverju skipi, sem veiðir á samningssvæð- inu frá 1. janúar 1996 og þar til annað verður ákveðið af sjávarút- vegsráðuneytinu. Skal útgerð sjá eftirlitsmönnunum fyrir fæði og aðstöðu, meðan þeir eru við eftirlitsstörf um borð. Þá er skipstjór- um skylt að veita eftirlitsmönnunum endurgjaldslaust alla þá starfs- aðstöðu og aðstoð, sem þeim er nauðsynleg í starfi sínu, meðal ann- ars greiðan aðgang að fjarskiptatækjum, staðsetningartækjum og kortum. Aðaláfrýjandi taldi reglugerð þessa ekki hafa nægilega lagaheimild og bar það undir Héraðsdóm Reykjavíkur með stefnu, sem lögð var fram í dómi 9. maí 1996. Áður en dómur gekk, voru tvívegis sett ný lög, sem snertu sakarefni málsins. Lög nr. 88/1996 um eftirlit með fiskveiðum utan lögsögu Íslands tóku gildi 14. júní 1996, og lög nr. 151/1996 um fiskveiðar utan lögsögu Íslands tóku gildi 30. desember 1996. Með síðarnefndu lögunum voru fyrrnefndu lögin felld úr gildi svo og lög nr. 34/1976. Aðaláfrýjandi höfðaði framhaldssakir til þess að koma að nýjum kröfum, og voru þær þingfestar 19. september 1996 og 6. mars 1997. Í greinargerð aðaláfrýjanda fyrir Hæstarétti kemur fram, að viðurkenningarkröfur hans taki eingöngu til tímans eftir 1. janúar 1997. Vegna fyrri tíma, frá 16. febrúar 1996 og til ársloka það ár, ger- ir hann kröfu um greiðslu á kostnaði vegna dvalar eftirlitsmanns um borð í skipi hans. Hann kveður þó málsgrundvöllinn eftir sem áður vera hinn sama og verið hafði frá upphafi, það er, að veiðieftirlit gagnáfrýjanda á „Flæmska hattinum“ hefði verið ólögmætt gagn- vart sér. Il. Lög nr. 151/1996 eru heildarlög um fiskveiðar utan lögsögu Ís- lands. Í 8. gr. laganna eru ákvæði um veiðieftirlit. Þar segir í 1. mgr., 883 að eftirlitsmönnum Fiskistofu sé heimilt að fara í eftirlitsferðir með íslenskum skipum við veiðar utan íslenskrar lögsögu og að ákvæði laga um stjórn fiskveiða og laga um fullvinnslu botnfisksafla um borð í veiðiskipum skuli gilda um eftirlit með framkvæmd laganna, eftir því sem við eigi. Auk þess skuli ráðherra með reglugerð gera íslenskum skipum að sæta því eftirliti, sem kveðið sé á um í samn- ingum, sem Ísland sé aðili að. Í 7. mgr. kemur fram, að hafi íslensk stjórnvöld á grundvelli milliríkjasamnings eða með öðrum skuld- bindandi hætti samið um, að eftirlit með veiðum fiskiskipa úr stofni, sem eingöngu veiðist utan lögsögu Íslands, skuli vera með þeim hætti, að um borð í hverju fiskiskipi starfi eftirlitsmaður, skuli út- gerðir skipa, sem veiðar stunda úr þeim stofni, greiða 15.000 krónur fyrir hvern dag, er skipið stundar þær veiðar. Þá segir í 8. mgr., að útgerð skips skuli greiða fæði veiðieftirlitsmanna og sjá þeim endur- gjaldslaust fyrir aðstöðu, meðan þeir stunda eftirlitsstörf um borð. Snýst ágreiningur máls þessa um grundvöll 8. mgr. 8. gr. laganna og þær kröfur um fæði og aðstöðu eftirlitsmanna, sem á því ákvæði eru reistar. Samkvæmt framansögðu er í lögum nr. 151/1996 ótvíræð heimild til að haga veiðieftirliti utan lögsögunnar með þeim hætti, sem nú er gert. Þótt veiðieftirlit þetta leggi nokkrar kvaðir á alla þá, sem stunda slíkar veiðar, verður ekki talið, að með því sé takmarkað frelsi manna til að stunda atvinnu, svo að brjóti gegn 1. mgr. 75. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944. sbr. 13. gr. stjórnskip- unarlaga nr. 97/1995. Þá hefur ekki heldur verið sýnt fram á það, að viðvera eftirlitsmanna á þann veg, sem hér um ræðir, sé til þess fall- in að raska friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu, sem kveðið er á um í 71. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 9. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/ 1995. Aðaláfrýjandi byggir einnig á því, að það standist ekki að stjórn- lögum að koma löggæslu og eftirliti fyrir með þeim hætti, að sá, sem eftirliti sæti hverju sinni, skuli bera af því kostnaðinn. Það brjóti í bága við reglur um jafnrétti borgara fyrir lögum samkvæmt 65. gr. stjórnarskrár, sbr. 3. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/1995, og feli í sér skattlagningu, sem þurfi að fullnægja ákvæði 1. mgr. 77. gr. stjórnar- skrár, sbr. 15. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/1995. Eins og að framan er rakið, er í 8. gr. laga nr. 151/1996 kveðið á um það, að útgerð 884 skips skuli greiða fæði eftirlitsmanns og sjá honum fyrir endur- gjaldslausri aðstöðu um borð. Verður ekki litið svo á, að þetta ákvæði falli undir fyrirmæli laga um almenna tekjuöflun ríkissjóðs. Hér er hins vegar um að ræða ákveðna tilhögun á endurgjaldi vegna veittrar þjónustu, og er því ætlað að standa undir kostnaði að hluta við veiðieftirlitið. Útgerðarmenn hafa beina hagsmuni af eftirlitinu, sem er í þágu útvegsins og í samræmi við ákvæði laga um stjórn fiskveiða. Ekki er fram komið, að gjaldtakan í heild hafi verið meiri en kostnaði við eftirlitið nam. Gjaldið nær til allra, sem eins er ástatt um, og brýtur því hvorki gegn 65. gr. né 77. gr. stjórnar- skrárinnar. Samkvæmt framansögðu er aðalkröfu aðaláfrýjanda hafnað. II. Aðaláfrýjandi krefst til vara viðurkenningar á því, að Fiskistofu sé Óheimilt að hafa víðtækara eftirlit með veiðum skips síns á „Flæmska hattinum“ en heimilt er að hafa með veiðum íslenskra skipa, sem stunda veiðar innan íslenskrar lögsögu. Í 3. mgr. 17. gr. laga nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða og 6. gr. laga nr. 54/1992 um fullvinnslu botnfisksafla um borð í veiðiskipum er gert ráð fyrir því, að eftirlitsmenn séu um borð í fiskiskipum um takmarkaðan tíma í senn og útgerðinni gert skylt að sjá þeim fyrir aðstöðu um borð og greiða kostnað, sem af dvöl þeirra leiðir. Er eftirlit það, sem kveðið er á um í lögum nr. 151/1996, umfangsmeira, og telur aðaláfrýjandi, að í þessu felist brot á jafnræðisreglu ís- lenskrar stjórnskipunar. Samkvæmt 1. mgr. 8. gr. laga nr. 151/1996 skal ráðherra með reglu- gerð gera íslenskum skipum að sæta því eftirliti, sem kveðið er á um í samningum, sem Ísland er aðili að. Lög nr. 48/1979 heimila sjávar- útvegsráðherra að setja reglur um framkvæmd samnings frá 24. október 1978 um framtíðarsamvinnu ríkja um fiskveiðar á Norð- vestur-Atlantshafi (NAFO), en samningurinn er prentaður sem fylgiskjal með lögunum. Samkvæmt $. tl. 11. gr. samningsins segir, að fiskveiðinefnd, sem stofnað var til með samningnum, geti sam- þykkt tillögur um alþjóðlegar ráðstafanir varðandi stjórnun og eftir- lit innan umráðasvæðisins í þeim tilgangi að tryggja á því svæði 885 framkvæmd samningsins og þeirra ráðstafana, sem í gildi eru sam- kvæmt honum. Á ársfundi nefndarinnar í september 1995 var sam- þykkt, að árin 1996 og 1997 væri samningsríkjum NAFO skylt að hafa eftirlitsmann um borð í hverju skipi, sem haldið væri til veiða á samningssvæðinu. Hér er um fjarlæg mið að ræða, þar sem allt önn- ur aðstaða er til eftirlits en innan landhelgi. Hlýtur það að fara eftir aðstæðum hverju sinni, hvernig eftirliti er háttað og hvaða fyrirhöfn er því samfara. Eftirlitið tekur jafnt til allra, sem veiðar stunda á þessum miðum. Verður því ekki talið, að það feli í sér ólögmæta mismunun, og er varakröfu aðaláfrýjanda hafnað. IV. Aðfararkröfur aðaláfrýjanda eru samkvæmt tveimur reikningum, sem hann hefur gert á hendur gagnáfrýjanda vegna dvalar eftir- litsmanna um borð í skipi hans. Síðari reikningurinn er vegna fæðis og gistingar fyrir eftirlitsmann í sex veiðiferðum um borð í m/s Kan, BA 101, á tímabilinu 15. júní til 19. desember 1996, samtals í 180 daga. Fæðis- og gistikostnaður er miðaður við auglýsingu ferða- kostnaðarnefndar ríkisins nr. 4/1995, 7.100 krónur á dag, og er starfsaðstaða og fjarskiptakostnaður metið á 1.000 krónur á dag, samtals 1.458.000 krónur. Eins og áður er fram komið, byggir aðaláfrýjandi kröfur sínar á því, að veiðieftirlitið á „Flæmska hattinum“ hafi verið ólögmætt gagnvart sér. Á þeim tíma, sem hér um ræðir, voru í gildi lög nr. 88/ 1996. Þau lög höfðu einungis að geyma eina efnisgrein, þar sem kveðið var á um eftirlit með veiðum íslenskra skipa utan íslenskrar lögsögu. Í frumvarpi til laganna voru upphaflega margar reglur um efnislegar takmarkanir á heimildum til veiða, sem gæfu tilefni til eftirlits, en við afgreiðslu málsins á Alþingi voru öll ákvæði frum- varpsins felld brott nema sú grein, sem fjallar um eftirlit með fram- kvæmd veiðanna. Lög nr. 88/1996 voru sett á stjórnskipulegan hátt, og var samstaða á Alþingi um afgreiðslu frumvarpsins og nauðsyn þess að hafa eftirlit með veiðunum. Sú grein laganna, sem eftir stóð, er efnislega og nánast orðrétt samhljóða 8. gr. laga nr. 151/1996. Með vísan til þess, sem greinir í 11. kafla að framan, er talið, að lög nr. 88/1996 veiti viðhlítandi lagaheimild fyrir því að hafa eftirlitsmenn frá Fiskistofu um borð í skipi aðaláfrýjanda. Er kröfu hans um 886 greiðslu kostnaðar vegna dvalar þeirra á tímabilinu frá 15. júní til 19. desember 1996 hafnað. Fyrri reikningur aðaláfrýjanda er vegna þriggja veiðiferða á tíma- bilinu 16. febrúar til 12. júní 1996, samtals 109 dagar, að fjárhæð 882.900 krónur, sem reiknuð er á sama hátt og gert var í reikningi vegna seinna tímabilsins. Á þeim tíma voru í gildi lög nr. 34/1976. Reglugerð nr. 676/1995, þar sem kveðið er á um eftirlitið og að út- gerð skuli sjá eftirlitsmönnum fyrir fæði og aðstöðu, meðan þeir eru við eftirlitsstörf um borð, var sett með heimild í þeim lögum. Í 1. mgr. Í. gr. laganna sagði, að sjávarútvegsráðherra setti með reglu- gerð þær reglur um veiðar íslenskra skipa utan fiskveiðilandhelgi Ís- lands, sem nauðsynlegar þættu, til þess að framfylgt yrði ákvæðum alþjóðasamninga, sem Íslendingar væru að gerast aðilar að, eða þeirra samninga, sem gerðir væru milli íslenskra og erlendra stjórn- valda. Samkvæmt 2. mgr. 1. gr. var ráðherra auk þess heimilt að setja aðrar þær reglur um þessar veiðar, sem honum þætti þurfa, svo sem til samræmingar við reglur þær, er giltu um veiðar íslenskra skipa í fiskveiðilandhelgi Íslands. Í lögunum voru engin ákvæði um gjaldtöku vegna eftirlitsins. Í bréfi sjávarútvegsráðuneytisins til aðaláfrýjanda 9. janúar 1996 er viðurkennt, að hvergi sé kveðið á um það í reglugerðinni, að fæði eftirlitsmanna skuli látið í té endur- gjaldslaust og að útgerðin geti gert Fiskistofu hæfilegan reikning fyrir því. Þá segir og í bréfinu, að því síður leiði það af ákvæðum reglugerðarinnar, að útgerð sé gert að bera annan kostnað vegna eftirlitsmanns, svo sem vegna launa hans eða ferðakostnaðar. Samkvæmt framansögðu er fallist á það með aðaláfrýjanda, að ekki hafi verið nægileg heimild í lögum nr. 34/1976 til að skylda hann til að greiða kostnað vegna fæðis og aðstöðu eftirlitsmanna um borð í skipi hans vegna tímabilsins fram til 14. júní 1996. Þykir endurgjald til hans vegna þess kostnaðar hæfilega ákveðið í héraðs- dómi, 200.000 krónur, með vöxtum, eins og í dómsorði greinir. Rétt þykir, að málskostnaður falli niður í héraði, en aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og segir Í dómsorði. 887 Dómsorð: Gagnáfrýjandi, íslenska ríkið, er sýkn af viðurkenningar- kröfum aðaláfrýjanda, Kans ehf. Gagnáfrýjandi greiði aðaláfrýjanda 200.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 29. ágúst 1996 til greiðsludags. Málskostnaður í héraði fellur niður. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda 150.000 krónur í máls- kostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 2. júlí 1997. I. Kan ehf., kt. 641095-2499, Síðumúla 34, Reykjavík, höfðaði mál þetta. sem var dómtekið 12. f. m., með stefnu, birtri 7. maí 1996, á hendur íslenska ríkinu. Krafa samkvæmt stefnu þessari var um það, að viðurkennt yrði með dómi, að stefnanda væri óskylt að hafa eftirlitsmann frá Fiskistofu um borð í m/s Kan, BA-101, þann tíma, sem skipið væri að veiðum á deilisvæði, merktu 3M („Flæmska hattinum“), samkvæmt viðauka II við samning um framtíðarsamvinnu ríkja um fiskveiðar á Norðvestur-Atlantshafi, sem undirritaður var í Ottawa 24. október 1978 („NAFO-samningur“), en Ís- land er aðili að honum, sbr. auglýsingu nr. 17 frá 29. desember 1978. Með samningnum er stefnt að samráði og samvinnu að bestu nýtingu og skyn- samlegri stjórnun og verndun fiskveiðiauðlinda á samningssvæðinu, og samþykktir um sameiginlegar aðgerðir eru bindandi ráðstöfun fyrir alla samningsaðila. Lög um framkvæmd samningsins eru nr. 48/1979, og er sjávarútvegsráðherra samkvæmt 1. gr. heimilað að setja reglur þar að lút- andi. Á fundi Norðvestur-Atlantshafsfiskveiðistofnunarinnar (NAFO) dag- ana 11.-15. september 1995 var samþykkt, að árin 1996 og 1997 skyldi samn- ingsríkjunum vera skylt að hafa eftirlitsmenn um borð í hverju skipi, sem yrði haldið til veiða á samningssvæðinu. Reglugerð nr. 676/1995 um veiðar íslenskra skipa utan fiskveiðilandhelgi Íslands var sett af sjávarútvegsráðherra 28. desember 1995. Í 11. kafla, sem ber fyrirsögnina „Ákvæði um veiðar íslenskra skipa á Norðvestur-Atlants- hafi“, eru ákvæði í 5.—14. gr. um ráðstafanir, sem miða að takmörkunum á veiðum og að eftirliti með þeim. Samkvæmt því, sem segir í 4. gr., gilda ákvæðin jafnframt um veiðar íslenskra skipa á því svæði, sem framan- greindur samningur tekur til, og er vísað til viðauka hans um skiptingu 888 svæðisins í vísindaleg og tölfræðileg undirsvæði, deilisvæði og undirdeili- svæði. Í bréfi, dags. 4. janúar 1996, sem var sent sjávarútvegsráðherra fyrir hönd stefnanda og Eri ehf., var tilkynnt, að á meðan lögfræðileg athugun stæði yfir á framangreindri reglugerð, yrði ekki tekið við eftirlitsmönnum frá Fiskistofu um borð í skipin Erik, BA-204, og skip stefnanda, Kan, BA-101. Engar athugasemdir væru hins vegar gerðar við venjulegt eftirlit af hálfu NAFO. Ekki verði séð, að hinn rýri lagatexti og þær réttarheimildir, sem vitnað sé til í reglugerðinni, veiti nægjanlega heimild til setningar margra ákvæða hennar, m. a. til þeirrar skattlagningar sem mælt sé fyrir um í 3. og 4. mgr. 8. greinar: „Frá 1. janúar 1996 og þar til annað verður ákveðið af sjávarútvegsráðu- neytinu, skal eftirlitsmaður á vegum Fiskistofu vera um borð í hverju skipi, sem veiðir á samningssvæðinu. Skal útgerð sjá eftirlitsmönnum á vegum Fiskistofu fyrir fæði og aðstöðu, meðan þeir eru við eftirlitsstörf um borð. Skipstjórum er skylt að veita eftirlitsmönnum samkvæmt þessari grein endurgjaldslaust alla þá starfsaðstöðu og aðstoð, sem þeim er nauðsynleg í starfi sínu, m. a. greiðan aðgang að fjarskiptatækjum, staðsetningartækjum og kortum.“ Í stefnu segir, að af hálfu sjávarútvegsráðuneytisins og Fiskistofu muni eftirlitsmenn hafa verið sendir utan á næstu dögum og staðið til að koma þeim um borð í skipin með atbeina strandgæsluskips frá Kanada. Hinn 7. janúar 1996 hafi skipstjórar skipanna Dalborgar, EA-317, Eriks, BA-204, og Kans, BA-101, sent skeyti til skipherra kanadíska strandgæsluskipsins, þar sem málið hafi verið skýrt og tekið fram, að skipin myndu ekki taka hina ís- lensku eftirlitsmenn um borð. Urðu þeir frá að hverfa við svo búið. Hinn 10. janúar 1996 var haldinn fundur um málið í sjávarútvegsráðuneytinu og því næst aflað lögfræðilegra álitsgerða, annars vegar lögmanna Félags út- hafsútgerða og hins vegar ríkislögmanns. Hinn 2. febrúar 1996, eftir að m/s Erik, BA-204, hafði lagt af stað til lands og Fiskistofu verið send tilkynning um það samkvæmt 7. gr. reglug. nr. 676/1995, var umboðsmanni þess skips og m/s Kans, BA-101, í Kanada tjáð, að kanadísk stjórnvöld myndu neita skipunum um heimild til að landa afla sínum í Kanada og skipta um áhafnir í kanadískri höfn. Ástæðu þessarar afstöðu kanadískra stjórnvalda tjáði umboðsmaðurinn vera þá, að neitað hefði verið að taka íslenska eftir- litsmenn um borð í þau. Segir í stefnu, að lögmaður stefnanda hafi samdæg- urs náð sambandi við aðstoðarmann sjávarútvegsráðherra, sem hafi sagt, að ráðuneytinu hefði verið kunnugt um, að kanadísk stjórnvöld hygðust beita skipin þessum þvingunum. Af hálfu stefnanda var óskað eftir atbeina ís- 889 lenskra stjórnvalda við að aflétta þeim. Aðstoðarmaðurinn hafi viljað fá um þetta formlegt erindi, og var það afhent að morgni laugardagsins 3. febrúar 1996. Að lokum segir, að mikið hafi legið á að fá afstöðu hinna kanadísku stjórnvalda breytt, þar sem m/s Erik, BA-204, var komið til hafnar og tekið að bíða afgreiðslu. Þegar er ljóst hafi orðið þriðjudaginn 6. febrúar 1996, að íslensk stjórnvöld vildu ekki ljá skipunum umbeðinn atbeina, hafi sjávarút- vegsráðherra verið tilkynnt, að útgerðirnar þyldu ekki þennan þrýsting og myndu taka eftirlitsmennina um borð. Lögmæti reglugerðarinnar yrði hins vegar borið undir íslenska dómstóla. Síðan þessir atburðir urðu, hafi skip stefnanda stundað veiðar á þessu svæði og haft eftirlitsmann frá Fiskistofu um borð allan tímann. Samkvæmt stefnu þessari er annars vegar vísað til þess, að ákvæði 3. og 4. mgr. 8. gr. reglugerðar nr. 676/1995 um eftirlitsmenn um borð í skipunum, sem sett var með heimild í 2. mgr. 1. gr. laga nr. 34/1976 um veiðar íslenskra skipa utan fiskveiðilandhelgi Íslands, hafi ekki fullnægjandi stoð í lögum til að geta talist gild með vísun til krafna stjórnskipunarlaga um jafnrétti borg- ara fyrir lögum, sjá 65. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 3. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/1995, sbr. einnig lög nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða og lög nr. 54/1992 um fullvinnslu botnfisksafla um borð í veiðiskipum: a) Ákvæði 3. mgr. 17. gr. laga nr. 38/1990: „Eftirlitsmönnum er heimilt að fara í veiðiferðir með fiskiskipum og að fara um borð í skip til athugunar á farmi og veiðarfærum. Enn fremur skal þeim heimill aðgangur að öllum vinnslusölum fiskverkana og birgðageymslum.“ b) Ákvæði 4. mgr. 18. gr. sömu laga: „Útgerð skips skal greiða fæði veiðieftirlitsmanna og sjá þeim endurgjaldslaust fyrir að- stöðu, meðan þeir stunda eftirlitsstörf um borð.“ c) Ákvæði 6. gr. laga nr. 54/1992: „Eftirlitsmaður eða eftirlitsmenn skulu vera um borð í fiskiskipi, sem leyfi hefur til fullvinnslu botnfisks, fyrstu sex mánuðina, eftir að leyfi er veitt í fyrsta sinn. Eftir þann tíma skal eftirlitsmaður vera um borð, eftir því sem ástæða er talin til hverju sinni af veiðieftirliti sjávarútvegsráðu- neytisins. Skal útgerð sjá eftirlitsmönnum fyrir fæði og aðstöðu, meðan þeir eru við eftirlitsstörf um borð. Þá skal útgerð skips greiða allan kostnað, sem hlýst af veru eftirlitsmanna um borð.“ Í annan stað er skírskotað til þess, að það fari gegn þeirri vernd, sem fel- ist í 71. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 9. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/1995, að skylda stefnanda til að hýsa eftirlitsmenn ríkisins um borð í skipi sínu á þann hátt, sem hin umdeildu reglugerðarákvæði ákveði. Með framhaldsstefnu, þingfestri 5. september 1996, jók stefnandi við nýj- um kröfuliðum. Annars vegar krafðist hann þess til vara, að viðurkennt yrði með dómi, að Fiskistofu væri óheimilt að hafa víðtækara eftirlit með 890 umræddum veiðum m/s Kans, BA-101, en heimilt sé að hafa með veiðum ís- lenskra skipa innan lögsögunnar. Hins vegar var á grundvelli reiknings, sem sendur var sjávarútvegsráðuneytinu 29. júlí 1996, gerð krafa um skaðabæt- ur, að fjárhæð 882.900 krónur, með dráttarvöxtum frá 29. ágúst 1996 til greiðsludags. Í framhaldsstefnu þessari er vísað til þess, að eftir höfðun málsins hafi verið sett lög nr. 88/1996 um eftirlit með fiskveiðum utan lögsögu Íslands. Af hálfu stefnanda sé ekki talið, að þau lög veiti stefnda viðhlítandi heimild til þess að hafa eftirlitsmann frá Fiskistofu um borð í skipi stefnanda. Hvað sem öðru líði, megi ekki vegna reglna íslenskrar stjórnskipunar um jafnrétti borgara fyrir lögum samkvæmt 65. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 3. gr. stjórn- skipunarlaga nr. 97/1995, gera útgerðum úthafsveiðiskipa að sæta þungbær- ara eftirliti með veiðum en gildi um veiðar innan lögsögunnar. Þess vegna sé haldið fast við viðurkenningarkröfuna, sem gerð hafi verið í frumstefnu, en við hana síðan aukið framangreindri varakröfu, og taki viðurkenningar- kröfurnar til tímabilsins eftir setningu laga nr. 88/1996. Vegna setningar laga þessara sé rétt að gera kröfu um skaðabætur vegna þess kostnaðar, sem stefnandi hafi haft af dvöl eftirlitsmanna um borð í m/s Kan, BA-101, þar til þau hafi gengið í gildi 15. júní 1996. Stefnandi jók enn við kröfur sínar með framhaldsstefnu, sem þingfest var 6. mars 1997. Krafðist hann nú viðurkenningar á því, ef talið yrði, að varnaraðila væri heimilt að hafa eftirlitsmenn um borð í skipi stefnanda, a) að óheimilt væri að krefja stefnanda um greiðslu kostnaðar við þetta og b) að stefnandi ætti rétt á, að stefndi greiddi honum þann kostnað, sem hann hefði af þessu. Í öðru lagi var á grundvelli reiknings, dags. 31. 12. 1996, á hendur sjávarútvegsráðuneytinu krafist greiðslu skaðabóta, að fjárhæð 1.458.000 kr., með dráttarvöxtum frá 6. mars 1997 til greiðsludags. Skaða- bótakrafa stefnanda nam þá samtals 2.340.900 kr. með dráttarvöxtum sam- kvæmt II. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 882.900 kr. frá 29. ágúst 1996 til 6. mars 1997, en af 2.340.900 kr. frá þeim degi til greiðsludags. Í þessari framhaldssök vísar stefnandi til þess, að eftir þingfestingu fyrri framhaldssakar hafi lög nr. 34/1976 og lög nr. 88/1996 verið felld úr gildi með lögum nr. 151/1996, sem tekið hafi gildi 1. janúar 1997. Jafnframt hafi 28. desember 1996 verið sett reglugerð nr. 685/1996, sem síðar hafi verið breytt með reglugerð nr. 28/1997, um úthlutun veiðiheimilda á Flæmingja- grunni. Með þessum lagabreytingum hafi enn að nýju verið breytt réttar- ástandinu á því sviði, sem um sé fjallað í málinu. Þetta valdi því, að ekki sé lengur unnt að gera viðurkenningarkröfu vegna tímabilsins fram að gildis- töku hinna nýju laga. Því sé í framhaldssök þessari gerð krafa um skaða- 891 bætur vegna þess kostnaðar, sem stefnandi hafi haft af dvöl eftirlitsmanna um borð í m/s Kan, BA-101, í gildistíð laga nr. 88/1996, frá 15. júní 1996 til loka þess árs. Af hálfu stefnda var þess krafist, að viðurkenningarkröfum stefnanda samkvæmt stafliðum a) og b) í hinni síðari framhaldssök yrði vísað frá dómi. Með úrskurði dómsins, upp kveðnum 28. apríl 1997, var fallist á þá kröfu. Jafnframt var skaðabótakröfu stefnanda vísað frá dómi af sjálfsdáð- um. Gerð var athugasemd við lítils háttar misræmi um dagafjölda, sem eftirlitsmenn hefðu verið um borð í m/s Kan, annars vegar samkvæmt reikningum stefnanda og hins vegar samkvæmt reikningum frá Fiskistofu vegna kostnaðar við veiðieftirlit árið 1996, en kröfunni var vísað frá með þessum rökstuðningi: „„... er skaðabótakrafa stefnanda sett fram, án þess að tilraun sé gerð til að gera grein fyrir því tjóni, sem henni er ætlað að bæta. Við svo búið varð raunhæfum vörnum ekki við komið. Af þessu leiðir, að viðhlítandi grunn skortir fyrir því, að dómur verði lagður á kröfu þessa“. Úrskurðurinn var kærður til Hæstaréttar Íslands. og gekk dómur í málinu 28. maí 1997 (mál nr. 198/1997). Niðurstaða héraðsdóms um frávísun viður- kenningarkrafna stefnanda (sóknaraðila) í a- og b-lið í síðari framhaldssök var staðfest. Um skaðabótakröfuna segir, að hún „sé ekki svo skýr sem æskilegt væri. Hins vegar verður ekki talið, að annmarki á þessum málatil- búnaði sóknaraðila sé slíkur, að ekki megi bæta úr honum við aðalmeðferð málsins í héraði“. Í dómsorði er „lagt fyrir héraðsdómara að taka til efnis- meðferðar skaðabótakröfur sóknaraðila á hendur varnaraðila, íslenska rík- inu. Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður“. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru í samræmi við það, sem að framan greinir: viðurkenningarkröfur, aðal- og vara-, eins og þær voru settar fram í frumstefnu og fyrri framhaldsstefnu, og skaðabótakrafa, eins og hún var sett fram í síðari framhaldsstefnu, sbr. einnig fyrri framhaldsstefnu. Þá er þess krafist, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað að skaðlausu. Af hálfu stefnda er krafist sýknu af kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hendi hans. II. A. Rök stefnanda fyrir viðurkenningarkröfum: a) Það fer gegn þeirri vernd, sem felst í 71. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 9. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/1995, að skylda stefnanda til að hýsa eftir- litsmenn ríkisins um borð í skipum sínum með þeim hætti, sem hér um ræð- ir. 892 b) Það fær ekki staðist að réttum stjórnlögum að koma löggæslu og eftir- líti fyrir með þeim hætti, að sá, sem eftirliti sætir hverju sinni, skuli bera af því kostnaðinn. Brýtur þetta fyrirkomulag í bága við reglur stjórnskipunar- laga um jafnrétti borgara fyrir lögum, sjá einkum 65. gr. stjórnarskrár, sbr. 3. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/1995. Í reynd felur gjaldtaka þessi í sér skatt- lagningu, sem þá þarf m. a. að fullnægja ákvæði 1. mgr. 77. gr. stjórnarskrár, sbr. 1. mgr. 15. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/1995. Það gerir þessi skattlagn- ing ekki, þar sem í 1. mgr. 8. gr. laga nr. 151/1996 felst ólögmætt framsal til stjórnvalda á ákvörðunarvaldi um skattlagninguna. Raunar felst í þessu fyrirkomulagi að auki takmörkun á atvinnufrelsi, sem á sér ekki viðhlítandi stoð í lögum og fer því einnig í bága við 1. mgr. 75. gr. stjórnarskrár, sbr. 1. mgr. 13. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/1995. c) Í því felst ólögmæt mismunun gagnvart stefnanda og öðrum útgerð- um, sem stunda veiðar á Flæmska hattinum, að ákveða umfangsmeira og kostnaðarsamara eftirlit með veiðum þeirra en gildir um veiðar skipa innan fiskveiðilögsögunnar. Brýtur þetta gegn hinni stjórnarskrárbundnu jafn- ræðisreglu, sem fyrr var nefnd. Skaðabótakrafa stefnanda skiptist í tvo hluta vegna tímabila fyrir og eftir IS. júní 1996, og er um rök fyrir gerð hennar vísað til þess, sem fyrr er fram komið. Krafan er samkvæmt tveimur reikningum stefnanda, reikningi, dags. 13. júní 1996, sem var sendur sjávarútvegsráðuneytinu 29. júlí 1996, að fjárhæð 882.900 kr., og reikningi, dags. 31. desember 1996, að fjárhæð 1.458.000 kr. Báðir reikningarnir eru annars vegar um fæði og gistingu fyrir eftirlitsmann Fiskistofu um borð í m/s Kan, BA-101, og hins vegar starfsað- stöðu og fjarskiptakostnað. Um fæðis- og gistikostnað er í báðum tilvikum tekið fram, að fjárhæð hans, 7.100 kr. á dag, sé miðuð við auglýsingu ferða- kostnaðarnefndar ríkisins nr. 4/1995, en gjald fyrir starfsaðstöðu og fjar- skiptakostnað, 1000 kr. á dag, er án skýringar. Dagafjöldi er 109 samkvæmt fyrri reikningnum, en 180 samkvæmt hinum síðari. Því er haldið fram, að grunnrök $. gr. kaupalaga nr. 39/1922 eigi við um reikningsgerðina. Eftir því, sem fram kemur í fyrri framhaldsstefnu, vefengir stefnandi gildi laga nr. 88/1996. Vísað er til þess, að ríkisstjórnin hafi í maí 1996 flutt á Al- þingi frumvarp til laga um fiskveiðar utan lögsögu Íslands. Í því hafi verið að finna alls konar reglur, sem heimiluðu margvíslegar takmarkanir á veið- um íslenskra skipa á hafsvæðum utan lögsögu Íslands. Í 8. gr. hafi síðan ver- ið að finna reglur um eftirlit með framkvæmd laganna. Við afgreiðslu máls- ins á Alþingi hafi vikið svo við, að öll ákvæði 8. gr. frumvarpsins hafi verið felld brott og fyrirsögn þess orðið Frumvarp til laga um eftirlit með fiskveið- um utan íslensku lögsögunnar. Segi í Í. mgr. Í. gr., að um „eftirlit með fram- 893 kvæmd laga þessara“ gildi ákvæði laga um stjórn fiskveiða og laga um full- vinnslu botnfisksafla um borð í veiðiskipum, eftir því sem við eigi. Auk þess skuli ráðherra með reglugerð gera íslenskum skipum að sæta því eftir- liti, sem kveðið sé á um í samningum, sem Ísland sé aðili að. Ákvæðin um þetta í 1. mgr. 1. gr. laganna séu því í reynd hliðstæð ákvæðum 1. gr. laga nr. 34/1976 að því leyti, að ekkert sé í lögunum kveðið á um þær efnislegu tak- markanir á heimildum til veiða, sem gefi tilefni til eftirlits. Verði ekki talið, að unnt sé í lögum að framselja vald til að íþyngja íslenskum borgurum og takmarka atvinnufrelsi þeirra til alþjóðastofnana á þann hátt, sem þarna sé ráðgert. Að því er heimildina til eftirlits snertir sérstaklega, er á það bent, að hún hljóti að byggjast á því, að teknar hafi verið löglegar ákvarðanir um þær takmarkanir, sem eftirliti eigi að sæta. Með því að það hafi ekki verið gert, verði að ætla, að heimild 1. mgr. 1. gr. laga nr. 88/1996 til eftirlits sé þegar af þessari ástæðu ógild eða merkingarlaus. B. Af hálfu stefnda er því haldið fram og að því leidd rök, að ákvæði laga nr. 151/1996 og áður laga nr. 88/1996, sbr. lög nr. 34/1976 og reglug. nr. 676/ 1995, veiti og hafi veitt viðhlítandi lagaheimild fyrir að hafa eftirlitsmenn frá Fiskistofu um borð í veiðiskipum og að fyrirkomulag eftirlitsins fari ekki í bága við ákvæði 65. gr. eða 71. gr. stjórnarskrárinnar. Þá hafnar stefndi því, að það sé brot á jafnræðisreglu, að eftirliti með veiðum skipa utan lögsögu sé háttað á annan veg en innan lögsögu. Jafnframt hafnar stefndi því, að ekki fái staðist, að sá, sem eftirliti sæti, skuli bera af því kostnað eða að þjónustugjald feli í sér skattlagningu, svo sem stefnandi haldi fram. Er um þetta vísað til 7. mgr. og 8. mgr. laga nr. 151/1996 og upp- lýsinga um raunkostnað af eftirlitinu. Um skaðabótakröfu er því haldið fram af hálfu stefnda, að kostnaður vegna gistingar og fæðis sé miðaður við hótelverð, sem sé nær tífalt hærra en reiknaðir fæðispeningar samkvæmt kaupskrá Landssambands íslenskra útvegsmanna, en auk þess krafist greiðslu fyrir starfsaðstöðu og fjarskipta- kostnað án sérstaks rökstuðnings, og sé krafan augljóslega án nokkurra tengsla við raunveruleikann. Vísað er til þess, sem segir í bréfi sjávarútvegs- ráðuneytisins til stefnanda, dags. 9. janúar 1996, að gera megi Fiskistofu hæfilegan reikning fyrir fæðiskostnaði eftirlitsmanns með skírskotun til þess, að í 3. mgr. 8. gr. reglug. nr. 676/1995 sé ekki kveðið á um, að þetta fæði skuli látið í té endurgjaldslaust, andstætt því, sem gert sé um veiðar skipa innan íslenskrar lögsögu, sbr. 4. mgr. 18. gr. laga nr. 38/1990 og 6. gr. laga nr. 54/1992. Af hálfu stefnda er ítrekað, að Fiskistofa sé reiðubúin að 894 greiða hæfilegan reikning fyrir fæðiskostnað eftirlitsmanns. „Verður ekki séð, að það ætti að vera stefnanda um megn að gera grein fyrir slíkum kostnaði.“ HI. Í málinu liggur frammi tilkynning, dags. 14. febrúar 1997, um úthlutun Fiskistofu til handa m/s Kan, BA, á aflahlutdeild og aflamarki í rækju á Flæmingjagrunni almanaksárið 1997, einnig leyfi Fiskistofu, dags. 15. febrú- ar 1997, fyrir skipið til rækjuveiða 1997; er það gefið út á grundvelli laga nr. 151/1996 og reglug. nr. 685/1996 og tekur til veiða á deilisvæði 3M (Flæm- ingjagrunni), sbr. 4. gr. reglugerðar nr. 676/28. desember 1995 um veiðar ís- lenskra skipa utan fiskveiðilandhelgi Íslands. Í leyfinu er sérstök athygli vakin á því, að eftirlitsmaður frá Fiskistofu skuli vera um borð í skipinu, þegar það stundar rækjuveiðar á Flæmingjagrunni. Aðalviðurkenningarkrafa stefnanda lýtur að því, að aflétt verði veiði- eftirliti, sem komið hefur verið á til að fullnægja skyldu eftir samningi um framtíðarsamvinnu ríkja um fiskveiðar á Norðvestur-Atlantshafi, en Ísland er aðili að honum, sbr. auglýsingu nr. 17 frá 29. desember 1978. Með reglug. nr. 676/1995, sem var sett með vísun til heimildar í lögum nr. 34/1976 um veiðar íslenskra skipa utan fiskveiðilandhelgi Íslands, var kveðið á um eftir- litið. Það styðst nú við lög nr. 48/1979 um framkvæmd framangreinds samn- ings, sbr. 1. gr., og lög nr. 151 frá 27. desember 1996 um fiskveiðar utan lög- sögu Íslands, sbr. 8. gr. þeirra laga, en síðastnefnt ákvæði er efnislega sam- hljóða 1. gr. laga nr. 88 frá 13. júní 1996 um eftirlit með fiskveiðum utan lögsögu Íslands. Lög nr. 151/1996 felldu úr gildi lög nr. 34/1976 og lög nr. 88/ 1996. Um síðargreind lög skal fram tekið, að dómurinn telur þau hafa verið í gildi, þótt meginefni þeirra yrði mun takmarkaðra en upphaflega var fyrir- hugað, og því er ekki haldið fram, að lögin hafi eigi verið sett á stjórnskipu- lega réttan hátt. Í 71. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands, sbr. 9. gr. laga nr. 97/1995, er kveðið á um, að allir skuli njóta friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu. Sá háttur, sem á er hafður um veiðieftirlitið, felur ekki í sér brot á ákvæði þessu. Þá hefur eigi verið sýnt fram á, að það sé þannig rækt, að friðhelgi einkalífs áhafnar sé raskað. Samkvæmt 8. mgr. 8. gr. laga nr. 151/1996 skal útgerð skips greiða fæði veiðieftirlitsmanna og sjá þeim endurgjaldslaust fyrir aðstöðu, meðan þeir stunda eftirlitsstörf um borð. Samkvæmt 7. mgr. tilvitnaðrar lagagreinar nemur eftirlitsgjald 15.000 kr. fyrir hvern veiðidag, sbr. áður 7. mgr. Í. gr. laga nr. 88/1996, og segir í greinargerð með lögunum, að gjaldið skuli miða 895 við það, að það standi undir kostnaði við eftirlit með veiðum úr hverjum stofni fyrir sig. Samkvæmt upplýsingum Fiskistofu um kostnað vegna veiði- eftirlitsmanna á Flæmingjagrunni fyrri hluta árs 1996, sem fram voru lagðar ásamt sundurliðun kostnaðarins, nam hann 15.514 kr. á veiðidag án tillits til stjórnunarkostnaðar. Sá kostnaður, sem samkvæmt þessu er lagður á stefn- anda við umræddar veiðar, samrýmist því, sem almennt verður talið gilda, og vísast um það m. a. til laga nr. 38/1990 og 54/1992. Álagning hans er reist á almennum, hlutlægum reglum, er taka til allra, sem eins er ástatt um, og brýtur því ekki gegn jafnræðisreglu íslensks stjórnskipunarréttar, sbr. 65. gr. stjórnarskrárinnar. Ekki er hér um að ræða almenna tekjuöflun ríkisins, heldur endurgjald eða þjónustugjald, sem ætlað er að standa undir tiltek- inni starfsemi. Með þeirri gjaldtöku er ekki brotið gegn 77. gr. stjórnar- skrárinnar. Þá hefur stefnandi ekki fært að því fullnægjandi rök, að með veiðieftirlitinu eða fyrirkomulagi þess sé atvinnufrelsi takmarkað á þann hátt, að það fari í bága við 1. mgr. 75. gr. stjórnarskrárinnar, enda er þar gert ráð fyrir, að þessu frelsi verði settar skorður með lögum á grundvelli almannahagsmuna, svo sem raunin varð í þessu tilviki. Lög nr. 38/1990 og 54/1992 eiga það sammerkt með lögum nr. 151/1996, að þær útgerðir, sem eru með eftirlitsmenn um borð í skipi sínu, skulu greiða kostnað fyrir hvern dag auk þess að greiða kostnað vegna fæðis. Fallist er á það, sem fram er haldið af hálfu stefnda, að: „Framkvæmd veiðieftirlits hlýtur ætíð að taka mið af aðstæðum öllum. Framkvæmd eftirlitsins getur þannig verið mismunandi með mismunandi veiðum á Íslandsmiðum, og skýrist það gjarnan af mismunandi útgerðarháttum og öðrum aðstæðum. Venjur og reglur um framkvæmd eftirlits á Íslandsmiðum verða ekki sjálf- krafa færðar yfir á önnur og fjarlæg mið.“ Eigi verður því fallist á vara- viðurkenningarkröfu stefnanda, sem byggist á því, að honum hafi verið mismunað í samanburði við þá, sem stundi veiðar innan fiskveiðilögsög- unnar, þannig, að með því sé brotið gegn hinni stjórnarskrárbundnu jafn- ræðisreglu. Samkvæmt framangreindu ber að sýkna stefnda af viðurkenningarkröf- um stefnanda. Bótakrafa stefnanda er ekki studd þeim gögnum eða rökum, sem leiði til þess, að taka beri hana til greina, og ekki er um að ræða slíkt réttarsam- band milli aðila, að 5. gr. kaupalaga nr. 39/1922 eigi hér við. Stefndi hefur á hinn bóginn viðurkennt greiðsluskyldu fyrir fæði og aðstöðu eftirlitsmanna um borð í skipi stefnanda fyrri hluta ársins 1996 og fram að gildistöku laga nr. 88/1996 að því tilskildu, að stefnandi leggi fram „hæfilegan reikning“ fyrir veru eftirlitsmanns um borð þá 109 daga, sem fyrri reikningur stefn- 896 anda tekur til. Þykir mega ákveða bætur fyrir uppihaldskostnaðinn að þessu leyti að álitum, þótt stefnandi hafi ekki orðið við framangreindri áskorun. Eru þær ákveðnar 200.000 kr. Ber að dæma stefnda til að greiða stefnanda þá fjárhæð ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 29. ágúst 1996 til fimmtánda dags eftir dómsuppsögu, en með dráttar- vöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Að öðru leyti er stefndi sýknaður af bótakröfu stefnanda. Eftir þessum úrslitum ber samkvæmt 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 að dæma stefnanda til að greiða stefnda málskostnað, sem ákveðst 200.000 kr. Mál þetta dæma héraðsdómararnir Sigurður Hallur Stefánsson sem dómsformaður, Helgi 1. Jónsson og Páll Þorsteinsson. Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið, er sýknaður af viðurkenningarkröfum stefn- anda, Kans ehf. Stefndi greiði stefnanda 200.000 krónur ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 29. ágúst 1996 til fimmtánda dags eftir dómsuppsögu, en dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Stefnandi greiði stefnda 200.000 krónur í málskostnað. 897 Fimmtudaginn 5. mars 1998. Nr. 132/1997. — Arnar Hannes Gestsson (Sigurður Georgsson hrl.) gegn Valgerði Sigurðardóttur (Ólafur Axelsson hrl.) Kaupsamningur. Skuldabrét. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 21. mars 1997 og krefst þess, að viðurkenndur verði með dómi óskertur eignar- réttur sinn að þremur veðskuldabréfum, samtals að fjárhæð 2.500.000 krónur, út gefnum 20. febrúar 1993 af Þorbirni Eiríkssyni til stefndu. Bréfin eru óframseld og tryggð með 10. veðrétti í fast- eigninni Kvistabergi 25 í Hafnarfirði. Einnig er þess krafist, að stefndu verði gert að framselja áfrýjanda veðskuldabréfin. Loks krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefnda krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. 1. Áfrýjandi lagði fyrir Hæstarétt ásamt nokkrum öðrum gögnum ljósrit af kauptilboði, sem er eins og kauptilboð sambúðarmanns stefndu, Þorbjörns Eiríkssonar, 1. febrúar 1993, sem fjallað er um í héraðsdómi, að öðru leyti en því, að samkvæmt vélrituðum texta fyrrnefnda tilboðsins er stefnda tilboðsgjafi auk Þorbjörns og nafn stefndu er handskrifað undir nafnritun áfrýjanda, er ritar undir til- boðið sem stjórnarmaður í Ístorgi hf. á sama hátt og í síðarnefnda tilboðinu. Einnig lagði áfrýjandi fram í Hæstarétti endurrit af vitna- skýrslum, sem teknar voru í Héraðsdómi Reykjavíkur 16. desember 1997. Samkvæmt framburði eiganda og framkvæmdastjóra Fyrir- tækjasölunnar Suðurveri var tilboðsgjafi í fyrstu Þorbjörn Eiríksson, en að ósk áfrýjanda var nafni stefndu bætt við upprunalegan texta skjalsins, og ritaði hún síðan nafn sitt undir tilboðið ásamt Þorbirni. 29 Hæstaréttardómar II 898 11. Svo sem greint er frá í héraðsdómi, gerði áðurnefndur Þorbjörn Eiríksson áfrýjanda tvisvar tilboð í söluturninn Ístorg, sem hann rak í Hafnarstræti 18 í Reykjavík, ásamt tækjum og áhöldum. Er fyrra tilboðið að fjárhæð 5.300.000 krónur og dagsett 30. janúar 1993. Síð- ara tilboðið, að fjárhæð 5.800.000 krónur, er dagsett 1. febrúar 1993. Eftir báðum tilboðunum skyldi tilboðsgjafi auk þess kaupa vöru- birgðir söluturnsins samkvæmt talningu, sem ráðgert var, að færi fram. Áfrýjandi samþykkti samdægurs síðara tilboðið fyrir hönd Ís- torgs hf. Ekki var þó ritaður sérstakur kaupsamningur í kjölfar hins samþykkta tilboðs. Hins vegar gerðu stefnda og Þorbjörn Eiríksson tuttugu dögum síðar samning við áfrýjanda fyrir hönd Ístorgs hf. um kaup á söluturninum fyrir 3.200.000 krónur. Málsaðila greinir mjög á um, hver ástæða sé fyrir þessum mismun á kaupverði samkvæmt tilboðinu 1. febrúar og kaupsamningnum 20. sama mánaðar. Er í héraðsdómi lýst nánar ágreiningi aðila. Sönnunarbyrði um, að kaupverð söluturnsins hafi verið meira en þær 3.200.000 krónur, sem tilgreindar eru í kaupsamningnum 20. febrúar 1993, hvílir á áfrýjanda. Hann ritaði undir samninginn fyrir hönd Ístorgs hf., þrátt fyrir það að hann hafði áður samþykkt tilboð um hærra kaupverð. Ekki skiptir hér máli, hvort Þorbjörn Eiríksson gerði tilboðið einn eða ásamt stefndu. Að þessu gættu er fallist á með vísun til forsendna héraðsdóms, að áfrýjanda hafi ekki tekist að sanna, að kaupverð hafi átt að vera annað en greinir í samningn- um 20. febrúar 1993. Verður hinn áfrýjaði dómur því staðfestur um annað en málskostnað. Áfrýjandi greiði stefndu málskostnað, sem ákveðinn verður í einu lagi í héraði og fyrir Hæstarétti, svo sem greinir í dómsorði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Áfrýjandi, Arnar Hannes Gestsson, greiði stefndu, Valgerði Sigurðardóttur, samtals 350.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. 899 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 9. janúar 1997. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutningi 13. desember 1996, er höfðað af Valgerði Sigurðardóttur, kt. 091031-2139, Voga- tungu 29 A, Kópavogi, gegn Arnari Hannesi Gestssyni, kt. 070154-3829, Birkihlíð 48, 105 Reykjavík, með stefnu, birtri 15. apríl 1996. Stefndi höfðaði gagnsök á hendur aðalstefnanda með stefnu, birtri 20. maí 1996, en gagnstefna var lögð fram fyrir dómi 28. maí 1996. Kröfur í aðalsök. Kröfur stefnanda í aðalsök eru þær, að viðurkenndur verði með dómi fullur og óskertur eignarréttur hennar að neðangreindum þremur veð- skuldabréfum, út gefnum í Reykjavík 20. febrúar 1993, tryggðum með 10. veðrétti og uppfærslurétti í fasteigninni Kvistabergi 25, Hafnarfirði, þing- lýstum af sýslumanninum í Hafnarfirði 28. janúar 1994. Kröfuhafi sam- kvæmt bréfunum er Valgerður Sigurðardóttir og skuldari Þorbjörn Eiríks- son. Lánstími er tíu ár og fjöldi afborgana tíu. Lánin bera meðalvexti Seðla- banka Íslands á hverjum tíma frá 1. Júlí 1993 að telja, og skuldin er tryggð miðað við lánskjaravísitölu miðað við grunnvísitölu 3263. Veðskuldabréfin eru eftirgreind: veðskuldabréf að fjárhæð 1.000.000 kr. með litranúmer B 368/1994, veðskuldabréf að fjárhæð 1.000.000 kr. með litranúmer B 369/1994, veðskuldabréf að fjárhæð 500.000 kr. með litranúmer B 370/1994. Einnig er af hálfu aðalstefnanda gerð sú krafa, að aðalstefndi verði sem vörslumaður umræddra veðskuldabréfa dæmdur til að afhenda aðalstefn- anda þau. Þá er þess krafist, að aðalstefndi verði dæmdur til að greiða aðalstefn- anda málskostnað að mati dómsins auk virðisaukaskatts á málflutnings- þóknun. Af hálfu aðalstefnda eru gerðar þær kröfur, að hann verði sýknaður af þeirri kröfu, að aðalstefnanda verði dæmdur fullur og óskertur eignarréttur að framangreindum veðskuldabréfum. Einnig er þess krafist, að aðalstefndi verði sýknaður af kröfu aðalstefn- anda um að afhenda henni skuldabréfin. Þá er þess krafist, að aðalstefnandi verði dæmd til að greiða aðalstefnda málskostnað samkvæmt málskostnaðarreikningi auk virðisaukaskatts á málflutningsþóknun og dráttarvaxta af henni frá 15. degi eftir dómsupp- kvaðningu. Kröfur í gagnsök. Af hálfu gagnstefnanda eru gerðar þær kröfur í gagnsök, að viðurkennd- ur verði með dómi óskertur og fullur eignarréttur gagnstefnanda að sömu 900 veðskuldabréfum og hér að framan er lýst. Einnig er gerð sú krafa, að gagnstefndu verði gert að rita framsal sitt á ofangreind veðskuldabréf til gagnstefnanda. Loks er þess krafist, að gagnstefnda verði dæmd til að greiða gagnstefnanda málskostnað að mati réttarins, þ. m.t. virðisauka- skattur á málflutningsþóknun, auk dráttarvaxta og vaxtavaxta af máls- kostnaði 15 dögum frá dómsuppsögudegi. Af hálfu gagnstefndu eru gerðar þær kröfur í gagnsök, að hún verði sýknuð af öllum kröfum gagnstefnanda og gagnstefnanda gert að greiða henni málskostnað að skaðlausu að mati dómsins að viðbættum virðisauka- skatti á málflutningsþóknun. Í greinargerð gagnstefndu í gagnsök kemur fram krafa um, að gagnstefn- anda og lögmanni hans verði gert að greiða réttarfarssektir á grundvelli e- og f-liðar 1. mgr. 135. gr., sbr. 1. mgr. 134. gr. og 2. mgr. 135. gr. laga um meðferð einkamála, en sú krafa var dregin til baka í þinghaldi 26. septem- ber sl. Málavextir og ágreiningsefni. Með kaupsamningi, dags. 20. febrúar 1993, keyptu aðalstefnandi og sam- býlismaður hennar, Þorbjörn Eiríksson, söluturninn Ístorg, Hafnarstræti 18, en seljandi var Ístorg hf. Samkvæmt samningnum var kaupverðið 3.200.000 krónur, og var það greitt með peningum og víxlum, samtals 700.000 krón- um, og þremur veðskuldabréfum, samtals 2.500.000 krónum. Kaupsamn- ingurinn var gerður hjá Fyrirtækjasölunni Suðurveri. Samtímis voru einnig gefin út önnur þrjú veðskuldabréf, sem lýst er í kröfugerð aðalstefnanda hér að framan, en málsaðilar deila um eignarrétt þeirra. Í málinu hefur komið fram, að aðalstefndi fékk hin umdeildu veðskulda- bréf í hendur hjá Fyrirtækjasölunni Suðurveri og lét þinglýsa þeim hjá sýslumanninum í Hafnarfirði. Deilt er um það í málinu, hvers vegna aðal- stefndi fékk þau í hendur og hvenær. Af hans hálfu er því haldið fram, að kaupverðið hafi einnig verið greitt með þeim og að hann hafi fengið þau af- hent, þegar kaupsamningurinn var gerður. Af hálfu aðalstefnanda er því hins vegar haldið fram, að aðalstefndi hafi fengið umrædd veðskuldabréf í hendur fyrir mistök starfsmanna fyrirtækjasölunnar. Því er einnig haldið fram af hálfu aðalstefnanda, að aðalstefndi eigi ekkert tilkall til þessara veðskuldabréfa, en skilyrði hafi ekki verið til, að hún fengi þau afhent eða framseld. Helstu málsástæður aðila og réttarheimildir, sem þau byggja á. Aðalstefnandi lýsir málavöxtum svo, að veðskuldabréfin þrjú, sem máls- aðilar deila um, megi rekja til samnings, sem aðalstefnandi og sambýlis- maður hennar, Þorbjörn Eiríksson, skuldari samkvæmt bréfunum, hafi gert 901 við Ístorg hf. 20. febrúar 1993 um kaup á söluturninum í Hafnarstræti 18, Reykjavík. Við kaupin hafi aðalstefndi komið fram sem forsvarsmaður Ís- torgs hf. Kaupverðið hafi verið ákveðið 3.200.000 krónur samkvæmt kaup- samningi milli aðila auk sérstakrar greiðslu fyrir vörubirgðir. Það hafi verið greitt með þremur fasteignartryggðum skuldabréfum til tíu ára með veði í þáverandi fasteign aðalstefnanda og Þorbjörns, Kvistabergi 25, Hafnarfirði, alls að fjárhæð 2.500.000 krónur. Kaupendunum hafi auk þess borið að greiða 200.000 krónur við undirskrift kaupsamnings og 200.000 krónur með víxli með gjalddaga 15. apríl 1993 og afganginn, 300.000 krónur, með víxli með gjalddaga 15. júní 1993. Allar þessar greiðslur hafi gengið eftir af hálfu aðalstefnanda og Þorbjörns, eins og um hafi verið samið. Samkvæmt söluyfirliti Fyrirtækjasölunnar Suðurveri, dags. 8. janúar 1993, hafi mánaðarvelta söluturns Ístorgs hf. numið 2.500.000—2.600.000 krónum og verðhugmyndir verið samkvæmt sömu heimild 6.500.000 krónur. Aðal- stefnandi og Þorbjörn hafi dregið í efa, að sölutölur þessar væru réttar. Kaupverðið hafi því verið ákveðið 3.200.000 krónur, en jafnframt hafi verið ákveðið, að Þorbjörn gæfi út þrjú veðskuldabréf, nokkurs konar tryggingar- bréf, þar sem aðalstefnandi væri skráður kröfuhafi, og skyldu bréfin og tryggingarvíxill vegna vörulagers, að fjárhæð 800.000 krónur, afhent fyrr- nefndri fyrirtækjasölu til geymslu, þar til í ljós væri leitt, hvort forsendur væru til þess, að Ístorg hf. fengi bréfin framseld eða ný bréf í þeirra stað. Tilætlun aðila hafi nánar verið sú, að ef upplýsingar um mánaðarveltu sölu- turnsins reyndust réttar, skyldi gerður viðauki við kaupsamning aðila um hækkun kaupverðsins sem næmi andvirði hinna umdeildu veðskuldabréfa, þ. e. 2.500.000 krónur, en aðalstefnandi og Þorbjörn skyldu að þessum forsendum fullnægðum greiða mismuninn með umræddum veðskuldabréf- um. Aðalstefnandi hafi verið skráð kröfuhafi bréfanna, og skyldi hún þá framselja þau Ístorgi hf. eða gefa út ný bréf í þeirra stað. Aldrei hafi hins vegar verið um það rætt, að bréfin skyldu framseld aðalstefnda persónu- lega. Aðalstefnandi og Þorbjörn hafi tekið við rekstri söluturnsins 20. febrúar 1993. Fljótlega hafi komið í ljós, að þær sölutölur, sem aðalstefndi gaf upp, hafi verið fjarri því að vera raunhæfar. Þetta hafi leitt til þess, að Þorbjörn hafi haft samband við embætti ríkisskattstjóra í því skyni að afla sér upplýs- inga um skattskylda veltu söluturnsins árið 1992 og fyrsta tímabil ársins 1993. Hafi hann þar fengið staðfestan grun sinn, að meðaltalsmánaðarvelta hefði ekki numið þeim fjárhæðum, sem aðalstefndi hefði gefið upp, heldur hefði hún numið 900.000 til 1.250.000 krónum, þegar best hafi látið. Þar með hafi aðalstefnanda og Þorbirni endanlega orðið ljóst, að engar for- 902 sendur væru fyrir því, að Ístorg hf. fengi umrædd veðskuldabréf framseld eða ný bréf í þeirra stað. Með óútskýrðum hætti hafi það hins vegar gerst, að aðalstefndi hafi fengið veðskuldabréfin þrjú afhent hjá Fyrirtækjasöl- unni Suðurveri. Hafi hann lagt bréfin inn til sýslumannsins í Hafnarfirði til þinglýsingar 6. apríl 1993 fyrir milligöngu Svavars Þórs Sverrissonar. Aðal- stefnanda hafi borist fregnir af þessu í byrjun árs 1994 og hún þá krafist þess af sýslumanni að fá bréfin afhent sem skráður kröfuhafi þeirra. Hafi hún fengið þau 6. janúar það ár. Nokkru síðar hafi hún fengið boð frá sýslu- mannsembættinu, þar sem þess hafi verið krafist, að hún léti bréfin af hendi að nýju við embættið. Hafi hún afhent þau í lok janúar 1994. Hún hafi þó áfram gert kröfu um að fá bréfin afhent, en aðalstefndi krafist þess, að bréfunum yrði þinglýst og síðan afhent sér. Þinglýsingarstjóri hafi ákveðið, að bréfin yrðu ekki afhent, fyrr en aðilar hefðu komist að samkomulagi um það, hvor þeirra ætti að fá bréfin afhent, eða leyst ágreiningsmálið með öðrum lögmætum hætti. Aðalstefnandi hafi ekki sætt sig við þessa ákvörð- un þinglýsingarstjórans, enda hafi hún verið í senn skráður eigandi veð- skuldabréfanna samkvæmt efni þeirra sjálfra og raunverulegur eigandi þeirra, þar sem forsendur fyrir því, að þau yrðu framseld Ístorgi hf., hefðu ekki gengið eftir. Aðalstefnandi hafi borið ákvörðun þinglýsingarstjórans undir Héraðsdóm Reykjaness, sem kvað upp úrskurð 29. apríl 1994, þar sem ákvörðun þinglýsingarstjórans var felld úr gildi og lagt fyrir hann að af- henda aðalstefnanda hin umdeildu veðskuldabrét. Nú hefðu aðalstefnandi og sambýlismaður hennar selt bæði söluturninn og hina veðsettu fasteign Kvistaberg 25. Samkvæmt kaupsamningi um fast- eignina hafi þeim borið að aflétta umræddum veðskuldum af eigninni fyrir 10. júní 1996. Aðalstefndi hafi veðskuldabréfin hins vegar undir höndum og neiti að afhenda aðalstefnanda þau eða aflétta þeim af fasteigninni. Aðal- stefnanda sé í ljósi þessa nauðsynlegt að fá dóm um eignarréttindi sín yfir umræddum veðskuldabréfum svo og um skyldu aðalstefnda til að afhenda henni þau. Aðalstefnandi styður mál sitt aðallega ólögfestum reglum kröfuréttarins um viðskiptabréf. Af hennar hálfu er því haldið fram, að veðskuldabréfin séu nafnbréf, aðalstefnandi sé skráð kröfuhafi samkvæmt þeim og þau beri það ekki með sér, að þau hafi verið framseld aðalstefnda né nokkrum öðr- um aðila. Aðalstefnandi reisir mál sitt á því, að þegar af þeirri ástæðu beri að hafna öllum mótbárum aðalstefnda þess efnis, að hann sé eigandi um- ræddra veðskuldabréfa. Ætluð réttindi hans hafi ekki verið skráð á bréfin, og breyti handhöfn bréfanna eða þinglýsing þeirra engu í þeim efnum. Verði ekki fallist á ofangreind rök aðalstefnanda, er því haldið fram af 903 hennar hálfu, að sú staðreynd, að hún sé kröfuhafi samkvæmt efni veð- skuldabréfanna, geri það að verkum, að fram séu komnar löglíkur fyrir því, að hún sé jafnframt raunverulegur eigandi bréfanna, enda sé um nafnbréf að ræða. Aðalstefndi eigi að bera sönnunarbyrðina, haldi hann hinu gagn- stæða fram. Takist honum ekki að sanna með ótvíræðum hætti, að hann hafi eignast hin umdeildu veðskuldabréf með lögformlegum hætti, eigi hann að bera hallann af því, en óupplýst sé, hvernig aðalstefndi hafi komist yfir veðskuldabréfin. Þá rökstyður aðalstefnandi mál sitt því, að engar forsendur hafi nokkru sinni verið fyrir því, að aðalstefndi fengi bréfin afhent, hvað þá, að hann fengi þau framseld eða ný bréf út gefin, því að sölutölur þær, sem hann hafi gefið upp, hafi ekki reynst réttar. Þar að auki hafi aldrei verið ætlunin, að aðalstefndi yrði eigandi bréfanna, því að þau hafi átt að framselja eða endurútgefa til lögaðilans Ístorgs hf. að fullnægðum tilteknum skilyrðum, en ekkert samningssamband sé eða hafi verið með aðilum þessa máls. Aðalstefndi geti ekki reist tilkall sitt til veðskuldabréfanna á kaupsamningi aðalstefnanda og Þorbjörns við Ístorg hf. Bréfin beri það auk þess ekki með sér, að Ístorg hf. eða forráðamenn þess félags séu bærir til að ráðstafa þeim til þriðja manns. Aðalstefnda sé ógerlegt með öllu að nýta sér veð- skuldabréfin, því að skuldaranum, Þorbirni, beri samkvæmt skilríkisreglu viðskiptabréfareglna að greiða skráðum kröfuhafa bréfanna, þ. e. aðal- stefnanda, skuld sína og engum öðrum, beri honum að greiða einhverjum. Aðalstefnandi sé í því tilviki réttur viðtakandi greiðslu samkvæmt skulda- bréfunum, en ekki aðalstefndi eða Ístorg hf. Samkvæmt skilríkisreglunni myndi Þorbjörn ekki losna undan ætlaðri greiðsluskyldu sinni samkvæmt bréfunum með greiðslu til annars en aðalstefnanda. Af hálfu aðalstefnanda er því einnig haldið fram, að úrskurður Héraðs- dóms Reykjaness frá 29. apríl 1994 sé engin sönnun fyrir því, að umrædd veðskuldabréf séu eign aðalstefnda, enda hafi dómurinn ekki tekið efnis- lega afstöðu til ágreinings milli málsaðila um eignarrétt að nefndum bréfum eða viðskipta aðila að öðru leyti, og er í því sambandi vísað til forsendna úrskurðarins. Aðalstefnandi hafi haft í höndum kvittanir fyrir því, að bréfin voru lögð inn til þinglýsingar og tilskilin gjöld greidd, og á því hafi niður- staða dómsins verið reist. Hún hafi hins vegar ekkert gildi varðandi ágrein- ing málsaðila um eignarhald að veðskuldabréfunum. Kröfur um dráttarvexti og vaxtavexti styður aðalstefnandi Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum, kröfur um málskostnað við ákvæði laga um meðferð einkamála nr. 91/1991, einkum 129. og 130. gr. þeirra laga, og kröfur um virðisaukaskatt á málskostnað við lög nr. 50/1988, 904 en aðalstefnandi sé ekki virðisaukaskattsskyld, og beri henni því nauðsyn til að fá dóm fyrir skatti þessum úr hendi aðalstefnda. Af hálfu aðalstefnda er því haldið fram, að söluyfirlit Fyrirtækjasölunnar Suðurveri sýni ekki réttar veltutölur söluturnsins Ístorgs hf., en söluyfirlitið hafi verið gert af eiganda fyrirtækjasölunnar, Reyni Þorgrímssyni, en ekki aðalstefnda. Þessar tölur hafi verið frá Reyni komnar og þeim verið stillt þannig upp á söluyfirlitsblaðið í þeim tilgangi að reksturinn yrði seljanlegri. Aðalstefndi hafi hins vegar staðið í þeirri trú, að þessar tölur ættu að segja til um meðaltalsveltu á hverju virðisaukaskattsstímabili, sem hafi verið tveir mánuðir. Reynir hafi brýnt fyrir Þorbirni að kynna sér vel bókhald og sölu- uppgjör Ístorgs hf. til þess að átta sig betur á veltunni, því að söluyfirlit væri óstaðfest. Því er haldið fram af hálfu aðalstefnda, að söluyfirlitið sýni gróf- lega áætlaðar tölur, ýmist of lágar eða of háar, og bendir hann í því sam- bandi á mat á birgðum, sem hafi verið of lágt. Aðalstefndi beri ekki ábyrgð á því, að fyrirtækjasalinn fari rétt með tölur á söluyfirlitinu. Fullyrðingu aðalstefnanda um, að sölutölur hafi verið fjarri því að vera raunhæfar, er af hálfu aðalstefnda mótmælt. Aðalstefnandi styðji mál sitt við yfirlit frá ríkis- skattstjóra, en af hálfu aðalstefnda er bent á, að aðalstefnanda og maka hennar hafi verið sýnd skjöl frá sama embætti, sem hafi verið sérstaklega útveguð í þeim tilgangi að fræða þau um hinar réttu veltutölur Ístorgs hf. Þessar útskriftir væru frá 29. janúar 1993, rétt fyrir þann tíma, er fyrsta til- boð Þorbjörns hafi verið gert. Þorbirni hafi einnig verið afhent sérstök mánaðaryfirlit til skoðunar ásamt kassauppgjörum í stórum pappakassa frá 1991 og 1992. Samkvæmt útprentuninni hafi meðalsala árið 1991 verið 1.469.276 krónur hvern mánuð með virðisaukaskatti, en mánaðarlegar tekj- ur vegna Rauðakrosskassa að jafnaði 87.000 krónur og heildartekjur hvern mánuð því að jafnaði 1.556.276 krónur. Skattskyld velta hjá aðalstefnanda og maka hennar árið 1994 hafi verið samtals 8.798.215 krónur, en skattskyld velta ársins 1992 hjá aðalstefnda samtals 12.538.892 krónur. Hér væri því mismunur 3.740.677 krónur, og sjáist glöggt, að veltan hafi hrapað hjá aðal- stefnanda og Þorbirni, frá því að aðalstefndi stundaði verslun á sama stað og þrátt fyrir eins árs aðlögunartíma til að ná upp veltunni. Af hálfu aðalstefnda er því mótmælt, að hin umdeildu veðskuldabréf séu nokkurs konar tryggingarbréf. Veðskuldabréfin hafi verið endanleg greiðsla vegna kaupa aðalstefnanda og Þorbjörns Eiríkssonar á sælgætisversluninni Ístorgi, enda hafi ekkert verið á þau ritað, sem gefi í skyn, að um trygg- ingarbréf væri að tefla. Þeirri staðhæfingu, að veðskuldabréfin og trygg- ingarvíxill ættu að vera í geymslu fyrirtækjasölunnar, þar til sýnt væri, að Ís- torg hf. ætti að fá bréfin framseld eða ný bréf, er mótmælt sem tilhæfulausri ágiskun. 905 Þá er þeim skilningi aðalstefnanda, að gera hafi átt kaupsamningsvið- auka vegna mánaðarveltu söluturnsins, eindregið mótmælt. Þessi hugmynd sé ekki raunhæf og eigi sér engin fordæmi í kaupsamningum um atvinnu- rekstur. Kaupendur, þ. e. aðalstefnandi og Þorbjörn, hefðu getað haft það í hendi sér að „keyra“ reksturinn niður til að minnka mánaðarveltuna þann- ig, að hún hefði farið langt niður fyrir mánaðarveltutölu á söluyfirlitinu. Síðan hefðu þau getað aukið veltuna aftur, þegar í ljós væri leitt, að ekki væru skilyrði til að framselja skuldabréfin. Þeirri hugmynd aðalstefnanda að ætla að framselja veðskuldabréfin Ístorgi hf. eða gefa út ný bréf í þeirra stað, er mótmælt sem fráleitri og rangri. Þegar litið væri til þess, að ekki hefði átt að gefa nema hluta af kaupverði upp til skatts, sé framangreind staðhæfing aðalstefnanda fjarstæða. Um slíka hugmynd hefði mátt gera fyrirvara í samningi milli aðila, en það hafi ekki verið gert, hvorki í kaup- samningi né á veðskuldabréfunum. Þeirri fullyrðingu aðalstefnanda er mótmælt af hálfu aðalstefnda, að aldrei hafi verið ætlunin, að aðalstefndi yrði eigandi bréfanna, þar sem þau hafi átt að framselja eða endurútgefa til Ístorgs hf. Þegar litið væri til þess, sem haldið er fram af hálfu aðalstefnda, að ekki átti að gefa upp nema hluta viðskiptanna til skatts, væri eðlilegt, að aðalstefndi yrði eigandi veð- skuldabréfanna. Það sé þó rétt, að samkvæmt kaupsamningnum væri ekki beint réttarsamband á milli málsaðila þessa máls, en í ljósi þess, að ekki hafi átt að vera mögulegt fyrir opinbera aðila að rekja viðskiptin til Ístorgs hf., sé eðlilegt, að aðalstefndi komi að þessu leyti í stað hlutafélagsins. Þess vegna hafi nafni Ístorgs hf. verið haldið utan við veðskuldabréfin, og þess vegna hafi annar aðili en aðalstefndi farið með þau í þinglýsingu. Því er þannig mótmælt af hálfu aðalstefnda, að hann geti ekki byggt tilkall sitt til veðskuldabréfanna á kaupsamningi aðalstefnanda og Þorbjörns við Ístorg hf., þar sem samkomulag hafi verið milli málsaðila um að leyna skattyfir- völd hinu rétta kaupverði. Af hálfu aðalstefnda er því haldið fram, að með réttu hefði aðalstefnandi átt að framselja bréfin, en misskilningur og kunnáttuleysi firmasalans ráðið því, að það var ekki gert. Málsaðilar hafi skilið það svo, að ekki væri unnt að framselja veðskuldabréf, fyrr en þau kæmu úr þinglýsingu. Þessi dráttur hafi síðan veitt aðalstefnanda þá aðstöðu að geta krafið aðalstefnda um af- slátt af kaupverði, sem hann hafi á tímabili verið tilbúinn að veita, vegna þess að aðalstefnanda og Þorbirni hafi gengið illa með reksturinn, enda þau öldruð og óvön þeirri hörðu samkeppni, sem tíðkist í þessari tegund versl- unar. Hins vegar hafi samningaviðræður farið út um þúfur, þegar aðalstefn- andi og Þorbjörn hafi gengið á lagið og krafist enn meiri afsláttar af aðal- stefnda en hann hafi verið tilbúinn að veita. 906 Því er mótmælt af hálfu aðalstefnda, að aðalstefnandi sé hinn rétti við- takandi greiðslna samkvæmt veðskuldabréfunum. Er því haldið fram af hans hálfu, að hann sé réttur eigandi bréfanna, og eru færð fyrir því þau rök, að sölulaun fyrirtækjasölunnar bendi til þess kaupverðs, sem aðal- stefndi heldur fram, að samið hafi verið um, en ekki kaupverðsins, sem fram komi í kaupsamningnum. Einnig er vísað til þess, að aðalstefndi hafi vörslur bréfanna. Aðalstefnandi hafi ekki kært meðferð aðalstefnda á veð- skuldabréfunum. Hún hafi hins vegar svikið það loforð að árita framsal sitt á þau. Þá er því mótmælt, að úrskurður Héraðsdóms Reykjaness hafi ekki gildi hér. Af hálfu aðalstefnda er á því byggt, að dómurinn staðfesti réttilega, að aðalstefndi sé réttur eigandi veðskuldabréfanna, þar sem hann hafi haft frumrit þinglýsingarkvittana í höndum. Það hljóti að vega þungt, að aðal- stefndi hafi allan tímann verið handhafi bréfanna og þinglýsingarkvittana, og því verði að draga þá ályktun, að mestar löglíkur séu fyrir því, að hann sé eigandi bréfanna. Í gagnsök er af hálfu gagnstefnanda vísað til þess, að 30. janúar 1993 hafi Þorbjörn Eiríksson, eiginmaður gagnstefndu, gert tilboð í söluturninn, sem hér um ræðir. Kauptilboðið hafi hljóðað upp á $.300.000 krónur. Sam- kvæmt tilboði þessu hafi átt að gefa út fasteignartryggð veðskuldabréf í Kvistabergi 25, Hafnarfirði, til tíu ára með tíu greiðslum, eina á hverju ári, með lánskjaravísitölu og hæstu leyfilegum meðaltalsvöxtum Seðlabanka Ís- lands hverju sinni. Samtals hafi átt að gefa út skuldabréf að fjárhæð 5.000.000 krónur. Á þetta tilboð hafi ekki verið fallist, en gagnstefnandi gert Þorbirni gagntilboð um að hækka kaupverð í 5.900.000 krónur. Hinn 1. febrúar 1993 hafi Þorbjörn gert þriðja kauptilboðið, að fjárhæð 5.800.000 krónur, með sömu skilmálum og áður. Hinn 20. febrúar 1993 hafi verið skrifað undir kaupsamning, þar sem fjárhæðin hafi verið 3.200.000 krónur. Þar hafi því verið mismunur upp á samtals 2.600.000 krónur, án nokkurra skýringa í kaupsamningi. Skýringin sé hins vegar sú, að svo hefði talast um milli aðila, að ekki ætti að gefa upp til skatts nema 3.200.000 krónur en mis- muninn, 2.500.000 krónur, skyldi greiða með þeim veðskuldabréfum, sem deilt er um í máli þessu. Reyni Þorgrímssyni, eiganda Fyrirtækjasölunnar Suðurveri, hafi verið greiddar 285.000 krónur í söluþóknun fyrir söluna, en það væri í samræmi við þá 5 prósent sölulaunareglu, sem gilti almennt um sölu á fyrirtækjum í atvinnurekstri. Söluprósentan sé því í samræmi við það, að söluverð firmans hafi verið 5.700.000 krónur. Síðari hluta janúar og fyrri hluta febrúarmánaðar 1993 hafi eiginmaður gagnstefndu, Þorbjörn, verið tíður gestur í söluturninum til að fylgjast með 907 vöruinnkaupum, og hafi hann sótt gögn og fræðslu um bókhaldið. Gert hafi verið mánaðaryfirlit fyrir árin 1991 og 1992, og hafi gagnstefnandi afhent Þorbirni gögn þessi, til þess að hann gæti áttað sig á veltu firmans, og er í því sambandi vísað til þess framburðar fyrrum starfsmanna söluturnsins, að Þorbirni hafi verið afhent bókhaldsgögn í versluninni og þau verið þar geymd. Veðskuldabréfin sex hafi gagnstefnda og Þorbjörn gefið út 20. febrúar 1993. Sama dag hafi þau beðið um veðleyfi og uppáskrift þinglýsts eiganda Kvistabergs 25 fyrir 5.000.000 krónum, en veðleyfi hafi verið veitt fyrir þremur þeirra. Þegar þeim hafi orðið ljóst, að frekari veðleyfi fengjust ekki, hafi þau ráðlagt gagnstefnanda að leggja veðskuldabréfin inn til þinglýsing- ar hjá sýslumanninum í Hafnarfirði, þar sem ekki þyrfti veðleyfi, eftir að þau fengju afsal fyrir fasteigninni. Hinn 6. janúar 1994 hafi gagnstefnda far- ið í sýsluskrifstofuna og krafist veðskuldabréfanna þriggja. Hinn 26. janúar sama ár hafi gagnstefnandi komið þangað með frumrit þinglýsingarkvittana og krafist þessara sömu veðskuldabréfa, en þá hafi verið nýbúið að þinglýsa afsali til gagnstefndu og eiginmanns hennar, 24. janúar. Þá hafi þinglýs- ingarstjóri áttað sig á því, að hann hafði verið fenginn til að vísa þessum skjölum frá á röngum forsendum og endurgreiða röngum aðila stimpil- gjöldin. Veðskuldabréfin hafi síðan verið afhent á grundvelli úrskurðar Héraðsdóms Reykjaness, sem kveðinn hafi verið upp 29. apríl 1994. en þá hafi legið fyrir yfirlýsing Reynis Þorgrímssonar um, að veðskuldabréfin væru eign gagnstefnanda máls þessa. Gagnstefnandi styður mál sitt þeim reglum samninga- og kröfuréttarins, að hann sé eigandi umræddra bréfa, enda skýri viðskiptin, sem á bak við þau liggi, eðlilega vörslur sínar á bréfunum. Samþykkt kauptilboð Þor- björns Eiríkssonar geri það að verkum, að kominn hafi verið á löglegur og bindandi samningur. Það, að einungis hafi staðið til að gefa upp hluta sölu- verðs til skatts, breyti engu um eignarhald gagnstefnanda á bréfunum. Gagnstefnda og Þorbjörn hafi skrifað undir veðskuldabréfin sex af fúsum og frjálsum vilja. Þrjú bréfanna, að fjárhæð 2.500.000 krónur, þar sem Ístorg hf. sé kröfuhafi, væru í rökréttu samhengi við kaupsamninginn. Hin þrjú, þar sem gagnstefnda væri kröfuhafi, væru einnig í rökrænu samhengi við samkomulag gagnstefnanda, gagnstefndu og Þorbjörns, en ekki hafi verið hægt að tengja Ístorg við veðskuldabréfin, þar sem þau hafi ekki átt að gefa upp til skatts, og þess vegna væri ekki getið um þau í kaupsamningn- um. Þeirri fullyrðingu gagnstefndu, að gagnstefnandi sé ekki eigandi bréf- anna, hafi fyrst verið hreyft í febrúar 1994, þegar gagnstefnandi hafi verið 908 nýbúinn að senda Þorbirni innheimtubréf. Gagnstefnda og Þorbjörn hafi þá gert sér grein fyrir því, að þau gætu ekki staðið við og efnt kaupsamning- inn, og hafi þau þá farið að leita úrræða til að losa sig undan skyldu sinni. Fram að þeim tíma hefði gagnstefnandi haft öll bréfin athugasemdalaust í vörslum sínum, enda hefðu þau verið greiðsla til gagnstefnanda vegna framangreindra viðskipta. Ástæðan til þess, að framsal vantaði á bréfin, hafi verið sú, að firmasalinn hafi talið, að ekki væri hægt að framselja þau, fyrr en þau kæmu úr þinglýsingu, en það væri regla, sem fylgt væri hjá verð- bréfafyrirtækjum hér á landi. Þegar dregist hafi að fá bréfunum þinglýst, hafi ekkert orðið úr framsali. Gagnstefnandi heldur því fram, að með úrskurði Héraðsdóms Reykja- ness frá 29. apríl 1994 hafi hann réttilega verið dæmdur vörslumaður og eig- andi hinna umdeildu veðskuldabréfa. Með hliðsjón af málavöxtum og máls- ástæðum væru allar löglíkur fyrir því, að gagnstefnandi væri réttur eigandi bréfanna, enda hafi hann greitt fyrir þinglýsingu þeirra og allan tímann haft frumrit kvittana undir höndum. Vörslur sínar sem eiganda hafi ekki verið vefengdar fyrr en tæpu ári eftir viðskiptin. Eignarhald sitt á bréfunum hafi aldrei verið kært til Rannsóknarlögreglu ríkisins, enda hafi gagnstefnda bersýnilega ekki verið í svo góðri trú, að hún gæti borið fram kæru á hend- ur gagnstefnanda. Gagnstefnandi styður mál sitt hinum almennu reglum eigna- og kröfu- réttar. Gagnstefnda hafi hingað til neitað að framselja veðskuldabréfin með áritun sinni á þau þrátt fyrir vitneskju sína um lögmætan eignarrétt gagn- stefnanda á bréfunum. Hún hafi á ólögmætan hátt reynt að sækja bréfin til sýslumannsins í Hafnarfirði, en allan tímann frá upphafi vitað um betri rétt gagnstefnanda. Kröfur um málskostnað styður gagnstefnandi 129. gr. og 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 og kröfur um dráttarvexti og vaxtavexti við Ill. kafla vaxta- laga nr. 25/1987. Kröfu um virðisaukaskatt á málskostnað styður gagnstefn- andi lögum nr. 50/1988, en gagnstefnandi sé ekki virðisaukaskattsskyldur, og beri honum því nauðsyn til að fá dóm fyrir þessum skatti úr hendi gagn- stefndu. Kröfur gagnstefndu í gagnsök eru studdar sömu rökum og hér að framan hafa komið fram í málatilbúnaði hennar í aðalsök, en þær eru einnig studd- ar eftirfarandi rökum: Staðhæfingum gagnstefnanda, sem ekki samrýmast málavaxtalýsingu eða málatilbúnaði gagnstefndu, er mótmælt sem röngum af hálfu gagnstefndu. Þá er því jafnframt haldið fram af hennar hálfu, að sönnunarbyrði um stað- hæfingar þessar eigi að fella á gagnstefnanda. 909 Gagnstefnandi geti ekki talist rétthafi þeirra réttinda, sem hann krefji gagnstefndu um í gagnsök í máli þessu, þar sem hann geti ekki með vísan til þess, sem fram hefur komið í málinu, talist réttmætur eigandi veðskulda- bréfanna, sem hér er deilt um. Gagnstefnda mótmælir sérstaklega þeirri málsástæðu gagnstefnanda, að viðskiptin að baki veðskuldabréfunum skýri vörslur hans á þeim. Ekki verði betur séð en hann styðji tilkall sitt til umræddra veðskuldabréfa ein- göngu þeim kaupsamningi, sem gerður hafi verið 20. febrúar 1993. Gagn- stefnandi hafi þó enga persónulega aðild átt að þeim samningi, heldur Ís- torg hf. annars vegar og gagnstefnda og Þorbjörn hins vegar. Gagnstefnandi hafi hins vegar komið fram við kaupin sem fyrirsvarsmaður hlutafélagsins Ístorgs hf. Gagnstefnandi geti þó aldrei talist réttmætur handhafi þeirra veðskuldabréfa, sem hér sé deilt um. Hinn rétti eigandi þeirra geti ekki ver- ið annar en lögaðilinn Ístorg hf. eða sá, sem leiði rétt sinn frá því félagi, komi til þess, að byggt verði að öðru leyti á málavaxtalýsingu gagnstefn- anda við úrlausn málsins. Gagnstefnandi hafi ekki með nokkru móti reynt að sýna fram á, að hann geti með lögmætum hætti reist tilkall sitt til um- ræddra veðskuldabréfa á fyrri rétti lögaðilans Ístorgs hf. Því sé um aðildar- skort að ræða sóknar megin, og beri þegar af þeirri ástæðu að sýkna gagn- stefndu af öllum kröfum gagnstefnanda í gagnsök, sbr. 2. mgr. 16. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Gagnstefnda mótmælir sérstaklega öllum dylgjum gagnstefnanda um vitneskju eða hugsanlega hlutdeild sína og sambýlismanns síns í ætluðum refsiverðum brotum gagnstefnanda, sem hann upplýsir um í gagnstefnu. Auk þess er því mótmælt sem fjarstæðu, að sú hugsun hafi legið að baki til- höguninni um kaupin á söluturninum að gera lögaðilanum Ístorgi hf., eftir atvikum gagnstefnanda, það kleift að komast hjá því að greiða lögmæta skatta af söluverði söluturnsins. Gagnstefnda mótmælir einnig fullyrðingum gagnstefnanda um, að þau sambýlismaður sinn hafi strax tekið þá stefnu að vanefna kaupsamninginn frá 20. febrúar 1993. Hið rétta sé hins vegar, að fljótlega eftir að gagn- stefnda og Þorbjörn tóku við rekstri söluturnsins, hafi komið í ljós, að þær sölutölur, sem gagnstefnandi gaf upp, hafi reynst fjarri því að vera sannar, en auk þess hafi ýmsar fleiri yfirlýsingar gagnstefnanda ekki reynst sann- leikanum samkvæmar. Gagnstefnda og Þorbjörn hafi íhugað um tíma að rifta kaupsamningi aðila vegna þessa, en þeim hafi verið ráðið frá því af þá- verandi lögmanni sínum, sem hafi fremur mælst til þess, að reynt yrði til þrautar að ná samkomulagi við Ístorg hf. um þau atriði, sem ágreiningur hafi verið um. 910 Gagnstefnda mótmælir því harðlega, að þau sambýlismaður sinn hafi átt aðild að því að gera Reyni Þorgrímssyni, eiganda Fyrirtækjasölunnar Suðurveri, kleift að halda leyndri fyrir skattyfirvöldum söluþóknun fyrir- tækjasölunnar vegna sölu Ístorgs. Gagnstefnda hafi enga vitneskju haft um ætlað lögbrot gagnstefnanda og fyrirtækjasalans og þess vegna enga aðild átt að þeim. Gagnstefnda mótmælir því einnig harðlega, að þau Þorbjörn hafi ráðlagt gagnstefnanda að leggja veðskuldabréfin, sem deilt er um, inn til þing- lýsingar hjá sýslumanninum í Hafnarfirði. Hún mótmælir því sérstaklega, að hún hafi nokkru sinni beðið sýslumann um endurgreiðslu þinglýsingar- gjalda vegna veðskuldabréfanna. Hún hafi aðeins gert þá kröfu að fá veð- skuldabréfin afhent, enda hafi þau verið og væru enn hennar eign, en ekki gagnstefnanda, sem hafi komist yfir bréfin með saknæmum og ólögmætum hætti. Yfirlýsingu Reynis Þorgrímssonar fyrirtækjasala um eignarhald gagn- stefnanda á veðskuldabréfum í vörslum sýslumannsins í Hafnarfirði hafi ekki verið rétt, enda hafi hann staðfest, að hann hafi talið, er hann gaf yfirlýsinguna, að um væri að ræða þau veðskuldabréf, sem tilgreind eru í kaupsamningnum. Þá mótmælir gagnstefnda því, að samþykki sambýlismanns hennar á gagntilboði Ístorgs hf. frá 1. febrúar 1993 teljist bindandi fyrir sig, enda hafi hún ekki átt aðild að upphaflega kauptilboðinu, og gagntilboðinu hafi ekki verið beint að sér. Forsendur séu auk þess brostnar fyrir samþykki sam- býlismanns síns á gagntilboðinu, enda hafi síðar verið gerður kaupsamning- ur um kaupin á söluturninum. Af hálfu gagnstefndu er því haldið fram, að hún hafi fyrst fengið vitn- eskju um, að gagnstefnandi hefði umrædd veðskuldabréf í höndum, í janúar 1994, er bréfin höfðu verið lögð inn til þinglýsingar hjá sýslumanninum í Hafnarfirði. Þá fyrst hafi gefist tilefni til að mótmæla handhöfn og ætluðum eignarrétti gagnstefnanda á þeim, enda hafi gagnstefnda og Þorbjörn staðið í þeirri trú fram til þess tíma, að bréfin væru í traustum vörslum Fyrirtækja- sölunnar Suðurveri. Staðhæfingu gagnstefnanda um, að vöntun á framsali kröfuhafa á skulda- bréfin, sem hér um ræðir, megi skýra á þann hátt, að um misskilning hans sjálfs og kunnáttuleysi firmasalans hafi verið að ræða, verði að virða í því ljósi, að gagnstefnandi og fyrirtækjasalinn, Reynir Þorgrímsson, væru báðir reyndir menn í viðskiptum. Héraðsdómur Reykjaness hafi ekki dæmt gagnstefnanda vörslumann og eiganda veðskuldabréfanna með úrskurðinum frá 29. apríl 1994. Dómurinn hafi ekki verið bær til þess að skera endanlega úr ágreiningi aðila um oll eignarhald að bréfunum. Ef svo hefði verið, væru hvorki dómkröfur í aðal- sök né í gagnsök dómtækar í máli þessu sökum res judicata-áhrifa, sbr. 116. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Gagnstefnda mótmælir því, að löglíkur séu fyrir því, að gagnstefnandi sé réttur eigandi veðskuldabréfanna, svo og því, að greiðsla hans á þinglýs- ingargjöldum hafi þar einhverja þýðingu. Málskostnaðarkrafa gagnstefndu styðst við ákvæði XXI. kafla laga um meðferð einkamála nr. 91/1991, einkum 129. og 130. gr. þeirra laga. Þá er einnig vitnað til a- og c-liðar 1. mgr. og 3. mgr. 131. gr. sömu laga í þessu sambandi. Þá gerir gagnstefnda kröfu til þess, að gagnstefnandi verði dæmdur til að greiða gagnstefndu sérstakt álag á málskostnað, sbr. 2. mgr. 131. gr. laga nr. 91/1991, sbr. a- og c-lið 1. mgr. og 3. mgr. sömu greinar. Niðurstöður. Í máli þessu hefur komið fram, að aðalstefnandi, Valgerður Sigurðardótt- ir, og Þorbjörn Eiríksson keyptu sælgætisverslunina Ístorg í Hafnarstræti 18 í Reykjavík af Ístorgi hf. með kaupsamningi, dagsettum 20. febrúar 1993. Þar var um að ræða nafn fyrirtækisins og rekstur ásamt tækjum, áhöldum og innréttingum, en ekki félagið sjálft eða kennitölu þess. Samkvæmt kaup- samningnum var kaupverð 3.200.000 krónur, og hefur það verið greitt að fullu. Vörubirgðir skyldi samkvæmt talningu greiða sérstaklega með víxl- um. Aðalstefndi heldur því fram, að raunverulegt kaupverð hafi verið 5.700.000 krónur, og því hafi hann fengið til viðbótar þeim greiðslum, sem kaupsamningurinn kveður á um, veðskuldabréf þau, sem deilt er um í máli þessu. Með vísan til þess, sem komið hefur fram í málinu, er ósannað gegn andmælum aðalstefnanda, að svo hafi verið. Vitnið Reynir Þorgrímsson hjá fyrirtækjasölunni, sem annaðist söluna, hefur komið fyrir dóminn og stað- fest, að kaupverðið hafi verið réttilega tilgreint í kaupsamningnum. Samið hafi verið um, að fyrirtækjasalan fengi 250.000 krónur í sölulaun, en sölu- launin hafi ekki verið ákveðin út frá kaupverðinu. Lagt hefur verið fram ljósrit af reikningi fyrirtækjasölunnar, þar sem umrædd sölulaun eru til- greind, en hann er dagsettur 17. mars 1993. Vitnið upplýsti einnig, að fyrir- tækjasölunni hefði verið falið að geyma veðskuldabréfin, en aðalstefndi fengið þau í hendur fyrir mistök. Aðalstefnandi hefur að vísu viðurkennt, að til hafi staðið, að Ístorg hf. fengi hin umdeildu veðskuldabréf að því til- skildu, að velta fyrirtækisins væri rétt tilgreind. Samkvæmt söluyfirliti, sem aðalstefnanda og Þorbirni var kynnt, áður en kaupin fóru fram, var mán- aðarvelta talin 2.500.000 kr. til 2.600.000 krónur. Af hálfu aðalstefnda er 912 viðurkennt, að þessar tölur hafi ekki verið réttar, enda hafi þær verið settar á söluyfirlitið til að gera reksturinn seljanlegri. Telja verður ósannað gegn andmælum aðalstefnanda, að henni hafi verið kynntar aðrar tölur en þær, sem fram koma í söluyfirlitinu. Engin gögn, sem treysta má, hafa verið lögð fram í málinu um þá staðhæfingu aðalstefnda, að kaupverðið hafi ekki ver- ið rétt tilgreint í kaupsamningnum í þeim tilgangi að leyna skattyfirvöld hinu rétta verði. Verður að telja skýringu aðalstefnda á málavöxtum að þessu leyti fráleita. Í kauptilboði Þorbjörns Eiríkssonar frá 1. febrúar sama ár er kaupverð tilgreint 5.800.000 krónur, en eins og fram hefur komið, var kaupverðið 3.200.000 krónur samkvæmt kaupsamningnum. Aðalstefnandi átti ekki aðild að þessu kauptilboði, og verður að telja, að það hafi ekki þýðingu við úrlausn málsins. Eins og fram kemur á ljósritum af veðskuldabréfum þeim, sem hér er deilt um, er aðalstefnandi kröfuhafi þeirra skulda, sem þar eru tilgreindar. Úrskurður Héraðsdóms Reykjaness frá 29. apríl 1994 kveður ekki á um eignarrétt þessara veðskuldabréfa. Verður að telja, að aðalstefnandi hafi sýnt fram á, að hún sé eigandi bréfanna, enda hefur aðalstefndi ekki sýnt fram á annað. Vitnið Reynir Þorgrímsson staðfesti fyrir dómi, að hann hefði talið, er hann gaf yfirlýsingu um, að aðalstefndi væri eigandi veð- skuldabréfanna, að um væri að ræða þau veðskuldabréf, sem tilgreind eru í kaupsamningnum frá 20. febrúar 1993 og afhent voru í samræmi við efni samningsins. Með vísan til þessa ber að taka kröfur aðalstefnanda í málinu til greina. Af því leiðir, að hafna verður kröfum gagnstefnanda í gagnsök. Rétt þykir, að aðalstefndi greiði aðalstefnanda málskostnað í aðalsök og gagnsök, sem þykir hæfilega ákveðinn 450.000 krónur, að viðbættum virðis- aukaskatti, eins og krafist er. Dóm þennan kvað upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari. Dómsorð: Viðurkenndur er eignarréttur aðalstefnanda, Valgerðar Sigurðar- dóttur, að neðangreindum þremur veðskuldabréfum, út gefnum í Reykjavík 20. febrúar 1993, tryggðum með 10. veðrétti og uppfærslu- rétti í fasteigninni Kvistabergi 25, Hafnarfirði, þinglýstum af sýslu- manninum í Hafnarfirði 28. janúar 1994. Kröfuhafi samkvæmt bréf- unum er Valgerður Sigurðardóttir og skuldari Þorbjörn Eiríksson. Lánstími er tíu ár og fjöldi afborgana tíu. Lánin bera meðalvexti Seðlabanka Íslands á hverjum tíma frá 1. júlí 1993 að telja, og skuldin 913 er tryggð miðað við lánskjaravísitölu miðað við grunnvísitölu 3263. Veðskuldabréfin eru eftirgreind: veðskuldabréf að fjárhæð 1.000.000 kr. með litranúmer B 368/1994, veðskuldabréf að fjárhæð 1.000.000 kr. með litranúmer B 369/1994, veðskuldabréf að fjárhæð 500.000 kr. með litranúmer B 370/1994. Aðalstefnda, Arnari Hannesi Gestssyni, ber að afhenda aðalstefn- anda, Valgerði Sigurðardóttur, framangreind veðskuldabrét. Aðalstefndi greiði aðalstefnanda 450.000 krónur í málskostnað í aðalsök og gagnsök auk virðisaukaskatts. 914 Fimmtudaginn 12. mars 1998. Nr. 253/1997. — Ákæruvaldið (Símon Sigvaldason saksóknari) gegn Einari Friðriki Kristinssyni (Ólafur Garðarsson hrl.) Endurupptaka máls. Tolllagabrot. Tilraun. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Guðrún Erlendsdóttir, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 10. júní 1997 að genginni ákvörðun réttarins 14. maí sama árs um endur- upptöku þess samkvæmt beiðni ákærða. Af hálfu ákæruvalds er þess aðallega krafist, að héraðsdómur verði staðfestur um sakfell- ingu ákærða fyrir fullframið brot gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga nr. 55/1987, en til vara, að hann verði dæmdur fyrir tilraun til brots gegn sama ákvæði, sbr. 125. gr. laganna. Ákærði krefst aðallega sýknu af kröfum ákæruvaldsins, en til vara, að sér verði gerð vægasta refsing, sem lög leyfa. 1. Málið á rætur að rekja til þess, að á árunum 1988 til 1992 flutti Daníel Ólafsson hf. til landsins alls 33 sendingar af frosnum forsteikt- um kartöflum. Ákærði sat þá í stjórn félagsins og var framkvæmda- stjóri þess. Félagið fékk vörusendingar þessar tollafgreiddar með framvísun aðflutningsskýrslna frá ákærða og greiðslu aðflutnings- gjalda samkvæmt þeim, en gjöldin námu alls 13.056.438 krónum. Af þeirri fjárhæð mun tollur hafa verið samtals að fjárhæð 1.323.665 krónur, virðisaukaskattur 2.251.981 króna, en jöfnunargjald 9.480.792 krónur. Samkvæmt gögnum málsins gaf ákærði sig fram 24. mars 1992 hjá tollstjóranum í Reykjavík og lagði fram nýjar aðflutningsskýrslur vegna fyrrnefndra vörusendinga. Ákærði leitaði leiðréttingar á fyrri tollafgreiðslum með þessum skýrslum og óskaði eftir að greiða mis- mun á aðflutningsgjöldum samkvæmt þeim og upphaflegum skýrsl- um. Reyndist sá munur vera samtals 13.407.542 krónur auk vaxta, 915 að fjárhæð 8.952.902 krónur. Umræddan mismun á aðflutnings- gjöldum mun hafa mátt rekja til tolls, hvað varðar 1.348.250 krónur, og virðisaukaskatts, að því er varðar 2.356.841 krónu, en afgangur- inn mun hafa verið vegna jöfnunargjalds. Við skýrslugjöf hjá tollyfirvöldum 12. maí 1992 greindi ákærði þannig frá atvikum málsins, að fyrrnefnt félag hefði flutt til landsins svokallaðar franskar kartöflur í um 20 ár. Árið 1988 hafi verið tekið upp jöfnunargjald á þennan vöruflokk, sem hafi verið 190% af toll- verði, og hafi þá vörur félagsins ekki lengur reynst vera sam- keppnisfærar á markaði hér. Í viðræðum, sem fylgdu í kjölfarið, hafi erlendur viðsemjandi félagsins boðist til að skipta vörureikningum, þannig, að tveir myndu berast fyrir hverri vörusendingu og þeir samanlagðir nema söluverði hennar. Þessu boði hafi verið tekið. Ákærði kvað félagið alltaf hafa greitt báða reikningana, en hann hafi hins vegar aðeins lagt annan þeirra fram við tollafgreiðslu ein- stakra vörusendinga. Hafi aðflutningsgjöld af vörusendingunum þannig orðið sem því svaraði lægri en rétt hefði verið. Ákæra var gefin út í málinu 8. nóvember 1994. Ákærða var þar gefið að sök að hafa brotið gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga með því að hafa á framangreindan hátt svikið undan aðflutningsgjöld af um- ræddum vörusendingum, að fjárhæð 13.407.542 krónur. Fyrir héraðsdómi viðurkenndi ákærði þessi brot sín. Með hinum áfrýjaða dómi, sem var kveðinn upp 29. desember 1994, var ákærði dæmdur til að sæta fangelsi í 15 mánuði, skilorðsbundið í tvö ár, svo og til að greiða sekt, að fjárhæð 400.000 krónur, og allan sakarkostnað. Með dómi Hæstaréttar, sem gekk 19. desember 1996 í máli þrota- bús S. Óskarssonar ár Co. hf. gegn íslenska ríkinu, var felldur úr gildi úrskurður ríkistollanefndar 28. Janúar 1994 um endurákvörðun á aðflutningsgjöldum vegna innflutnings þess félags á frystum for- steiktum kartöflum á tímabilinu frá febrúar 1988 til sama mánaðar 1992. Var sú niðurstaða reist á því, að álagning sérstaks jöfnunar- gjalds af þessum vöruflokki, eins og því var breytt með reglugerð nr. 109/1988, fengi ekki „samrýmst þeim takmörkunum, sem heimild ráðherra voru settar, og þeim kvöðum um málefnalegan grundvöll skattheimtu og stjórnsýslu, sem gæta varð“, svo sem sagði í dómin- um. Í beiðni ákærða 26. mars 1997 um endurupptöku málsins, sem Hæstiréttur féllst á samkvæmt áðursögðu, var meðal annars vísað til 916 þess, að með umræddum dómi hefði verið dæmd ólögmæt álagning sams konar jöfnunargjalds og hann hefði meðal annars verið sak- felldur fyrir að koma Daníel Ólafssyni hf. undan að greiða. Il. Við úrlausn málsins verður lögð til grundvallar niðurstaða Hæsta- réttar í fyrrnefndum dómi 19. desember 1996. Samkvæmt því skorti viðhlítandi lagastoð fyrir álagningu og innheimtu jöfnunargjalds á frystar forsteiktar kartöflur, sem Daníel Ólafsson hf. flutti inn á tímabilinu frá apríl 1988 til janúar 1992 og um ræðir í málinu. Af hálfu ákæruvalds hafa ekki verið færð sérstök rök fyrir því, að líta megi svo á að fenginni þessari niðurstöðu, að heimilt hafi verið að innheimta jöfnunargjald af þessari vörutegund í samræmi við reglur, sem giltu í þeim efnum fyrir setningu reglugerðar nr. 109/1988. Sam- kvæmt því verður að meta sakargiftir á hendur ákærða í ljósi þess, að heimild hafi skort á umræddu tímabili til að innheimta hjá fé- laginu jöfnunargjöld af nefndum vörum. Gildir þetta bæði um jöfn- unargjöld, sem ákærði kom félaginu undan að greiða með fyrr- nefndri háttsemi sinni, og þau, sem það greiddi með öðrum aðflutn- ingsgjöldum samkvæmt aðflutningsskýrslum. Samkvæmt 2. mgr. 126. gr. tollalaga, svo sem ákvæðið hljóðaði, þegar atvik málsins gerðust, varðaði það refsingu að láta tollstarfs- manni Í té rangar upplýsingar í því skyni að svíkja undan eða fá ívilnun á tolli eða gjöldum. Eftir því, sem að framan segir, gat röng upplýsingagjöf ákærða í aðflutningsskýrslum Daníels Ólafssonar hf. engu breytt, að því er varðar jöfnunargjald, um fjárhæð þeirra að- flutningsgjalda, sem lögmætt var í raun að krefja félagið um vegna innflutnings þess á frystum forsteiktum kartöflum. Af sömu ástæð- um verður háttsemi ákærða ekki heldur metin sem tilraun til brots, sbr. 1. mgr. 125. gr. tollalaga. Verður í því sambandi að líta til þess, að þótt ákærði hafi ásett sér að koma félaginu með rangri skýrslu- gjöf meðal annars undan greiðslu á hluta jöfnunargjalds, sem hann sjálfur taldi félaginu skylt að greiða á þeim tíma, bjó hann að þessu leyti við ranga hugmynd um refsinæmi háttsemi sinnar. Verður ákærði því ekki sakfelldur fyrir brot gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga eða fyrir tilraun til slíks brots, sbr. 1. mgr. 125. gr. laganna, vegna rangra upplýsinga, sem hann veitti í aðflutningsskýrslum, að því 917 leyti sem þær höfðu áhrif á álagningu jöfnunargjalds við innflutning á umræddum vörum. Il. Í málinu er óumdeilt, að aðflutningsgjöld, sem Daníel Ólafsson hf. greiddi vegna innflutnings á frystum forsteiktum kartöflum á tímabilinu frá maí 1988 til Janúar 1992, voru þrátt fyrir ranga upplýs- ingagjöf ákærða meiri en félaginu bar með réttu að greiða, þegar tekið er tillit til þess, að lagastoð skorti fyrir álagningu og innheimtu Jöfnunargjalds. Ákvæðum 1. mgr. og 2. mgr. 126. gr. tollalaga var breytt með 38. gr. laga nr. 69/1996 eftir uppkvaðningu héraðsdóms í málinu. Ekki verður fallist á þann skilning ákærða, að sú lagabreyting feli í sér, að nú verði refsing því aðeins gerð fyrir að veita rangar upplýsingar til tollyfirvalda, að þær hafi orðið til þess, að greidd hafi verið of lág aðflutningsgjöld. Er þá haft í huga, að brot gegn hinum breyttu ákvæðum er sem fyrr fullframið með því að leggja fram röng toll- skjöl, óháð því, hvernig fari um álagningu og greiðslu gjalda sam- kvæmt þeim, sbr. dóm Hæstaréttar 27. nóvember 1997 í máli nr. 326/ 1997. Umræddar breytingar á 1. mgr. og 2. mgr. 126. gr. tollalaga eru því ekki þess efnis, að leitt geti til sýknu ákærða með vísan til 2. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. IV. Rangar upplýsingar ákærða í tollskýrslum fyrir Daníel Ólafsson hf., sem um ræðir í málinu, urðu ekki aðeins til þess, að yfirvöld lögðu lægra jöfnunargjald á félagið en orðið hefði með réttum upp- lýsingum um innkaupsverð vörusendinga til þess, heldur varð tollur og virðisaukaskattur vegna innflutningsins jafnframt af þessari ástæðu minni en rétt var um samtals 3.705.091 krónu. Með þessari háttsemi sveik ákærði af ásetningi þá fjárhæð undan aðflutnings- gjöldum og braut þannig gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga, sbr. nú 1. mgr. og 2. mgr. sömu greinar, svo sem henni var breytt með áður- nefndri 38. gr. laga nr. 69/1996, en þau ákvæði eiga nú við sam- kvæmt 1. mgr. 2. gr. almennra hegningarlaga. Brot ákærða voru drýgð á löngum tíma við innflutning á alls 33 vörusendingum. Þegar þess er gætt og fjárhæðarinnar, sem ákærði sveik undan í aðflutningsgjöldum með háttsemi sinni, er óhjá- 918 kvæmilegt að telja brot hans stórfelld. Við ákvörðun refsingar ákærða verður hins vegar að líta til þeirra atriða honum í hag, sem getið er í því sambandi í forsendum hins áfrýjaða dóms, þar á með- al, að hann gaf sig fram af sjálfsdáðum og bætti fyrir brot sín. Öðru fremur skiptir þó máli í þessu sambandi sá gífurlegi dráttur, sem varð á saksókn á hendur ákærða, auk ástæðulausra tafa, sem urðu á rekstri málsins, eftir að endurupptaka þess var ráðin. Að teknu til- liti til alls þessa og atvika málsins að öðru leyti þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin 200.000 króna sekt í ríkissjóð. Samkvæmt bréfi Fangelsismálastofnunar ríkisins 26. maí 1997 hefur verið innheimt sekt samkvæmt hinum áfrýjaða dómi, að fjárhæð 400.000 krónur. Telst því sektin, sem nú er ákveðin, þegar greidd í ríkissjóð. Í héraðsdómi var ákærði dæmdur til að greiða allan sakarkostn- að. Samkvæmt bréfi ríkissaksóknara til fangelsismálastofnunar 15. febrúar 1995 leiddi engan kostnað af málinu, en það stafaði meðal annars af því, að skipaður verjandi ákærða fyrir héraðsdómi afsal- aði sér þóknun fyrir málsvörn. Er því ekki ástæða til að mæla nú sérstaklega fyrir um sakarkostnað í héraði. Með vísan til 2. mgr. 191. gr. laga nr. 194991 um meðferð opinberra mála greiðist allur áfrýj- unarkostnaður málsins úr ríkissjóði, svo sem nánar greinir í dóms- orði. Dómsorð: Ákærði. Einar Friðrik Kristinsson, greiði 200.000 króna sekt í ríkissjóð. Telst ákærði þegar hafa tekið út þá refsingu. Allur áfrýjunarkostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða, Ólafs Garðarssonar hæstaréttarlögmanns, 150.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 29. desember 1994. Ár 1994. fimmtudag 29. desember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykja- víkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Allani Vagni Magnússyni héraðsdómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. S-815/1994: Ákæruvaldið gegn Einari Friðriki Kristinssyni, sem dómtekið var í gær. Málið er höfðað með ákæruskjali, dagsettu 8. nóvember 1994, á hendur „Einari Friðriki Kristinssyni, Markarflöt 12, Garðabæ, kennitala 210841-3349, fyrir tolllagabrot með því að hafa í sambandi við innflutning á frönskum 919 kartöflum hingað til lands frá Hollandi á tímabilinu frá maí 1988 til janúar 1992 á vegum Daníels Ólafssonar hf., Vatnagörðum 26-28, Reykjavík, en ákærði var þá stjórnarmaður í félaginu og framkvæmdastjóri þess, framvís- að við tollyfirvöld vörureikningum og aðflutningsskýrslum, sem sýndu ein- ungis hluta af verðmæti (innkaupsverði) vörunnar, í því skyni að svíkja undan verulegan hluta aðflutningsgjalda, og námu vangreidd gjöld af þess- um sökum samtals 13.407.542 kr. af eftirgreindum 33 vörusendingum, sem tollafgreiddar voru: Mánuður og ár Magn kart- aflna, kg: 1. ( 5) Apríl/maí 1988 — 8.000 2.( 6) Maí 1988 8.165 3. ( 7) Júlí 1988 1.181 4. ( 8) Ágúst 1988 8.157 5. ( 9) Sept. 1988 6.722 6. (10) Okt. 1988 8.157 7. (11) Des. 1988 8.592 8. (12) Jan. 1989 8.022 9. (13) Mars 1989 6.980 10. (14) Apríl 1989 8.615 11. (15) Apríl/maí 1989 — 7.005 12. (16) Maí/júní 1989 1.524 13. (17) Júlí 1989 7.676 14. (18) Ágúst 1989 7.167 15. (19) Sept. 1989 8.036 16. (20) Des. 1989 8.186 17. (21) Feb. 1990 8.283 18. (22) Apríl 1990 7.882 19. (23) Júní 1990 8.286 20. (24) Ágúst 1990 7971 21. (25) Sept. 1990 7.362 22. (26) Nóv. 1990 7.829 23. (27) Jan. 1991 8.310 24. (28) Jan./feb. 1991 7.610 25. (29) Mars 1991 7.752 26. (30) Apríl/maí 1991 8.050 27. (31) Júní 1991 7.609 28. (32) Júlí 1991 8.056 Verðmæti skv. fram lögðum gögnum NLG: 3.920 4.452 4.272 4.476 3.336 4.476 4.701 4.395 4.106 4.682 3.818 4.106 4.225 4.321,20 4.636,32 4.495,20 4.389,12 4.188 4.803,84 4.622,88 4.850,40 4.308 4.207 4.150,85 3.917,64 4.060,80 4.026,22 4.960,80 Raunveru- legt verð- mæti, NLG: 10.400,00 11.760,00 11.281,44 11.820.00 9.100,00 11.820,00 12.417,60 11.604,00 10.844.00 12.368,00 10.083,68 10.844,00 11.154,40 11.412.00 12.328.08 12.385,92 11.887,20 11.709.60 12.768,96 12.288,72 12.787,92 11.380,80 11.040,48 11.048,16 11.282,88 11.143,20 11.048,16 13.296,00 Greidd að- flutnings- gjöld, kr.: 331.751 350.534 348.947 350.934 296.863 364.740 382.743 380.385 376.938 412.564 359.489 403.678 279.646 290.165 316.247 323.673 454.356 442.040 478.942 470.472 487.000 461.465 438.797 425.596 416.261 348.977 410.596 460.888 Vangreidd innflutnings- og aðflutn- ingsgjöld, kr.: 295.525 368.060 345.190 356.247 280.688 368.126 395.101 384.528 370.030 422.979 344.814 375.210 274.609 292.816 331.858 366.990 476.159 471.441 503.966 486.240 507.358 453.545 415.043 419.475 445.235 408.745 410.488 480.832 920 29. (33) Ágúst 1991 1435 4.565.76 12.246,00 422.835 446.754 30. (34) Okt. 1991 1.936 4.560,96 13.098,00 426.400 503.524 31. (35) Des. 1991 7.632 4.890,45 13.014,96 454.619 486.231 32. (36) Jan. 1991 7479 4.830,98 12.860,64 426.697 455.541 33. (37) Jan. 1992 1522 4.859.11 12.035,52 425.201 458.194 13.407.542 Telst þetta varða við 2. mgr. 126. gr. tollalaga nr. 55/1987. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar“. Ákærði hefur viðurkennt brot sín. Er málið því dæmt samkvæmt ský- lausri játningu hans, sbr. 125. gr. laga nr. 19/1991, og vísast um málavaxta- lýsingu til ákærunnar. Með brotum sínum braut ákærði gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga nr. 55/ 1987, eins og segir í ákæru. Ákærði hefur ekki áður sætt kærum eða refsingum, sem hér skipta máli. Brotastarfsemi ákærða var stórfelld, stóð í um fjögur ár og tekur til 33 til- vika, og nam fjárhæð vangoldinna tolla rúmum 13 milljónum króna. Á hitt ber að líta, að ákærði kom sjálfur til tollyfirvalds 24. mars 1992 og lagði fram 33 aðflutningsskýrslur yfir sendingar þær, sem greinir í ákæru, og gekkst greiðlega við brotum sínum. Lagði hann fram öll gögn varðandi brotin ótilknúinn og hefur greitt 13.407.633 krónur í viðbótaraðflutnings- gjöld og 8.953.107 krónur í dráttarvexti, samtals 22.360.107 krónur (?), og þannig staðið full skil á þeim gjöldum sem honum bar að greiða. Ákærði gaf skýrslu um atvik hjá tollgæslunni 12. maí 1992, og lágu rann- sóknargögn þá þegar fyrir, en ákæra var ekki gefin út fyrr en 8. nóvember sl. Þannig hefur orðið verulegur dráttur á meðferð málsins á rannsóknar- stigi, sem líta verður til hér. Refsing ákærða er hæfilega ákveðin fangelsi í 15 mánuði, en með vísan til þess, sem að framan segir, að ákærði gaf sig fram af sjálfsdáðum, hefur greitt gjöld þau auk dráttarvaxta, sem undan voru svikin, sakaferils. ákærða og þess, að málið dróst óhæfilega, eftir að hann hafði gengist við brotum sínum, þykir rétt, að refsivist ákærða verði skilorðsbundin að öllu leyti og falli niður að liðnum tveimur árum, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. al- mennra hegningarlaga, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærða verður hins veg- ar gert að greiða 400.000 króna sekt í ríkissjóð, og komi 50 daga varðhald í stað sektar, verði hún ekki greidd innan fjögurra vikna frá uppsögu dóms- ins. Loks ber að dæma ákærða til að greiða allan kostnað sakarinnar, en verj- 921 andi ákærða, Ólafur Garðarsson hrl., hefur afsalað sér þóknun fyrir máls- vörn. Dómsorð: Ákærði, Einar Friðrik Kristinsson, sæti fangelsi í 15 mánuði, en fresta skal fullnustu refsingar og hún falla niður að liðnum tveimur árum, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Ákærði greiði 400.000 krónur í sekt til ríkissjóðs, og komi 50 daga varðhald í stað sektar, verði hún ekki greidd innan fjögurra vikna frá uppsögu dóms þessa. Ákærði greiði allan kostnað sakarinnar. 922 Fimmtudaginn 12. mars 1998. Nr. 477/1997. — Ákæruvaldið (Símon Sigvaldason saksóknari) gegn Magnúsi Rósinkrans Jónssyni (Othar Örn Petersen hrl.) Endurupptaka máls. Tolllagabrot. Áfrýjun. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Guðrún Erlendsdóttir, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 20. nóvember 1997 að genginni ákvörðun réttarins 20. október sama árs um endurupptöku þess samkvæmt beiðni ákærða. Af hálfu ákæruvalds er þess aðallega krafist, að héraðsdómur verði staðfest- ur um sakfellingu ákærða fyrir fullframið brot gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga nr. $5/1987, en til vara, að hann verði dæmdur fyrir tilraun til brots gegn sama ákvæði, sbr. 125. gr. laganna. Ákærði krefst sýknu af kröfum ákæruvaldsins. I. Málið á rætur að rekja til þess, að á árunum 1988 til 1992 flutti Garri hf., sem síðar fékk heitið Gnípa hf., til landsins alls 92 send- ingar af frosnum forsteiktum kartöflum. Ákærði var þá fram- kvæmdastjóri félagsins og formaður stjórnar þess. Félagið fékk vörusendingar þessar tollafgreiddar með framvísun aðflutnings- skýrslna og greiðslu aðflutningsgjalda samkvæmt þeim. Aðflutn- ingsgjöldin voru nánar tiltekið tollur frá upphafi fyrrgreinds tíma- bils til ársbyrjunar 1992, jöfnunargjald á öllu tímabilinu og virðis- aukaskattur frá byrjun ársins 1990 til loka tímabilsins. Samkvæmt gögnum málsins tóku tollyfirvöld umræddan innflutn- ing til rannsóknar, og gaf ákærði fyrst skýrslu fyrir þeim 24. júní 1992. Eftir rannsóknina tók ríkistollstjóri aðflutningsgjöld félagsins til endurákvörðunar 4. mars 1993. Þessi endurákvörðun var kærð til ríkistollanefndar, sem staðfesti hana í meginatriðum með úrskurði 923 28. maí 1993. Samkvæmt niðurstöðum nefndarinnar munu van- greidd aðflutningsgjöld vegna þessa innflutnings hafa talist nema 46.176.441 krónu, en af þeirri fjárhæð taldi nefndin kröfu um 5.075.493 krónur vera fyrnda. Ákæra var gefin út í málinu 22. ágúst 1995. Ákærða var þar gefið að sök að hafa brotið gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga með því að hafa svikið undan aðflutningsgjöld af umræddum vörusendingum, að fjárhæð 46.176.441 krónu. Segir í ákæru, að ákærði hafi í þessu skyni framvísað við tollyfirvöld reikningum, sem sýndu aðeins hluta af því, sem var í raun greitt fyrir vörurnar, en með fulltingi erlends seljanda þeirra hafi það, sem vantaði upp á rétta tilgreiningu vöru- verðs, verið fært yfir á reikninga fyrir pappaðskjur, sem báru mun lægri aðflutningsgjöld og félagið keypti af sama seljanda. Fyrir héraðsdómi neitaði ákærði sök. Með hinum áfrýjaða dómi, sem var kveðinn upp 24. nóvember 1995, var ákærði sakfelldur fyrir að hafa svikið undan aðflutningsgjöld, að fjárhæð 33.065.089 krónur, af samtals 75 vörusendingum. Var hann dæmdur til að sæta fangelsi í tvö ár, en þar af var fullnustu 21 mánaðar fangelsisvistar frestað skilorðsbundið í tvö ár. Þá var ákærði einnig dæmdur til að greiða í ríkissjóð 75.000 krónur í saksóknarlaun svo og 4/5 hluta alls annars sakarkostnaðar. Samkvæmt bréfi verjanda ákærða til ríkissaksókn- ara 20. febrúar 1996 ákvað ákærði að áfrýja ekki héraðsdóminum. Með dómi Hæstaréttar, sem gekk 19. desember 1996 í máli þrota- bús S. Óskarssonar £ Co. hf. gegn íslenska ríkinu, var felldur úr gildi úrskurður ríkistollanefndar 28. janúar 1994 um endurákvörðun á aðflutningsgjöldum vegna innflutnings þess félags á frystum for- steiktum kartöflum á tímabilinu frá febrúar 1988 til sama mánaðar 1992. Var sú niðurstaða reist á því, að álagning sérstaks jöfnunar- gjalds af þessum vöruflokki, eins og því var breytt með reglugerð nr. 109/1988, fengi ekki „samrýmst þeim takmörkunum, sem heim- ild ráðherra voru settar, og þeim kvöðum um málefnalegan grund- völl skattheimtu og stjórnsýslu, sem gæta varð“, svo sem sagði Í dóminum. Í beiðni ákærða 10. júlí 1997 um endurupptöku málsins, sem Hæstiréttur féllst á samkvæmt áðursögðu, var meðal annars vísað til þess, að með umræddum dómi hefði verið dæmd ólögmæt álagning sams konar jöfnunargjalds og hann hefði meðal annars verið sakfelldur fyrir að koma Garra hf. undan að greiða. 924 11. Mál þetta er komið nú til meðferðar fyrir Hæstarétti samkvæmt fyrrnefndri ákvörðun réttarins um að heimila endurupptöku þess, en svo sem áður greinir, var héraðsdómi ekki áfrýjað eftir almenn- um reglum. Í 188. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála segir, að ef orðið sé við beiðni um endurupptöku máls, sem dæmt var lokadómi í héraði, geri ríkissaksóknari ráðstafanir til áfrýjunar málsins. Fari annars um meðferð málsins og flutning fyrir Hæsta- rétti eftir ákvæðum XVIII. kafla laganna. Samkvæmt framangreindu bar ríkissaksóknara að genginni ákvörð- un Hæstaréttar um endurupptöku málsins að gæta að því, að fram kæmi af hálfu ákærða, í hvaða skyni hann áfrýjaði héraðsdómi, sbr. 147. gr. og 2. mgr. 151. gr. laga nr. 19/1991, svo sem þeim ákvæðum var breytt með 7. gr. og 11. gr. laga nr. 37/1994. Átti ríkissaksóknari því til samræmis að marka málinu farveg fyrir Hæstarétti með því að taka af tvímæli um tilgang áfrýjunar í áfrýjunarstefnu. Þetta var ekki gert. Við málflutning fyrir Hæstarétti reisti ákærði kröfu sína um sýknu meðal annars á því, að ákæruvaldið hefði ekki sannað, að hann hefði brotið gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga með þeim hætti, sem haldið sé fram í ákæru. Af þeim ástæðum, sem að framan greinir, verður ákærða að teljast heimilt gegn mótmælum af hálfu ákæruvaldsins að koma þessari málsvörn að hér fyrir dómi. Í hinum áfrýjaða dómi er greint frá gögnum málsins, sem héraðs- dómari taldi sanna sök ákærða að því leyti, sem hann var sakfelldur. Gögnin, sem þar um ræðir, hafa aðeins að óverulegu leyti verið lögð fyrir Hæstarétt. Eins og ríkissaksóknari hefur gert málið úr garði, liggja þannig engan veginn fyrir viðhlítandi sönnur fyrir sök ákærða. Verður hann því sýknaður af kröfum ákæruvaldsins. Samkvæmt þessum úrslitum málsins verður allur sakarkostnaður í héraði og áfrýjunarkostnaður lagður á ríkissjóð, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða, sem eru ákveðin í einu lagi í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Ákærði, Magnús Rósinkrans Jónsson, er sýkn af kröfum ákæruvaldsins í máli þessu. 925 Allur sakarkostnaður í héraði og áfrýjunarkostnaður máls- ins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða á báðum dómstigum, Othars Arnar Petersen hæstaréttarlögmanns, samtals 250.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 24. nóvember 1995. Ár 1995, föstudag 24. nóvember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykja- víkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Guðjóni St. Marteinssyni héraðsdómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. S-789/1995: Ákæruvaldið gegn Magnúsi Rósinkrans Jónssyni, en málið var dómtekið 30. október sl. Málið er höfðað með ákæruskjali, dags. 22. ágúst 1995, á hendur „Magn- úsi Rósinkrans Jónssyni, Eskiholti 15, Garðabæ, kennitala 090936-3449, fyr- ir tolllagabrot með því að hafa við innflutning á frönskum kartöflum hingað til lands frá Meijer Frozen Food í Hollandi á tímabilinu frá ágúst 1988 til júní 1992 í nafni Garra hf., nú Gnípu hf., Reykjavík, en ákærði var þá stjórnarformaður í félaginu og framkvæmdastjóri þess, framvísað við toll- yfirvöld vörureikningum og aðflutningsskýrslum, sem sýndu einungis hluta af því, sem hann greiddi raunverulega fyrir vöruna, í því skyni að svíkja undan verulegan hluta aðflutningsgjalda, og námu vangreidd gjöld af þess- um sökum samtals 46.176.441 kr. af eftirgreindum 92 vörusendingum, sem tollafgreiddar voru, sbr. Í. lið, og með fulltingi hins erlenda seljanda fært það, sem vantaði á, að kartöfluverðið væri rétt tilgreint, yfir á annan varn- ing, pappaðskjur, sem báru mun lægri aðflutningsgjöld en kartöflurnar og ákærði keypti í miklu magni af sama aðila m. a. í þessu skyni, og lagt fram við tollyfirvöld gögn, sem sýndu til muna of hátt viðskiptaverð þessa varn- ings, og námu ofgreidd aðflutningsgjöld af þessum sökum samtals 3.335.436 kr. af eftirgreindum 14 sendingum, sbr. 11. lið. I. Innflutningur á kartöflum: Nr. Dags. vöru- Tollaf- Magn kart- Verð skv. Raunveru- Greidd Vangreidd reiknings: — greiðslu- aflna, kg: fram lögð- legt verð, aðflutnings- aðflutnings- mánuður: um gögnum, NLG: gjöld,kr. gjöld, kr. NLG: 1. 19/7'68 ágúst 10.342 5.171,00 10.962,52 386.085 283.749 2. 19/7'88 ágúst 10.342 5.171,00 10.962,52 386.085 283.749 3. 2/8'88 ágúst 10.288 5.144,00 10.905,28 382.705 282.269 4. 2/8'88 ágúst 10.287 5.143,50 10.904,22 382.681 2682.240 5. 9/8'88 sept. 10.778 5.389,00 11.424,68 396.425 296.854 9/8 788 sept. 10.777 5.388,50 11.423,62 396.401 2096.826 - 25/10 '88 nóv. 10.723 4.289,20 10.723,00 379.045 331.590 „9 8 9 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 206. 21. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43 44. 45. 46. . 25/10 '88 „ 1541 '88 15/11 '88 112 '88 112 '88 18/1 '89 18/1 '89 8/2 '89 8/2 '89 1/3 '89 1/3 '89 22/3 '89 22/3 '89 19/4 '89 19/4 '89 10/5 '89 10/5 '89 7/6 '89 1/6 '89 28/6 '89 28/6 '89 5/7 '89 5/7 "89 26/7 '89 26/7 '89 17/8 '89 17/8 '89 23/8 '89 23/8 '89 30/8 '89 30/8 '89 1/1'89 1/11 89 5/12 '89 5/12 '89 - 20/12 '89 10/1 '90 14/2 '90 14/2 '90 nóv. nóv. des. des. des. jan. jan. feb. mars mars mars apríl apríl maí maí maí júní júlí júní júlí júlí júlí júlí ágúst ágúst ágúst ágúst sept. sept. okt. okt. nóv. nóv. des. des. des. feb. feb. feb. 10.723 10.288 10.287 10.751 10.750 10.921 10.920 10.274 10.274 10.866 10.866 10.907 10.907 10.751 10.750 10.444 10.444 10.076 10.077 10.818 10.818 10.675 10.676 10.016 10.015 10.287 10.288 10.204 10.295 10.417 10.417 10.778 10.777 10.778 10.777 21.433 21.514 10.689 10.689 926 4.269,20 10.723,00 4.115,20 10.288,00 4.114,80 10.287,00 4.300,40 10.751,00 4.300,00 10.750,00 4.368,40 10.921,00 4.368,00 10.920,00 4.109,60 10.274,00 4.109.60 10.274,00 4.346,40 10.866,00 4.346,40 10.866,00 4.362,80 10.907,00 4.362,80 10.907,00 4.300,20 10.751,00 4.300,20 10.750,00 4.177,60 10.444,00 4.177,60 10.444,00 4.030,40 10.076,00 4.030,80 10.077,00 4.327,20 10.818,00 4.327,20 10.818,00 4.270,00 10.675,00 4.270,40 10.676,00 4.006,20 10.016,00 4.006,20 10.015,00 4.115,00 10.287,00 4.115,00 10.288,00 4.117,60 10.294,00 4.118,00 10.295,00 4.166,80 10.417,00 4.166,80 10.417,00 4.311,20 13.472,50 4.310,80 13.471,25 4.311,20 13.472,50 4.310,80 13.471,25 13.931,00 26.791,25 13.984,10 26.892,50 6.947,85 13.361,25 6.947,85 13.361,25 379.045 366.679 367.392 375.085 375.065 412.942 374.611 365.855 406.726 338.870 427.733 408.135 408.135 399.909 438.121 368.267 370.577 255.900 400.145 398.447 271.668 285.203 254.976 266.262 266.262 278.055 278.055 279.267 279.284 288.779 288.779 328.321 294.511 322.880 322.949 895.770 1.222.806 608.297 608.297 331.590 318.139 319.211 333.608 333.575 353.034 352.980 334.158 341.921 361.618 361.617 363.744 363.744 359.247 359.190 348.979 352.438 241.979 340.054 381.037 259.798 256.363 256.389 250.658 250.617 257.424 257.466 258.510 258.535 272.359 272.359 415.652 416.669 430.365 430.284 604.100 827.935 411.348 411.348 73. 74. 75. 76. TI. 78. 79. 80. Sl. 82. 83. 84. 83. 14/3 '90 14/3 '90 4/4 "90 4/4 '90 18/4 '90 18/4 '90 30/5 '90 30/5 "90 20/6 '90 20/6 '90 9/7 "90 9/7 '90 6/8 "90 27/8 '90 21/8 '90 1/10 '90 1/10 '90 - 29/10 '90 5. 29/10 '90 3/12 "90 3/12 '90 14/1 91 14/1 91 14/2 "91 25/3 "91 22/4 '91 16/5 '91 11/ 6 '91 24/6 '91 19/7 "91 5/8 "91 30/8 "91 70 '91 10/10 '91 11/1 91 2/12 '91 30/12 '91 13/1 '92 27/1 92 mars mars apríl apríl maí maí júní júní júní júlí júlí júlí ágúst sept. sept. okt. okt. nóv. nóv. des. des. jan. jan. feb. apríl maí maí júní júlí júlí ágúst sept. okt. okt. nóv. nóv. jan. jan. feb. 927 10.859 7.058,35 13.573,75 10.859 7.058,35 13.573,75 10.894 7.625,80 15.796,30 10.893 7.625,10 15.794,85 10.777 7.543,90 17.782,05 10.778 7.544,60 17.783,70 10.665 7.465,50 17.597,25 10.665 7.465,50 17.597,25 10.213 7.149,10 15.319,50 10.213 7.149,10 15.319,50 10.887 6.532,20 14.153,10 10.886 6.531,60 14.151,80 616.182 616.182 654.499 654.451 653.703 653.747 641.077 641.077 621.217 622.355 583.236 583.198 20.847 12.508,78 26.058,75 1.133.539 9.968 5.977,20 12.460,00 9.967 S.977,20 12.458,75 9.800 6.030,53 12.401,10 9.800 6.030,53 12.401,10 10.900 6.536,16 13.080,00 10.900 6.536,16 13.080,00 10.329 5.164,60 12.395,04 10.329 5.164,60 12.395,04 9.828 5.061,60 11.943,60 9.828 5.061,60 11.943,60 21.745 10.866,40 26.094,00 21.215 10.607,43 26.094,45 19.990 9.995,08 24.587,70 19.847 10.230,78 24.711,81 22.170 11.083,72 27.269,10 22.317 11.158,56 31.242,00 21.868 10.934,03 26.897,64 21.704 10.852,38 26.695,92 21.854 10.927,22 26.880,42 21.789 10.893,20 26.800,47 2.520 #1.260,00 3.099,60 21.816 10.906,81 26.833,68 19.605 9.802,60 24.114,15 21.489 10.744,69 26.431,47 20.937 10.468,72 25.752,S1 8.980 4.490,00 11.045,40 534.732 534.732 554.972 554.972 590.592 590.592 512.076 562.543 439.730 412.420 992.172 940.907 892.158 953.200 963.640 958.061 956.638 958.540 962.824 969.734 153.395 973.150 923.340 926.841 881,490 393.195 415.692 415.692 523.817 523,770 662.479 662.541 647.458 647.458 522.122 523.42 488.219 488.175 868.062 418.521 418.437 411.090 411.090 423.868 423.868 472.633 472.635 422.167 422.166 935.361 916.561 850.603 844.100 955.627 1.170.136 853.652 854.309 859.186 869.728 100.580 864.403 193.970 824.970 803.776 338.882 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. na 11. 12. 13. 14. mn 27/1'92 2/3 '92 23/3 "92 8/4 '92 13/5 '92 2/6 '92 10/6 '92 reiknings: 3/8 88 „ 1312 '88 10/3 '89 30/6 '89 28/7 '89 14/9 '89 „ 11/12 '89 15/2 '90 26/4 '90 5/9 "90 4/10 '90 711 '90 21/3 "91 27/6 "91 feb. mars apríl apríl maí júní júní . Dags. vöru- Til uppgjörs á kartöflu- sendingum nr. 1-6 1-12 13—-18 19—-24 25 --30 3 -36 31 - 40 41 -- 44 45 - 50 51 -- 56 57 - 61 62 — 67 68 - 71 12 —-74 928 21.531 10.763,93 26.483,13 21.800 10.900,00 26.814,00 31.880 15.940,00 39.212,40 1.330.777 1.201.762 20.088 10.042,70 24.708,24 21.558 10.777,54 26.553,24 21.313 10.655,06 26.214,99 19.958 9.978,20 24.548,34 „ Innflutningur á pappaöskjum: Stykkja- fjöldi 54.000 59.400 49.500 59.400 58.300 57.200 48.400 68.200 64.900 15.900 56.100 51.700 59.400 60.500 Verð skv. fram lögð- um gögnum, NLG: 40.500 44.550 40.500 44.550 43.725 42.900 36.300 50.864 48.675 64.515 47.685 43.945 50.490 51.425 Raunveru- legt verð, NLG: 5.400,00 5.940,00 4.950,00 6.700,00 5.841,00 6.183,00 5.477,85 6.774,05 6.477,15 1452,45 5.934,95 5.523,70 6.022,35 6.159,89 886.810 880.740 836.330 876.371 870.236 821.641 812.616 820.588 751.317 803.924 801.333 790.356 46.176.441 Greidd Vangreidd aðflutnings- aðflutnings- gjöld, kr.: 31.098 32.033 30.944 63.983 61.083 66.300 57.572 512.842 485.533 650.454 482.087 431.225 475.813 478.006 gjöld, kr.: 26.604 27.229 26.945 50.280 52.669 55.674 48.261 437.060 416.769 571.250 417.958 372.855 415.344 416.538 3.335.436 Telst þetta varða við 2. mgr. 126. gr. tollalaga nr. 55/1987. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar“. Verjandi ákærða krefst aðallega sýknu af öllum kröfum ákæruvaldsins. Til vara er krafist vægustu refsingar, sem lög leyfa, og ef dæmd verður refsi- vist, að hún verði skilorðsbundin. Þá er krafist málsvarnarlauna úr ríkis- sjóði að mati réttarins. Samkvæmt vitnisburði Sævins Bjarnasonar, deildarstjóra endurskoðunar- deildar ríkistollstjóraembættisins, og samkvæmt öðrum gögnum málsins 929 var það árið 1991, sem tekinn var til skoðunar innflutningur á frönskum kartöflum vegna grunsemda um, að í einhverjum tilvikum væri uppgefið verð of lágt. Þá hafi verið kannað verð aftur í tímann hjá nokkrum innflytj- endum og þá komið í ljós, að miklar verðlækkanir höfðu orðið í kjölfar hækkaðra gjalda hér á landi. Þessu næst hafi verið leitað aðstoðar hol- lenskra tollyfirvalda við rannsókn málsins, og fóru í því skyni tveir starfs- menn tollgæslunnar til Hollands árið 1992 til gagnaöflunar. Verður vikið að því síðar. Rannsókn tollyfirvalda leiddi til þess, að endurákvörðuð voru aðflutn- ingsgjöld á 92 vörusendingum á frönskum kartöflum til fyrirtækis ákærða, en það eru þær vörusendingar, sem lýst er í ákæru. Í bréfi ríkistollstjóra til ákærða, sem dags. er 1. febrúar 1993, er ákærða gefinn kostur á að koma að skýringum. Segir m. a., að gögn, sem aflað hafi verið með aðstoð hollenskra tollyfirvalda, sýni ótvírætt að mati embættis- ins, að verð á vörureikningum fyrir franskar kartöflur, sem fyrirtæki ákærða framvísaði við tollafgreiðslu á því tímabili, sem ákæra tekur til, hafi verið mun lægra en viðskiptaverð, sem beri að leggja til grundvallar við ákvörðun tollverðs. Þá segir í bréfinu, að gögnin sýni, að hluti kartöfluverðs hafi verið færður til hækkunar verðs á pappaðskjum, sem fluttar voru til landsins frá sama fyrirtæki ytra, og að lækkað verð á frönskum kartöflum hafi verið háð því skilyrði, að pappaöskjur væru keyptar jafnhliða frönsku kartöflunum, og því sé ekki unnt að samþykkja hið reikningsfærða verð á frönskum kart- öflum sem viðskiptaverð í tollalegu tilliti. Endurákvörðun aðflutningsgjalda var síðan ákveðin, eins og rakið hefur verið, og byggð á b-lið 1. mgr. 8. gr. tollalaga nr. 55/1987 og 10. gr. reglugerðar nr. 395/1987 um tollverð og toll- verðsákvörðun. Endurákvörðunin var kærð til ríkistollanefndar, sem kvað upp úrskurð sinn í málinu 28. maí 1993. Var þar staðfest endurákvörðun ríkistollstjóra á tollverði fyrstu 75 vörusendinganna, sem lýst er í ákæru, en breytt var grundvelli verðs til útreiknings tollverðs á sendingum nr. 76 til og með sendingu nr. 92. Í úrskurði ríkistollanefndar segir um kartöflusendingar nr. 76-92 í ákæru, að nefndarmenn telji það verð, sem ákærði lagði fram til grundvallar við útreikning tollverðs, ótrúverðugt, og því beri að hafna á grundvelli b-liðar 1. mgr. 8. gr. tollalaga nr. 55/1987. Niðurstöðutala 1. kafla ákæru um vangreidd aðflutningsgjöld á frönskum kartöflum, samtals 46.176.441 kr., er í samræmi við niðurstöður ríkistolla- nefndar, sem lýst var. Verður nú rakinn framburður ákærða og vitna fyrir dóminum og þau gögn, sem málatilbúnaður ákæruvaldsins byggist á. Fjallað verður saman 30 Hæstaréttardómar Il 930 um báða kafla ákærunnar, annars vegar um innflutning á frönskum kart- öflum og hins vegar innflutning á pappaöskjum. Ákærði hefur fyrir dóminum neitað sakarefni samkvæmt ákæru. Ákærði hefur lýst réttar upplýsingar í öðrum dálkum 1. kafla ákæru, er lýtur að innflutningi á frönskum kartöflum, öðrum en dálkinum, þar sem fjallað er um raunverulegt verð, svo og dálkinum um vangreidd aðflutn- ingsgjöld. Á sama hátt hefur ákærði lýst réttar upplýsingar í Il. kafla ákæru um innflutning á pappaðöskjum utan öðrum dálki, sem heitir: Til uppgjörs á kartöflusendingum nr.:, og þriðja síðasta dálki, sem heitir: Raunverulegt verð. Ákærði bar fyrir dóminum 26. október sl., að hann hefði verið stjórnar- formaður og framkvæmdastjóri Garra hf. og nú Gnípu hf. þann tíma, sem ákæra tekur til. Ákærði kvaðst hafa átt viðskipti við Meijer Frozen Food í Hollandi (hér á eftir skammstafað M. F. F.) í átta til tíu ár. Hann neitar því, að tengsl hafi verið á milli verðsins á frönsku kartöflunum annars vegar og pappaðskjum hins vegar. Pappaöskjurnar hafi verið fluttar til landsins sam- hlíða, en engin tengsl verið þar á milli, nema fylgni hafi verið á milli magns, þannig, að ákveðið magn af öskjum þurfi undir kartöflurnar við sölu eða neyslu. Ákærði kvaðst hafa samið beint við sölumann M. F. F. í Hollandi, en sá heitir den Hamer, um verð bæði á frönskum kartöflum og pappaöskj- um. Fram kemur í gögnum málsins, að verð á frönskum kartöflum til fyrir- tækis ákærða lækkaði um u. þ. b. 50% samkvæmt vörureikningi, sem dag- settur er 17. júlí 1988, en það er fyrsti vörureikningur, sem lýst er í ákæru, frá því, sem verið hafði fyrri hluta sama árs. Ákærði kvaðst, svo sem áður greinir, hafa samið beint við den Hamer um verð á kartöflunum. Hann lýsti því, að fyrirtæki sitt hefði verið hætt að selja nokkuð af frönskum kartöflum vegna þess, að það hefði ekki verið samkeppnisfært um verð miðað við það verð, sem keppinautar þess buðu fyrir sams konar vöru. Þá hefðu aðflutningsgjöld hækkað mjög um þetta leyti. Á sama tíma og kartöflurnar lækkuðu í verði, en dagsetning fyrsta vöru- reiknings er 19. júlí 1988, hófst innflutningur fyrirtækis ákærða á pappaöskj- um. Ákærði kvað ástæðuna hafa verið þá, að nýtt viðhorf hefði orðið hjá M. F. F. við markaðssetningu þessa varnings hér á landi. Hefði það verið fólgið í því að gera nafn fyrirtækisins sýnilegt og að merkja pappaðskjurnar nafni fyrirtækisins, merkja bifreiðar og auglýsa í tímaritum og fleira. Hafi þetta verið gert í því skyni að gera nafn hins erlenda framleiðanda þekkt hérlendis. 931 Svo sem rakið var að framan, héldu tveir starfsmenn tollgæslunnar til Hollands vegna rannsóknar máls þessa og fleiri mála. Verða nú rakin gögn, sem aflað var ytra, og einnig framburður ákærða þar um. Meðal þessara gagna eru skjöl, sem fengin eru úr bókhaldi M. F. F. í Hol- landi. Skjöl þessi eru af hálfu ákæruvalds sögð sýna, að uppgjör milli fyrir- tækis ákærða og hins erlenda aðila hafi verið svo sem lýst er í ákæru og að aðflutningsskýrslur hafi einungis sýnt hluta þess verðs, sem ákærði greiddi raunverulega fyrir kartöflurnar. Það, sem á vantaði, hafi verið fært á reikn- ing fyrir pappaöskjur, sbr. lýsingu í ákæru. Skjöl þessi eru sögð sýna upp- gjör fyrir kartöflusendingar nr. 1-74 í ákæru. Eitt þeirra skjala, sem ákærði kvaðst hafa fengið í hendur af þessum gögnum, er merkt R-10. Er texti þess svohljóðandi: „Good afternoon, Re: French fry cups In our last calculation we covered shipments up till 23rd August 1989 in- cluded. Till now following shipments are still outstanding: date invoice nr volume price difference 30.8.89 1003 20.83 kg 1,00 — 0,40 = 0,60 01.11.8 1954 21.555 kg 1,25 — 0,40 = 0,85 Total amount to be covered: dfl 30.822.,15. On next week's vessel we will ship 44 cartons x 1100 cups as settlement of both shipments for a total value of dfl 36.300. Kind regards, Karin de Bruyn Meijer Frozen Foods b.v.“ Ákærði bar fyrir dóminum, að hann hefði einungis séð hluta þessara skjala. sem merkt eru R-1 til R-4l meðal gagna málsins. Skjal R-10, sem rakið var hér að ofan, kvaðst ákærði hafa fengið sent með reikningi og ekki kunna önnur skil á skjalinu en að fjöldi og verð á pappaðskjum væri rétt. Ákærði sagði afstöðu sína hina sömu til allra þeirra R-skjala, sem honum bárust. Hann taldi sig hafa greitt umsamið verð fyrir franskar kartöflur og sér hafa komið þessir reikningar spánskt fyrir sjónir og ekki geta útskýrt það, sem á þeim er. Ákærði kvað sig ekki varða það, sem á reikningunum stendur, þar sem hann taldi sig hafa greitt umsamið verð á kartöflunum at- hugasemdalaust. Þá kvaðst hann hafa keypt pappaðskjurnar á því verði, sem fram komi á reikningunum, en aðspurður um það, hvort verð á öskjun- 932 um væri ekki hátt, kvað hann það afstætt. Ákærða var bent á hluta gagna málsins, þar sem fram kemur, að yfirverð hafi verið á pappaöskjunum. Kvaðst ákærði telja það vera mat einhverra manna, hann hefði keypt þær við þessu verði. Ákærði bar fyrir dóminum, að hann hefði fengið bréf frá M. FF, sem dags. er 9. nóvember 1989. Í bréfinu segir m. a.: „Að því er munnþurrkur varðar, þá tilkynnist þér hér með, að þær litlu birgðir, sem við liggjum með, aðallega til notkunar á sýningum, eru ekki nægilegar til að gegna sannfær- andi hlutverki í uppgjöri útistandandi upphæða. Ég legg því til, að haldið sé áfram með kartöflubollana til að ganga frá útistandandi heildarskuld 1989.“ Ákærði kvaðst ekki skilja efni bréfsins og ekki geta svarað spurningum um það. Ákærði kvaðst hafa sent M. FF. bréf, sem dags. er 22. nóvember 1989. Í þessu bréfi segir m. a.: „Mér þykir mjög leitt, að ég verð að vera því ósam- mála, að við skuldum ykkur mismun fyrir tvo gáma. Að því er við best get- um séð, er aðeins um einn gám að ræða, sem eftir er að greiða. Vörureikn- ingur ykkar nr. 902605 gerir upp allar óuppgerðar greiðslur fram að þeim tíma, og síðan höfum við aðeins keypt einn gám samkvæmt vörureikningi nr. 1954. Hvað greiðslur varðar. vil ég halda venjubundnum hætti, það er, að við gerum upp þrjá gáma í einu. Svo, ef þið hafið ekki afhent í þetta skipti þrjá gáma eins og venjulega, vinsamlegast sendið allar sömu munnþurrkurnar/ bollana eins og þegar voru sendar svo margar, og við munum jafna þetta út með afhendingum síðar. Enn fremur set ég fram þá ósk til hr. den Hamer í þetta sinn: Sendið þið munnþurrkur, þar sem við höfum birgðir af bollum, sem endast munu næstu þrjú árin. Einnig, ef ég man rétt, þá voruð þið beðin um síðastliðið vor að senda munnþurrkur í staðinn fyrir bolla, en fram að þessu hefur ykkur ekki tekist það, eftir því sem ég fæ séð. Ástæðan er okkur ókunn.“ Ákærði kvað texta bréfsins varða fylgnina milli fjölda kartöfluboxa og magns kartaflna. Þá hafi ákærði reynt að fá munnþurrkur í stað kartöflu- boxa, og hafi ákærði ýkt, er hann greindi svo frá í bréfinu, að til væru þriggja ára birgðir af boxum, en Ýkjurnar hafi verið til þess að leggja áherslu á ósk sína um munnþurrkur. Þá er bréf frá M. F. F., sem ákærði kvaðst hafa fengið í hendur, en bréfið er dags. 23. nóvember 1989. Í bréfinu segir m. a.: „Ástæðan fyrir því, að við getum ekki sent neinar munnþurrkur, var útskýrð í faxi mínu 9. nóvember 1989. Við höfum ekki nægilegar birgðir til sannfærandi uppgjörs á upphæð- inni, nema þú haldir, að íslenski tollurinn muni trúa því, að 1 stök pappírs- << munnþurka sé nokkurra gyllina virði hver.....! 933 Fyrir dóminum kvaðst ákærði ekki skilja þennan texta, hann væri bara rugl. Þá er bréf, dags. 27. nóvember 1989, er ákærði sendi M. F. F. Þar segir m. a.: „Til þess að yfirstíga þá erfiðleika, sem að okkur steðja nú, legg ég til, að þú sendir, í fyrsta lagi 200.000 Butler-munnþurrkur til uppgjörs á um það bil þremur 40 feta gámasendingum, eða í öðru lagi, ef þú getur ekki skaffað munnþurrkurnar sökum alls engrar vinnu þinnar, að þú gerir mér það ógagn að senda enn einu sinni bolla, en misnotaðu ekki vinsemd mína í framtíðinni, og gerðu það ekki að vana.“ Ákærði kvaðst hér vera að vísa til þess, að hann hefði viljað fá munn- þurrkur í staðinn fyrir pappaðskjur, og kvað ákærði það sjást á bréfaskrift- unum, að vilji sinn hefði staðið til þess og hann talið, að munnþurrkur væri heppilegri aðferð til að auglýsa nafn fyrirtækisins. Ákærði bar, svo sem rak- ið var, að ekkert samband væri milli verðs á frönskum kartöflum annars vegar og hins vegar verðs á pappaöskjum, svo sem lýst er í ákæru. Vitnið Sævin Bjarnason deildarstjóri kom fyrir dóminn 30. október sl. og greindi þá frá ferð sinni og Brynjólfs Karlssonar til Hollands 1992 vegna rannsóknar máls þessa og fleiri mála. Áður hefur verið vikið að framburði Sævins um upphaf rannsóknar máls þessa. Sævin kvað hollensk yfirvöld hafa lagt hald á gögn í bókhaldi M. F. F., og þar hafi skjölin verið merkt R-1 til R-41, svo sem lýst er að framan. Sævin kvaðst telja þessi skjöl sýna, að verð á reikningum fyrir franskar kartöflur, sem skilað var við tollafgreiðslu kartaflnanna, hafi ekki verið raunverulegt verð; mismunurinn hafi verið færður á pappaðskjurnar. Sævin kvað skjölin sýna, að verð á einni pappa- öskju hafi í sumum dæmum verið hærra en verð á 1 kg af frönskum kart- öflum. Sævin útskýrði, hvernig skjöl þessi voru notuð til að reikna út toll- verð kartaflnanna. Þá greindi hann frá því, að þessi gögn ættu við um send- ingar á frönskum kartöflum nr. 1-74 í ákæru, en stuðst hefði verið við reikning, sem fannst í bókhaldi M. F. F. vegna sendingar nr. 75. Ekki hafi fundist nein stoðgögn um sendingar nr. 76-92, en til ákvörðunar tollverðs fyrir þær sendingar hafi verið fundið meðaltal fyrir sendingar á undan og síðar verið stuðst við úrskurð ríkistollanefndar, svo sem getið var um að framan. Vitnið Brynjólfur Karlsson deildarstjóri kom fyrir dóminn 30. október sl. Brynjólfur lýsti ferð sinni og Sævins Bjarnasonar til Hollands vegna rannsóknar máls þessa og fleiri mála. Brynjólfur kvaðst ásamt Sævin hafa verið viðstaddur, þegar Jacobus den Hamer og Pieter Verhey voru yfirheyrðir í Hollandi vegna þessa máls. Brynjólfur kvað engin gögn hafa borist frá hollenskum yfirvöldum, sem 934 tengdust vörusendingum nr. 76-92 í ákæru, og styddust útreikningar tollyfir- valda hér á landi varðandi þessar vörusendingar við úrskurð ríkistolla- nefndar, sem rakinn var að framan. 18. febrúar 1992 var Jacobus den Hamer yfirheyrður af hollenskum yfir- völdum í tengslum við rannsókn máls þessa. Skýrslan er svohljóðandi: „Ég hef umboð forstjóra Meijer Frozen Foods til að gefa yfirlýsingu fyrir hönd fyrirtækisins. Ég er sölumaður hjá Meijer Frozen Foods og held uppi sam- böndum við Garra hf. á Íslandi. Frágangur vörureikninga („frakturering“) og verðsamkomulag (prijsstelling = price fixing á ensku) er samkvæmt sam- komulagi við Magnús Jónsson, forstjóra Garra hf. Vörureikningar frá Meij- er til Garra frá 1988, sem þið sýnduð mér og viðbótarreikningar hafa verið gerðir fyrir, segja mér ekkert lengur, það er of langt um liðið. Fyrir utan forsteiktar franskar kartöflur afgreiðum við líka aukavörur, svo sem bakka undir steiktar kartöflur og servíettur, til Garra hf. Kartöflubakkarnir eru af- greiddir undir sama merki. Frönsku kartöflurnar eru seldar Garra á 0,50 til 0,60 cent (þ. e. hollensk cent, þýð.) hvert kíló, þar sem þannig er um samið við kaupandann. Öðru vil ég ekki lýsa yfir um verðsamkomulagið.“ 20. október 1992 var Pieter Verhey yfirheyrður ytra, og hljóðar skýrsla hans svo: „Ég er forstjóri Meijer Frozen Foods og hef sem slíkur umboð til að gefa yfirlýsingu fyrir hönd fyrirtækisins. Ég skrifa undir, að á grundvelli kartöfluverðsins sjálfs, sem reyndar fyrirfinnst líka á öðrum markaðssvæð- um, er um að ræða, án þess að aðrar sölur komi til, lítt arðsamar sölur. Þetta gildir um verð á frönskum kartöflum undir meðalframleiðslukostn- aði, sem er um Hf. 0,65 á kíló. Þessi Hfl. 0,65 á kíló er fastur kostnaður hjá verksmiðju okkar. Ég vona að verða laus allra mála með þessari yfirlýs- ingu.“ Vitnin Nanna Finnsdóttir, Magnús Rósinkrans Jónsson og Elísabet B. Mikaelsdóttir komu öll fyrir dóminn 26. október sl. Vitnin unnu öll hjá fyrirtæki ákærða hluta tímabilsins, sem ákæran tekur til, eða allan tímann. Ekkert vitnanna gat borið um uppgjör fyrirtækis ákærða við M. F. F. í Hollandi eða verðsamkomulag við það fyrirtæki. Þau mál hafi ákærði ann- ast. Ekki er ástæða til að rekja framburð vitnanna frekar hér. Niðurstöður. Svo sem rakið hefur verið, neitar ákærði sökum. Honum eru gefin að sök brot gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga nr. 55/1987. 1. og 2. mgr. 126. gr. tollalaga eru svohljóðandi: „Nú gefur maður toll- starfsmanni ranga skýrslu eða leggur fram gögn, sem eru röng eða villandi 935 um tegund, magn eða verðmæti farms eða vöru, og skal hann þá sæta sekt- um, nema hann sanni, að hvorki honum né þeim, sem kemur fram fyrir hans hönd, verði um kennt. Nú verður maður uppvís að því að láta tollstarfsmanni í té rangar upplýs- ingar, sbr. 1. mgr., í því skyni að svíkja undan eða fá ívilnun á tolli eða gjöldum, og skal hann þá sæta sektum svo og varðhaldi eða fangelsi, ef miklar sakir eru eða brot er ítrekað. Sömu refsingu skal sá sæta, sem veit eða má vita, að upplýsingar, sem hann lætur tollstarfsmönnum í té, eru til þess fallnar að hafa framangreind áhrif“. Ákærða er þannig gefið að sök að hafa framvísað við tollyfirvöld vöru- reikningum og aðflutningsskýrslum, sem einungis sýndu hluta af því verði, er hann raunverulega greiddi fyrir frönsku kartöflurnar, í því skyni að svíkja undan verulegan hluta aðflutningsgjalda. Áður var vikið að því, að rannsóknaraðilar máls þessa hefðu haldið til Hollands til gagnaöflunar. Sum þessi skjöl voru rakin hér að framan. Þá kom fram, að fleiri aðilar, sem fluttu inn franskar kartöflur frá Hollandi, hefðu á ýmsan hátt og í samvinnu við erlenda viðsemjendur sína samið um verðtilfærslur með ýmsu móti, en einkum á þann hátt að hækka verð á öðr- um vörum, sem voru fluttar inn samhliða frönsku kartöflunum, en báru lægri aðflutningsgjöld, allt í því skyni að lækka aðflutningsgjöld hér á landi. Þetta kemur heim og saman við framburð ákærða þess efnis, að fyrirtæki hans hafi ekki verið samkeppnisfært, áður en lækkun fékkst á verði frönsku kartaflnanna, svo sem lýst var. Samkvæmt fyrirliggjandi gögnum lækkaði verð á frönskum kartöflum til fyrirtækis ákærða um nærri 50% frá því, sem var samkvæmt reikningi frá M. F. F, sem dags. er 14. júní 1988, og þar til reikningurinn frá 19. ágúst 1988 kom, þ. e. fyrsti reikningurinn, sem getið er um í ákæru. Á sama tíma hækkuðu mikið aðflutningsgjöld á frönskum kart- öflum. Þá hófst innflutningur ákærða á pappaboxum á sama tíma. Sum málanna, sem rannsókn sættu og getið var um að framan, hafa þeg- ar hlotið dómsmeðferð á báðum dómstigum. Dómurinn telur réttarheim- ildir þær, sem verjandi ákærða hefur fundið að og telur eiga að leiða til sýknu, hafa fullnægjandi lagastoð og að ekki hafi verið sýnt fram á aðra þá agnúa á þessum réttarheimildum, að leiða eigi til sýknu ákærða. Dómurinn telur reyndar. að úr því álitaefni hafi þegar verið leyst með dómi Hæsta- réttar í málinu nr. 462/1994, þar sem fjallað var um sakarefni hliðstætt því, sem hér um ræðir, en dómstólar kanna af sjálfsdáðum hverju sinni gildi þeirra réttarheimilda, sem vitnað er til hverju sinni og málatilbúnaður aðila byggist á. Samkvæmt þessu er sýknukrafa verjanda á þessum forsendum ekki tekin til greina. 936 Þá telur dómurinn ákærða ekki geta ráðið tollverði vöru, hér franskra kartaflna, með samningi við erlendan viðsemjanda sinn um verð, sem háð er skilyrðum, eins og lýst hefur verið um innflutning og kaup á pappaöskj- um samhliða frönsku kartöflunum varðandi kartöflusendingar nr. 1--75, sbr. síðar. Dómurinn telur ofanritað svo og með vísan til skjala úr bókhaldi M. F. F. og með öðrum gögnum málsins, svo sem bréfaskriftum milli fyrirtækjanna, og ótrúverðugan framburð ákærða um sumt af því, sem þar kemur fram, renna stoðum undir og sanna, að verð það, sem ákærði segist hafa greitt fyrir kartöflusendingar nr. 1-75, hafi ekki verið raunverulegt verð, sbr. ákæru. Samkvæmt þessu telur dómurinn sannað með vísan til ofanritaðs og að öðru leyti með vísan til gagna málsins, að verð það, sem í ákæru segir, að hafi verið raunverulegt verð fyrir kartöflurnar, hafi verið svo, að því er varðar vörusendingar nr. 1--75. Ákærði hafi því með því að framvísa þeim reikningum fyrir franskar kartöflur vegna sendinga nr. 1-75 gerst brotlegur við 2. mgr. 126. gr. laga nr. 55/1987, svo sem í ákæru greinir. Á sama hátt telur dómurinn sannað með vísan til ofanritaðs, að ákærði hafi með fulltingi hins erlenda seljanda fært það, sem á kartöfluverðið vant- aði, á annan varning, pappaöskjur, sbr. ákærulið 11, og greitt of há gjöld af þeim varningi, svo sem lýst er í ákæru, og varða brot ákærða við tilvitnað ákvæði tollalaga. Í ákæru eru vangreidd aðflutningsgjöld sögð nema samtals 46.176.441 krónu. Áður var að því vikið, að sú fjárhæð byggðist á endurákvörðun toll- verðs, eftir að ríkistollanefnd hafði leiðrétt viðmiðunarverð vegna kart- öflusendinga nr. 76-92, en staðfest endurákvörðun ríkistollstjóra að öðru leyti. Endurákvörðun ríkistollstjóra er reist á b-lið 1. mgr. 8. gr. tollalaga nr. 55/1987 og 10. gr. reglugerðar nr. 395/1987 um tollverðsákvörðun. Í úrskurði ríkistollanefndar var staðfest endurákvörðun ríkistollstjóra um endurákvörðun tollverðs vegna vörusendinga nr. 1-75, en vegna sendinga nr. 76-92 segir, að verð það, sem ákærði sagði vöruna kosta, væri ótrúverð- ugt. Var því hafnað á grundvelli b-liðar 1. mgr. 8. gr. tollalaga, og var vísað til 10. gr. reglugerðarinnar nr. 395/1987, er ákvarðað var nýtt tollverð, er leggja skyldi til grundvallar við tollafgreiðslu þessara vörusendinga. Í efnislýsingu ákæru segir, að það, sem upp á vantaði rétt verð fyrir 92 kartöflusendingarnar, hafi með fulltingi hins erlenda seljanda verið fært yfir á annan varning, pappaöskjur, sem hafi borið mun lægri aðflutningsgjöld en kartöflurnar. Því hefur áður verið lýst, að engin gögn séu til, sem sýni, að uppgjöri hafi verið háttað, svo sem lýst er í ákæru, vegna kartöflusendinga nr. 76-92. 937 Þótt tollyfirvöld hafi endurákvarðað tollverð fyrir þessar vörusendingar, svo sem lýst var að framan, telur dómurinn ekki unnt gegn neitun ákærða að sakfella hann vegna þessara sendinga, enda efnislýsing í ákæru ekki rétt miðað við það, sem nú hefur verið rakið. Rétt þykir að taka fram, að í máli þessu er engin afstaða tekin til endurákvörðunar tollverðs, hvorki fyrir vörusendingar nr. 1-75 né fyrir sendingar nr. 76-92. Niðurstaða máls þessa byggist á því, að sannað er á þann hátt, sem rakið var, hvert raunverulegt verð kartaflnanna var, en endurákvörðun tollverðs er ekki liður í þeirri sönnun. Ákærði er þannig sýknaður af brotum tengdum kartöflusendingum nr. 76-92. Samkvæmt þessu lækkar andlag vangreiddra aðflutningsgjalda fyrir franskar kartöflur um 13.111.352 kr. frá því, sem í ákæru greinir, og nemur það því samtals 33.065.089 krónum. Síðustu brot ákærða voru framin í júní 1992, og síðasta yfirheyrsla ákærða undir rannsókn málsins fór fram í byrjun febrúar 1993, en tollgæslu- stjóri sendi ríkissaksóknara gögn málsins með bréfum, dagsettum 11. júní og 16. ágúst s. á. Dráttur sá, sem orðinn er á meðferð máls þessa, einkum hjá embætti ríkissaksóknara, er ámælisverður og andstæður meginreglu 1. mgr. 133. gr. laga nr. 19/1991, um að hraða skuli meðferð máls eftir föngum, og er jafnframt andstæður 1. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sem öðl- aðist lagagildi hér á landi með lögum nr. 62/1994, en þar er kveðið á um rétt sakborninga til að fá mál sitt tekið fyrir innan hæfilegs tíma. Brot ákærða eru stórfelld, og er refsing hans ákvörðuð með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Ákærði gekkst síðast undir dómsátt árið 1989 fyrir umferðarlagabrot, og þar áður hlaut ákærði refsingu fyrir skjalafals með dómi í apríl 1984. Ekki þykir ástæða að rekja frekar sakaferil ákærða. Með vísan til alls ofanritaðs þykir refsing ákærða hæfilega ákvörðuð fangelsi í tvö ár. Dómurinn telur sakarefni máls þessa svo háttað, að skilorðsbinding refs- ingar ákærða kæmi ekki til álita við venjulegar kringumstæður. Hins vegar og vegna hins ámælisverða dráttar á máli þessu, sem rakinn var, þykir rétt að skilorðsbinda refsivist ákærða, svo sem dómaframkvæmd býður, en gengið hafa dómar, þar sem sakarefni var svipað eða sams konar og í máli þessu, og einnig dómar um annars konar sakarefni, þar sem dráttur á máli hefur leitt til skilorðsbindingar refsingar að öllu leyti eða að hluta. Með vís- an til þessa skal fresta fullnustu 21 mánaðar af refsivist skilorðsbundið í tvö ár frá uppsögu dómsins að telja og sá hluti refsingarinnar falla niður að þeim tíma liðnum, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. 938 Fram kom undir rekstri málsins, að þegar hafa verið gerðar ráðstafanir til innheimtu vangreiddra aðflutningsgjalda og tryggingar verið látnar í té af hálfu ákærða í því skyni. Í þessu ljósi þykir rétt að gera ákærða ekki sekt jafnframt refsivistinni. Ákærði greiði 75.000 kr. í saksóknarlaun, sem renni í ríkissjóð, en Guð- jón Magnússon, fulltrúi ríkissaksóknara, flutti málið af hálfu ákæruvaldsins. Að öðru leyti greiði ákærði 4/5 hluta sakarkostnaðar á móti 1/5 hluta, sem greiða skal úr ríkissjóði, þ. m. t. 4/5 af 100.000 króna málsvarnarlaunum verjanda síns, Othars Arnar Petersen hæstaréttarlögmanns. Dómsorð: Ákærði, Magnús Rósinkrans Jónsson, sæti fangelsi í tvö ár, en fresta skal fullnustu 21 mánaðar af refsivistinni skilorðsbundið í tvö ár frá uppsögu dómsins að telja, og skal sá hluti refsingarinnar falla niður að þeim tíma liðnum, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði greiði 75.000 kr. í saksóknarlaun, sem renni í ríkissjóð, en sakarkostnað að öðru leyti greiði ákærði að 4/5 hlutum á móti 1/5 hluta, sem greiða skal úr ríkissjóði, þ.m.t. tilgreindan hluta af 100.000 króna málsvarnarlaunum verjanda síns, Othars Arnar Peter- sen hæstaréttarlögmanns. 939 Fimmtudaginn 12. mars 1998. Nr. 462/1994. — Ákæruvaldið (Símon Sigvaldason saksóknari) gegn Ólafi Bragasyni (Jón Magnússon hrl.) Endurupptaka máls. Tolllagabrot. Tilraun. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Guðrún Erlendsdóttir, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu "7. nóvember 1994. Dómur var felldur á málið fyrir Hæstarétti 23. febrúar 1995. Samkvæmt beiðni ákærða ákvað rétturinn 14. maí 1997 að heimila endurupptöku málsins. Af hálfu ákæruvalds er þess aðallega krafist, að fyrri dómur í málinu verði staðfestur um sakfellingu ákærða fyrir fullframið brot gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga nr. 55/1987, en til vara, að hann verði dæmdur fyrir tilraun til brots gegn sama ákvæði, sbr. 125. gr. lag- anna. Ákærði krefst sýknu af öllum kröfum ákæruvaldsins. 1. Málið á rætur að rekja til þess, að árið 1991 flutti Sómaco hf. til landsins alls sex sendingar af frosnum forsteiktum kartöflum. Ákærði sat þá í stjórn félagsins og var framkvæmdastjóri þess. Fé- lagið fékk fimm af þessum vörusendingum tollafgreiddar með fram- vísun aðflutningsskýrslna frá ákærða og greiðslu aðflutningsgjalda samkvæmt þeim, en gjöldin námu alls 2.906.715 krónum. Aðflutn- ingsskýrsla var jafnframt lögð fram vegna sjöttu vörusendingarinn- ar, þar sem aðflutningsgjöld voru talin eiga að nema 556.279 krón- um. en tollafgreiðsla hennar var stöðvuð og hún ekki afhent. Af heildarfjárhæð aðflutningsgjalda samkvæmt þessum sex skýrslum, 3.462.994 krónum, mun tollur hafa verið samtals 185.832 krónur, virðisaukaskattur 1.047.168 krónur og jöfnunargjald 2.229.994 krón- ur. Samkvæmt gögnum málsins tóku tollyfirvöld skýrslu af ákærða 940 18. nóvember 1991 vegna athugunar á framangreindum innflutningi Sómaco hf. Í skýrslunni greindi ákærði frá því, að hann hefði snemma á því ári komist í samband við erlendan framleiðanda vegna fyrirhugaðs innflutnings á svokölluðum frönskum kartöflum. Hefði hann kynnt sér markaðsverð á slíkum vörum hér á landi og tjáð framleiðanda, hvert verð á þeim yrði að vera, til þess að inn- flutningur hans gæti orðið samkeppnisfær. Framleiðandinn hafi þá boðist til að skipta vörureikningum þannig, að tveir myndu berast fyrir hverri vörusendingu og þeir samanlagðir nema söluverði henn- ar. Kvaðst ákærði hafa tekið þessu boði, enda hefði hann litið svo á, að tilhögun vörureikninga væri að öllu leyti samningsatriði á milli sín og framleiðandans. Félagið hafi hverju sinni greitt báða reikn- ingana, en aðeins annar þeirra hafi verið lagður fram við tollaf- greiðslu vörusendinga. Ákærði afhenti tollyfirvöldum bókhaldsgögn Sómaco hf. í tengsl- um við fyrrnefnda skýrslugjöf. Voru aðflutningsgjöld af umræddum vörusendingum reiknuð að nýju samkvæmt bókhaldsgögnunum og heildartjárhæð gjaldanna talin eiga að nema 11.458.587 krónum. Þar al var tollur talinn hafa átt að vera samtals 614.897 krónur, virðis- aukaskattur 3.464.938 krónur og jöfnunargjald 7.378.752 krónur. Ákærði kveður 611.948 krónur hafa greiðst eftir þennan endurreikn- ing upp í þau gjöld, sem voru talin vanreiknuð samkvæmt þessu. Ákæra var gefin út í málinu 13. september 1994. Var ákærða þar gefið að sök að hafa brotið gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga með því að hafa á framangreindan hátt svikið undan aðflutningsgjöld af um- ræddum vörusendingum, að fjárhæð 7.995.593 krónur. Með dómi Hæstaréttar 23. febrúar 1995 var ákærði dæmdur til að sæta fangelsi í tólf mánuði. en þar af var fullnustu ellefu mánaða fangelsisvistar frestað skilorðsbundið í tvö ár. Þá var ákærði dæmdur til að greiða sekt, að fjárhæð 100.000 krónur, og allan sakarkostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Með dómi Hæstaréttar, sem gekk 19. desember 1996 í máli þrota- bús S. Óskarssonar á. Co. hf. gegn íslenska ríkinu, var felldur úr gildi úrskurður ríkistollanefndar 28. janúar 1994 um endurákvörðun á aðflutningsgjöldum vegna innflutnings þess félags á frystum for- steiktum kartöflum á tímabilinu frá febrúar 1988 til sama mánaðar 1992. Var sú niðurstaða reist á því, að álagning sérstaks jöfnunar- 941 gjalds af þessum vöruflokki, eins og því var breytt með reglugerð nr. 109/1988, fengi ekki „samrýmst þeim takmörkunum, sem heimild ráðherra voru settar, og þeim kvöðum um málefnalegan grundvöll skattheimtu og stjórnsýslu, sem gæta varð“, svo sem sagði í dómin- um. Í beiðni ákærða 2. apríl 1997 um endurupptöku málsins, sem Hæstiréttur féllst á samkvæmt áðursögðu, var meðal annars vísað til þess, að með umræddum dómi hefði verið dæmd ólögmæt álagning sams konar jöfnunargjalds og hann hefði meðal annars verið sak- felldur fyrir að koma Sómaco hf. undan að greiða. ll. Við úrlausn málsins verður lögð til grundvallar niðurstaða Hæsta- réttar í fyrrnefndum dómi 19. desember 1996. Samkvæmt því skorti viðhlítandi lagastoð fyrir álagningu og innheimtu jöfnunargjalds á frystar forsteiktar kartöflur, sem Sómaco hf. flutti inn árið 1991 og um ræðir í málinu. Af hálfu ákæruvalds hafa ekki verið færð sérstök rök fyrir því, að líta megi svo á að fenginni þessari niðurstöðu, að heimilt hafi verið að innheimta jöfnunargjald af þessari vörutegund í samræmi við reglur, sem giltu í þeim efnum fyrir setningu reglu- gerðar nr. 109/1988. Samkvæmt því verður að meta sakargiftir á hendur ákærða í ljósi þess, að heimild hafi skort á umræddu tímabili til að innheimta hjá félaginu jöfnunargjöld af nefndum vörum. Gild- ir þetta bæði um jöfnunargjöld, sem ákærði kom félaginu undan að greiða með fyrrnefndri háttsemi sinni, og þau, sem það greiddi með öðrum aðflutningsgjöldum samkvæmt aðflutningsskýrslum. Samkvæmt 2. mgr. 126. gr. tollalaga, svo sem ákvæðið hljóðaði. þegar atvik málsins gerðust, varðaði það refsingu að láta tollstarfs- manni í té rangar upplýsingar í því skyni að svíkja undan eða fá í- vilnun á tolli eða gjöldum. Eftir því sem að framan segir, gat röng upplýsingagjöf ákærða í aðflutningsskýrslum Sómaco hf. engu breytt, að því er varðar jöfnunargjald, um fjárhæð þeirra aðflutn- ingsgjalda, sem lögmætt var í raun að krefja félagið um vegna inn- flutnings þess á frystum forsteiktum kartöflum. Af sömu ástæðum verður háttsemi ákærða ekki heldur metin sem tilraun til brots, sbr. 1. mgr. 125. gr. tollalaga. Verður í því sambandi að líta til þess, að þótt ákærði hafi ásett sér að koma félaginu með rangri skýrslugjöf meðal annars undan greiðslu á hluta jöfnunargjalds, sem hann mið- 942 aði sjálfur við, að leggja ætti á félagið með öðrum aðflutningsgjöld- um, bjó hann að þessu leyti við ranga hugmynd um refsinæmi hátt- semi sinnar. Verður ákærði því ekki sakfelldur fyrir brot gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga eða fyrir tilraun til slíks brots, sbr. 1. mgr. 125. gr. laganna, vegna rangra upplýsinga, sem hann veitti í aðflutnings- skýrslum, að því leyti sem þær höfðu áhrif á álagningu jöfnunar- gjalds við innflutning á umræddum vörum. 111. Ákærði heldur því fram, að aðflutningsgjöld, sem Sómaco hf. greiddi vegna innflutnings á frystum forsteiktum kartöflum árið 1991, hafi þrátt fyrir ranga upplýsingagjöf hans numið meiru en fé- laginu bar með réttu að greiða, þegar tekið er tillit til þess, að laga- stoð skorti fyrir álagningu og innheimtu jöfnunargjalds. Þessari staðhæfingu ákærða hefur ekki verið mótmælt sérstaklega af hálfu ákæruvalds. Ákvæðum 1. mgr. og 2. mgr. 126. gr. tollalaga var breytt með 38. gr. laga nr. 69/1996 eftir uppkvaðningu héraðsdóms í málinu. Ekki verður fallist á þann skilning ákærða, að sú lagabreyting feli í sér, að nú verði refsing því aðeins gerð fyrir að veita tollyfirvöldum rangar upplýsingar, að þær hafi orðið til þess, að greidd hafi verið of lág aðflutningsgjöld. Er þá haft í huga, að brot gegn hinum breyttu ákvæðum er sem fyrr fullframið með því að leggja fram röng toll- skjöl, óháð því, hvernig fari um álagningu og greiðslu gjalda sam- kvæmt þeim, sbr. dóm Hæstaréttar 27. nóvember 1997 í máli nr. 326/ 1997. Umræddar breytingar á 1. mgr. og 2. mgr. 126. gr. tollalaga eru því ekki þess efnis, að leitt geti til sýknu ákærða með vísan til 2. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. IV. Rangar upplýsingar ákærða í tollskýrslum fyrir Sómaco hf., sem um ræðir í málinu, urðu ekki aðeins til þess, að yfirvöld lögðu lægra jöfnunargjald á félagið en orðið hefði með réttum upplýsingum um innkaupsverð vörusendinga til þess, heldur varð tollur og virðis- aukaskattur vegna innflutningsins jafnframt af þessari ástæðu minni en rétt var um samtals 2.846.835 krónur. Með þessari háttsemi sveik ákærði af ásetningi þá fjárhæð undan aðflutningsgjöldum og braut þannig gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga, sbr. nú 1. mgr. og 2. mgr. sömu 943 greinar, svo sem henni var breytt með áðurnefndri 38. gr. laga nr. 69/1996, en þau ákvæði eiga nú við samkvæmt 1. mgr. 2. gr. al- mennra hegningarlaga. Brot ákærða voru drýgð við innflutning á alls sex vörusendingum. Þegar þess er gætt og fjárhæðarinnar, sem ákærði sveik undan í að- flutningsgjöldum með háttsemi sinni, er óhjákvæmilegt að telja brot hans stórfelld. Við ákvörðun refsingar ákærða verður hins vegar að líta til þess, að hann hafði ekki áður sætt refsingu, þegar hann gerð- ist sekur um þá háttsemi. sem um ræðir í málinu. Öðru fremur skiptir þó máli í þessu sambandi sá gífurlegi dráttur, sem varð á sak- sókn á hendur ákærða, auk ástæðulausra tafa, sem urðu á rekstri málsins, eftir að endurupptaka þess var ráðin. Að teknu tilliti til þessara atriða þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin 100.000 króna sekt í ríkissjóð. Samkvæmt bréfi Fangelsismálastofnunar ríkisins 26. maí 1997 hafa verið innheimtar samtals 200.000 krónur upp í sekt og sakarkostnað samkvæmt fyrri dómi í málinu. Telst því sektin, sem nú er ákveðin, þegar greidd í ríkissjóð. Í fyrri dómi í málinu var ákærði dæmdur til að greiða allan sakar- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð á báðum dómstigum, samtals 75.000 krónur, og máls- varnarlaun skipaðs verjanda, alls 95.000 krónur. Ekki eru efni til að hreyfa við þeim fjárhæðum, sem áður hafa verið ákveðnar vegna sakarkostnaðar, en eftir þeim úrslitum, sem nú eru fengin í málinu, er rétt að leggja helming hans á ákærða, en helming á ríkissjóð. Með vísan til þess, sem fram kemur í fyrrnefndu bréfi fangelsis- málastofnunar, hefur ákærði þegar greitt 100.000 krónur af sínum hluta í þessum sakarkostnaði. Samkvæmt 2. mgr. 191. gr. laga nr. 19/ 1991 um meðferð opinberra mála greiðist allur kostnaður af endur- upptöku málsins úr ríkissjóði, svo sem nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Ákærði, Ólafur Bragason, greiði 100.000 króna sekt í ríkis- sjóð. Telst ákærði þegar hafa tekið út þá refsingu. Sakarkostnaður vegna fyrri meðferðar málsins í héraði og fyrir Hæstarétti, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, sam- tals 75.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða, 944 alls 95.000 krónur, greiðist að hálfu af ákærða, en að öðru leyti úr ríkissjóði. Telst ákærði þegar hafa greitt 100.000 krónur upp í sinn hlut í sakarkostnaði. Allur kostnaður af endurupptöku málsins greiðist úr ríkis- sjóði, þar með talin málsvarnarlaun verjanda ákærða, Jóns Magnússonar hæstaréttarlögmanns, 150.000 krónur. 945 Fimmtudaginn 12. mars 1998. Nr. 218/1997. — Ólafur Torfason og Ásgeir Magnússon (Hróbjartur Jónatansson hrl.) gegn Sláturfélagi Suðurlands (Tómas Jónsson hrl.) Ábyrgð. Fyrning. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar með stefnu 20. maí 1997 og krefjast aðallega sýknu af kröfum stefnda, en til vara lækkunar krafna hans. Þá krefjast þeir málskostnaðar í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. 1. Í Versluninni Þingholti við Grundarstíg hér í borg hafa verið seld- ar vörur frá stefnda, sem selur kaupmönnum framleiðsluvörur sínar til endursölu annaðhvort gegn staðgreiðslu eða í reikning, en þá er krafist bankatryggingar eða annarrar fullnægjandi tryggingar. Áfrýj- andi Ólafur Torfason og bróðir hans, Torfi Torfason, tóku á sig sjálf- skuldarábyrgð vegna úttekta verslunarinnar hjá stefnda frá og með 1. maí 1984, og er yfirlýsing þeirra sama meginefnis og sú, sem mál þetta fjallar um, enda gerð á prentað form frá stefnda. Áfrýjandi Ólafur tók við versluninni 1. desember 1986 af Torfa Lútherssyni, en leigði hana áfrýjanda Á geiri Magnússyni frá sama tíma. Áfrýjendur tóku þann dag á sig sams konar sjálfskuldarábyrgð á úttektum verslunarinnar hjá stefnda. Áfrýjandi Ásgeir rak verslunina, þar til áfrýjandi Ólafur seldi hana Torfa, bróður sínum. Þá undirrituðu áfrýjendur enn hið sama prentaða form stefnda um sjálfskuldar- ábyrgð. Þar segir: „Við undirritaðir lýsum því hér með yfir, að við tökum að okkur sjálfskuldarábyrgð vegna Verslunarinnar Þingholts frá og með Í. 8. 946 1988 og þar til öðruvísi verður ákveðið. Sjálfskuldarábyrgð okkar er bundin lánskjaravísitölu og nær til fjárhæðar allt að 500.000 kr., með grunnvísitölunni 2217 stigum. Verði um vanskil eða greiðsludrátt að ræða af hálfu ofangreinds viðskiptaaðila, ber okkur án frekari fyrir- vara að greiða Sláturfélagi Suðurlands höfuðstól skuldarinnar ásamt áföllnum vöxtum og kostnaði.“ Vanskil verslunarinnar við stefnda voru vegna úttekta mánað- anna janúar, febrúar og mars 1995, samtals 686.967 krónur. Höfuð- stóll ábyrgðarfjárhæðarinnar miðað við lánskjaravísitölu í mars 1995, 3402 stig, var 767.253 krónur. 11. Svo sem í héraðsdómi greinir, bera áfrýjendur fyrir sig fyrningu ábyrgðarskuldbindingarinnar. Samkvæmt lögum nr. 14/1905 um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda falla skuldir eða aðrar kröf- ur úr gildi fyrir fyrning. Ábyrgð sú, sem áfrýjendur tóku á sig með loforði sínu, var skuldbinding þeirra um að greiða skuld verslunar- innar Þingholts, yrði hún ekki greidd af hálfu verslunarinnar. Skuld- bindingin sjálf er hvorki skuld né önnur krafa og fyrnist því ekki samkvæmt lögum þessum. Skuldir eða aðrar kröfur, sem stofnast samkvæmt ábyrgðarskuldbindingunni við vanskil aðalskuldara, falla hins vegar undir 4. tl. 3. gr. laganna. Samkvæmt gögnum málsins urðu ekki vanskil við stefnda fyrr en í byrjun árs 1995 vegna úttekta í Janúar, febrúar og mars á því ári. Þá hófst fyrningarfrestur krafna samkvæmt ábyrgðarskuldbindingu áfrýjenda, og voru þær því ófyrndar, þegar stefna var birt snemma árs 1996. Áfrýjendur máttu sem vanir kaupmenn vita, hvað þeir gerðu, er þeir tóku á sig ofan- greinda sjálfskuldarábyrgð. Samkvæmt þessu og með vísan til for- sendna héraðsdóms að öðru leyti verður fallist á niðurstöðu hans um aðalkröfu áfrýjenda og varakröfu um lækkun. Við munnlegan málflutning fyrir Hæstarétti báru áfrýjendur fram nýja varakröfu um lækkun, reista á þeim forsendum, að Torfi Torfa- son hefði með bréfi 18. september 1995, sem var meðal annars beint til stefnda, boðist til að greiða 25% skulda sinna gegn niðurfellingu eftirstöðva þeirra. Hafi stefndi valdið áfrýjendum skaða með því að taka ekki boðinu. Málsástæða þessi er of seint fram komin, til þess að henni verði sinnt. 947 Loks krefjast áfrýjendur þess, að þeir verði aðeins dæmdir pro rata til greiðslu skuldarinnar. Á þetta verður fallist, þar sem ekki er kveðið á um í ábyrgðarskuldbindingunni, að ábyrgð þeirra sé in so- lidum, og stefndi hefur ekki sýnt fram á, að það leiði af venju. Verða þeir því dæmdir til að greiða skuldina til helminga hvor um sig með dráttarvöxtum, eins og í dómsorði greinir. Áfrýjendur greiði stefnda málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Áfrýjendur, Ólafur Torfason og Ásgeir Magnússon, greiði hvor um sig stefnda, Sláturfélagi Suðurlands, 343.483,50 krón- ur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/ 1987 af 116.443,50 krónum frá 1. febrúar 1995 til 1. mars sama árs, af 220.638 krónum frá þeim degi til 1. apríl sama árs, en af 343.483,50 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Á frýjendur greiði stefnda sameiginlega 250.000 krónur sam- tals í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 4. apríl 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 7. mars sl., er höfðað með stefnu, birtri 31. janúar og 1. febrúar 1996, af Sláturfélagi Suðurlands, Fosshálsi 1, Reykjavík, gegn Ólafi Torfasyni, Tjaldanesi 17, Garðabæ, og Ásgeiri Magnússyni, Löngumýri 20, Garðabæ. Dómkröfur. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndu verði dæmdir in solidum til greiðslu skuldar, að fjárhæð 686.967 kr., ásamt dráttarvöxtum samkvæmt 11. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 232.887 kr. frá 1. febrúar 1995 til 1. mars 1995, af 441.276 kr. frá þeim degi til 1. apríl 1995 og af 686.967 kr. frá þeim degi til greiðsludags. Þess er krafist, að áfallnir dráttarvextir leggist við höfuðstól skuldarinnar á tólf mánaða fresti, í fyrsta sinn 1. febrúar 1996, allt í samræmi við 12. gr. laga nr. 25/1987. Málskostnaðar er krafist að mati dómsins. Dómkröfur stefndu eru þær aðallega, að þeir verði alsýknaðir af öllum kröfum stefnanda og stefnanda gert að greiða stefndu málskostnað sam- kvæmt mati dómsins, til vara, að dómkröfur verði verulega lækkaðar og stefndu verði dæmdir pro rata, en málskostnaður auk þess felldur niður. 948 Málavextir, málsástæður og lagarök. Mál þetta er til komið vegna viðskipta stefnanda við Verslunina Þingholt. Stefnandi kveður verslunina hafa stofnað til skuldar í janúar, febrúar og mars 1995, samtals að fjárhæð 686.967 kr., sem eru stefnufjárhæð. Rekstrar- aðili verslunarinnar var á þeim tíma Torfi Torfason. Kröfur sínar á hendur stefndu reisir stefnandi á ábyrgðaryfirlýsingu stefndu, þar sem þeir lýsa yfir, að þeir taki að sér sjálfskuldarábyrgð vegna Verslunarinnar Þingholts frá og með 1. ágúst 1988 og þar til öðruvísi verður ákveðið. Samkvæmt fram lögðu skjali er sjálfskuldarábyrgðin bundin láns- kjaravísitölu og nær til fjárhæðar allt að 500.000 kr. með grunnvísitölunni 2217 stigum. Þá segir þar einnig, að verði um vanskil eða greiðsludrátt að ræða af hálfu Verslunarinnar Þingholts, beri þeim án frekari fyrirvara að greiða Sláturfélagi Suðurlands höfuðstól skuldarinnar ásamt áföllnum vöxt- um og kostnaði. Stefnandi kveður lánskjaravísitölu janúarmánaðar 1996 hafa verið 3440 stig, og nemi höfuðstóll sjálfskuldarábyrgðar stefndu því 775.823 kr. Gjalddagi úttekta verslunarinnar hafi verið |. dagur næsta mánaðar, og miðist dráttarvaxtakrafa stefnanda við það tímamark. Af hálfu stefndu er því haldið fram, að samkvæmt dskj. nr. 9 hafi vanskil Torfa Torfasonar verið samfelld frá a. m. k. nóvember 1990. Megi sjá, að Torfi hafi ætíð verið eftir á með greiðslur til stefnanda, en fengið að taka út vörur hjá stefnanda þrátt fyrir sífelld vanskil. Hafi stefndu aldrei verið krafðir um greiðslu á skuldum Torfa þrátt fyrir ítrekuð vanskil fyrr en með innheimtubréfi, dags. 23. október 1995. Af hálfu stefndu er því ekki mótmælt, að þeir hafi undirritað ábyrgðar- yfirlýsingu á dskj. nr. 4, en því hins vegar haldið fram, að krafa stefnanda á hendur þeim sé fyrnd, og því beri að sýkna þá af kröfum stefnanda. Þar sem um sé að ræða sjálfskuldarábyrgð, gildi ákvæði 4. tl. 3. gr. laga nr. 14/ 1905 um greiðsluskyldu stefndu. Samkvæmt lagagreininni fyrnist ábyrgðar- skuldbinding á fjórum árum. Samkvæmt yfirlýsingu á dskj. nr. 4 skyldi ábyrgðin gilda frá og með |. ágúst 1988. Teljist 1. ágúst 1988 því vera gjald- dagi í skilningi laga nr. 14/1905. Hafi ábyrgð stefndu því verið fyrnd 31. júlí 1992, þegar fjögur ár voru liðin, frá því að ábyrgðin tók gildi. Bréf lögmanns stefnanda til stefndu, dags. 23. október 1995, hafi því verið ritað ríflega sjö árum eftir, að ábyrgðin tók gildi, og ríflega þremur árum eftir, að ábyrgðar- yfirlýsingin var fyrnd samkvæmt framansögðu. Af hálfu stefndu er því harðlega mótmælt, að stefnandi geti geymt sér rétt sinn gagnvart stefndu, svo að árum skipti. Bent sé á, að vanskil af hálfu Torfa komi fram þegar í upphafi viðskipta hans við stefnanda og tilefni til 949 ábyrgðar stefndu komi því fram fljótlega eftir, að viðskipti Torfa og stefn- anda hófust. Í yfirlýsingu á dskj. nr. 4 sé kveðið á um, að verði um vanskil eða greiðsludrátt að ræða, séu stefndu greiðsluskyldir án frekari fyrirvara á höfuðstól og kostnaði. Þetta þýði, að gjalddagi ábyrgðarinnar hafi verið um saminn sem sá tími, er skuld Torfa við stefnanda færi fyrst í vanskil. Þá verði að skýra orðin „án frekari fyrirvara“ þannig, að ekki hafi verið þörf sérstakrar tilkynningar eða uppsagnar af hálfu stefnanda, áður en greiðslu- skylda stefndu varð virk samkvæmt efni yfirlýsingarinnar. Hér sé um að ræða íþyngjandi ákvæði í garð stefndu, og verði að túlka það stefndu í hag að því leyti, sem yfirlýsingin sé óskýr, enda sé hún samin einhliða af stefn- anda. Verði því að telja, að gjalddagi ábyrgðarinnar hafi verið eigi síðar en fyrstu vanskil Torfa urðu, og sé krafan því einnig fyrnd, sé miðað við það tímamark. Þá beri að benda á tómlæti stefnanda í þessu sambandi. Þrátt fyrir van- skil Torfa hafi stefnandi ekki kosið að ganga að stefndu og auk þess ekki heldur haft uppi áskilnað um það fyrr en með téðu bréfi í október 1995, er vanskil höfðu staðið árum saman. Hafi stefnandi sýnt af sér stórkostlegt tómlæti með því að halda hagsmunum sínum ekki fram, eins og vanskil Torfa hafi gefið tilefni til. Varakröfu sína styðja stefndu þessum rökum: Í fyrsta lagi sé gerð karfa til þess, að krafa stefnanda verði lækkuð sem nemi innborgunum Torfa samkvæmt dskj. nr. 3. Samkvæmt stefnu séu út- tektir Þingholts 232.887 kr. í janúar 1995, 208.389 kr. í febrúar og 245.691 kr. í mars. Ekki sé tekið tillit til innborgana á sama tíma, sem séu samkvæmt dskj. nr. 3 alls 576.905 kr. Engin grein sé gerð fyrir því, í hvað téðar greiðsl- ur Torfa fóru eða hvernig eldri skuld sé til komin. Sé mismunur á úttektum og inngreiðslum því 110.062 kr., og geti krafan á hendur stefndu aldrei orðið hærri en sú fjárhæð. Í öðru lagi beri að lækka kröfufjárhæð með vísan til þess, að ekki sé til- greint í sjálfskuldarábyrgðaryfirlýsingu á dskj. nr. 4, hvers konar lánskjara- vísitölu sé átt við, en auk þess sé ekki greint frá því, að fjárhæðin skuli hækka í samræmi við breytingar á vísitölu. Skorti því verulega á skýrleika að þessu leyti. Geti ábyrgð stefndu því aldrei orðið hærri en 500.000 kr. af þeim ástæðum. Í þriðja lagi sé þess krafist, að stefndu verði dæmdir pro rata til greiðslu skuldarinnar. Sé krafa þessi studd þeim rökum, að í fyrsta lagi sé ekki kveð- ið á um, að stefndu ábyrgist skuld Torfa við stefnanda in solidum, og í öðru lagi sé ekki gerð dómkrafa um það í málinu, að ábyrgð stefndu verði in so- liðum (sic). Því verði að dæma stefndu til greiðslu pro rata að svo miklu leyti, sem fallist sé á kröfu um greiðsluskyldu þeirra. 950 Niðurstaða. Í sjálfskuldarábyrgðaryfirlýsingu á dskj. nr. 4 lýsa stefndu yfir því, að þeir taki að sér sjálfskuldarábyrgð á úttekt Verslunarinnar Þingholts hjá stefn- anda frá 1. ágúst 1988 og þar til öðruvísi verður ákveðið. Stefndu var í lófa lagið að afturkalla yfirlýsinguna, hvenær sem var, vildu þeir losna undan þeirri ábyrgð, er þeir tókust á hendur með henni. Yfirlýsingin er ekki bund- in við ákveðnar úttektir, tímabil eða gjalddaga, og eins og efni hennar hátt- ar, er ekki unnt að fallast á það með stefndu, að yfirlýsingin fyrnist sam- kvæmt reglum fyrningarlaga. Teljast stefndu því bundnir af þeirri ábyrgð, sem þeir tókust á hendur með undirritun sinni á yfirlýsinguna. Tómlætisreglur þykja ekki koma til álita í þessu sambandi. Af hálfu stefndu er því ekki mótmælt, að umstefndar úttektir hafi farið fram, en því haldið fram, að ekki hafi verið tekið tillit til innborgana. Á yfirlitum á dskj. nr. 14-16 eru tilgreindar úttektir og innborganir. Hefur ekki verið sýnt fram á annað en þar sé tekið fullt tillit til innborgana. Í nefndri yfirlýsingu kemur skýrlega fram, að sjálfskuldarábyrgðin skuli bundin lánskjaravísitölu, og getið grunnvísitölu. Verður ekki séð, að nokk- ur vafi geti leikið á því, við hvaða vísitölu skuli miðað, og þykir skjalið ekki verða skilið öðruvísi en svo, að fjárhæð sú, sem þar er tilgreind, skuli hækka í samræmi við breytingar á lánskjaravísitölu. Af hálfu stefndu hefur ekki verið sýnt fram á, að stefnufjárhæð sé ekki innan þeirra marka, sem ábyrgðaryfirlýsingin setur ábyrgð stefndu. Stefnandi gerir þá kröfu í málinu, að stefndu greiði stefnufjárhæðina in solidum. Þykir mega fallast á, að stefndu beri samkvæmt efni skjalsins ábyrgð in solidum, enda ekkert í yfirlýsingunni, er takmarkar ábyrgð stefndu hvors um sig. Upphafstíma dráttarvaxta hefur ekki verið mótmælt. Ber því samkvæmt framansögðu að taka kröfur stefnanda til greina. Samkvæmt þessari niðurstöðu ber stefndu að greiða stefnanda málskostn- að, sem ákveðst 140.000 kr., og er þá ekki tekið tillit til virðisaukaskatts. Kristjana Jónsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndu, Ólafur Torfason og Ásgeir Magnússon greiði in solidum stefnanda, Sláturfélagi Suðurlands, 686.967 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 232.887 kr. frá 1. febrúar 1995 til 1. mars 1995, af 441.276 kr. frá þeim degi til 1. apríl 1995 og af 686.967 kr. frá þeim degi til greiðsludags og 140.000 kr. í málskostnað. 951 Fimmtudaginn 12. mars 1998. Nr. 129/1997. — Einar Guðjónsson (Jóhann Salberg Guðmundsson hrl.) gegn Helgu E. Jónsdóttur Örnólfi Árnasyni og Bókaútgáfunni Eldey ehf. (Jón Oddsson hrl.) og Bókaútgáfan Eldey ehf. gegn Einari Guðjónssyni Verksamningur. Vinnusamningur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 20. mars 1997. Hann krefst þess aðallega, að stefndu verði dæmd til að greiða óskipt 3.331.986 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. apríl 1995 til greiðsludags. Til vara krefst hann þess, að stefndu verði dæmd til að greiða óskipt 2.083.749 krónur með dráttarvöxtum eins og í aðalkröfu, en til þrautavara aðra lægri fjárhæð að mati Hæstaréttar með sömu dráttarvöxtum og í aðalkröfu. Þá krefst hann sýknu af kröfum gagnáfrýjanda. Hann krefst loks málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Bókaútgáfan Eldey ehf. skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 3. apríl 1997. Krefst gagnáfrýjandi þess aðallega, að kröfum aðal- áfrýjanda verði vísað frá dómi. Til vara krefst hann sýknu af kröfum aðaláfrýjanda og til þrautavara, að þær verði lækkaðar. Hann krefst þess jafnframt, að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða 842.856 krónur með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga frá 1. febrúar 1995, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla laganna frá 1. febrúar 1996 til greiðsludags. Þá krefst gagnáfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. 952 Stefndu, Helga E. Jónsdóttir og Örnólfur Árnason, krefjast þess aðallega, að kröfum aðaláfrýjanda verði vísað frá dómi. Til vara krefjast þau staðfestingar héraðsdóms, að því er þau varðar, en til þrautavara, að kröfur aðaláfrýjanda verði lækkaðar. Þau krefjast jafnframt málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Í gagnáfrýjunarstefnu er því lýst, að kröfugerð í gagnsök sé breytt með þeim hætti, að af 1.-5. kröfulið í héraði séu nú felldir út liðir 2.-4. Eftir standi Í. og 5. liður með lítils háttar leiðréttingu á hinum fyrrnefnda. Standi þá eftir þær 842.856 krónur, sem birtist í kröfu- gerð hans hér fyrir dómi. 1. Svo sem greinir í héraðsdómi, gaf gagnáfrýjandi út ritverk stefnda, Örnólfs, Bankabókina haustið 1994. Gaf Örnólfur skýrslu fyrir dómi og gerði grein fyrir þeim verkefnum, sem aðaláfrýjanda hafi verið falin í þágu gagnáfrýjanda vegna útgáfu bókarinnar. Hafi þau eingöngu falist í dreifingu hennar í verslanir og störfum henni tengdri, svo sem reikningsgerð. Afgreitt hafi verið samkvæmt pönt- unum verslana úr geymslu bókaútgáfunnar í Ármúla 5, Reykjavík. Verk aðaláfrýjanda hafi ekki falist í að selja bókina, heldur ein- söngu að dreifa henni, enda hafi verslanir átt rétt á að skila aftur öllum þeim eintökum bókarinnar, sem ekki seldust. Í skýrslu Örnólfs kom jafnframt fram, að þeir aðaláfrýjandi hafi samið munnlega um, að hinn síðarnefndi skyldi fá 100 krónur fyrir hvert eintak bókarinnar, sem verslanir seldu. Við munnlegan flutn- ing málsins fyrir Hæstarétti var sú skýring jafnframt gefin, að gert hefði verið ráð fyrir, að ofan á þessa fjárhæð legðist virðisauka- skattur. Var þá jafnframt tekið fram, að þótt aðaláfrýjandi hefði ekki verið ráðinn til annars en dreifa bókinni, hefði hann að eigin frumkvæði lagt fram vinnu við annað, er snerti útgáfu hennar, og þá einkum í tengslum við kynningu bókarinnar. Þetta hafi þó augljós- lega getað komið honum sjálfum í hag, þar eð fjárhagsleg afkoma hans vegna dreifingar bókarinnar hafi ráðist af árangri verslana við sölu hennar. 11. Ekki verður fallist á, að þeir annmarkar á málatilbúnaði aðal- 953 áfrýjanda, sem vísað var til við munnlegan flutning málsins, eigi að leiða til þess, að kröfum hans verði vísað frá dómi. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður staðfest niðurstaða hans um sýknu Helgu E. Jónsdóttur og Örnólfs Árnasonar af öllum kröfum aðaláfrýjanda. Kemur þá einungis til skoðunar, hverjar kröfur hann kunni að eiga á hendur gagnáfrýjanda málsins. Verður enn fremur staðfest niðurstaða hins áfrýjaða dóms um þá varnar- ástæðu gagnáfrýjanda, sem lýtur að því, að aðaláfrýjandi hafi ekki innt störf sín af hendi með fullnægjandi hætti. Í bréfi aðaláfrýjanda 31. mars 1995 kemur fram, að hann fallist á, að hann hafi unnið öll störf sín fyrir stefndu sem verktaki. Krafa hans um „vangoldin verklaun og vinnulaun“, sem síðan er sundur- líðuð í aðal- og varakröfu, eins og birtist í héraðsdómi, er hvorki samrýmanleg þessari viðurkenningu hans, skýringum stefnda, Örn- ólfs, né því, sem að öðru leyti liggur fyrir í málinu um þátt hans við útgáfu bókarinnar. Verður að hafna kröfum aðaláfrýjanda, sem sýn- ast á því reistar, að vinnusamningur hafi verið gerður um starf hans. Jafnframt verður hafnað kröfum, sem reistar eru á staðhæfingum um, að störf hans hafi falið í sér sölu til bókaverslana á þeim eintök- um, sem til þeirra var dreift af birgðum bókaútgáfunnar. Kröfur aðaláfrýjanda um hlutdeild í hagnaði vegna útgáfu bókarinnar eiga sér enga stoð í málinu. Fram hefur komið sú skýring á kröfugerð af hálfu aðaláfrýjanda, að 3.580 eintök bókarinnar hafi verið seld. Þrátt fyrir það sé einung- is krafist sölulauna vegna 3.500 eintaka. Í málatilbúnaði gagnáfrýj- anda er því hins vegar haldið fram, að 3.060 eintök bókarinnar hafi selst. Þykir mega leggja til grundvallar, að aðaláfrýjandi hafi afhent verslunum langstærstan hluta þeirra bóka, sem þær síðan seldu, þótt stefndi, Örnólfur, kunni einnig að hafa átt þar einhvern hlut að máli. Þegar litið er til skýringa stefnda, Örnólfs, á hlutverki aðaláfrýj- anda við útgáfu bókarinnar og þess, sem að öðru leyti er í ljós leitt um störf hans við þetta verkefni, þykja verklaun hans úr hendi gagnáfrýjanda vera hæfilega ákveðin 440.000 krónur. Hefur þá ver- ið tekið tillit til skýringa, sem fram komu við munnlegan flutning málsins um virðisaukaskatt ofan á verklaunin, en skatturinn er hér 954 24,5%, sbr. 1. mgr. 14. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt. Er skatturinn innifalinn í framangreindri fjárhæð. Málsaðila greinir ekki á um, að aðaláfrýjandi hafi þegar fengið greiddar 239.620 krónur. Verulega ber hins vegar á milli þeirra um það, hve mikið skuli lækka þá fjárhæð í uppgjöri þeirra vegna kostnaðar, sem aðaláfrýjandi hafi orðið fyrir við framkvæmd verks síns. Þykir mega leggja niðurstöðu héraðsdóms til grundvallar við úrlausn þessa þáttar málsins. Samkvæmt því kemur 69.581 króna til lækkunar þeirri fjárhæð, sem gagnáfrýjanda verður gert að greiða aðaláfrýjanda samkvæmt framansögðu. 11. Í málinu krefur gagnáfrýjandi aðaláfrýjanda um greiðslu á and- virði 338 eintaka af Bankabókinni, sem hinum síðarnefnda hafi ekki tekist að gera grein fyrir. Að öðru leyti felst í kröfum gagnáfrýj- anda, að aðaláfrýjanda verði gert að endurgreiða 19.488 króna pen- ingaúttekt hans. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður aðal- áfrýjandi sýknaður af kröfum gagnáfrýjanda. Samkvæmt öllu framanröktu verða úrslit málsins þau, að gagn- áfrýjanda verður gert að greiða aðaláfrýjanda 370.419 krónur með dráttarvöxtum, eins og krafist er. Skal hann jafnframt greiða máls- kostnað, sem verður ákveðinn í einu lagi í héraði og fyrir Hæsta- rétti, eins og í dómsorði segir. Stefndu, Helga E. Jónsdóttir og Örn- ólfur Árnason, skulu vera sýkn af kröfum aðaláfrýjanda, en rétt þykir, að hver þessara málsaðila skuli bera sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Stefndu, Helga E. Jónsdóttir og Örnólfur Árnason, skulu vera sýkn af kröfum aðaláfrýjanda, Einars Guðjónssonar. Málskostn- aður þeirra í milli í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Gagnáfrýjandi, Bókaútgáfan Eldey ehf., greiði aðaláfrýj- anda 370.419 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. apríl 1995 til greiðsludags og sam- tals 250.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. 955 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 23. desember 1996. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutningi 28. nóvember sl., er höfðað af Einari Guðjónssyni, Leifsgötu 8, Reykjavík, gegn Helgu E. Jónsdóttur, Bræðraborgarstíg 8, Reykjavík, Örnólfi Árna- syni, sama stað, og Bókaútgáfunni Eldey hf., Bankastræti 7 a, Reykjavík, með stefnu, birtri 9. nóvember 1995. Bókaútgáfan Eldey hf. höfðaði gagnsök á hendur aðalstefnanda með gagnstefnu, birtri 12. desember 1995. Aðalstefnandi mótmælti því, að gagn- sök yrði sameinuð aðalsök, og krafðist þess, að gagnsök yrði vísað frá dómi, en ella, að gagnstefnanda yrði gert að setja málskostnaðartryggingu vegna gagnsakar. Með úrskurði dómsins Í. febrúar 1996 var frávísunarkröfu aðalstefnanda hrundið, og var gagnsökin sameinuð aðalsök. Enn fremur var hafnað kröfu aðalstefnanda um málskostnaðartryggingu. Málið var upphaflega tekið til munnlegs málflutnings 14. nóvember sl. að loknum skýrslutökum fyrir dómi, en í tilefni andmæla lögmanns aðal- stefndu í fyrri málflutningsræðu um greiðslur til aðalstefnanda samkvæmt yfirliti, dags. 1. febrúar 1995, dskj. nr. 28, var málinu frestað til frekari gagnaöflunar. Af hálfu málsaðila voru lögð fram gögn um þann ágreining í næsta þinghaldi 28. nóvember sl. Var málið síðan flutt að nýju og í fram- haldi dómtekið. Kröfur í aðalsök. Dómkröfur stefnanda í aðalsök eru þær, að aðalstefndu verði in solidum dæmd til þess að greiða aðalstefnanda aðallega 3.331.986 krónur auk dráttarvaxta af þeirri fjárhæð samkvæmt HI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, sbr. lög nr. 67/1989, frá 1. apríl 1995 til greiðsludags. Til vara er þess krafist, að aðalstefndu verði dæmd til að greiða aðalstefnanda in solidum 2.088.749 krónur auk dráttarvaxta, eins og krafist er í aðalkröfu. Þá er þess enn frem- ur krafist, að aðalstefndu verði in solidum dæmd til þess að greiða aðal- stefnanda málskostnað í báðum tilvikum að mati dómsins og að sá kostnað- ur beri dráttarvexti samkvæmt 111. kafla vaxtalaga frá 15. degi eftir dóms- uppsögu til greiðsludags auk virðisaukaskatts. Til frádráttar aðalkröfu og varakröfu komi 33.679 krónur. Af hálfu aðalstefndu Helgu E. Jónsdóttur eru aðallega gerðar þær kröf- ur, að hún verði alsýknuð af öllum kröfum aðalstefnanda og aðalstefnandi dæmdur til að greiða sér málskostnað að skaðlausu að mati réttarins með vísan til fram lagðs málskostnaðarreiknings ásamt virðisaukaskatti og dráttarvöxtum samkvæmt ákvæðum III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum í samræmi við 4. mgr. 129. gr. laga nr. 91/1991. Til vara er þess krafist, að kröfur aðalstefnanda verði lækkaðar verulega og aðeins 956 teknar til greina að óverulegu leyti og málskostnaður verði þá látinn falla niður. Af hálfu aðalstefnda, Örnólfs Árnasonar, er þess aðallega krafist, að hann verði alsýknaður af öllum kröfum aðalstefnanda og aðalstefnandi dæmdur til að greiða sér málskostnað að skaðlausu að mati réttarins með vísan til fram lagðs málskostnaðarreiknings ásamt virðisaukaskatti og dráttarvöxtum samkvæmt ákvæðum III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum í samræmi við 4. mgr. 129. gr. laga nr. 91/1991. Til vara er þess krafist, að kröfur aðalstefnanda verði lækkaðar verulega og aðeins teknar til greina að óverulegu leyti og málskostnaður verði þá látinn falla niður. At hálfu aðalstefndu Bókaútgáfunnar Eldeyjar hf. er krafist sýknu af öll- um kröfum aðalstefnanda og að aðalstefnandi verði dæmdur til að greiða málskostnað að skaðlausu að mati réttarins með vísan til fram lagðs máls- kostnaðarreiknings og að málskostnaðarfjárhæð beri dráttarvexti sam- kvæmt ákvæðum Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum í samræmi við 4. mgr. 129. gr. laga nr. 91/1991. Til vara er þess krafist, að kröfur aðalstefnanda verði lækkaðar verulega og aðeins teknar til greina að óverulegu leyti og komi þá til skuldajafnaðar við kröfur aðalstefnda á hendur aðalstefnanda í gagnsök málsins. Sömu kröfur eru gerðar um máls- kostnað og í aðalkröfu. Við munnlegan málflutning kom fram, að ástæða væri til að vísa kröfum stefnanda í aðalsök á hendur aðalstefndu Bókaútgáfunni Eldey hf. frá dómi vegna vanreifunar, en því var mótmælt af hálfu aðalstefnanda. Var frávís- unarkrafan m. a. studd þeim rökum, að málatilbúnaður væri mótsagna- kenndur og staðhæfingar bersýnilega rangar. Kröfur í gagnsök. Í gagnsök eru gerðar þær kröfur af hálfu gagnstefnanda, að gagnstefndi verði dæmdur til að greiða sér skaðabætur, að fjárhæð 1.755.036 kr., auk vaxta samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum frá |. febrúar 1995 til 1. febrúar 1996, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum, sbr. 10. gr. þeirra laga, frá þeim degi til greiðsludags og að heimilt verði að leggja áfallna vexti og dráttarvexti við höfuðstól skuldarinnar á tólf mánaða fresti, í fyrsta sinn 1. febrúar 1996, og reikna þannig áfram dráttarvexti af samanlagðri fjárhæð stefnufjárhæðar og áföllnum vöxtum og dráttarvöxtum samkvæmt heimild í 12. gr. vaxtalaga nr. 25/1987. Þá er þess krafist af hálfu gagnstefnanda, að gagnstefndi verði dæmdur til að greiða sér málskostnað að skaðlausu sam- kvæmt málskostnaðarreikningi lögmanns gagnstefnanda ásamt dráttarvöxt- 957 um samkvæmt 10. gr. vaxtalaga í samræmi við 4. mgr. 129. gr. laga nr. 91/ 1991 og vaxtavexti samkvæmt 12. gr. vaxtalaga. Einnig er þess krafist, að kröfur stefnanda í gagnsök komi til skuldajafnaðar gagnvart kröfum á hendur honum í aðalsök, þurfi til þess að koma. Af hálfu gagnstefnda er þess krafist, að hann verði algerlega sýknaður af öllum kröfum stefnanda í gagnsök og gagnstefnandi dæmdur til að greiða sér málskostnað að mati dómsins ásamt dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með áorðnum breytingum frá 15. degi eftir dómsupp- sögu til greiðsludags svo og virðisaukaskatt af málflutningslaunum. Þá er enn fremur krafist hæfilegs álags að mati dómsins á málskostnað úr hendi gagnstefnanda, þar sem hann hafi með tilefnislausri gagnstefnu valdið gagnstefnda óþægindum með því að hafa uppi kröfur, staðhæfingar og mót- mæli, sem hann megi vita, að séu rangar og haldlausar, sbr. 131. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Við munnlegan málflutning kom fram, að rétt væri, að kröfum á hendur stefnda í gagnsök yrði vísað frá dómi ex officio vegna vanreifunar. Málavextir og ágreiningsefni. Aðalstefnda Bókaútgáfan Eldey hf. var stofnuð árið 1994, en samþykktir félagsins eru dagsettar 2. nóvember 1994. Hlutafélagið var skráð í Hlutafé- lagaskrá 2. desember sama ár. Það gaf út bók, sem heitir Bankabókin, og kom hún úr prentun í byrjun desember það ár. Höfundur bókarinnar er aðalstefndi, Örnólfur Árnason, en stjórnarformaður hlutafélagsins er aðal- stefnda Helga E. Jónsdóttir. Að beiðni aðalstefnda, Örnólfs. vann aðalstefnandi ýmis verk vegna út- komu og sölu bókarinnar. Ekki var gerður skriflegur samningur milli þeirra eða annarra málsaðila um störf hans, heldur munnlegt samkomulag. Máls- aðila greinir á um efni samkomulagsins, en aðalstefnandi hefur höfðað mál þetta til innheimtu launa fyrir verk, sem hann kveðst hafa innt af hendi í þágu aðalstefndu á tímabilinu mars 1994 til 15. janúar 1995. Aðalskrifstofa bókaútgáfunnar var í Bankastræti 7 a, Reykjavík, en vegna útkomu og dreifingar Bankabókarinnar var tekið á leigu húsnæði að Ármúla 5 í Reykjavík. Samkvæmt leigusamningi, sem dagsettur er 28. nóvember 1994, var aðalstefnandi leigutaki, en upplýst er, að bókaútgáfan var Í raun leigutaki og greiddi leigu. Aðrir, sem unnu við kynningu og dreifingu bókarinnar, voru þau Jón Proppé, Hulda Proppé og Ingvar Á. Þórisson. Jón veitti aðalstefnanda að- stoð við að koma upp tölvukerfi til að sjá um dreifingu bókarinnar og síðan við leiðréttingar og útprentun reikninga. Hulda vann á skrifstofunni í Ár- múla S síðustu dagana fyrir jól við að skrá pantanir og skrifa út reikninga. 958 Ingvar gerði sjónvarpsauglýsingu um bókina að beiðni aðalstefnanda og veitti honum aðstoð við kynningu, sölu og dreifingu. Í máli þessu er deilt um það, hvenær aðalstefnandi hóf umrædd störf og fyrir hvern þau voru unnin. Þá er einnig deilt um það, hvaða störf aðal- stefnandi tók að sér í þessu sambandi, hvort hann innti þau af hendi með fullnægjandi hætti og hvort samið var um ákveðnar greiðslur til aðalstefn- anda fyrir þau. Ekki er um það deilt, að aðalstefnandi hefur fengið greiðslur frá aðal- stefnda Bókaútgáfunni Eldey hf., samtals 239.620 krónur. Hluti þessarar greiðslu er vegna kostnaðar við dreifingu bókarinnar, en óumdeilt er, að sá hluti, sem ekki telst til kostnaðar, skuli koma til frádráttar kröfum aðal- stefnanda í málinu. Hins vegar er deilt um fjárhæðir, en af hálfu aðal- stefndu er ekki fallist á allan þann kostnað, sem aðalstefnandi telur til kom- inn í þessu sambandi. Málsástæður og lagarök stefnanda í aðalsök. Aðalstefnandi reisir kröfur sínar í málinu á hendur aðalstefndu á því, að hann hafi unnið margvísleg störf fyrir aðalstefndu vegna útgáfu og sölu Bankabókarinnar. Aðalstefnandi lýsir málavöxtum svo, að aðalstefndi, Örnólfur Árnason, hafi hlutast til um það í febrúar 1994, að aðalstefnandi tæki að sér umrædd störf í þágu aðalstefndu. Hann hafi einnig haft veruleg afskipti af því verki, sem aðalstefnandi hafi unnið fyrir aðalstefndu. Aðalstefnda Helga E. Jóns- dóttir hafi komið fram fyrir hið stefnda félag sem stjórnarmaður þess, en auk þess hafi hún haft persónuleg afskipti af því, sem tengdist störfum aðal- stefnanda. Þau verk, sem um ræðir, kveður aðalstefnandi helst hafa verið ýmsa að- stoð við heimildavinnu, útvegun aðstoðarmanns og kaup á bókum, ráðgjöf vegna útgáfu, verðlagningu, upplýsingar um virðisaukaskatt, virðisauka- skattsnúmer og útreikning skattsins og ráðgjöf vegna dreifingar bókarinnar. Hann hafi unnið við að finna nafn á bókaútgáfu, við skráningu hjá Hlutafé- lagaskrá, yfirlestur handrits og leiðréttingar á efnisvillum, og einnig hafi hann leitað prenttilboða. Þá kveðst aðalstefnandi hafa unnið við að semja auglýsingar og kynningaráætlun, hafa pantað auglýsingar hjá DV, Morgun- blaðinu, Degi, Morgunpóstinum, útvarpi og sjónvarpi. Hann hafi unnið við gerð og framkvæmd sjónvarpsauglýsingar, ráðið menn í því sambandi og samið við stúdíó. Hann hafi kynnt bókina í samkvæmi og útbúið sérstakt kynningarefni, svo sem veggspjöld og skráargöt, og annast uppsetningu á þessu í verslunum. Hann hafi einnig veitt aðstoð við stofnun hlutafélagsins 959 og tekist á hendur ábyrgð á skráningargjaldi. Hann hafi leitað að skrifstofu- og geymsluhúsnæði vegna bókarinnar, tekið á leigu skrifstofuhúsnæði í Ár- múla 5 að beiðni aðalstefnda, Örnólfs, og sett upp dreifingarkerfi í tölvu. Hann hafi samið um kaup á viðskiptavíxli í Landsbankanum fyrir aðal- stefndu Helgu, sem aðalstefnandi gaf út, og hafi hún nýtt andvirðið. Þá hafi aðalstefnandi annast dreifingu Bankabókarinnar allan desembermánuð 1994, en jafnframt þurft að vera viðlátinn á skrifstofunni að Ármúla 5 og fara í söluferðir og dreifingarferðir. Hann hafi séð um tekjubókhald, hönn- un eyðublaða og pökkun á bókinni auk límingar auglýsingamiða á hana. Aðalstefnandi hafi annast innheimtu og rekið á eftir greiðslum, tekið á móti endursendum bókum og gefið út kreditreikninga í desember 1994. Hann hafi enn fremur lánað aðalstefndu 350.000 krónur til greiðslu á aug- lýsinga- og kynningarkostnaði, sem aðalstefndi, Örnólfur, hafi endurgreitt 29. desember 1994. Einnig hafi hann annast samninga við flutningafyrirtæki um reikningsviðskipti og jafnframt komið kynningareintökum af bókinni á framfæri við fjölmiðla og annast bifreiðaakstur í því sambandi. Hann hafi unnið við innheimtu, tekið við endursendum bókum og sent nýjar allt fram til 15. janúar 1995. Hafi hann jafnframt þurft að vera viðlátinn á skrifstof- unni og sjá m. a. um að senda út gíróseðla og reikninga. Af öllu þessu megi sjá, að aðalstefnandi hafi látið í té mikla vinnu við út- gáfu, sölu og dreifingu bókarinnar. Mest af þessari vinnu hafi verið látið í té frá byrjun nóvember 1994 til 15. janúar 1995. Af hálfu aðalstefnanda er við það miðað, að hann hafi samkvæmt því, sem hann hafi skráð hjá sér, varið samtals 601 klukkustund í þau störf og umsvif, sem hann hafi látið aðalstefndu í té vegna Bankabókarinnar. Mikið af þessum störfum hafi fallið á ýmsa ótiltekna tíma sólarhringsins. Reikn- ingur aðalstefnanda, dagsettur 31. mars 1995, sem hann hefur sent aðal- stefndu vegna þessa, er þannig: Vinna, 601 klst á 2.800 krónur 1.682.800 krónur Virðisaukaskattur 24,5% 412.286 krónur Samtals 2.095.086 krónur Þá gerir aðalstefnandi jafnframt kröfu um sölulaun. Af hans hálfu er því haldið fram, að algengt sé talið og hæfilegt að reikna 15-25% af nettóverði seldra bóka í sölulaun. Bók sú, sem hér um ræði, sé reiknuð að nettóverði 3.136 krónur hvert eintak. Aðalstefnandi reiknar sér 10% í sölulaun af þeim 3.500 eintökum, sem hann hafi selt, 313 krónur af eintaki. Reikningur aðal- stefnanda vegna þessa er þannig: 960 Samtals seld 3.500 eintök á 313 krónur 1.085.000 krónur (?) Virðisaukaskattur 14% 151.900 krónur Samtals 1.236.900 krónur Aðalkrafa aðalstefnanda er samanlagðar framantaldar fjárhæðir, þ. e. 2.095.086 krónur og 1.236.900 krónur, sem eru 3.331.986 krónur, ásamt dráttarvöxtum og kostnaði, eins og að framan greinir. Varakrafa er framangreind krafa um sölulaun, 1.236.900 krónur, og verk- launakrafa, sem fram kemur í bréfi aðalstefnanda til aðalstefnda, Örnólfs, dags. 17. janúar 1995, sem er þannig: Mánaðarlaun 150.000 krónur í 1 og 1/2 mánuð 225.000 krónur Orlot, lífeyrissjóðstillag o. fl. 82.500 krónur Yfirvinna í desember 1994 160-—180 tímar 320.000 krónur Kílómetragreiðslur vegna aksturs 40.200 krónur Leiga á tölvu 12.500 krónur Virðisaukaskattur 24,5% 166.649 krónur Samtals 846.849 krónur Sölulaun, 1.236.900 kr., og verklaun, 846.849 kr., eru samanlagt 2.083.749 krónur, sem eru varakrafa aðalstefnanda í aðalsök. Þar sem hið stefnda hlutafélag hafi verið skráð 2. desember 1994, en mik- ill hluti þeirra starfa, sem aðalstefnandi hafi leyst af hendi, hafi fallið til í október og nóvember það ár, þ. e., áður en félagið var stofnað, hafi verið full ástæða og beri nauðsyn til að stefna þeim Örnólfi og Helgu in solidum með hlutafélaginu. Af hálfu aðalstefnanda er vísað til almennra reglna kröfuréttar og samn- ingaréttar, 5. gr. laga nr. 39/1922 um lausafjárkaup, laga nr. 91/1991 um með- ferð einkamála, einkum XXI. kafla, að því er varðar málskostnað, svo og laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt. Málsástæður og lagarök stefndu í aðalsök. Af hálfu aðalstefndu er vísað til þess, að samkomulag hafi verið gert milli aðalstefndu Bókaútgáfunnar Eldeyjar hf. og aðalstefnanda um það, að aðalstefnandi tæki að sér sem verktaki að dreifa Bankabókinni í verslanir fyrir hina stefndu bókaútgáfu, skrifa út reikninga í því sambandi, taka við endursendum bókum, halda viðskiptamannabókhald þar að lútandi og einnig að taka við greiðslum í samráði við forsvarsmenn bókaútgáfunnar. Fyrir þetta verk hafi verið samið um, að aðalstefnandi fengi greiddar 100 961 krónur fyrir hverja selda bók. Gert hafi verið ráð fyrir því, að hann sinnti umræddu verki fram í janúar 1995 og ekki öðrum störfum þann tíma. Bóka- útgáfan hafi tekið á leigu húsnæði að Ármúla 5 í Reykjavík fyrir þessa starfsemi, þar sem húsrými hafi verið fyrir áhöld og tæki útgáfunnar auk bókabirgða, en aðalstefnandi hafi haft lykla að húsnæðinu. Því er haldið fram, að aðalstefnandi hafi ekki valdið umræddu starfi og starfsemin öll farið í hnút, bókhald og bókadreifing í óreiðu og hann hlaup- ist frá verkinu, en bókaútgáfan þurft að ráða aðra til að vinna það verk, sem aðalstefnandi hafði tekið að sér. Forsvarsmenn bókaútgáfunnar hafi reynt að leysa málin við aðalstefnanda, en hann í engu sinnt þeim tilmæl- um. Þeir hafi þurft að komast í umrætt leiguhúsnæði og fá aðgang að gögn- um, svo sem reikningum og upplýsingum um dreifingu, enda hafi verið brýnt að vinna að því að fá uppgjör og greiðslur vegna útsendra bóka. Hinn 28. janúar 1995 hafi forsvarsmenn bókaútgáfunnar fengið aðstoð lögregl- unnar til að fá aðgang að bókhaldsgögnum, bókageymslu og tækjum. Bóka- eign hafi verið talin að viðstöddum lögreglumönnum og reynst vera 1421 eintak af Bankabókinni auk 36 eintaka, sem hafi verið skráð gölluð. Hafi bókaútgáfan þurft að láta vinna upp allt bókhaldið að nýju, og orðið fyrir miklu fjárhagstjóni vegna framferðis, skaðaverka og vanrækslu aðalstefn- anda. Þá er til þess vísað af hálfu aðalstefndu, að umrædd viðskipti hafi ein- göngu verið milli aðalstefnanda og bókaútgáfunnar, en aðalstefndu, Helga og Örnólfur, hafi ekki verið aðilar að þeim viðskiptum. Sýknukröfur þeirra eru m. a. reistar á því, að þau hafi ekki átt nein viðskipti við aðalstefnanda né tekið á sig nokkrar fjárskuldbindingar gagnvart honum. Sýknukröfur hinnar stefndu bókaútgáfu eru m. a. rökstuddar svo, að um- rædd viðskipti séu upp gerð og aðalstefnandi standi í skuld við aðalstefndu Bókaútgáfuna Eldey hf., og er í því sambandi vísað til dómkrafna í gagn- sök. Aðalstefndu vísa og til þess, að um sé að ræða kröfugerð og málsókn af hálfu aðalstefnanda að ófyrirsynju. Aðalstefnandi hafi þegar fengið greiddar 239.620 krónur frá bókaútgáfunni, en tekið hafi verið fram á reikningum hennar, að greiða ætti reikningana inn á bankareikning bókaút- gáfunnar í Búnaðarbanka Íslands. Aðalstefnandi hafi haldið gögnum o. fl. og því ekki verið unnt að fá upplýsingar um stöðu mála og viðskiptanna. Hafi það valdið bókaútgáfunni verulegu tjóni. Ekki hafi þótt ástæða til að greiða aðalstefnanda frekar, þar sem hann hafi ekki sinnt verki sínu og valdið stórtjóni. Bókaútgáfan hafi þurft að ráða aðra til að vinna þau verk, er aðalstefnandi hafði tekið að sér. Kröfur aðalstefnanda hafi verið misvísandi og breytilegar og hann auk 31 Hæstaréttardómar II 962 þess haft í frammi hótanir um ólögmætar aðgerðir. Hann hafi haldið bók- haldinu fyrir bókaútgáfunni og ekki getað gert upp. Hann hafi komið til starfa 2. desember 1994 og hlutverk hans eingöngu verið bókadreifing og bókhald. Hann hafi engin önnur störf unnið fyrir aðalstefndu. Kröfum aðalstefnanda er mótmælt sem röngum, enda væru þær í ósamræmi við það verk, er honum hefði verið falið. Því er jafnframt mótmælt, að aðalstefn- andi eigi rétt á sölulaunum. Hann hafi ekki selt bókina, heldur aðeins dreift henni til bóksala. Þá er mótmælt þeim vinnustundafjölda, sem aðalstefn- andi tilgreinir. Um lagarök er af hálfu aðalstefndu vísað til þeirra réttarheimilda, sem tilgreindar eru í málatilbúnaði þeirra í gagnsök. Málsástæður og lagarök stefnanda í gagnsök. Gagnstefnandi, Bókaútgáfan Eldey hf., vísar til þess, að samkomulag hafi verið gert með málsaðilum í gagnsök um það, að gagnstefndi tæki að sér sem verktaki að dreifa Bankabókinni í verslanir fyrir gagnstefnanda, skrifa út reikninga í því sambandi, taka við endursendum bókum, halda viðskipta- mannabókhald og taka við greiðslum í samráði við gagnstefnanda. Fyrir þetta starf hafi verið um samið með aðilum, að gagnstefndi fengi 100 krón- ur fyrir hverja selda bók. Gert hafi verið ráð fyrir, að hann sinnti umræddu starfi fram í janúar 1995 og ekki öðrum störfum á tímabilinu. Bókaútgáfan hafi tekið á leigu húsnæði að Ármúla 5 í Reykjavík til þessarar starfsemi, þar sem húsrými hafi verið fyrir áhöld og tæki útgáfunnar auk bóka- geymslu, en gagnstefndi hafi haft lykla að húsnæðinu. Gagnstefndi hafi ekki reynst hafa tök á umræddu starfi og starfsemin öll farið í hnút, bók- hald og bókadreifing í óreiðu og hann hlaupist frá verkinu, en bókaútgáfan þurft að ráða aðra til að vinna það verk, sem gagnstefndi hafði tekið að sér. Gagnstefnandi hafi þurft að fá aðstoð lögreglu 28. janúar 1995 við að kom- ast í húsnæðið að Ármúla 5 til að fá bókhaldsgögn og tæki og aðgang að bókageymslu, en þar hafi reynst vera 1.421 eintak af Bankabókinni auk 36 eintaka, sem hafi verið skráð gölluð. Gagnstefnandi hafi þurft að láta vinna allt bókhaldið að nýju og orðið fyrir miklu tjóni vegna framferðis gagn- stefnda. Af Bankabókinni hafi verið prentuð 4.994 eintök. Seld eintök hafi verið 3.060, í geymslu hafi verið 1.421 eintak auk 36 gallaðra eintaka, og 134 ein- tök hafi verið notuð til kynningar. Dómkröfur gagnstefnanda sundurliðast þannig: 1. 343 eintök af Bankabókinni, sem gagnstefndi hafi ekki gert grein fyrir 835.548 krónur 2. Kostnaður til tölvu- og bókhaldsmanna við 963 að koma saman viðskiptabókhaldi og bókhaldsgögnum eftir óreiðu gagnstefnda 400.000 krónur 3. Kostnaður gagnstefnanda vegna vinnulauna til aðalstefnda, Örnólfs, vegna vanrækslu sagnstefnda á starfsskyldum sínum við gagnstefnanda 200.000 krónur 4. Tjón vegna tapaðra viðskiptaskulda sem ekki hafi verið unnt að innheimta, þar sem gagnstefndi hafi haldið gögnum með ólögmætum hætti og ekki veitt réttar upplýsingar 300.000 krónur 5. Peningaúttektir gagnstefnda úr bankabók gagnstefnanda 19.488 krónur Samtals 1.755.036 krónur Af hálfu gagnstefnanda er vísað til reglna á sviði fjármunaréttar og skaðabótaréttar, sbr. ákvæði laga nr. 50/1993. Í aðalsök og gagnsök sé um að ræða samrættar kröfur og því heimild til skuldajöfnunar svo langt sem kröfur í aðalsök nái, sbr. 28. gr. laga nr. 91/1991. Tjón gagnstefnanda hafi orðið á tímabilinu 2. desember 1994 til 1. febrúar 1995. Vísað er til ákvæða vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum og um málskostnað til 129. gr. og 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991, sbr. málskostnaðarreikning lögmanns gagnstefnanda. Þá er og vísað til réttarreglna um verktakastarfsemi og um reikningsskil og bókhald, og loks er vísað til 26. og 27. kafla alm. hgl. nr. 19/ 1940. Málsástæður og lagarök stefnda í gagnsök. Af hálfu gagnstefnda er mótmælt kröfum og málavaxtalýsingu stefnanda í gagnsök. Því er haldið fram, að fyrirsvarsmenn gagnstefnanda hafi ekki haft nokkra ástæðu til að kalla til lögreglu 28. janúar 1995 til að komast inn í húsnæðið í Ármúla 5 til að fá bókhaldsgögn, tæki og aðgang að bóka- geymslu, eins og haldið sé fram af hálfu gagnstefnanda. Eftir beiðni aðal- stefnda, Örnólfs, hefði gagnstefndi tekið húsnæðið á leigu í eigin nafni, en í þágu gagnstefnanda, og hafi hann upphaflega greitt af því leigu. Síðar hafi sagnstefnandi og aðalstefndu annast leigugreiðslur. Gagnstefndi hafi afhent aðalstefnda, Örnólfi, tvo lykla að húsnæðinu. Hafi Jón Proppé, starfsmaður gagnstefnanda, haft þar lykil og þeir Örnólfur báðir gengið þar um ásamt gagnstefnda og e. t. v. fleiri. Húsnæðinu hafi verið ætlað að vera starfsstöð vegna útgáfu og dreifingar 964 Bankabókarinnar o. þ. h. Hafi Örnólfur komið þangað daglega og haft samband við gagnstefnda eftir þörfum. Eftir að gagnstefndi hafi sett sig niður í Ármúla $, hafi hann gert reikninga á þessum útsölustað fyrir hverja bókasendingu, sem hann hafi farið með út úr húsinu. Frumrit hafi verið lát- ið fylgja hverri sendingu handa kaupanda, eitt afrit hafi verið látið í möppu, sem geymd hafi verið í Ármúla 5, en annað afritið hafi Örnólfur tekið. Hann hafi á hverjum degi fengið í hendur öll gögn, er snertu umræddar af- greiðslur gagnstefnda. Gagnstefndi heldur því fram, að hann hafi ekki tekið á móti neinum bók- um, er þær hafi borist frá prentsmiðju. Hann hafi aldrei lofað að geyma eða hafa reiður á neinum bókabirgðum, enda hafi hann ekki litið á húsnæðið að Ármúla 5 sem sína einkaskrifstofu og aldrei lofað að bera ábyrgð á bók- haldi gagnstefnanda. Hann hafi unnið þau verk, sem aðalstefndu, Örnólfur og Helga, hafi beðið sig um, og þau aldrei gert neinar athugasemdir við það, sem hann hafi gert, þ. á m. að kreditfæra þær endursendingar, sem þau hafi beðið sig um og bárust í Ármúla 5. Gagnstefnandi hafi enga sök átt á því, að bókaverslanir hafi ekki séð, hvert hafi átt að endursenda bækur, en heimilisfang gagnstefnanda hafi verið talið á ýmsum stöðum, í símaskrá og Hlutafélagaskrá að Bankastræti 7, á reikningum að Ármúla 5 og í Íslensk- um bókatíðindum að Bræðraborgarstíg 7. Aðalstefnandi hafi fallist á að vinna ýmis verk fyrir aðalstefndu eftir beiðni og annað ekki, og við það verklag hafi engar athugasemdir verið gerðar, fyrr en hann hafi reynt að innheimta vangoldin verklaun sín í þessu dómsmáli. Þá er því haldið fram, að gagnstefndi hafi veitt aðalstefndu ýmsa fjár- hagslega fyrirgreiðslu gegn því loforði, að hann fengi ágóða og greiðslu. Sala Bankabókarinnar hafi gengið vel og gagnstefndi vafalaust átt drjúgan þátt í því. Um jólin 1994 og í byrjun janúar 1995 hafi gagnstefndi iðulega talað við Örnólf um greiðslu upp í verklaunin, en sú málaleitan ekki borið árangur. Fyrst í stað hafi því verið borið við, að þau Helga og Örnólfur væru svo illa stödd með peninga, að greiðsla til gagnstefnda þyrfti að bíða eitthvað, en greiðslu verið lofað síðar. En þegar komið var fram í janúar 1995, hafi Örnólfur tekið að svara gagnstefnda með ónotum og einatt illu einu. Þegar svo hafi verið komið, hafi gagnstefndi hætt störfum fyrir aðal- stefndu 15. janúar 1995 nema gegn staðgreiðslu. Af hálfu gagnstefnda er því haldið fram, að aðalstefndi, Örnólfur, hafi gert eins konar atlögu að sér 28. janúar 1995, er hann hafði hætt störfum. Dregið er í efa, að þurft hafi aðstoð lögreglu til að komast inn í húsnæði, sem þeir Örnólfur og Jón Proppé hafi báðir haft lykla að. Verði ekki séð, að nein nauðsyn hafi verið á slíkum fyrirgangi, og veki það grun um eins 965 konar sviðsetningu, sem nota mætti gagnstefnda í óhag. Upptalningu á bók- um, sem þarna voru, telur gagnstefndi sér óviðkomandi. Þá er því mótmælt, að gagnstefndi hafi greitt sjálfum sér 239.620 krónur í heimildarleysi. Um þetta er skírskotað til yfirlits frá gagnstefnda frá 1. febrúar 1995, er sent var gagnstefnanda. Þar komi fram ýmis útgjöld, sem gagnstefndi hafi innt af hendi fyrir aðalstefndu, samtals að fjárhæð 205.941 kr. Mismunur, 33.679 kr., gangi upp í skuld aðalstefndu við gagnstefnda. Öllum kröfuliðum gagnstefnanda er mótmælt af hálfu gagnstefnda sem röngum og ómarktækum. Gagnstefndi telur sig ekki bera ábyrgð á þeim bókum, sem taldar eru í 1. lið kröfunnar. Liðir að fjárhæð 400.000 kr., 200.000 kr. og 300.000 kr. séu með öllu órökstuddir og tortryggilegir. Þá sé úttekt úr bankabók, að fjárhæð 19.468 kr., gerð með vitund og samþykki þeirra Örnólfs og Helgu, en þessi fjárhæð komi fram á yfirlitinu frá 1. febrúar 1995, sem hér að framan er vísað til. Loks er málskostnaðarreikningum aðalstefndu mótmælt sem fjarstæðu, er ekki beri að taka til greina. Niðurstöður. Ekki þykja fram komnar nægar ástæður til að vísa kröfum í aðalsök og sagnsök frá dómi. Í máli þessu er óumdeilt, að aðalstefnandi vann ýmis störf vegna útgáfu og sölu Bankabókarinnar að beiðni aðalstefnda, Örnólfs. Hins vegar er deilt um það, hvenær aðalstefnandi hóf þessi störf og fyrir hvern þau voru unnin. Útgefandi bókarinnar, sem hér um ræðir, var aðalstefnda, Bókaútgáfan Eldey hf. Félagið var stofnað 2. nóvember 1994 og skráð í Hlutafélagaskrá 2. desember sama ár. Í yfirlýsingu starfsmanns Hlutafélagaskrár frá 31. júlí 1995, sbr. dskj. nr. 42, kemur fram, að aðalstefnandi leitaði upplýsinga hjá Hlutafélagaskrá í nóvember 1994 vegna stofnunar hlutafélagsins og fékk ýmsar leiðbeiningar þar að lútandi. Því verður að telja sannað, að aðal- stefnandi hafi hafið störf þau, sem hér um ræðir, áður en félagið var skráð. Með vísan til þess, sem fyrir liggur í málinu, svo og með vísan til 2. mgr. 12. gr. þágildandi laga um hlutafélög nr. 32/1978 verður að líta svo á, að með skráningu hlutafélagsins hafi það tekið við réttindum og skyldum, er til var stofnað vegna starfa aðalstefnanda, sem hér er deilt um. Kröfum aðalstefn- anda í málinu verður því réttilega beint að hlutafélaginu, en þær verða ekki sóttar á hendur aðalstefndu, Helgu E. Jónsdóttur og Örnólfi Árnasyni. Ber því að sýkna þau af kröfum stefnanda í aðalsök. Þá er einnig deilt um það, hvaða störf aðalstefnandi tók að sér í þessu 966 sambandi, og enn fremur, hvort samið var um ákveðnar greiðslur til aðal- stefnanda vegna þeirra, en enginn skriflegur samningur var gerður milli málsaðila í þeim efnum. Af hálfu aðalstefnanda er því haldið fram, að ekki hafi verið samið um ákveðnar greiðslur fyrir störf sín, og beri aðalstefnda því að greiða sér upp- sett verð, en hann vísar í því sambandi til grunnreglunnar, sem fram kemur í 5. gr. laga um lausafjárkaup nr. 39/1922. Af hálfu aðalstefnda er því hins vegar haldið fram, að samið hafi verið um, að aðalstefnandi fengi greiddar 100 krónur fyrir hverja selda bók. Með vísan til þess, að engin gögn hafa verið lögð fram af hálfu aðalstefnda um þá staðhæfingu, verður að telja hana ósannaða gegn andmælum aðalstefnanda. Aðalstefnandi hefur gert grein fyrir þeirri vinnu, sem hann telur sig eiga að fá greitt fyrir. Hann krefst þess að fá greitt fyrir 601 klst., og jafnframt gerir hann kröfu um að fá greitt í sölulaun 10% fyrir hverja selda bók. Aðalstefnandi hefur lagt fram afrit af bréfi til aðalstefndu, dags. 31. mars 1995, sbr. dskj. nr. 8, þar sem vinnustundafjöldi er tilgreindur fyrir ýmis verk, er aðalstefnandi kveðst hafa unnið fyrir aðalstefndu á tímabilinu mars 1994 til 15. janúar 1995. Skjal þetta er samið einhliða af aðalstefnanda. Vinnustundafjöldi og einstök verk, sem þar eru tilgreind, eru vefengd af hálfu aðalstefndu. Af hálfu aðalstefndu er aðeins viðurkennt, að aðalstefn- andi hafi tekið að sér að dreifa bókinni í verslanir, skrifa út reikninga, taka við endurskilum á bókum og halda viðskiptamannabókhald í því sambandi og loks að taka við greiðslum, eins og fram kemur í greinargerð stefnda í aðalsök. Með vísan til þess, sem fram kemur í yfirlýsingum Ingvars Á. Þór- issonar frá 15. mars 1995 og 22. maí sama ár á dskj. nr. 11 og 12, og í fram- burði vitnisins fyrir dóminum, verður að telja sannað, að aðalstefnandi hafi jafnframt unnið við að útbúa kynningarefni fyrir bókina. Loks er um það deilt, hvort aðalstefnandi hafi innt störf sín af hendi með fullnægjandi hætti. Af hálfu aðalstefndu er því haldið fram, að fundið hafi verið að störfum aðalstefnanda við hann, en því er mótmælt af hálfu aðal- stefnanda. Fram hefur komið í málinu, að ósætti kom upp milli þeirra aðal- stefnanda og aðalstefnda, Örnólfs, í janúar 1995. Af hálfu aðalstefnanda er því haldið fram, að hann hafi hætt störfum 15. janúar það ár, vegna þess að hann hafi ekki fengið greitt fyrir störf sín. Engin gögn hafa verið lögð fram í málinu, sem styðji það, að af hálfu aðalstefndu hafi verið gerðar athuga- semdir við störf aðalstefnanda, fyrr en eftir að hann hætti störfum hjá bókaútgáfunni. Verður því að telja ósannað, að slíkar athugasemdir hafi komið fram. Með vísan til þess, sem hér að framan er rakið, verður að telja ósannað, 967 að aðalstefnanda hafi verið falin önnur störf en þau að vinna við kynningu og dreifingu bókarinnar. Því verður ekki unnt að treysta staðhæfingum aðalstefnanda um fjölda vinnustunda, sem hann krefst að fá greitt fyrir. Eins og mál þetta liggur fyrir að öðru leyti, verður að telja sanngjarnt, að aðalstefnandi fái greidda ákveðna þóknun fyrir hverja selda bók ásamt 14% virðisaukaskatti, eins og krafist er. Seld eintök voru 3.060 samkvæmt því, sem fram hefur komið í málinu, en stefnandi reiknar verð hverrar bókar á 3.136 krónur, og er þeirri tölu ómótmælt af hálfu aðalstefnda. Þóknun til aðalstefnanda þykir hæfilega ákveðin 480.000 krónur að frádreginni þeirri fjárhæð, sem þegar hefur verið greidd, en að viðbættum virðisaukaskatti. Óumdeilt er, að aðalstefnandi hefur þegar fengið greiddar 239.620 krón- ur. Aðalstefnandi telur kostnað, sem draga beri frá þessari greiðslu, vera samtals 205.941 króna, eins og fram kemur í yfirliti hans frá 1. febrúar 1995 á dskj. nr. 28, en af hálfu aðalstefnda er kostnaður aðeins viðurkenndur að fjárhæð 64.870 krónur (þ. e. 60.264 4.606), eins og fram kemur á dskj. nr. 46. Kostnaður, sem ekki er viðurkenndur af hálfu aðalstefnda, er 40.508 krónur fyrir greiðslur, sem engin gögn liggja fyrir um; þar af eru 18.000 krónur vegna leigu á tölvu aðalstefnanda og 105.169 krónur, þar sem reikn- ingum er mótmælt sem röngum og óviðkomandi aðalstefnda. Þau mótmæli eru ekki rökstudd nánar, en bent er á, að frumrit reikninga vanti, sem ekki er rétt í öllum tilvikum, og að greiðslur til þriðja aðila hafi verið óheimilar og aðalstefnda óviðkomandi. Engin gögn liggja fyrir um, að aðalstefnandi hafi átt að fá 18.000 krónur fyrir leigu á tölvu. Með vísan til þess og þeirra málavaxta, sem hér að fram- an hafa verið raktir, þykir rétt, að frá greiðslum til aðalstefnanda dragist kostnaður, að fjárhæð 170.039 krónur (þ. e. 64.870 105.169). Samkvæmt því hefur aðalstefnandi þegar fengið greidda 69.581 krónu (þ. e. 239.620 — 170.039), er kemur til frádráttar skuldinni, sem deilt er um í málinu. Með vísan til þess, sem hér hefur komið fram, ber aðalstefndu Bókaút- gáfunni Eldey hf. að greiða aðalstefnanda 480.000 krónur að frádreginni 69.581 krónu ásamt virðisaukaskatti, 67.200 krónum, samtals 477.619 krón- ur. Telja verður ósannað með vísan til þess, sem fram hefur komið í málinu, að aðalstefnandi beri ábyrgð á því, að ekki hefur tekist að gera grein fyrir 343 eintökum af Bankabókinni. Þá er ósannað, hvaða kostnað bókaútgáfan hefur borið af þeim ástæðum, sem raktar eru í gagnstefnu, í 2. og 3. tl. kröfugerðar gagnstefnanda, eða að hún hafi orðið fyrir því tjóni, sem til- greint er í 4. tl. og rakið verði til atvika, er varða aðalstefnanda, en engin gögn, sem unnt er að byggja á við úrlausn málsins, hafa verið lögð fram í 968 því sambandi af hálfu gagnstefnanda. Peningaúttekt aðalstefnanda, að fjár- hæð 19.488 krónur, hefur hann talið sem greiðslu, en sú fjárhæð er hluti af 239.620 krónum, sem gerð er grein fyrir hér að framan. Með vísan til þessa ber að sýkna aðalstefnanda af öllum kröfum í gagnsök. Í samræmi við úrslit málsins ber að dæma aðalstefnanda til að greiða aðalstefndu Helgu E. Jónsdóttur og Örnólfi Árnasyni óskipt 250.000 krón- ur í málskostnað, og hefur þá verið tekið tillit til virðisaukaskatts ásamt dráttarvöxtum, eins og krafist er. Bókaútgáfunni Eldey hf. ber að greiða aðalstefnanda málskostnað í aðal- sök og í gagnsök, sem þykir hæfilega ákveðinn 350.000 krónur, og hefur þá verið tekið tillit til virðisaukaskatts, ásamt dráttarvöxtum eins og krafist er. Dóm þennan kvað upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari. Dómsorð: Aðalstefndu Helga E. Jónsdóttir og Örnólfur Árnason skulu sýkn vera af kröfum aðalstefnanda, Einars Guðjónssonar, í máli þessu. Aðalstefnandi greiði þeim sameiginlega 250.000 krónur í málskostn- að, þ.m.t. virðisaukaskattur, ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 15. degi eftir dómsuppsögu til greiðslu- dags. Aðalstefnda Bókaútgáfan Eldey hf. greiði aðalstefnanda, Einari Guðjónssyni, 477.619 krónur auk dráttarvaxta af þeirri fjárhæð sam- kvæmt 1. kafla vaxtalaga frá 1. apríl 1995 til greiðsludags og 350.000 kr. í málskostnað, þ. m.t. virðisaukaskattur, ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá 15. degi eftir dómsuppsögu til greiðsludags. Gagnstefndi, Einar Guðjónsson, skal sýkn vera af kröfum gagn- stefnanda Bókaútgáfunnar Eldeyjar hf. í gagnsök. 969 Fimmtudaginn 12. mars 1998. Nr. 464/1997. — Ákæruvaldið (Bogi Nilsson ríkissaksóknari) gegn Magnúsi Herði Valdimarssyni (Hilmar Ingimundarson hrl.) Klám. Ávana- og fíkniefni. Áfengislagabrot. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og einnig af hálfu ákæruvalds með stefnu 6. nóvember 1997. Af hálfu ákæruvalds er þess krafist, að refsing ákærða verði þyngd frá því, sem ákveðið var í héraðsdómi. Ákærði krefst sýknu af sakargiftum samkvæmt 1. kafla ákæru, en að öðru leyti, að refsing verði milduð. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður fallist á, að þátttaka ákærða í starfsemi félagsins S. T. Á. ehf. og myndbanda- leigu, sem það rak að Álfhólsvegi 32 í Kópavogi, hafi verið með þeim hætti, að á hann geti fallið refsiábyrgð samkvæmt 2. mgr., sbr. 1. mgr. 210. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, vegna útleigu eða láns á þeim myndbandsspólum, sem um ræðir í málinu. Samkvæmt gögnum málsins leitaði dómsformaður í héraði eftir því við sækjanda þess og verjanda í þinghaldi 10. júní 1997, að þeir reyndu að ná samkomulagi um, hvað nauðsynlegt væri að skoða fyr- ir dómi af þeim 102 myndbandsspólum, sem taldar eru upp í Í. kafla ákæru, og að hve miklu leyti leggja mætti til grundvallar skýrslu lög- reglunnar í Kópavogi 18. desember 1996 um skoðun á spólunum. Í þinghaldi 24. júní 1997 var lagt fram bréf sýslumannsins í Kópavogi til dómsformannsins, þar sem sagði meðal annars eftirfarandi: „Sækjandi og verjandi hafa sammælst um, að sýnt verði eitt mynd- skeið eða fleiri eftir mati dómsins úr hverri eftirtalinna meintra klámkvikmynda í næstu fyrirtöku málsins.“ Í framhaldi þessara um- mæla voru taldar upp í bréfinu níu tilteknar myndbandsspólur með ákveðnum myndskeiðum, sem lagt var til, að skoðuð yrðu, en tekið 970 var fram, að sækjandi málsins hefði valið fjórar af þessum spólum til sýningar og verjandi ákærða fimm. Verjandinn, sem var viðstaddur þinghaldið, gerði engar athugasemdir um efni bréfsins. Á dómþingi 19. ágúst 1997 skoðaði síðan héraðsdómur umræddar níu mynd- bandsspólur að viðstöddum sækjanda, ákærða og verjanda hans. Engar athugasemdir voru þar gerðar vegna þessarar tilhögunar á sönnunarfærslu. Við aðalmeðferð málsins 12. september 1997, sem ákærði var staddur við, var síðan eftirfarandi fært í þingbók: „Fram kemur, að ágreiningslaust er, að á því megi byggja, að lýsingar á myndskeiðum í skjali nr. 12 á dskj. 4 séu efnislega réttar.“ Tilvitnað skjal er fyrrnefnd lögregluskýrsla 18. desember 1996. Þegar alls þessa er gætt, verður að líta svo á, að ákærði hafi gengist undir að hlíta því, að dómendur í héraði skoðuðu aðeins níu af þeim mynd- bandsspólum, sem taldar eru upp í Í. kafla ákæru, og létu mat sitt á efni þeirra ná einnig til hinna 93 spólnanna með tilliti til lýsingar á tilteknum myndskeiðum þeirra í umræddri lögregluskýrslu. Stoðar því ákærða ekki að bera nú fyrir sig, að ekki hafi verið færð í héraðsdómi viðhlítandi sönnun fyrir efni allra myndbandsspóln- anna. Með framangreindum athugasemdum verður niðurstaða hins áfrýjaða dóms um sakfellingu ákærða samkvæmt I. kafla ákæru staðfest með vísan til forsendna hans. Fyrir Hæstarétti hefur ekki verið leitað endurskoðunar á sakfellingu ákærða fyrir önnur brot, sem greinir í ákæru, og stendur hún því óröskuð. Í héraðsdómi er lýst sakaferli ákærða, en auk þess, sem þar grein- ir, var honum árið 1991 gerð áminning lögreglustjóra fyrir brot gegn 2. mgr. 210. gr. almennra hegningarlaga vegna útleigu á myndbands- spólu. Brotum ákærða samkvæmt MH. og III. kafla ákæru er jafn- framt lýst í héraðsdómi. Þykja þau brot skipta hvað helst máli við ákvörðun refsingar, en varðandi brot samkvæmt I. kafla ákæru verður að líta jöfnum höndum til þess, að þau voru drýgð í atvinnu- starfsemi og að myndbandsspólurnar, sem þar um ræðir, voru ekki hafðar aðgengilegar viðskiptamönnum myndbandaleigunnar og munu ekki hafa staðið börnum eða unglingum til boða. Að öllu þessu gættu þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin í héraðsdómi. Ákvæði hins áfrýjaða dóms um sakarkostnað og upptöku verða 971 óröskuð. Ákærði verður dæmdur til að greiða allan áfrýjunarkostn- að málsins, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Ákærði, Magnús Hörður Valdimarsson, greiði allan áfrýj- unarkostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 50.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, 50.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 1. október 1997. Björn Helgason saksóknari gaf út ákæru í máli þessu 20. maí sl., og var málið höfðað með birtingu hennar fyrir ákærða 28. maí. Það var þingfest 10. júní. Tekið var það til dóms að lokinni aðalmeðferð 12. september sl. Ákærður er Magnús Hörður Valdimarsson, kt. 161156-3379, Hátröð 5, Kópavogi, „fyrir eftirtalin brot gegn hegningar- og áfengislögum og lögum um ávana- og fíkniefni: I. Fyrir að hafa á tímabilinu frá 1. september til 1. nóvember 1996 haft til láns og leigu eftirtaldar kvikmyndir með klámfengnu efni í myndbanda- leigu sinni, S. T. Á. ehf., Álfhólsvegi 32, Kópavogi, en á öllum myndunum, sem lögregla lagði hald á við húsleit 1. nóvember 1996, er meginmyndefnið klámfengin atriði, þar sem lögð er áhersla á að sýna með lostafullum hætti kynfæri karla og kvenna í margs konar kynmökum: Telst þetta varða við 2. mgr. 210. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Il. Fyrir brot á áfengislögum með því að hafa í októbermánuði 1996 bruggað 200 lítra af áfengisvökva (gambra) með 13% vínandamagni á heimili sínu að Hátröð 5 í Kópavogi, sem hald var lagt á við húsleit lögreglu föstudaginn 1. nóvember 1996. Telst þetta varða við 2. mgr. 7. gr., sbr. 33. gr. áfengislaga nr. 82/1969, sbr. 2. gr. laga nr. 38/1988 og sbr. 5. gr. laga nr. 52/1978. 972 II. Fyrir brot gegn lögum um ávana- og fíkniefni með því að hafa haft í vörslum sínum 6 gr af amfetamíni og 12,8 gr af hassi, er fundust við lík- amsleit á ákærða og húsleit lögreglu að Álfhólsvegi 32 og Hátröð 5 í Kópa- vogi föstudaginn 1. nóvember 1996. Telst þetta varða við 2. gr., sbr. 5. og 6. gr. laga um ávana- og fíkniefni nr. 65/1974, sbr. lög nr. 60/1980, sbr. 9. gr. laga nr. 75/1982, sbr. lög nr. 13/1985 og 2., sbr. 10. gr. reglugerðar nr. 16/1986 um sölu og meðferð ávana- og fíkni- efna, sbr. reglugerð nr. 177/1986, sbr. auglýsingu nr. 84/1986. IV. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar og til að sæta upp- töku á ofangreindum 102 myndböndum samkvæmt 1. tl. 1. mgr. 69. gr. al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940 og jafnframt að sæta upptöku á eftirtöld- um efnum og tækjum samkvæmt 8. gr. áfengislaga nr. 82/1969, sbr. 3. gr. laga nr. 38/1988, 3. gr. laga nr. 94/1995, 5. mgr. 5. gr. laga nr. 65/1974 og 2. mgr. 10. gr. reglugerðar nr. 16/1986, sem lagt var hald á við húsleit að Álf- hólsvegi 32 og Hátröð 5 í Kópavogi: plasttunnu með 200 lítrum af áfengisvökva (gambra), eins lítra plastbrúsa með botnfylli af ólöglegu áfengi (landa), eimingartæki, ætluðu til eimingar á áfengisvökva (gambra), kolasíu, ætlaðri til síunar á eimuðu áfengi, 6 gr af amfetamíni, 12,8 gr af hassi, tveimur pípum, ætluðum til hassreykinga, tveimur skralltoppum, ætluðum til hassreykinga.“ Svo segir í ákæruskjali. Fyrir dóminum krafðist sækjandi þess, að ákærði yrði dæmdur til að greiða allan sakarkostnað, þ. m. t. saksóknarlaun í ríkissjóð. Verjandi ákærða krafðist þess aðallega, að ákæru í I. hluta ákæruskjals yrði vísað frá dómi og málskostnaður yrði greiddur úr ríkissjóði. Til vara krafðist verjandi þess, að ákærði yrði sýknaður af |. hluta ákæru og málskostnaður yrði dæmdur í ríkissjóð. Til þrautavara krafðist verjandi þess, að ákærði yrði dæmdur til vægustu refsingar, sem lög heimila, fyrir brot skv. I. hluta ákæruskjals. Um H. og III. hluta ákæruskjals gerði verjandi sömu kröfu og í þrauta- varakröfu um I. hluta hér að framan. 973 Verjandi krafðist málflutningsþóknunar sér til handa. Um II. og lll. hluta ákæru. Við þingfestingu málsins játaði ákærði afdráttarlaust brot sín samkv. 11. og III. hluta ákæruskjals, eins og þeim er þar lýst. Játningar :hans fá stuðn- ing af öðrum sakargögnum. Hann er sannur að sök. Brot hans eru í ákæru rétt færð undir lagaákvæði. Um 1. hluta ákæru. Við þingfestingu var þetta bókað í þingbók um afstöðu ákærða til 1. hluta ákæru: „Ákærði viðurkennir þá atvikalýsingu 1. hluta ákæru rétta, að hann hafi haft á myndbandaleigu sinni til láns og leigu þær kvikmyndir sem þar eru taldar. Hann neitar hins vegar sakargiftum, þar sem hann telur háttsemi sína ekki brot á almennum hegningarlögum.“ Þegar þetta lá fyrir ásamt játningum ákærða á brotum skv. II. og IIl. hluta ákæru, lýsti dómari yfir, að II. hluta og III. hluta ákæru mætti taka til dóms skv. 125. gr. laga nr. 19/1991 og að rétt væri, að fram færi aðalmeðferð um Í. hluta ákæru, og yrði málsmeðferð takmörkuð við það, hvort háttsemi ákærða teldist saknæm skv. 2. mgr. 210. gr. almennra hegningarlaga, en auk þess tjáðu sækjandi og verjandi sig um lagaatriði og viðurlög vegna Il. og III. hluta ákæru. Að svo búnu ákvað dómari að kveðja til sérfróða með- dómendur. Við aðalmeðferð kom fram hjá ákærða, að hann væri ekki starfsmaður myndbandaleigu S. T. Á. ehf. og væri þar ekki á launaskrá. Hann kvaðst að vísu hafa séð um að útvega þær kvikmyndir, sem ákært er fyrir, en ekki séð um að leigja þær út. Ákærði kvaðst eiga hlut í félaginu og vera þar í stjórn. Í skýrslu, sem ákærði gaf fyrir lögreglu 1. nóvember 1996 og hann staðfesti fyrir dóminum, sagði hann, að hluthafar væru Elín, sambýliskona sín, Rún- ar Þór Jóhannsson, sonur sinn, hann sjálfur, Þorbjörn Gissurarson og Dag- rún Kristinsdóttir, tengdaforeldrar sínir. Tengdaforeldrarnir ættu 50% á móti fjölskyldu ákærða. Þorbjörn Gissurarson væri framkvæmdastjóri. Fyrir dómi sagði ákærði, að Þorbjörn og Elín hefðu prókúruumboð. Ákærði kvaðst fyrir dómi hafa annast innkaup á myndbandsspólum launalaust. Hann hefði verið einn um innkaup á þeim kvikmyndum, sem ákært er fyrir. Ákærði sagði aðspurður, að hann hefði ekki horft sjálfur á allar þær kvik- myndir, sem taldar eru í ákæru, en einhvern hluta, kannski 10 — 20 spólur. Hann sagði, að sér hefði fundist þar lýst ósköp eðlilegu kynlífi. Um geymslu á myndbandsspólunum á myndbandaleigunni sagði ákærði, að þær hefðu ekki legið frammi fyrir almenning, þar sem um væri að ræða 974 efni, sem væri bannað frammi fyrir almenningi. Á spólunum standi yfirleitt, að bannað sé að hafa myndirnar til sýnis fyrir yngra fólk en 18 ára. Hann sagði þó, að annars konar myndir, sem bannaðar væru yngra fólki en 16 ára, væru hafðar frammi í hillum í myndbandaleigunni. Þeirra á meðal væru svokallaðar „ljósbláar myndir“. Myndirnar, sem ákært væri fyrir, væru „að- eins meira en ljósbláar“. Ákærði var spurður, hvort hann hefði gert sér grein fyrir, að um ólöglegt efni væri að ræða. Hann kvaðst telja, að maður mætti kaupa slíkt efni fyrir sjálfan sig. Hann viðurkenndi, að hann hefði keypt inn myndirnar, til að þær yrðu leigðar út. Hann kvaðst ekki hafa ráðið því eða borið ábyrgð á því, hvernig myndirnar voru geymdar eða leigðar út. Ákærði bar, að myndirnar hefðu verið keyptar inn fyrir reikning S. T. Á. ehf. og félagið væri eigandi þeirra. Í skýrslu sinni fyrir lögreglu 1. nóvember 1996 sagði ákærði um myndirn- ar, sem lögregla lagði hald á, sbr. 1. hluta ákæru, að þetta væru svokallaðar „bláar“ myndir. Hann vildi ekki flokka þær sem klámmyndir eða mjög grófar myndir. Þetta væru mjög svipaðar myndir og verið væri að sýna á Stöð 2. Myndbönd þessi væru leigð út í söluturninum S. T. Á., og það væri ákveðinn hópur „kúnna“, sem tækju á leigu þessi myndbönd. Í skýrslunni segir enn fremur: „Mætti er spurður, hvaða aldurstakmark hann sé með á leigu á þessum myndböndum og hvað hann leigi spóluna út á. Mætti segir, að aldurstak- markið til leigu þessara myndbanda sé 18 ára og leiguverð sé 350 kr. fyrir spóluna. Mætti segir, að það sé eingöngu fullorðið fólk, sem leigi þessar myndir, og kveðst mætti ekki vita til, að fólk undir tvítugu hafi leigt mynd- irnar.“ Sigrún Dögg Sigurðardóttir, f. 1976, gaf skýrslu fyrir lögreglu 17. desem- ber 1996, sem hún staðfesti fyrir dómi. Hún sagði í skýrslu sinni, að hún hefði starfað við afgreiðslu í söluturni S. T. Á., Álfhólsvegi 32. Hún sagði, að sér hefði verið ljóst, að þarna hefði verið stunduð útleiga á klámmynd- böndum; þau hefðu verið til leigu allan þann tíma, sem hún hefði starfað þarna. Hún kvaðst hafa unnið þarna í þrjá mánuði. Orðrétt er skráð í skýrsluna: „Sigrún segir, að þessi útleiga sé þannig, að viðskiptavinurinn verði að spyrja um þessi klámmyndbönd sérstaklega. Þau liggi ekki frammi í al- mennri afgreiðslu vídeóleigunnar. Spyrji „kúnninn“ um þessi myndbönd, fær hann afhenta möppu með því efni, sem er á boðstólum, fær að fara af- síðis í vídeóleigunni og getur þar skoðað möppuna og valið sér efni. Hún segir, að hver sem er geti leigt þetta efni, ef hann hefur náð 20 ára aldri. Efni þetta sé ekki bundið við neinn ákveðinn viðskiptamannahóp.“ 975 Vitnið sagði, að þessi ætluðu klámmyndbönd væru leigð út á 300 kr. eða 350 kr., hún væri ekki alveg viss um, hvort verðið gilti. Fyrir dómi bar vitnið Sigrún Dögg, að ákærði hefði komið öðru hverju á myndbandaleiguna, svo til daglega. Hann hefði þó ekki haft þar ákveðið hlutverk, en fyrir hefði komið, að hann hefði gripið í afgreiðslu. Hún kvaðst ekki hafa litið á ákærða sem yfirmann sinn. Skoðunarskýrsla á 63 blaðsíðum er meðal málsskjala. Hún er saman tek- in af fjórum lögreglumönnum og einum fulltrúa sýslumannsins í Kópavogi. Þrír lögreglumannanna komu fyrir dóm sem vitni, þeir Haraldur Haralds- son og Páll Sigurðsson rannsóknarlögreglumenn og Guðmundur 1. Ingason aðstoðarvarðstjóri. Þeir lýstu því, hvernig skoðunin fór fram. Tveir menn skoðuðu hverja myndspólu. Hraðspólað var yfir efnið, uns kom að mynd- skeiði, sem skoðunarmenn töldu klámfengið. Lýst er í skýrslunni mynd- skeiðum úr öllum myndunum, sem taldar eru upp í I. hluta ákæru. Mynd- skeiðin, sem lýst er fyrir hverja mynd, eru frá þremur upp í 11, fyrir eina mynd þó 12 og eina ál. Við aðalmeðferð var bókað í þingbók, að ágreiningslaust væri, að því mætti treysta, að lýsingar á myndskeiðum í skoðunarskýrslu þessari væru efnislega réttar. Við þingfestingu málsins óskaði dómari eftir því, að sækjandi og verjandi reyndu að ná samkomulagi um, hvaða myndspólur væri nauðsynlegt að skoða fyrir dómi og að hve miklu leyti leggja mætti til grundvallar þá skoð- unarskýrslu, sem frammi lægi. Í framhaldi þessa lögðu sækjandi og verjandi fram sem dómskjal lista yfir níu myndbönd, sem þeir óskuðu eftir, að skoð- uð yrðu ákveðin myndskeið úr. Valdi sækjandi fjórar myndir, en verjandi fimm. Úr þessum níu myndum voru skoðuð 14 myndskeið í þinghaldi 19. ágúst sl. Fer hér á eftir skrá yfir númer og heiti kvikmyndanna, tímasetn- ingu myndskeiða, og fylgja lýsingar á myndskeiðunum: Forsendur og niðurstöður. Í dómi sakadóms Reykjavíkur 28. febrúar 1990 í málinu nr. 124/1990: Ákæruvaldið gegn Jóni Óttari Ragnarssyni, en sá dómur var staðfestur í Hæstarétti 3. október 1990, er tilgreind skilgreining sérfræðinganefndar Menningarstofnunar Sameinuðu þjóðanna á klámi. Í forsendum dómsins segir: „Af hálfu sérfræðinganefndar Menningarstofnunar Sameinuðu þjóð- anna var í mars 1986 gerður greinarmunur á hugtökunum klámi (porno- grafia) og kynþokkalist (erotika), þannig, að klám var skilgreint sem ögr- andi framsetning á kynlífi í auðgunartilgangi, án ástar, blíðu eða ábyrgðar, 976 en kynþokkalist sem bókmenntaleg eða listræn tjáning ástar.“ Dómendur telja, að við þessa skilgreiningu megi styðjast, þegar metið er, hvort mynd- bönd þau, sem ákært er fyrir dreifingu á í þessu máli, innihaldi klám. Að mati dómenda eru öll þau myndskeið, sem þeir skoðuðu og lýst er hér að framan, klámfengin, þó að misgróf séu. Hið sama gildir um öll þau myndskeið, sem lýst er í fyrrgreindri skoðunarskýrslu, en þar er lýst mynd- skeiðum úr öllum þeim myndböndum, sem ákært er út af. Lögð er áhersla á að sýna kynfæri og kynmök og sjálfsfróun á ögrandi hátt. Ögrunin felst m. a. í því, að myndskeið eru dregin á langinn, kynfæri sýnd í nærmynd við kynmök og sjálfsfróun og stundum lögð áhersla á afbrigðileg kynmök. Klámið er þó ekki af grófasta tagi; á myndböndunum virðist ekki að finna barna- eða dýraklám eða klám tengt grófu ofbeldi. Að mati dómenda örl- aði ekki á kynþokkalist í þeim myndskeiðum, sem þeir skoðuðu. Að þeirra mati er augljóst, að framleiðsla myndbandanna í máli þessu hefur ekki list- rænan eða fagurfræðilegan tilgang, heldur eru þau einungis gerð í hagn- aðarskyni. Dómendur telja, að í öllum myndböndum málsins sé klám, sem falli undir ákvæði 2. mgr. 210. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Við þingfestingu máls þessa játaði ákærði atvikalýsingu I. hluta ákæru rétta, að hann hefði haft „á myndbandaleigu sinni til láns og leigu þær kvik- myndir, sem þar eru taldar“. Við aðalmeðferð játaði hann að hafa einn annast innkaup á myndböndunum og keypt inn myndirnar, til að þær yrðu leigðar út. S. T. Á. ehf. rak myndbandaleiguna. Ákærði er einn hluthafa, en aðrir hluthafar eru sambýliskona hans, sonur og tengdaforeldrar. Ákærði er í stjórn félagsins. Hann var ekki launaður starfsmaður fyrirtækisins, en bar, að hann hefði annast innkaup á myndböndum launalaust. Samkvæmt vætti Sigrúnar Daggar Sigurðardóttur kom hann oft á myndbandaleiguna, svo til daglega, og fyrir kom, að hann greip þar í afgreiðslustörf. Hann var þar öll- um hnútum kunnugur. Af framburði ákærða er sýnt, að hann hefur verið þeirrar skoðunar, að dreifing myndbandanna til almennings væri ólögleg. Þau voru þó leigð út gegn gjaldi, en sýnilegt er, að dreifingin hefur verið takmörkuð að því leyti, að myndböndin voru ekki höfð til sýnis frammi í myndbandaleigunni. Að sögn ákærða var dreifingin takmörkuð við „ákveðinn“ hóp viðskiptavina, en vitnið Sigrún Dögg Sigurðardóttir bar, að hver sem var hefði getað leigt myndböndin, ef hann hefði náð 20 ára aldri. Leigan hefði ekki verið bundin við neinn ákveðinn viðskiptamannahóp. Dreifing myndbanda þessa máls varðar við 2. mgr., sbr. 1. mgr. 210. gr. al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940. Dómendur telja það hafið yfir allan efa, að ákærði beri ábyrgð á þeirri dreifingu. Kemur þar til játning hans við 977 þingfestingu á því, að atvikalýsing I. hluta ákæru sé rétt, og játning hans fyrir dómi á því, að hann hafi einn annast innkaup á myndböndunum og komið þeim í myndbandaleiguna, til þess að þau yrðu leigð út. Hann er í stjórn einkahlutafélagsins, sem rekur myndbandaleiguna, kemur svo til daglega á hana og vinnur launalaust við innkaup og ígripavinnu. Hann er því sannur að sök um brot gegn 2., sbr. 1. mgr. 210. gr. almennra hegningar- laga. Við ákvörðun refsingar ber að hafa hliðsjón af 77. gr. almennra hegn- ingarlaga. Þá kemur það til refsihækkunar í málinu, að ákærði hefur samkv. fram lögðu sakavottorði tvisvar gengist undir sátt vegna brota á áfengislög- um: 11. ágúst 1994, 10.000 króna sekt fyrir brot á 18. grein áfengislaga nr. 82/ 1969, og 4. ágúst 1995, 25.000 króna sekt fyrir brot gegn 2. mgr. 7. gr. sömu laga. Öðrum refsingum hefur hann ekki sætt, svo að vitað sé. Refsing ákærða þykir dómendum hæfilega ákveðin 450.000 króna sekt í ríkissjóð, en 55 daga varðhald komi í stað sektarinnar, ef hún verður ekki greidd innan fjögurra vikna frá lögbirtingu dóms þessa. Upptaka eigna. Við þingfestingu málsins samþykkti ákærði upptöku þeirra muna, sem krafist er í IV. hluta ákæru, annarra en myndbandanna, sem ákært er fyrir dreifingu á í 1. hluta ákæru. Verður hann dæmdur til að þola upptöku á þeim munum. Ákæruvaldið krefst upptöku á myndböndunum 102 með vísan til 1. tl. 1. mgr. 69. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Í því ákvæði er að finna heimild til að gera upptæka með dómi hluti, sem hafðir hafa verið til að drýgja brot með, nema þeir séu eign manns, sem ekkert er við brotið rið- inn. Leggja verður til grundvallar niðurstöðu í þessum þætti máls framburð ákærða um, að S. T. Á. ehf. sé eigandi myndbandanna. Dómendum sýnist augljóst, að félag þetta er við brot ákærða riðið, og er því eignarhald þess á myndböndunum ekki til fyrirstöðu upptöku. Verður því dæmt að kröfu ákæruvaldsins í þessum þætti máls. Sakarkostnaður. Dæma ber ákærða til að greiða allan sakarkostnað, þ. m. t. málsvarnar- laun skipaðs verjanda hans, Ólafs Thóroddsen hdl., og saksóknarlaun í ríkissjóð. Málsvarnarlaun verjanda skulu vera 70.000 krónur auk virðis- aukaskatts og saksóknarlaunin 70.000 krónur. Dóm þennan kveða upp Finnur Torfi Hjörleifsson héraðsdómari, dóms- formaður, og meðdómendurnir Laufey Guðjónsdóttir kvikmyndafræðingur og Vilhjálmur Árnason, dósent í heimspeki. 978 Dómsorð: Ákærði, Magnús Hörður Valdimarsson, greiði 450.000 króna sekt í ríkissjóð. Komi $5 daga varðhald í stað sektarinnar, ef hún verður ekki greidd innan fjögurra vikna frá lögbirtingu dóms þessa. Upptækar skulu vera þær 102 myndbandsspólur, sem lögregla lagði hald á við húsleit í myndbandaleigu S. T. Á., Álfhólsvegi 32, Kópa- vogi, og taldar eru upp í ákæru og í dóminum. Einnig skulu upptækir vera eftirfarandi hlutir í eigu ákærða: plasttunna með 200 lítrum af áfengisvökva (gambra), eins lítra plastbrúsi með botnfylli af ólöglegu áfengi (landa), eimingartæki, ætlað til eimingar á áfengisvökva (gambra), kolasía, ætluð til síunar á eimuðu áfengi, 6 g af amfetamíni, 12,8 g af hassi, tvær pípur, ætlaðar til hassreykinga, tveir skralltoppar, ætlaðir til hassreykinga. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þ. m. t. málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Ólafs Thóroddsen hdl., 70.000 kr. auk virðisaukaskatts, og saksóknarlaun í ríkissjóð, 70.000 kr. 979 Fimmtudaginn 12. mars 1998. Nr. 372/1997. — Jónas Hermannsson (Ævar Guðmundsson hdl.) gegn Ólafi A. Ólafssyni (Ólafur Sigurgeirsson hdl.) Víxilmál. Umboð. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áffrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 15. september 1997 að fengnu áfrýjunarleyfi og krefst sýknu af öllum kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Hinn 7. desember 1993 gerðu áfrýjandi og Ólafur A. Ólafsson hf. tímabundinn leigusamning um eignarhluta félagsins í húsinu nr. 150 við Kleppsveg hér í borg. Um var að ræða 60 fermetra atvinnuhús- næði í norðausturhorni hússins, þar sem áður var mjólkurbúð, en leigusali notaði sem geymslu. Er meginefni samningsins að öðru leyti lýst í héraðsdómi. Við undirskrift samningsins afhenti áfrýjandi leigusala víxileyðublað með fjárhæðinni 200.000 krónum, sem áfrýj- andi hafði áritað sem samþykkjandi. Á blaðinu var svohljóðandi áritun: „Tryggingarvíxill til samræmis við ákvæði 9. gr. samnings Ól- afs A. Ólafssonar hf. og Jónasar Hermannssonar um húsaleigu að Kleppsvegi 150.“ Tilvitnuð 9. gr. samningsins er tekin upp í héraðs- dómi. Þar eru afdrif leigusamningsins síðan rakin. Samkvæmt framansögðu fékk leigusali, Ólafur A. Ólafsson hf., óútfylltan tryggingarvíxil í samræmi við 9. gr. leigusamnings félags- ins við áfrýjanda. Eftir meginreglum víxilréttar hafði viðtakandi skjalsins umboð til að gefa víxilinn út og rita útgáfudag og gera það þannig að fullgildum víxli í merkingu 1. gr. og 2. gr. víxillaga nr. 93/ 1933. Þetta umboð hafði leigusali einn eftir skýrum fyrirmælum í fyrrgreindri áritun á víxilinn. Víxillinn var ekki út gefinn af leigu- sala, heldur af stefnda máls þessa. Af því verður að álykta, að 980 stefndi hafi fyllt sjálfur út í eyður á skjalinu, svo sem hann sjálfur væri réttilega að því kominn. Til þess hafði stefndi ekki heimild samkvæmt framansögðu. Víxillinn varð því ekki gildur að lögum, sbr. 10. gr. víxillaga, og verða engar kröfur reistar á honum í víxil- máli þessu. Ber því að sýkna áfrýjanda af kröfum stefnda. Stefndi greiði áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Áfrýjandi, Jónas Hermannsson, er sýkn af kröfum stefnda, Ólafs A. Ólafssonar, í máli þessu. Stefndi greiði áfrýjanda samtals 200.000 krónur í málskostn- að í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 5. júní 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 30. maí síðastliðinn, er höfðað með stefnu, þingfestri 27. febrúar 1997. Stefnandi er Ólafur A. Ólafsson, kt. 270131-2479, Árskógum 8, Reykja- vík. Stefndi er Jónas Hermannsson, kt. 251046-4419, Látraseli 7, Reykjavík. Stefnandi gerir þær dómkröfur, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda skuld, að fjárhæð 200.000 kr., og bankakostnað, 960 kr., ásamt dráttarvöxtum samkvæmt IH. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 200.000 kr. frá 4. febrúar 1997 til greiðsludags. Þá krefst stefnandi málskostnaðar að mati dómsins auk virðisaukaskatts af málflutningsþóknun. Af hálfu stefnda er krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda. Þá krefst stefndi málskostnaðar úr hendi stefnanda að skaðlausu að mati dómsins ásamt virðisaukaskatti. Þá er þess jafnframt krafist, að stefnandi verði dæmdur til að greiða álag á málskostnað. 1. Hinn 7. desember 1993 gerðu aðilar með sér tímabundinn leigusamning um eignarhluta stefnanda í húsinu nr. 150 við Kleppsveg hér í borg. Skyldi leigutími hefjast 15. desember 1993 og renna út 15. desember 1998. Umsam- in mánaðarleiga var 25.000 kr., og skyldi hún fylgja byggingarvísitölu. Við undirskrift samningsins afhenti stefndi stefnanda víxil, sem hvorki hafði verið ritaður á útgáfudagur né gjalddagi. Á víxlinum er svohljóðandi áritun: 981 „Tryggingarvíxill til samræmis við ákvæði 9. gr. samnings Ólafs A. Ólafs- sonar og Jónasar Hermannssonar um húsaleigu að Kleppsvegi 150.“ Að- faranótt 25. júní 1996 varð eldsvoði í hinu leigða húsnæði, sem leiddi til mikilla skemmda á því. Fékk stefnandi greiddar 2.620.736 kr. frá Húsa- tryggingum Reykjavíkur vegna brunatjónsins. Með kaupsamningi, dagsett- um 23. ágúst 1996, seldi stefnandi umrætt húsnæði 23. ágúst 1996 Á gústi Sigurðssyni og Helgu S. Sigurjónsdóttur. Umsamið kaupverð var 1.950.000 kr. Er tekið fram í kaupsamningi, að kaupendum sé kunnugt um, að nýlega hafi orðið bruni í hinni seldu eign, en að engu getið áðurnefnds húsaleigu- samnings. Með símskeyti 30. sama mánaðar skoraði stefnandi á stefnda að greiða leigu vegna ágústmánaðar, 62.000 kr., innan sjö sólarhringa að viðlagðri riftun. Þá sendi stefnandi stefnda símskeyti 9. september 1996, þar sem til- kynnt var, að fyrrnefndum húsaleigusamningi væri rift. Með símskeyti 23. janúar 1997 tilkynnti stefnandi stefnda, að umræddur tryggingarvíxill, að fjárhæð 200.000 kr., væri til sýningar í banka til greiðslu 4. næsta mánaðar. Jafnframt kom fram í tilkynningunni, að stefnandi hefði skráð útgáfudaginn 7. janúar 1997 á víxilinn. Í bréfi stefnanda til stefnda, dagsettu 9. apríl síðastliðinn, kemur m. a. fram, að stefndi hafi átt að skila húsnæðinu í því ástandi, sem það var í við upphaf leigutíma. Þetta hafi ekki verið gert, þar sem búið hafi verið að skemma gólfdúk með því að bora í hann göt fyrir festingum borða og stóla. Þá hafi stefndi fjarlægt þrjá miðstöðvarofna og ekki sett þá í, er hann skil- aði húsnæðinu. Kosti slíkir ofnar 51.300 kr. í BYKO. Þá segir í bréfinu, að í leiguhúsnæðinu hafi verið sérstakt eldhússrými með stálvaski. Stefndi hafi fjarlægt vegg að þessu rými og stálvaskinn, og kosti 38.000 kr. að koma þessu í upphaflegt horf. Þá hafi verið búið að setja upp stóran, naglfastan afgreiðsluskenk í hinu leigða húsnæði, sem átt hafi að fylgja húsnæðinu fyr- ir lok leigutíma. Skenkur þessi hafi verið fjarlægður auk naglfastra borða og stóla. Nemi þessir kostnaðarliðir að viðbættri leigu í einn mánuð hærri fjárhæð en verið sé að innheimta með víxlinum. Sé þess því krafist, að víx- illinn verði greiddur upp. II. Stefnandi höfðar mál þetta sem víxilmál samkvæmt XVII. kafla laga nr. 91/1991. Þá vísar stefnandi jafnframt til víxillaga nr. 93/1993, einkum 7. kafla laganna um fullnustu vegna greiðslufalls. Kröfur um dráttarvexti, þ. m. t. vaxtavexti, styður stefnandi við reglur III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Stefnandi mótmælir því, að aðrar varnir en þær, er heimilaðar eru í XVII. kafla laga nr. 91/1991, komist að í máli þessu. Fari hins vegar svo, að aðrar 982 varnir verði heimilaðar, heldur stefnandi því fram, að krafa sú, er að baki víxlinum sé, nemi hærri fjárhæð en þar kemur fram, sbr. ofangreint bréf hans til stefnda frá 9. apríl síðastliðnum. III. Af hálfu stefnda er því í fyrsta lagi haldið fram, að þar sem víxill sá, er hér um ræðir, sé ógildur að lögum, komist allar varnir stefnda um viðskipti að baki víxlinum að í máli þessu. Í því sambandi vísar stefndi til þess, að samkvæmt 4. mgr. 40. gr. húsaleigulaga nr. 36/1994 falli trygging samkvæmt 1. 3.tl. og 5. tl. 1. mgr. 40. gr. niður og úr gildi að liðnum tveimur mán- uðum frá skilum húsnæðis, nema leigusali hafi gert kröfu, sem undir hana fellur, innan þess tíma, sbr. 1. mgr. 64. gr. laganna. Jafnframt hvíli sú skylda á leigusala að skila leigutaka viðskiptabréfum og öðrum skilríkjum, sem hann hafi afhent fyrir tryggingunni. Ljóst sé af áritun á víxilinn, að um tryggingarvíxil samkvæmt húsaleigulögum sé að ræða. Víxillinn hafi verið fylltur út 7. janúar 1997, löngu eftir að tveggja mánaða frestur samkvæmt 4. mgr. 40. gr. húsaleigulaga var útrunninn. Þá hafi stefndi ekki verið í vanskilum með húsaleigu, og sé krafa stefn- anda um endurbætur á hinu leigða húsnæði samkvæmt bréfi hans frá 9. apríl 1997 allt of seint fram komin, sbr. 4. mgr. 40. gr. laga nr. 36/1994, sbr. einnig Í. mgr. 64. gr. sömu laga. Sé því engin krafa að baki víxlinum og hann því ógildur og niður fallinn. Enn fremur séu allar tilkynningar frá stefnanda til stefnda eftir 23. ágúst 1996 að vettugi virðandi, þar sem stefn- andi hafi eftir það tímamark ekki verið aðili að leigusamningnum, sbr. 1X. kafla laga nr. 36/1994. Húsaleigulög séu yngri en víxillög og gangi því fram- ar að þessu leyti, en auk þess þoki almenn ákvæði víxillaga fyrir sérákvæð- um húsaleigulaga, hvað tryggingarvíxla varði. Stefndi bendir einnig á, að umboð stefnanda samkvæmt 10. gr. víxillaga til útfyllingar víxilsins hafi verið niður fallið, er það var gert, bæði vegna ákvæða 4. mgr. 40. gr. laga nr. 36/1994 sem og vegna þess, að stefnandi hafi ekki lengur verið aðili að leigusamningi um húsnæðið og því ekki átt aðild að umboðinu. Umboð samkvæmt 10. gr. víxillaga sé sams konar umboð og umboð samkvæmt 18. gr. samningalaga nr. 7/1936, og gildi því um það öll ákvæði þeirra laga. IV. Í húsaleigusamningi málsaðila frá 7. desember 1993 er svofellt ákvæði í 9. gr.: „Leigusali skal afhenda tryggingarvíxil óútfylltan, sem standa skal til 983 tryggingar vangoldnum leigugreiðslum og öllum kostnaði sem og til að bæta skemmdir, sem verða kunna á leiguhúsnæðinu og leigutaki ber ábyrgð á.“ Til samræmis við ákvæði þetta gaf stefndi út víxil þann, er mál þetta tek- ur til, og ber hann áritun þar um. Er hér um að ræða tryggingu samkvæmt 39. gr., sbr. 5. tl. 1. mgr. 40. gr. húsaleigulaga nr. 36/1994. Samkvæmt 4. mgr. 40. gr. húsaleigulaga fellur trygging eða ábyrgð, sem leigjandi tekst á hendur samkvæmt framansögðu, niður og úr gildi að liðn- um tveimur mánuðum frá skilum húsnæðisins, nema leigusali hafi gert kröfu, sem undir hana fellur, innan þess tíma, sbr. 1. mgr. 64. gr. Þegar ofan- greindu tímamarki er náð, án þess að leigusali hafi gert kröfu á hendur leigjanda, skal leigusali skila í hendur leigjanda viðskiptabréfum eða öðrum skilríkjum, sem hann hefur afhent fyrir tryggingunni og leigjandi hefur lög- varða hagsmuni eða sanngjarna ástæðu fyrir að fá aftur. Bruni sá, er varð í leiguhúsnæðinu 25. júní 1996, leiddi til þess, að það varð óleiguhæft. Voru engar úrbætur gerðar á húsnæðinu af hálfu stefn- anda, og seldi hann það í sama ásigkomulagi með kaupsamningi 23. ágúst 1996. Ekki verður séð af gögnum málsins, að stefnandi hafi haft uppi áskilnað um bætur úr hendi stefnda samkvæmt ákvæðum 1. mgr. 64. gr. húsaleigu- laga fyrr en með bréfi, dagsettu 9. apríl síðastliðinn. Í athugasemdum með 1. mgr. 40. gr. húsaleigulaga kemur fram, að í 1. - 4. tl. greinarinnar séu þeir kostir nefndir, hvað varðar form tryggingar vegna leiguviðskipta, sem æskilegastir eru taldir, og sé þess vænst, að þeir verði al- gengastir, þegar fram í sækir. Ekki hafi þótt fært að hafa þessa kosti tæm- andi talda, og sé því aðilum samkvæmt $. tl. heimilt að semja um annars konar tryggingu. Gildi því samningsfrelsi að þessu leyti. Algengt sé, að tryggingar séu í formi tryggingarvíxla, tryggingarbréfa, skuldabréfa og jafn- vel óútfylltra tékka. Geti slíkar tryggingar haft í för með sér verulegt óhag- ræði og öryggisleysi fyrir leigjanda vegna viðskiptabréfaeðlis slíkra skjala og séu auk þess ekki alls kostar samrýmanlegar ýmsum ákvæðum frum- varpsins, er varða gagnkvæmni réttinda og skyldna aðila. Hafi því vel kom- ið til álita að banna slíkar tryggingar og einskorða tryggingar við þá trygg- ingarkosti, sem upp eru taldir í 1. — 4. tl. 1. mgr. Sé þess eindregið vænst, að aðilar velji einhvern þeirra, enda eigi hagsmunir leigusala að vera nægilega tryggðir með því. Hins vegar hafi ekki þótt nægilega sterk rök til að tak- marka samningsfrelsið og banna tryggingar í formi slíkra viðskiptabréfa, sem áður er getið. Séu slíkar takmarkanir á samningsfrelsinu jafnan tvíeggj- aðar og illmögulegt að framfylgja slíku banni. Þyki því vænlegra fremur en 984 að beita banni að hvetja aðila til að velja fremur aðrar tryggingar, þar sem hagsmunum beggja sé borgið. Um eyðufyllingu víxla er fjallað í 10. gr. víxillaga nr. 93/1933. Er talið í víxilrétti, að þegar víxill er afhentur, án þess að hann sé að öllu leyti útfyllt- ur, felist í afhendingunni umboð eða heimild til víxilhafa til að fylla í eyð- una. Í 118. gr. laga nr. 91/1991 eru tæmandi taldar þær varnir, sem stefndi getur haft uppi í víxilmálum. Samkvæmt því komast varnir stefnda ekki að í máli þessu gegn mótmælum stefnanda. Er það því niðurstaða dómsins, að stefn- andi hafi lagt fram í málinu víxil, óaðfinnanlegan að formi til, með löglegri heimild og gert kröfur í samræmi við það. Er því óhjákvæmilegt að taka kröfu hans um greiðslu víxilsins til greina sem og kröfu um bankakostnað. Þá ber einnig að fallast á .vaxtakröfu stefnanda. Verður stefndi því dæmdur til að greiða stefnanda 200.960 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt 1. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 200.000 kr. frá 4. febrúar 1997 til greiðsludags, en eftir atvikum er rétt, að málskostnaður falli niður. Dóminn kveður upp Helgi 1. Jónsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, Jónas Hermannsson, greiði stefnanda, Ólafi A. Ólafssyni, 200.960 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 200.000 kr. frá 4. febrúar 1997 til greiðsludags. Málskostnaður fellur niður. 985 Fimmtudaginn 12. mars 1998. Nr. 216/1997. — Jóhanna Helgadóttir María Helgadóttir Klara Guðný Karlsdóttir Karl Hauksson Magnús Bergmann Matthíasson Ingólfur H. Matthíasson Stefán Bergmann Matthíasson Guðlaug Bergmann Matthíasdóttir Hulda Matthíasdóttir Ólafur Helgason og Óskar Karlsson (Tryggvi Gunnarsson hrl.) gegn Garðabæ (Jónas A. Aðalsteinsson hrl., Aðalsteinn E. Jónasson hdl.) Eignarnám. Skipulag. Stjórnsýsla. Sveitarstjórn. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjendur hafa skotið málinu til Hæstaréttar með stefnu 20. maí 1997. Þau krefjast þess, að ógilt verði með dómi ákvörðun bæjar- stjórnar Garðabæjar á fundi hennar 18. apríl 1996 um að taka eignarnámi landspildu áfrýjenda í Arnarneshálsi, er sýnd sé á upp- drætti, dagsettum 18. apríl 1996, alls um 34 hektara að flatarmáli, og stefnda gert að greiða þeim málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Fari svo, að ekki verði fallist á ógildingu ákvörðunarinnar, er þess krafist, að málskostnaður á báðum dómstigum verði felldur niður. Stefndi krefst staðfestingar á hinum áfrýjaða dómi og málskostn- aðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjenda óskipt. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Meðal þeirra eru greinargerð bæjarverkfræðings stefnda 24. apríl 1995 um athuga- 986 semdir við auglýsta tillögu að deiliskipulagi Arnarneslands og við- brögð skipulagsnefndar stefnda við þeim, bréf bæjarverkfræðingsins til skipulagsstjóra ríkisins 26. júní 1997, þar sem fram kemur, að bæjarstjórn stefnda hafi samþykkt deiliskipulagið á fundi sínum 19. júní 1997, og bréf Skipulags ríkisins 5. ágúst 1997 til stefnda, þar sem því er lýst, að skipulagstillagan sé samþykkt af þess hálfu. Enn fremur eru þar gögn um aðalskipulag Garðabæjar fyrir árin 1995- 2015, sem hlaut staðfestingu umhverfisráðherra 17. nóvember 1997. I. Mál þetta varðar gildi ákvörðunar um eignarnám á óbyggðu land- svæði í óskiptri sameign áfrýjenda, sem tekin var á fundi bæjar- stjórnar stefnda 18. apríl 1996 með vísan til 28. gr. þágildandi skipu- lagslaga nr. 19/1964. Deila aðilar meðal annars um efni þeirrar laga- greinar, en samkvæmt henni var sveitarstjórnum heimilt að taka eignarnámi einstakar fasteignir eða einstaka hluta fasteigna innan sveitarfélagsins, ef þess gerðist nauðsyn vegna framkvæmdar á stað- festu skipulagi. Um skýringu á þessari grein er rétt að líta til forsögu hennar, en hún átti sér samsvörun í upphafsorðum 24. gr. laga nr. $5/1921 um skipulag kauptúna og sjávarþorpa. Jafnframt ber að líta til sam- hengis hennar við önnur ákvæði VII. kafla laga nr. 19/1964, sem gáfu sveitarfélögum kost á að öðlast eignarrétt yfir landi innan um- dæma þeirra. Er þar fyrst að geta 26. gr. laganna, sem veitti sveitar- stjórn heimild til að áskilja sveitarfélaginu með sérstakri samþykkt forkaupsrétt að lóðum og öðrum fasteignum, ef hún teldi slíkt „nauðsynlegt af skipulagsástæðum“. Var það ákvæði tengt lögum nr. 22/1932 um forkaupsrétt kaupstaða og kauptúna á hafnarmann- virkjum o. fl., sem höfðu að geyma nánari fyrirmæli um þetta efni. Í annan stað var 27. gr. laganna, sem heimilaði sveitarstjórn að fengnu samþykki ráðherra að taka landsvæði eða fasteignir eignar- námi, ef skipulagsstjórn teldi það „nauðsynlegt vegna fyrirsjáan- legrar og eðlilegrar þróunar sveitarfélagsins“. Með því ákvæði var rennt auknum stoðum undir möguleika sveitarfélaga til að eignast sjálf sem mest af byggingarlandi innan þeirra. Var til þess vísað í at- hugasemdum með frumvarpi til laganna, að mikil og góð reynsla væri víða fengin af þeirri tilhögun, sem fallin væri til að gera skipulag 987 byggðarinnar allt auðveldara viðfangs. Í þriðja lagi voru svo ákvæði 30. gr., sem gerðu ráð fyrir, að sveitarstjórnum væri heimilt að verða við þeirri ósk eigenda að landi í einkaeign, að því yrði breytt í bygg- ingarlóðir samkvæmt gildandi skipulagi, enda léti landeigandi endur- gjaldslaust af hendi tiltekinn hluta landsins til almenningsþarfa. Um þessi málefni er nú fjallað í 31., 32. og 24. gr. skipulags- og bygg- ingarlaga nr. 73/1997, sem tóku gildi 1. janúar 1998. Með orðunum „staðfestu skipulagi“ í 28. gr. laga nr. 19/1964 var greinilega skírskotað til skipulagsuppdráttar samkvæmt 4. og 10. gr. laganna, þ. e. aðalskipulags, sem svo er nefnt í skipulagsreglugerð nr. 318/1985 og þarfnaðist staðfestingar ráðherra í öllum tilvikum, sbr. 5. mgr. 18. gr. laganna og 1. og 3. gr. reglugerðarinnar. Skírskot- unin náði einnig til séruppdrátta að skipulagi einstakra hverfa sam- kvæmt 11. gr. laganna, þ. e. deiliskipulags, eftir því sem við gat átt í hverju tilviki. Hins vegar verða orðin ekki talin hafa falið í sér þá kröfu, að um staðfest deiliskipulag þyrfti ávallt að vera að ræða, áð- ur en eignarnámsheimild hennar væri beitt. Er það sumpart vegna þess, að deiliskipulag þurfti ekki staðfestingar ráðherra til að öðlast gildi, nema sérstaklega væri að því kveðið, eins og um getur í héraðsdómi. En þær réttarheimildir, sem fyrr var til vísað, leiða einnig í ljós, að ekki séu efni til að leggja þennan skilning í orðin. Ákvæði 27. og 28. gr. laganna fólu í sér víðtækar heimildir handa sveitarfélögum í landinu, sem áttu stoð í fyrri lögum og þróun byggðar undanfarna áratugi. Er eðlilegt að skýra meginefni þeirra á þann veg, að meðmæli skipulagsstjórnar og leyfi ráðherra sam- kvæmt 27. gr. hafi þurft til eignarnáms á landi utan svæða, sem stað- fest aðalskipulag næði til. Hins vegar hafi sveitarstjórnir átt að geta framkvæmt eignarnám innan marka aðalskipulagsins að eigin ákvörðun samkvæmt 28. gr. að uppfylltu skilyrði greinarinnar um nauðsyn eignarnámsins. Í því skilyrði gat það falist meðal annars, að deiliskipulag á landinu væri fullgert eða svo langt komið, að brýnir hagsmunir af eignarnáminu lægju ljósir fyrir. Í 1. og 2. mgr. 32. gr. laga nr. 73/1997 hafa samsvarandi eignarnámsheimildir nú verið afmarkaðar með öðrum hætti, væntanlega með hliðsjón af því, að eftir 16. gr. laganna á aðalskipulag að fjalla um allt land innan endimarka hvers sveitarfélags. Raskar sú afmörkun ekki umræddri skýringu. 988 Að þessu athuguðu ber að fallast á það með dómendum í héraði, að ákvörðun stefnda um eignarnám á landi áfrýjenda verði ekki hafnað vegna þess eins, að deiliskipulag af svæðinu hafði ekki hlot- ið endanlega afgreiðslu í apríl 1996. Hins vegar þarf að taka afstöðu til þess eftir kröfu áfrýjenda, hvort nauðsyn hafi borið til eignar- námsins, eins og atvikum var háttað, en um það geta dómstólar átt úrskurðarvald samkvæmt 60. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944. Auk stöðu skipulagsins þarf þá meðal annars að huga að því, hvort stefndi hafi reynt til nægilegrar hlítar að ná samning- um við áfrýjendur um landið, sbr. nú 3. mgr. 32. gr. laga nr. 73/1997, sem byggir á eldri réttarframkvæmd. 1. Hið umdeilda land er hluti af jörðinni Arnarnesi, sem þegar hef- ur verið lögð undir þéttbýli að mestu leyti. Eiga samskipti stefnda og eigenda jarðarinnar vegna nýtingar á landi hennar langa forsögu, og er fallist á það með stefnda, að hún skipti nokkru máli um mat á þeim viðræðum, sem fram fóru milli málsaðila í Janúar — apríl 1996 og hér er um deilt. Um landið var fjallað í aðalskipulagi Garðabæjar fyrir árin 1985— 2005, sem fyrrgreint aðalskipulag 1995—-2015 hefur nú leyst af hólmi. Var þar fyrirhugað, að það yrði lagt undir íbúðahverfi með fremur þéttri og lágreistri byggð, sem risi á áratugnum 1990-2000. Árið 1989 fóru áfrýjendur þess á leit, að þeim yrði leyft ásamt byggingar- verktaka að skipuleggja landið eftir tilteknu nýtingarhlutfalli íbúða- byggðar með það fyrir augum, að framkvæmdir gætu hafist næsta vor, en stefndi féllst ekki á erindið. Landið var síðan tekið til deili- skipulagningar á vegum stefnda og skipulagsstjórnar og skipulagstil- laga auglýst í október og nóvember 1994, þar sem fram komu nokkrar breytingar á tilhögun hverfisins. Áfrýjendur lýstu athuga- semdum við tillöguna og báru fram óskir um aukinn þéttleika byggðarinnar, en skipulagsnefnd taldi ekki fært að þétta hana meira en gert hefði verið. Um þetta leyti var nýtt aðalskipulag í undirbún- ingi, en auk þess höfðu nokkrar breytingar orðið á hinu fyrra, og hefur sú þróun ekki verið skýrð í einstökum atriðum né heldur hitt, að frestun varð á endanlegri samþykkt deiliskipulagsins. Gögn 989 málsins benda þó til, að bæjarstjórn stefnda hafi talið æskilegt að hefja uppbyggingu á landinu innan skamms tíma, og hafi áfrýjend- um mátt vera það ljóst. Árið 1990 hafði stefndi náð samningum við áfrýjendur um kaup á tveimur öðrum spildum úr landi Arnarness, sem lagðar voru undir byggð, og árið 1994 fékk hann umráð yfir spildu við suðvesturhorn þess landsvæðis, sem hér er til umfjöllunar, til byggingar Fjölbrauta- skólans í Garðabæ. Málsaðilar urðu ekki ásáttir um verð fyrir þá spildu, og var málið lagt fyrir matsnefnd eignarnámsbóta, sem lauk upp úrskurði 4. ágúst 1995, eftir að sátta hafði verið leitað án árang- urs. Viðræður um frekari kaup munu hafa legið niðri, meðan á matsmálinu stóð, en bæjarstjóri stefnda kveðst hafa tekið þær upp aftur að því loknu með samtölum við fyrirsvarsmann áfrýjenda. Greinir aðila nokkuð á um þetta. Í janúar 1996 óskaði stefndi eftir viðræðum við áfrýjendur um ráðstöfun á landinu, og stóðu þær yfir fram í apríl sama ár, eins og rakið er í héraðsdómi. Beindust þær í fyrstu að kaupum á landinu og verði fyrir það úr hendi stefnda, en síðar einnig að því, hvort áfrýjendur gætu fengið heimild stefnda til að standa sjálf að því að breyta landinu í byggingarlóðir og úthluta þeim með sölu í samræmi við það deiliskipulag, sem endanlega yrði samþykkt. Báru áfrýjend- ur fram beiðni um þessa lausn í bréfi 6. mars 1996, þegar útlit var fyrir, að slitna myndi upp úr viðræðunum. Á sama tíma ákvað bæjarstjórn stefnda að fela bæjarstjóra að undirbúa eignarnám á landinu, án þess að viðræðum væri slitið þá þegar. Héldu þær áfram fram undir fund bæjarstjórnar 18. apríl 1996, þegar hún samþykkti að taka landið eignarnámi og beina því til matsnefndar eignarnáms- bóta að meta eðlilegt endurgjald fyrir það lögum samkvæmt. Var áfrýjendum tilkynnt samþykktin með bréfi næsta dag og viðræðum hætt. Af hálfu stefnda var málið lagt fyrir matsnefndina með bréfi 21. maí 1996. Var þar tekið fram, að ekki væri óskað eftir umráðum yfir landinu, áður en mati yrði lokið, sbr. 14. gr. laga nr. 11/1973 um framkvæmd eignarnáms. Af hálfu áfrýjenda var málið hins vegar kært til umhverfisráðherra, sem úrskurðaði 30. september 1996, að ákvörðun stefnda um eignarnámið skyldi óbreytt standa. 990 Ill. Málsaðila greinir mjög á um árangur þeirra viðræðna, sem hér var getið, og eru sjónarmið þeirra rakin í meginatriðum í hinum áfrýjaða dómi. Á það má fallast með stefnda, að hinar formlegu viðræður hafi fljótlega leitt í ljós, að svo mikið bæri á milli um kaup- verð á landinu, að ólíklegt væri, að frekari umræða eða athugun gæti leitt til sameiginlegrar niðurstöðu. Bentu fyrri samskipti aðil- anna og nokkuð til hins sama. Ljóst virðist þó, að samningstilraun- um um kaup á landinu hafi aðeins verið haldið uppi skamma hríð, eftir að viðræðurnar hófust, og voru þær ekki formlega til lykta leiddar. Sem fyrr segir, höfðu aðilar einnig tekið upp viðræður um þann kost, að áfrýjendur fengju sjálf að ráðstafa skipulögðum byggingar- lóðum á landinu með leyfi stefnda. Af hálfu bæjarstjóra var því lýst, að mörg tormerki væru á þessum kosti, og beiðni áfrýjenda um að neyta hans virðist hafa verið borin fram án mikils undirbúnings, þar sem ekki verður séð, að þeir hafi hreyft honum frá því á árinu 1989. Áfrýjendur halda því fram, að þau hafi verið reiðubúin til að ráð- stafa landinu í samræmi við markmið deiliskipulagsins, sem enn var til meðferðar. Lögð var vinna í að kanna þessa lausn, og tók bæjar- ritari stefnda þátt í henni með lögmanni áfrýjenda. Gerði hinn síðarnefndi vinnudrög að samkomulagi, er nota mætti sem umræðu- grundvöll, og sendi þau bæjarritara 10. apríl 1996 í breyttri útgáfu eftir fund þeirra nokkru áður. Telur hann drögunum svipa til samn- inga um uppbyggingu eldri hverfa í bæjarfélaginu á þessum grunni, og fær það nokkurn stuðning í framburði bæjarritara fyrir héraðs- dómi, en gagna um þá samninga nýtur ekki við til samanburðar. Hvað sem því líður, virðast takmarkaðar viðræður hafa farið fram eftir þetta, og töldu áfrýjendur málið alls óútrætt, þegar stefndi af- réð að hætta frekari tilraunum til samkomulags. Sýnt þykir, að sá samningsgrundvöllur, sem kannaður var í síðari hluta viðræðnanna, hafi borið í sér ýmis erfið úrlausnarefni. Hins vegar sýna gögn málsins, að stefndi hafi slitið viðræðum aðila án sérstaks fyrirvara, áður en þau hefðu verið rædd til þrautar eða reynt hefði til fulls á verðhugmyndir aðila. Jafnframt var málum þannig háttað, að samþykkt tillögunnar að deiliskipulagi á landinu hafði ekki verið leidd til lykta, og hefur stefndi ekki skýrt að fullu 991 ástæður frestunarinnar, sem á því varð. Verður ekki annað séð. en tími hafi verið til frekari viðræðna. Þegar þessa er gætt og fyrr- greind samskipti virt í heild, verður stefndi ekki talinn hafa sýnt fram á, að hin umdeilda ákvörðun bæjarstjórnar 18. apríl 1996 hafi verið reist á viðhlítandi undirbúningi. Skilyrðum 28. gr. laga nr. 19/ 1964 til eignarnámsins var þannig ekki fullnægt. Af því leiðir, að fallast verður á kröfu áfrýjenda um ógildingu ákvörðunarinnar. Rétt er, að málskostnaður í héraði falli niður, en stefndi greiði áfrýjendum málskostnað fyrir Hæstarétti með þeirri fjárhæð, sem um er mælt í dómsorði. Dómsorð: Ákvörðun stefnda, Garðabæjar, á fundi bæjarstjórnar 18. apríl 1996 um eignarnám á landi í sunnanverðum Arnarneshálsi, sem sýnt er á uppdrætti, dagsettum sama dag, á að vera ógild. Stefndi greiði áfrýjendum, Jóhönnu Helgadóttur, Maríu Helgadóttur, Klöru Guðnýju Karlsdóttur, Karli Haukssyni, Magnúsi Bergmann Matthíassyni, Ingólfi H. Matthíassyni, Stefáni Bergmann Matthíassyni, Guðlaugu Bergmann Matthí- asdóttur, Huldu Matthíasdóttur, Ólafi Helgasyni og Óskari Karlssyni, sameiginlega 500.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 26. mars 1997. I. Mál þetta, sem dómtekið var 12. þessa mánaðar, er höfðað með stefnu, birtri og afhentri lögmanni stefnda 13. desember sl. Málið var þingfest 17. desember sl. Stefnendur eru Jóhanna Helgadóttir, kt. 070927-2179, Reynigrund 39, Kópavogi, María Helgadóttir, kt. 120830-2879, Sogavegi 202, Reykjavík, Klara Guðný Karlsdóttir, kt. 020938-3589, Skarphéðinsgötu 6, Reykjavík, Karl Hauksson, kt. 190657-3029, Hraunbæ 3, Reykjavík, Magnús Bergmann Matthíasson, kt. 061152-3429, Garðavegi 1, Keflavík, Ingólfur H. Matthías- son, kt. 120851-4629, Kirkjuvegi 39, Keflavík, Stefán Bergmann Matthías- son, kt. 041046-2959, Brekkuseli 28, Reykjavík, Guðlaug Bergmann Matt- híasdóttir, kt. 241256-4139, Skólavegi 14, Keflavík, Hulda Matthíasdóttir, kt. 150445-4699, Krókvelli, Garði, Ólafur Helgason, kt. 120824-3419, Vestur- 992 götu 44, Keflavík, og Óskar Karlsson, kt. 150235-2789, Stekkjarflöt 10, Garðabæ. Stefndi er Garðabær, kt. 570169-6109, Sveinatungu, Garðabæ. Stefndi krefst þess, að ógilt verði með dómi sú ákvörðun bæjarstjórnar Garðabæjar á fundi 18. apríl 1996 að taka eignarnámi landspildu stefnenda í Arnarneshálsi, sem sýnd er á uppdrætti, dags. 18. apríl 1996, alls um 34 hektarar. Þá er krafist málskostnaðar úr hendi stefnda samkvæmt máls- kostnaðarreikningi. Stefndi krefst sýknu af kröfum stefnenda og að stefnendur verði dæmdir til að greiða honum málskostnað að mati dómsins. Sáttaumleitanir dómsins báru ekki árangur. II. Málavextir. Stefnendur eru eigendur Arnarneslands, sem eignarnámsákvörðun stefnda tekur til. Lengi hefur legið ljóst fyrir og er óumdeilt, að umrædd landspilda, sem liggur austan Hafnarfjarðarvegar og sunnan Arnarnesvegar og Bæjarbrautar og að Arnarneslæk, hefur verið ætluð undir íbúðabyggð. Þannig var ráð fyrir því gert í aðalskipulagi stefnda fyrir árin 1985-2005, sem samþykkt var í bæjarstjórn Garðabæjar 12. mars 1987, afgreitt af skipu- lagsstjórn ríkisins til stjórnarráðsins til staðfestingar 6. maí 1987 og staðfest af félagsmálaráðherra 12. maí 1987. 13. október 1994 var auglýst tillaga að deiliskipulagi á umræddu land- svæði, sem er í samræmi við aðalskipulag, sem nú er verið að vinna að frá- gangi á. Samkvæmt tillögunum er gert ráð fyrir íbúðabyggð á svæðinu með samtals 412 íbúðum (einbýlishúsum, raðhúsum, parhúsum, keðjuhúsum og fjölbýlishúsum). Engar byggingar eru á landspildunni eða önnur mannvirki. Það hefur lengi verið vilji stefnenda að fá sjálf að ráðstafa umræddu landi undir íbúðabyggð að teknu tilliti til skyldu þeirra til að ráðstafa landi til al- menningsþarfa. Umræður um slíka ráðstöfun landsins fóru fram árið 1981, og á árinu 1989 óskuðu stefnendur eftir leyfi stefnda til að fá sem eigendur landsins í samvinnu við byggingarverktaka að gera tillögu að skipulagi og ráðstafa landinu undir íbúðabyggð. Féllst stefndi ekki á þá beiðni. Fram kemur í greinargerð stefnda, að á síðastliðnum árum hafi verið gerðir tveir samningar við stefnendur um kaup á landspildum úr Arnarnes- landi sunnan og norðan við Bæjarbraut. Báðir samningarnir hafi verið undirritaðir 6. maí 1990, og hafi umsamið verð fyrir hvern fermetra þá verið á bilinu 140 kr. og 372 kr. Í árslok 1992 og árið 1993 var staðfestu aðalskipulagi Garðabæjar breytt, 993 og fól breytingin m. a. í sér, að íbúðahverfi Hofstaðamýrar var minnkað og stofnanahverfi austan þess stækkað fyrir skóla-, íþrótta- og útivistarsvæði. Árið 1994 áttu aðilar viðræður um kaup stefnda á landi undir Fjölbrauta- skóla Garðabæjar á þessu svæði. Urðu aðilar ekki ásáttir um verð fyrir landið, og fór svo, að stefndi, sem í reynd tók við umráðum umræddrar spildu 15. september 1994, er fyrsta skóflustunga skólabyggingarinnar var tekin, bað um verðmat matsnefndar eignarnámsbóta með bréfi, dagsettu 9. janúar 1995. Nefndin kvað upp úrskurð sinn 4. ágúst 1995 og ákvarðaði eignarnámsbætur 7.700.000 kr., 478 kr. á hvern fermetra. Í greinargerð stefnda er þess getið, að stefnendur hafi ekki verið fyllilega sátt við niðurstöðu nefndarinnar, en stefndi hafi á hinn bóginn talið, að með úrskurði nefndarinnar ætti verðmat á því landi, sem eftir stæði, að liggja nokkuð ljóst fyrir, og hafi stefndi átt ítrekaðar viðræður við fulltrúa stefnenda og lagt mikla áherslu á að ná sáttum við stefnendur um þetta land, sem eftir stóð. 30. janúar 1996 var haldinn fundur með stefnendum, sem bæjarstjóri Garðabæjar boðaði til. Þar var stefnendum gerð grein fyrir áformum stefnda um það landsvæði úr Arnarneslandi, sem enn hefði ekki verið keypt eða tekið eignarnámi. Á fundinum kom fram vilji stefnda til að kaupa hluta landsins, og var jafnframt varpað fram hugmyndum um verð á hvern fermetra. Fram hefur komið, að bæjarstjóri hafi m. a. rætt um, að miða mætti við það verð, sem greitt hefði verið fyrir spildu úr landi Smára- hvamms nokkrum árum áður, sem framreiknað næmi 540 kr. fyrir hvern fermetra. Þá var einnig rætt um það verð, sem ákveðið hafði verið í fyrri kaupsamningum aðila um spildur úr landinu, og það verð, sem matsnefnd eignarnámsbóta hafði úrskurðað vegna landsins, sem tekið var undir Fjöl- brautaskóla Garðabæjar, svo og verð samkvæmt öðrum úrskurðum nefndar- innar á öðru sambærilegu landi. Bæjarstjóri tók fram, að fram komnar verðhugmyndir, sem ræddar voru, hefðu ekki verið samþykktar af bæjar- stjórn Garðabæjar. Á fundinum upplýsti bæjarstjóri stefnendur jafnframt um, að hugmyndir um að taka landið eignarnámi hefðu iðulega verið rædd- ar í bæjarstjórn og væru langt komnar. Á fundi þessum var óskað eftir því, að látið yrði reyna á það sem allra fyrst, hvort samningar tækjust um kaup á landinu, og kom fram ósk frá bæjarstjóra um, að drög að kaupsamningi gætu legið fyrir 15. febrúar 1996, þar sem stefnt væri að úthlutun byggingarlóða á landinu um vorið. Á fundi 19. febrúar 1996 var farið nánar yfir hugmyndir stefnda um verð fyrir landið og stærð þess lands, sem hugsanlega yrði keypt í fyrsta áfanga. Fram kemur í stefnu, að á þessum fundi hafi komið fram vilji stefnda til að 32 Hæstaréttardómar II 904 kaupa um 75% af umræddu landi, um 26 hektara. Á fundi þessum kom fram, að talsverður munur var á verðhugmyndum aðila. Lagði stefndi fram uppkast að kaupsamningi ásamt teikningu, þar sem umrætt svæði var af- markað. Á fundinum var ákveðið að veita stefnendum frekari frest til að setja fram hugmyndir sínar um verð fyrir landið. Stefnendur halda því fram, að fyrst á þessum fundi hafi komið fram nægjanlega skýrar upplýsingar um vilja forsvarsmanna stefnda um kaup á hluta Arnarneslands, til að samn- ingaumræður um kaup gætu hafist milli aðila. Hófu stefnendur gagnaöflun til að geta svarað fyrirspurn stefnda um kaup á landinu með faglegum hætti, strax og ósk um viðræður kom fyrst fram. Á fundi bæjarráðs Garðabæjar 5. mars 1996 var samþykkt að fela bæjar- stjóra að undirbúa eignarnám á þeim hluta Arnarneslands, sem fyrirhugað hefði verið að taka til íbúðarhúsabygginga á næstu árum. Fundargerð þessa fundar bæjarráðs var samþykkt á fundi bæjarstjórnar 7. sama mánaðar. Stefnendur gerðu stefnda grein fyrir sjónarmiðum sínum með bréfi, dag- settu 6. mars 1996, sem lagt var fram á fundi bæjarstjórnar 7. sama mánað- ar. Þar kom fram, að stefnendur gætu ekki sætt sig við þær verðhugmyndir, sem forsvarsmenn stefnda hefðu nefnt, þar sem í viðræðum við byggingar- fyrirtæki, fasteignasala og fleiri hefði komið fram, að markaðsverð landsins væri mun hærra. Var því óskað eftir heimild stefnda til handa stefnendum til að fá að breyta landinu í byggingarlóðir og selja þær í samræmi við það deiliskipulag, sem endanlega yrði samþykkt af landinu. Jafnframt var í bréf- inu ítrekaður samningsvilji stefnenda. Í bréfi þessu kom jafnframt fram, að stefnendur væru ekki alls kostar sátt við deiliskipulag það, sem væri í vinnslu. Vildu þau þétta byggðina, reyna að fá fram meiri nýtingu landsins fyrir byggingarlóðir og sjá um gatnagerð- arframkvæmdir. Í bréfinu kemur fram sú afstaða stefnenda, að í ljósi þeirra atriða, sem þar sé greint frá, telji þau á engan hátt vera skilyrði til þess, að stefndi geti tekið landið eignarnámi. Stefnendur séu reiðubúin að gera landið bygg- ingarhæft og bjóða þeim, sem þess óska, að kaupa þar lóðir. Því sé ekki fullnægt því skilyrði stjórnarskrárinnar, að almannaheill krefjist þess, að eignarnámi sé beitt. Þá telji stefnendur ljóst, að ekki hafi nægjanlega verið látið reyna á samningaviðræður aðila, áður en til eignarnáms geti komið. Stefnendur greina frá því, að á fundi, sem haldinn var 18. mars 1996 að ósk forsvarsmanna stefnda, hafi komið fram sú afstaða stefnda, að til greina kæmi, að stefnendur fengju sjálf að hafa á hendi ráðstöfun lóðanna. Á fundinum hafi verið rætt um, með hvaða hætti mætti standa að slíkri fram- kvæmd, og um framhald vinnu við gerð samkomulags milli aðila um ráð- 995 stöfun stefnenda á lóðunum, gatnagerð og aðrar framkvæmdir á svæðinu. Stefnendum hafi hins vegar borist bréf frá bæjarstjóra stefnda að kvöldi 19. mars 1996, þar sem í upphafi hafi verið vísað í bréf stefnenda, dags. 6. mars s. á. Í bréfi þessu hafi kveðið nokkuð við annan tón af hálfu stefnda en á fundinum daginn áður. Í framangreindu bréti bæjarstjóra er rakið, af hvaða ástæðum stefndi telji verðhugmyndir stefnenda ekki eiga við rök að styðjast. Þá kemur þar fram það viðhorf stefnda, að talið sé óæskilegt í ljósi lögbundinnar ábyrgðar bæj- arfélagsins og viðhaldsskyldu, að aðrir en bæjarfélagið annist gerð og fram- kvæmd aðal- og deiliskipulags. Stefndi telji, að stefnendur hafi ekki getað sýnt með nægilega tryggum hætti fram á gæði framkvæmda, sem þau ætli að sjá um, og fyrirkomulag lóðaúthlutunar í samræmi við áform stefnda um út- hlutun lóða. Þá er hafnað hugmyndum stefnenda um breytingu á fyrirliggj- andi drögum að deiliskipulagi. Í bréfinu er og svarað þeim sjónarmiðum stefnenda, að um lögbundin skilyrði fyrir eignarnámi sé ekki að ræða. Því er vísað á bug, að tilkynning stefnda um, að stefndi hefði í hyggju að taka landið eignarnámi, ef ekki næðist samkomulag, hafi falið í sér hótun. Stefndi hafi aldrei hótað eignarnámi, enda gæti tilkynning um fyrirhugað eignarnám aldrei falið í sér hótun. Um sé að ræða lögbundna heimild til handa sveitarstjórnum í þeim tilvikum, sem ekki næst samkomulag um kaup á landi, sem nauðsynlegt er til framkvæmda á staðfestu skipulagi. Við þær aðstæður verði að líta á það sem eðlilega leið til sanngjarnrar niður- stöðu að taka land eignarnámi og fela matsnefnd eignarnámsbóta að meta verðmæti landsins. Í lok bréfsins er lögð áhersla á að reyna að sætta málið og því lýst yfir, að stefndi sé reiðubúinn að athuga þann möguleika, að stefnendur fái úthlutað lóðum úr landinu, sem þeim yrði síðan frjálst að ráðstafa til byggingaraðila í samráði við stefnda eða byggja sjálfir eftir at- vikum. Með bréfi lögmanns stefnenda, dagsettu 21. mars 1996, var stefnda til- kynnt, að stefnendur hefðu farið yfir þau atriði, sem fram hefðu komið á fundi fulltrúa aðila 18. sama mánaðar, og tekið fram, að ekki yrði séð, að neitt hefði komið fram, sem leiða ætti til þess, að ekki yrði framhald á við- ræðum aðila um, að stefnendur ráðstöfuðu sjálf lóðum á hinu umdeilda svæði. Var óskað eftir því, að stefndi tilnefndi af sinni hálfu fulltrúa til að fara yfir hugmyndir stefnenda um samkomulagstexta og vinna að breyting- um á honum, sem síðan mætti leggja fyrir stærri hóp aðila. Bæjarstjóri tilkynnti lögmanni stefnenda, að bæjarritara væri falið af hálfu stefnda að fara með lögmanni stefnenda yfir hugmyndir um efnisat- riði í samkomulagi aðila og setja upp tillögu að samkomulagstexta, þar sem settar yrðu fram tillögur um lausnir á einstökum atriðum. 996 Í stefnu er greint frá fundi lögmanns stefnenda með bæjarritara 29. mars 1996, þar sem ýtarlega hafi verið farið yfir einstök efnisatriði í hugsanlegu samkomulagi um ráðstöfun lóðanna, og fundi 15. apríl 1996, þar sem farið hafi verið yfir drög að nýjum samkomulagstexta, sem legið hafi fyrir 10. sama mánaðar. Þá hafi lögmaður stefnenda og bæjarstjóri átt símtal 17. apríl, þar sem athugasemdir stefnda hafi komið fram. Í bréfi sama dag hafi lögmaður stefnenda óskað eftir því að fá skriflegar tillögur um breytingar á samkomulagsdrögunum og jafnframt ítrekað vilja stefnenda til að ná sam- komulagi við stefnda um ráðstöfun lóðanna. Í greinargerð stefnda kemur fram, að í viðræðum aðila um nánari út- færslu á hugmynd um, að stefnendur fengju úthlutað lóðum úr landinu, hafi fljótlega komið í ljós, að stefnendur hefðu ekki nægilega skýrar hugmyndir um fyrirkomulag á úthlutun lóða og framkvæmdir á svæðinu og ekki skýr svör um, á hvern hátt þau hygðust fullnægja skilyrðum þeim, sem stefndi setti fyrir slíkri úthlutun. Ýtarlega hafi verið farið yfir þessi mál á fundum aðila, en án árangurs. Í stað þess, að ágreiningur aðila hafi í upphafi og lengst af snúist um eitt atriði, þ. e. verðmæti landsins, hafi álitamálum fjölg- að til muna í viðræðum um hugmyndir stefnenda um rétt þeirra til úthlut- unar lóða. Þannig hafi ekki tekist að semja um það, á hvern hátt greiðslum stefnenda á gatnagerðargjöldum skyldi nákvæmlega háttað, ekki um verð fyrir þær lóðir, sem stefnendur myndu ekki ráðstafa innan tiltekinna tíma- marka, ekki um verð á landinu að öðru leyti o. fl. Ljóst hafi verið, að stefndi var ekki tilbúinn að fallast á hugmyndir stefnenda um útfærslu á mögulegri lóðaúthlutun, og ekki hafi stefnendur verið tilbúin að fallast á hugmyndir stefnda um verð fyrir landið. Stefndi hafi því talið ljóst, að samningsumleitanir hefðu verið reyndar til þrautar, og því væri tímabært að huga að því að biðja um verðmat á landinu hjá matsnefnd eignarnámsbóta. Þá hafi ekki verið eining meðal stefnenda, hvorki um verðmat á landinu né útfærslu fyrirhugaðrar lóðaúthlutunar. Á fundi bæjarstjórnar stefnda 18. apríl 1996 var samþykkt að taka umrætt land eignarnámi. Með bréfi, dagsettu 21. maí 1996, óskaði stefndi eftir því, að matsnefnd eignarnámsbóta tæki umrætt land til mats vegna fyrirhugaðs eignarnáms. Stefnendur skutu ákvörðun stefnda um eignarnám til um- hverfisráðherra með stjórnsýslukæru 3. júní 1996 og gerðu kröfu um, að ákvörðunin yrði felld úr gildi. Umhverfisráðherra úrskurðaði 30. september 1996, að ákvörðun stefnda skyldi standa óbreytt. 997 I. Málsástæður og lagarök stefnenda. Ákvörðun sú, sem krafist er ógildingar á, er af hálfu stefnda studd heim- ild í 28. gr. skipulagslaga nr. 19/1964, en þar er sveitarstjórn heimilað að taka einstakar fasteignir eða hluta fasteignar eignarnámi, ef þess gerist nauðsyn vegna framkvæmdar á staðfestu skipulagi. Eins og aðrar ákvarðan- ir um eignarnám þurfi ákvörðun stefnda einnig að fullnægja skilyrðum 72. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944, sbr. stjórnskipunarlög nr. 97/1995 og ákvæði 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994, sbr. einnig meðalhófsreglu stjórnskipunarréttar. Þá þurfi ákvörðun stefnda að fullnægja þeim kröfum, sem stjórnsýslulög nr. 37/1993 og reglur stjórnsýsluréttarins setji um undirbúning og efni stjórnsýslu- ákvarðana. Stefnendur halda því fram, að ekki sé fullnægt skilyrðum eignarnáms í því tilviki, sem hin umstefnda ákvörðun taki til, en auk þess hafi stefndi ekki við ákvörðun sína virt meðalhófs- og jafnræðisreglur stjórnskipunar- og stjórnsýsluréttar, og gallar séu á undirbúningi og málsmeðferð við ákvörðun stefnda. Þá sé ákvörðunin ekki byggð á lögmætum sjónarmiðum. Stefnendur telja, að ekki séu efnisleg skilyrði fyrir ákvörðuninni, — skil- yrði eignarnáms um almannaþörf séu ekki fyrir hendi, — samningaleið hafi ekki verið reynd til fulls, sem þó sé skylt, áður en svo íþyngjandi ákvörðun sé tekin. Ekki sé ágreiningur um það með aðilum, að umræddu landi verði ráðstafað undir íbúðabyggð, en hins vegar greini aðila á um verðmæti landsins og hvaða leið beri að fara til að bjóða lóðirnar til bygginga. Samkvæmt 72. gr. stjórnarskrárinnar megi ekki svipta menn eignum sín- um, nema almenningsþörf krefji, sbr. einnig Í. gr. samningsviðauka við mannréttindasáttmála Evrópu. Eignarnám verði að vera löglegt og nauð- synlegt. Til að krafan um almenningsþörf sé uppfyllt við beitingu 28. gr. laga nr. 19/1964, þurfi eignarnám að vera nauðsynlegt til að ráðstafa landinu til þeirra þarfa, sem skipulagið geri ráð fyrir. Geri staðfest skipulag ráð fyr- ir því, að það skuli fara undir íbúðabyggð og eigandi landsins sé tilbúinn að ráðstafa því sjálfur undir slíka byggð í samræmi við fyrirliggjandi skipulag, sé engin þörf á því að taka landið eignarnámi. Það eitt, að eiganda landsins og sveitarfélagið greini á um verð fyrir landið, geti ekki orðið tilefni eignar- náms, sérstaklega þegar fyrir liggi, að eigandinn sé tilbúinn að láta mark- aðsverð ráða söluverði einstakra lóða. Almannaþörf krefjist ekki eignar- náms á því landi, sem ákvörðun stefnda taki til. Til viðbótar og fyllingar reglu stjórnarskrárinnar um almenningsþörf gildi hin óskráða meðalhófs- regla stjórnskipunarréttarins einnig, þegar um eignarnám sé að ræða. Því 998 úrræði að þvinga fram afhendingu á eign með eignarnámi verði ekki beitt, ef markmiði því, sem ætlunin er að ná með eignarnámi, verði náð með því að beita öðru og vægara úrræði gagnvart eiganda eignarinnar. Í máli þessu verði einnig að líta til þeirrar jafnræðisreglu, sem stjórnvöld- um beri að virða, ekki síst við jafnviðamikil afskipti af réttindum einstakl- inga og eignarnám sé. Eins og sjá megi í skjölum málsins, hafi ágreiningur um endanlegt verðmæti landsins sem byggingarlands í hendi eigenda þess ekki síst snúist um kostnað við gatnagerð á svæðinu og hvaða tekjur bæjar- félagið hefði af innheimtu gatnagerðargjalda. Stefnendur telji, m. a. á grundvelli tilboða, sem þeir öfluðu, að vinna megi gatnagerð á svæðinu og aðrar þær framkvæmdir, sem heimilt er að kosta með gatnagerðargjöldum, fyrir lægri fjárhæð en nemi þeim gatnagerðargjöldum, sem áætla megi, að bæjarfélagið geti innheimt. Stefndi hefði þannig tekjur af gatnagerðargjöld- unum umfram kostnað. Með því að selja lóðir á svæðinu sjálf með tilbúnum götum og öðru, sem fellur undir gatnagerð, eigi stefnendur þess kost að selja lóðirnar fyrir verð, sem taki mið af markaðsverði byggingarlóða á Reykjavíkursvæðinu og því, sem bæjaryfirvöld innheimti í gatnagerðar- gjöld, og þá eftir atvikum að láta kaupendur lóðanna njóta lægri kostnaðar við gatnagerðina. Auk þess sem innheimta gatnagerðargjaldanna hafi þýð- ingu fyrir tekjuöflun sveitarfélagsins, hafi það einnig þýðingu fyrir stefnda vegna ráðstöfunar á því byggingarlandi, sem sveitarfélagið eigi þegar og komi til með að eignast síðar, að þurfa ekki að sitja uppi með samkeppni við einkaaðila að þessu leyti. Fyrir liggi, að stefndi telji sig standa frammi fyrir því vali að taka land stefnenda eignarnámi og úthluta því sem bygg- ingarlóðum eða eigin landi í Hraunsholti til sömu þarfa. Stefnendur telji því, að stefndi sé með eignarnámi sínu að brjóta á þeim jafnræðisreglur stjórnskipunarréttar og stjórnsýslulaga. Eigendur landsins hafi í samræmi við heimild í 30. gr. skipulagslaga nr. 19/1964 óskað eftir leyfi sveitarstjórnar til að breyta landinu í byggingarlóð- ir, en sú beiðni hafi ekki verið formlega lögð fram og fengið afgreiðslu bæjarstjórnar, þegar ákvörðun um eignarnám var tekin. Stefnendur leggja sérstaka áherslu á, að í þeim viðræðum, sem þau áttu við bæjarstjóra Garðabæjar, hafi hvað eftir annað komið fram, að nauðsyn- legt væri að hraða þeim viðræðum, og stöðugt hafi verið á lofti tímafrestir af hálfu bæjarstjóra, þar sem fá þyrfti „botn í málið“ sem allra fyrst, til að hægt væri að hefjast handa við að úthluta landinu. Sífellt hafi líka verið haft á orði, að bæjarstjórn væri í þann veginn að taka ákvörðun um eignarnám. Bæjarráð og bæjarstjórn Garðabæjar hafi þannig 5. og 7. mars 1996 sam- þykkt að fela bæjarstjóra að undirbúa eignarnám á landi stefnenda. Eðlileg- 999 ar samningaviðræður hafi því í raun aldrei getað farið fram. Stefnendum sé því nær að halda, að aldrei hafi verið neinn samningsvilji af hálfu stefnda, heldur hafi þessar viðræður meira verið til að sýnast, svo að unnt væri að segja eftir á, að rætt hefði verið við stefnendur. Stefnendur benda á, að í bréfi bæjarstjóra, dags. 19. mars 1996, sé skýrt tekið fram, að af hálfu bæjaryfirvalda hafi hvorki verið sett fram formlegt né óformlegt tilboð í umrætt land og bæjaryfirvöld enga afstöðu tekið til þess, hvaða verð bæjarfélagið væri reiðubúið að greiða fyrir landið. Þá hafi komið fram af hálfu bæjarfulltrúa og bæjarstjóra í Garðabæ, að nóg væri af byggingarlandi innan sveitarfélagsins til að mæta þörfum bæjarfélagsins til að úthluta lóðum og kostur væri á öðru byggingarlandi en Arnarneslandinu til að svara þessari þörf bæjarfélagsins. Þá hafi komið fram í ummælum Benedikts Sveinssonar, oddvita meiri hluta bæjarstjórnar, í Ríkisútvarpinu 19. apríl 1996, að þætti bæjarstjórninni úrskurður matsnefndar eignarnámsbóta „ekki hagfelldur, myndi hún hverfa frá eignarnáminu og skipuleggja nýtt byggingarland í Hraunsholti, sem er land í eigu bæjarfélagsins.“ Stefnendur bendi á, að hvað sem líði heimild 15. gr. laga um framkvæmd eignarnáms nr. 11/1973 fyrir eignarnema til að hverfa frá eignarnámi, sýni þessi ummæli, að hvorki sé uppfyllt það skilyrði 28. gr. skipulagslaga, að nauðsyn beri til eignarnáms, né skilyrði stjórnarskrár um almenningsþörf. Það geti ekki samrýmst þeirri nauðsyn, sem búi að baki 28. gr. skipulags- laga, að sveitarstjórn noti hana til tilraunastarfsemi af því tagi, sem oddviti meiri hlutans lýsi. Oddviti meiri hlutans staðfesti líka áður tilvitnuð orð bæjarfulltrúa um, að kostur sé á öðru byggingarlandi innan Garðabæjar og það í eigu bæjarfélagsins. Samkvæmt 28. gr. skipulagslaga nr. 19/1964 sé eignarnámsheimildin bund- in því skilyrði, að þess gerist nauðsyn „vegna framkvæmdar á staðfestu skipulagi“. Þó að það svæði, sem eignarnámið beinist að, sé samkvæmt staðfestu aðalskipulagi ætlað undir íbúðabyggð, hafi ekki legið fyrir stað- fest deiliskipulag af svæðinu eða hluta þess. Án staðfests deiliskipulags geti ekki komið til nýtingar svæðisins undir íbúðabyggð, og þótt landið sé í að- alskipulagi ætlað undir íbúðabyggð, geti slík ákvörðun ein og sér ekki kom- ið til „framkvæmda“. Fyrr en deiliskipulag liggi fyrir, sé því ekki um að ræða „nauðsyn vegna framkvæmda á staðfestu skipulagi“ í merkingu 28. gr. laga nr. 19/1964. Það leiði af þeim miklu afskiptum, sem felist í eignarnámi, að því aðeins sé skilyrðinu um almenningsþörf fullnægt, að á það hafi reynt með fullnægj- andi hætti, m. a. með viðræðum aðila, hvort ná megi því markmiði, sem að 1000 sé stefnt með eignarnámi, með frjálsum samningum, annaðhvort með því, að eigandinn ráðstafi landinu sjálfur til þeirra þarfa, sem eignarnáminu er ætlað að svara, eða með frjálsri sölu á landinu. Svo hafi ekki verið í því til- viki, sem hér sé fjallað um. Þær litlu viðræður, sem fram fóru milli aðila, áð- ur en bæjarstjórn tók ákvörðun um eignarnámið, hafi nær algerlega lotið að ósk eigenda landsins um að fá sjálfir að ráðstafa landinu. Þær viðræður hafi ekki heldur verið leiddar til lykta, heldur hafi snögglega verið bundinn endi á þær með þeirri ákvörðun bæjarstjórnar Garðabæjar, sem krafist er ógild- ingar á. Stefnendur styðja einnig kröfu sína um ógildingu umræddrar ákvörðunar því, að bæjarstjórn Garðabæjar hafi ekki gætt meðalhófsreglunnar við töku hennar. Ekki hafi verið ágreiningur með aðilum um, að landinu yrði ráð- stafað undir íbúðabyggð og það í samræmi við óskir stefnda um byggingar- hraða og í samræmi við það deiliskipulag, sem endanlega yrði samþykkt af bæjarstjórn, enda fari stefndi að lögum með vald til ákvarðana um skipulag. Fyrir hafi legið ósk stefnenda um, að þau fengju sjálf að selja lóðirnar og afhenda síðan bænum land undir götur, útivistarsvæði og önnur sameiginleg svæði. Nákvæmar tillögur að samningi um slíka ráðstöfun hafi legið fyrir, og yfir þær hafði verið farið sameiginlega af báðum aðilum. Stefnendur hafi marglýst yfir samningsvilja sínum. Þá hafi einnig verið lýst yfir því af for- svarsmönnum stefnda, að æskilegt væri að ná samkomulagi. Því sé ljóst, að unnt hefði verið að ná samningi um ráðstöfun á landinu undir íbúðabyggð. Bæjarstjórn Garðabæjar hafi því tekið einhliða ákvörðun um eignarnám, enda þótt ljóst væri, að samningaleið væri fær. Hún hafi því ekki fylgt meðalhófsreglunni við ákvörðun sína, og reyni í því efni bæði á þá óskráðu meðalhófsreglu, sem talin er gilda samkvæmt stjórnskipunarrétti við ákvarðanir um eignarskerðingu, og einnig ákvæði 12. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Þá styðja stefnendur kröfu sína um ógildingu ákvörðunarinnar því, að ekki hafi af hálfu bæjarstjórnar Garðabæjar verið fylgt reglum stjórnsýslu- réttar um rannsóknarregluna og andmælarétt, sbr. 10. gr. og 13. gr., sbr. 14. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Stefnendur veki athygli á því, að bæjaryfirvöld í Garðabæ hafi óskað eftir viðræðum við þau um kaup á landinu 30. janúar 1996, og hafi það verið fyrstu viðræður aðila um kaup á þessu landi sérstaklega. Samskipti aðila hafi síðan snúist um hugsanlega samninga um, að stefnendur fengju sjálf að ráðstafa landinu undir íbúðabyggð. Það sé hins vegar ljóst, að allt önnur sjónarmið eigi við, þegar stjórnvöld fyrirhugi að taka land eignarnámi, t. d. um mat á almenningsþörf, en þegar aðilar eigi í viðræðum um eigin ráð- 1001 stöfun landeigenda á landi undir íbúðabyggð. Stefnendum hafi aldrei verið tilkynnt formlega, að til stæði að taka land þeirra eignarnámi, eða gefinn kostur á að koma á framfæri sjónarmiðum sínum sérstaklega af því tilefni, áður en ákvörðun um eignarnám var tekin. Bæjarstjórn Garðabæjar hafi borið að leggja fullnægjandi grundvöll að ákvörðun sinni og rannsaka mál- ið, áður en ákvörðun var tekin. Liður í því hefði verið að gefa eigendum landsins kost á að tjá sig sérstaklega vegna áforma um eignarnám, þ. e. gæta andmælaréttar síns. Í því efni hefði getað skipt máli m. a., að stefn- endur fengju tækifæri til að láta í ljós, hvort eignarnámið ætti að taka til alls landsins eða aðeins hluta þess, með tilliti til áætlaðs byggingartíma í hinu nýja íbúðahverfi, t. d. með tilliti til hugsanlegrar verðþróunar á landinu og þess, að stefnendur ættu þess kost að láta landið af hendi í hlutum á lengri tíma og dreifa þannig skattlagningu á hugsanlegan söluhagnað. Loks er því fram haldið, að ákvörðun bæjarstjórnar sé ógildanleg, vegna þess að þar hafi búið að baki ólögmæt sjónarmið. Í því efni sé vísað til þeirra ummæla, sem féllu á bæjarstjórnarfundi í Garðabæ 7. mars 1996 af hálfu bæjarfulltrúa, sérstaklega Hilmars Ingólfssonar og Gizurar Gott- skálkssonar, að breyta ætti skipulagi landsins vegna viðbragða stefnenda við beiðni Garðabæjar um kaup á landinu og breyta því í „almenningsgarð“ og „þjóðgarð“ og jafnvel „æðarvarp“. Þá er vísað til fleiri ummæla bæjar- fulltrúa og bæjarstjóra til stuðnings þessari málsástæðu. Um lagarök er vísað til 28. gr. og 30. gr. skipulagslaga nr. 19/1964, 72. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944, sbr. stjskl. 97/1995, ákvæða 1. gr. samnings- viðauka nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994, meðal- hófs- og jafnræðisreglu stjórnskipunarréttarins, 10., 11., 12., 13. og 14. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 og ólögfestrar meginreglu stjórnsýsluréttarins um efni stjórnsýsluákvörðunar og málefnaleg sjónarmið. IV. Málsástæður og lagarök stefnda. Af hálfu stefnda er á það bent, að því er varðar mat á því, hvort skilyrði 72. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944 um „almenningsþörf“ sé fullnægt, að ljóst sé, að það heyri ekki undir dómstóla að endurskoða, hvort svo sé. Hér skipti meginmáli að líta á heimildarlög eignarnámsins. Í máli þessu sé heim- ildina að finna í 28. gr. skipulagslaga nr. 19/1964, þar sem segi, að sveitar- stjórn sé heimilt að taka einstakar fasteignir eða hluta fasteignar eignar- námi, „ef þess gerist nauðsyn vegna framkvæmda á staðfestu skipulagi“. Löggjafinn hafi með þessu ákvæði tekið þá ákvörðun, að sveitarfélag megi ákveða að beita eignarnámi vegna framkvæmda á staðfestu skipulagi. Lög- 1002 gjafinn hafi þannig sagt, að við þessar aðstæður sé réttlætanlegt að svipta menn eignum sínum, þ. e. a. s., að almannahagsmunir vegi hér þyngra en þeir hagsmunir landeiganda, sem eignarnámi er beint gegn, að halda eign sinni. Þetta mat löggjafans verði hvorki tekið til endurskoðunar af æðra settu stjórnvaldi né dómstólum. Skilyrði þess, að sveitarstjórn sé þetta heimilt, sé, að hún telji þetta nauðsynlegt „vegna framkvæmda á staðfestu skipulagi“. Löggjafinn hafi þannig lagt ákveðið mat í hendur sveitarstjórna, sem þó sé ávallt bundið því skilyrði, að fyrir liggi staðfest skipulag. Spurn- ingin snúist eingöngu um það, hvort og þá að hvaða marki dómstólum sé heimilt að endurskoða slíkt mat sveitarstjórnar á nauðsyn. Stefndi telji slíka endurskoðun ekki heimila. Fræðimenn hafi og verið þeirrar skoðunar, að dómstólar muni fara mjög varlega í að endurskoða mat af þessum toga og þá sérstaklega þann þátt matsins, sem lúti að hagkvæmni eignarnáms, þeim framkvæmdum, sem séu tilefni þess, og því, hversu tímabært það sé. Í þessu sambandi beri að hafa 78. gr. stjórnarskrárinnar í huga, þar sem mælt sé fyrir um sjálfstjórnarrétt sveitarfélaga, eftir því sem lög ákveði. Skipulags- mál séu eitt af mörgum lögbundnum verkefnum sveitarfélaga. Stefndi telur, að túlkun á orðinu „nauðsyn“ í 28. gr. skipulagslaga sé háð frjálsu mati sveitarstjórna. Mat sveitarstjórnar á því, hvenær um „nauðsyn“ sé að ræða, sé endanlegt mat viðkomandi sveitarstjórnar og sæti ekki end- urskoðun dómstóla. Hafa beri í huga, að mat af þessu tagi sé staðbundið pólitískt mat, sem taki mið af aðstæðum í viðkomandi sveitarfélagi, sem dómstóll geti ekki fjallað um og endurskoðað. Telja megi fullvíst, að endur- skoðun dómstóla á þessu mati myndi brjóta gegn 78. gr. stjórnarskrárinnar um sjálfstjórnarrétt sveitarfélaga. Af hálfu stefnda er talið ljóst, að meðalhófsreglunnar hafi í hvívetna ver- ið gætt af stefnda í máli þessu. Stafi það af þeirri staðreynd, að samningar hafi ekki tekist með aðilum um verð fyrir umrætt land, útfærslu á skipulagi þess svæðis, sem hið fyrirhugaða eignarnám beinist að, fyrirkomulagi á sölu lóða, framkvæmd við gatnagerð og opin svæði o. fl. Af þessum sökum hafi stefndi ekki átt annarra kosta völ en huga að því að taka umrætt svæði eignarnámi. Stefndi hafi til langs tíma verið búinn að reyna að ná sam- komulagi um verð á umræddu landsvæði, en án árangurs. Þróun bæjarfé- lagsins kalli á, að þetta landsvæði verði tekið undir byggð í samræmi við staðfest aðalskipulag og deiliskipulag, sem skipulagsnefnd hafi unnið að. Af þeim sökum hafi verið mikilvægt fyrir stefnda að taka ákvörðun um eignar- nám á þeim tíma, sem gert var, enda sé það hans að meta nauðsyn þess. Um þær málsástæður stefnenda, að engin þörf sé á því að taka land eignarnámi, ef eigandi lands þess, sem eignarnámi er beint að, sé reiðu- 1003 búinn til þess að ráðstafa landi sjálfur til þeirra þarfa, sem staðfest skipulag geri ráð fyrir, og að það eitt, að ekki náist samkomulag um verð, geti ekki orðið tilefni eignarnáms, og þá sérstaklega þegar fyrir liggi, að eigandinn sé tilbúinn að láta markaðsverð ráða, er þess getið af hálfu stefnda, að hluti stefnenda hafi ekki viljað sætta sig við að fá ekki sjálf að sjá um uppbygg- ingu og deiliskipulag landsins. Sannleikurinn sé sá, að stefnendur hafi ekki verið reiðubúnir (í öllu falli ekki allir) til að ráðstafa landi sjálfir „í sam- ræmi við fyrirliggjandi skipulag“. Í öðru lagi sé ljóst, að mjög skiptar skoð- anir séu með aðilum um það, hvað sé „markaðsverð“ landsins. Um það sé einnig meginágreiningur aðila. Tilgangurinn með því að veita sveitarfé- lögum heimild til að taka land eignarnámi sé einmitt sá að koma í veg fyrir, að landeigendur geti hindrað eðlilega þróun bæjar- og sveitarfélags. Ágreiningur um verð sé einmitt rót langflestra, ef ekki allra beiðna bæjar- og sveitarfélaga um eignarnám. Því sé fráleitt að halda því fram, að ágrein- ingur um verð réttlæti ekki beiðni um eignarnám. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að þeirri ósk stefnenda samkvæmt bréfi, dagsettu 6. mars 1996, að fá sjálf að breyta landinu í byggingarlóðir skv. 30. gr. skipulagslaga, hafi verið svarað og hún afgreidd með bréfi stefnda, dagsettu 19. mars 1996. Þessi ósk stefnenda hafi því hlotið af- greiðslu bæjarstjórnar, þegar ákvörðunin um eignarnám var tekin. Sama megi segja um úthlutun einstakra lóða til stefnenda. Um það hafi ekki náðst samkomulag, og hafi bæjarstjórn tekið það mál efnislega fyrir, áður en ákveðið var um eignarnám. Eins og áður sé rakið, hafi það legið ljóst fyrir, frá því að aðalskipulag Garðabæjar fyrir árin 1985 til 2005 var staðfest, að umrætt landsvæði ætti að fara undir íbúðabyggð. Þróun bæjarfélagsins hafi og verið í þá átt, og hafi „það verið mat bæjaryfirvalda, að nauðsynlegt væri að kaupa umrætt land eða taka það eignarnámi til að geta fylgt eftir þessari þróun. Þótt til sé ann- að land innan marka bæjarfélagsins, sem hugsanlega mætti skipuleggja og taka undir íbúðabyggð, hafi það enga þýðingu í þessu sambandi. Það komi í hlut bæjaryfirvalda hverju sinni að ákveða, hvaða land skuli tekið undir íbúðabyggð, liggi á annað borð fyrir staðfest skipulag fyrir svæðið. Sú stað- reynd, að til sé annað land, eigi ekki að koma í veg fyrir eignarnám. Ljóst sé, ef þetta sjónarmið ætti við rök að styðjast, að ógerlegt væri fyrir bæjar- og sveitarfélög að taka nokkurt land eignarnámi, því að lengi mætti benda á annað land innan vébanda þess, sem nota mætti til sömu þarfa. At hálfu stefnda er vikið að 15. gr. laga um framkvæmd eignarnáms, þar sem kveðið er á um rétt eignarnema til að hverfa frá eignarnámi. Vakin er athygli á ummælum í greinargerð með ákvæðinu, en þar segir m. a.: „Veiga- 1004 mikil rök þykja hníga í þá átt, að eignarnemi eigi ekki að vera skuldbund- inn til að standa við eignarnámsáform sín og greiðslu eigmarnámsbóta, þótt mat hafi farið fram. Oft er einmitt undir úrslitum matsmáls komið, hvort hagkvæmt eða forsvaranlegt er að ráðast í þær framkvæmdir, sem eignar- nám hefur verið heimilað til.“ Af þessu megi vera ljóst, að ummæli einstakra bæjarfulltrúa stefnda, sem vísað er til í stefnu, í þá veru, að stefndi muni hverfa frá eignarnámi og, skipuleggja annað land, ef úrskurður matsnefndar þyki ekki hagfelldur, hafi ekki nokkra þýðingu um mat á „nauðsyn“ eignarnáms í skilningi 28. gr. skipulagslaga. Ummeælin beri einungis vitni um raunhæfa og ábyrga afstöðu til málsins. Af hálfu stefnda er mótmælt þeim skilningi stefnenda, að staðfest deili- skipulag þurfi að liggja fyrir, áður en ákvörðun er tekin um eignarnám, og að fyrr geti skipulag ekki komið til framkvæmda í merkingu 28. gr. skipu- lagslaga. Ef sú hefði verið ætlun löggjafans, hefði þess augljóslega verið get- ið í lagaákvæðinu. Því sé óumdeilanlegt, að nægilegt sé, að staðfest aðal- skipulag liggi fyrir. Aðalskipulag sé einungis gert til ákveðins tíma, þannig, að því sé markaður ákveðinn rammi strax í upphafi. Það aðalskipulag, sem mál þetta taki til, sé fyrir árin 1985 til 2005. Því sé ljóst, að bæjarfélagið hafi og muni innan þessa tímabils taka landið, sem það nær til, undir þær þarfir, sem þar séu skilgreindar. Aðalskipulaginu hafi verið fylgt um skeið, og nú sé svo komið, að þróun bæjarfélagsins kalli á notkun þess landsvæðis, sem mál þetta fjalli um. Deiliskipulag hafi verið auglýst og bíði lokaafgreiðslu. Samkvæmt gildandi aðalskipulagi hafi bæjaryfirvöld áformað að úthluta lóðum á umræddu svæði á tímabilinu 1990--2000, og sé því ljóst, að skilyrð- inu um „nauðsyn“ í 28. gr. skipulagslaga sé fullnægt. Önnur sjónarmið kunni á hinn bóginn að eiga við, þegar ekkert aðalskipulag liggi fyrir. Þá reyni á 27. gr. skipulagslaga. Sjónarmiðum sínum til stuðnings vísar stefndi m. a. till. mgr. 11. gr. skipulagslaga, þar sem fjallað er um deiliskipulag, og komi þar ljóslega fram, að sveitarfélög séu ekki alltaf skuldbundin til að gera deiliskipulag. Af hálfu stefnda er því mótmælt, að eignarnámsákvörðun hans brjóti gegn jafnræðisreglu stjórnskipunarréttar og stjórnsýslulaga. Þeim fullyrðingum stefnenda er mótmælt sem röngum og ósönnuðum, að stefndi hafi ætlað að hafa tekjur af gatnagerðargjöldum umfram kostnað. Í fyrsta lagi hafi engin kostnaðaráætlun verið unnin af stefnda um gatna- gerðargjöld á umræddu landsvæði, og í öðru lagi hafi reynslan af innheimtu gatnagerðargjalda í næsta nágrenni við það landsvæði, sem um er fjallað í máli þessu, verið sú, að gatnagerðargjöldin hafi ekki dugað fyrir þeim 1005 kostnaði, sem gatnagerðin hafi haft í för með sér, og útkoman verið nei- kvæð í sumum tilvikum. Markmið stefnda nái ekki lengra en svo að láta gatnagerðargjöldin duga fyrir þeim kostnaði, sem gatnagerðin hafi í för með sér. Þá sé fráleitt að halda því fram, að stefndi sé með eignarnámsáformum sínum að reyna að girða fyrir samkeppni frá stefnendum í tengslum við út- hlutun og sölu lóða síðar meir. Úthlutun lóða í Garðabæ hafi hingað til far- ið fram með þeim hætti, að þeir, sem fá úthlutað lóð, þurfi einungis að greiða gatnagerðar- og skipulagsgjald af þeirri lóð. Ekkert umframgjald þurfi að inna af hendi. Fyrirhugað sé, að hið sama muni gilda um úthlutun lóða á því landsvæði, sem mál þetta fjallar um. Af hálfu stefnda er því harðlega mótmælt, að eignarnámsákvörðunin sé reist á ólögmætum sjónarmiðum. Ákvörðun stefnda um að taka umrætt land eignarnámi hafi eingöngu byggst á þeirri staðreynd, að bæjarfélagið þurfti á landinu að halda til þess að geta fylgt eftir þróun byggðar og sinnt skyldu sinni til að úthluta lóðum samkvæmt staðfestu aðalskipulagi. Þar sem ekki hafi náðst samningar um kaup á landinu, hafi verið nauðsynlegt að taka ákvörðun um eignarnám. Engin ólögmæt sjónarmið hafi legið þeirri ákvörðun til grundvallar. Af málsatvikum megi vera ljóst, að stefndi hafi í hvívetna gefið stefnend- um kost á að koma sjónarmiðum sínum á framfæri, áður en ákvörðun um eignarnám var tekin. Þeim hafi strax í upphafi verið ljóst, að bæru samn- ingaviðræður ekki árangur, myndi verða beðið um verðmat á landinu hjá matsnefnd eignarnámsbóta. Víða komi fram í stefnu, hversu vel meðvituð stefnendur hafi verið um þessi áform stefnda. Reynt hafi verið til hins ýtr- asta að ná samkomulagi, en því miður án árangurs. Ástæður þess, að ekki náðist samkomulag, hafi verið þrjár að mati stefnda. Í fyrsta lagi er sú stað- reynd, að ekki náðist samkomulag um verð á landinu, í öðru lagi, að ekki náðist samkomulag um útfærslu á hugsanlegri lóðaúthlutun, og í þriðja lagi megi ætla af ýmsum gögnum málsins, að skiptar skoðanir hafi verið um öll þessi atriði innan hóps stefnenda. Öll gögn málsins beri þetta með sér, ekki síst þau, sem stefnendur lögðu sjálf fram. Nærtækast sé að líta til bréfaskipta aðila síðustu mánuði. Viðurkennt sé af hálfu stefnenda, að þeim hafi verið ljóst, að landið myndi verða tekið eignarnámi, ef samningaviðræður bæru ekki árangur. Þeim hafi verið greint frá því strax á fundi 30. janúar 1996. Í ýtarlegu bréfi stefnenda 6. mars 1996 hafi sjónarmið þeirra verið rækilega rakin. Þar hafi verið rakin sjónarmið þeirra til verðmætis landsins og sjónarmið um, að þeir fengju sjálfir að ráð- stafa landi. Þá hafi talsvert verið rætt um fyrirhugað eignarnám í bréfinu og 1006 þar komið fram, að stefnendur teldu, að skilyrði væru ekki til eignarnáms, t. d. skilyrðið um nauðsyn. Þar hafi einnig komið fram, að nóg væri af öðru byggingarlandi í Garðabæ, sem ekki hefði verið nýtt. Öllum þessum sjónar- miðum hafi bæjarstjóri svarað með bréfi 19. mars 1996. Samkvæmt 13. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 skal aðili máls eiga þess kost að tjá sig um efni máls, áður en stjórnvald tekur ákvörðun í því, enda liggi ekki fyrir í gögnum málsins afstaða hans og rök fyrir henni eða slíkt sé aug- ljóslega óþarft. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að afstaða stefnenda hafi legið fyrir, er ákvörðunin um eignarnám var tekin. Í raun megi segja, að stefnendur hafi fengið einstaklega gott tækifæri til að koma sjónarmið- um sínum að, því að nokkrum sinnum hafi ákvörðun um eignarnám verið frestað með því að halda samningaviðræðum áfram, en stefnendur hafi vit- að, að ef þær tækjust ekki, myndi verða tekin ákvörðun um eignarnám. Ekki einungis hafi öll sjónarmið stefnenda legið fyrir, er ákvörðun um eignarnám var tekin, heldur megi vera ljóst, að engin sjónarmið hefðu get- að breytt afstöðu stefnda til málsins, eftir að ljóst var, að samningaleiðin var ekki fær. Ákvörðunin geti því aldrei talist ógildanleg, hvernig sem á málið sé litið. Af öllu þessu sé ljóst, að stefndi hefur ótvírætt gætt rannsóknarskyldu sinnar samkvæmt 10. gr. stjórnsýslulaga og ekki brotið á neinn hátt gegn andmælarétti stefnenda samkvæmt 13. gr. sömu laga. Stefnendur hafi komið öllum athugasemdum sínum og sjónarmiðum á framfæri, og því sé ljóst, að stefndi hafði ekki tök á að upplýsa málið betur. Allar athugasemdir, öll sjónarmið og öll röksemdafærsla stefnenda hafi legið fyrir bæjarstjórn, þeg- ar umrædd ákvörðun var tekin. Um lagarök vísar stefndi til ákvæða skipulagslaga nr. 19/1964, sbr. einkum 11. gr. og 28. gr., ákvæða stjórnsýslulaga nr. 371993, ákvæða laga um fram- kvæmd eignarnáms nr. 11/1973, 78. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944, sbr. 16. gr. laga nr. 97/1995, og sveitarstjórnarlaga nr. 8/1986. V. Niðurstaða dómsins. Eins og að framan getur, hefur það lengi legið fyrir og verið óumdeilt, að landsvæði það, sem eignarnámsákvörðun stefnda tekur til, hafi verið ætlað til íbúðabyggðar. Er það í samræmi við staðfest aðalskipulag Garðabæjar frá árinu 1987, sem gildir fyrir árin 1985 til 2005, og nánast fullunna tillögu að deiliskipulagi, sem hefur verið auglýst og er í samræmi við aðalskipulag- ið. Dómurinn telur upplýst, að einhverjar viðræður hafi farið fram milli 1007 stefnda og fulltrúa stefnenda um hugsanleg kaup stefnda á umræddu landi, áður en títtnefndur fundur stefnenda með bæjarstjóra stefnda var haldinn 30. janúar 1996. Á þeim fundi svo og í viðræðum aðila og bréfaskriftum eft- ir hann var stefnendum gert ljóst, að stefndi hefði í hyggju að taka land- svæðið eignarnámi, ef samkomulag næðist ekki við stefnendur um kaup á landinu eða fyrirkomulag á ráðstöfun stefnenda sjálfra á byggingarlóðum og öðru, sem því fylgdi. Stefnendum var kunnugt um umfjöllun málsins á fundum bæjarráðs og bæjarstjórnar stefnda, þar sem ákveðið var að fela bæjarstjóra að undirbúa eignarnám á landinu. Í bréfi stefnenda til stefnda, dagsettu 6. mars 1996, og bréfi lögmanns stefnenda til stefnda, dagsettu 17. apríl 1996, kemur þannig fram sú afstaða stefnenda, að þeir telji engin skil- yrði vera til eignarnáms landsins, m. a., að skilyrði 72. gr. stjórnarskrárinnar um almenningsþörf sé ekki fullnægt. Samkvæmt 13. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 skal aðili máls eiga þess kost að tjá sig um efni þess, áður en stjórn- vald tekur ákvörðun í því, enda liggi ekki fyrir í gögnum málsins afstaða hans og rök fyrir henni eða slíkt sé augljóslega óþarft. Í ljósi aðdraganda máls þessa, viðræðna aðila, bréfaskipta og fyrirliggj- andi gagna þykir afstaða stefnenda og rök gegn eignarnámi umrædds lands hafa legið nægjanlega skýrt fyrir, er stefndi tók ákvörðun um eignarnámið 18. apríl 1996. Stefndi þykir því ekki hafa brotið andmælareglu þessa, er ákvörðunin um eignarnámið var tekin. Með sömu rökum þykir stefndi ekki hafa brotið 14. gr. stjórnsýslulaga, enda var stefnendum ljóst, að málið var til meðferðar hjá stefnda. Þá þykir stefndi ekki hafa brotið rannsóknarreglu 10. gr. stjórnsýslulaga, er ákvörðunin var tekin, enda þykir stefndi hafa upp- lýst málið nægilega, áður en til ákvörðunar kom. Dómurinn hafnar þeirri málsástæðu stefnenda, að ólögmæt sjónarmið hafi búið að baki ákvörðun stefnda um eignarnámið. Telja verður, að ákvörðunin hafi verið tekin á grundvelli mats stefnda á fyrirliggjandi gögn- um, viðræðum aðila og nauðsyn á því að taka landið til íbúðabyggðar sam- kvæmt skipulagi. Ákvörðunina verður því að telja studda málefnalegum sjónarmiðum, og þykja ummæli einstakra bæjarfulltrúa á bæjarstjórnar- fundi eða í fjölmiðlum engu skipta í þessu sambandi. Stefnendur þykja ekki hafa sýnt fram á það með rökum, að stefndi hafi brotið á þeim jafnræðisreglur stjórnskipunar- og stjórnsýslulaga. Ákvæði 72. pr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944, sbr. 9. gr. laga nr. 97/1995, hljóðar svo: „Eignarrétturinn er friðhelgur. Engan má skylda til að láta af hendi eign sína, nema almenningsþörf krefji. Þarf til þess lagafyrirmæli, og komi fullt verð fyrir.“ 1008 Með 28. gr. skipulagslaga nr. 19/1964 er sveitarstjórnum heimilt að taka einstakar fasteignir eða hluta fasteignar eignarnámi, ef þess gerist nauðsyn vegna framkvæmdar á staðfestu skipulagi. Að mati dómsins kemur fram í framangreindu lagaákvæði sú afstaða lög- gjafans, að við þær aðstæður, sem í ákvæðinu greinir, sé skilyrði stjórnar- skrár um almenningsþörf fullnægt. Á hinn bóginn hefur löggjafinn með lagaákvæði þessu ekki tekið að öllu leyti sjálfstæða afstöðu til þess, hvort almenningsþörf krefjist eignarnáms í hverju einstöku tilviki, heldur falið sveitarstjórnum, sem endanlega taka afstöðu til eignarnáms, að framkvæma mat á nauðsyn þess. Í samræmi við réttarframkvæmd og viðurkennd meginviðhorf lögfræð- innar um, að löggjafinn eigi endanlegt mat á því, hvort almenningsþörf komi til greina, tekur dómurinn það mat ekki til endurskoðunar að því leyti, sem löggjafinn hefur tekið sjálfstæða afstöðu til þess atriðis. Öðru máli gegnir um mat sveitarstjórnar, stefnda í þessu tilviki, á nauðsyn eignar- námsins, en það mat geta dómstólar að ákveðnu marki tekið til efnislegrar endurskoðunar. Fram hefur komið, að stefndi á kost á öðru landi innan marka bæjarfé- lagsins undir íbúðabyggð, og halda stefnendur því fram, að það sýni, að eignarnám hafi ekki verið nauðsynlegt. Í 6. gr. sveitarstjórnarlaga nr. 8/1986 segir m. a., að sveitarstjórnum sé skylt að annast þau verkefni, sem þeim eru falin í lögum, og að meðal verk- efna sveitarfélaga séu skipulags- og byggingarmál, þar á meðal gerð aðal- og svæðaskipulags, gerð deiliskipulags, framkvæmd byggingarlaga og bygg- ingareftirlit. Stefndi hefur sem stjórnvald samkvæmt ofangreindu laga- ákvæði metið, hvaða land hann telji heppilegast að nýta til framkvæmda á staðfestu skipulagi. Mat þetta er málefnalegt hagkvæmnismat þar til bærs staðbundins stjórnvalds, sem dómurinn telur ekki tækt að endurskoða. Af hálfu stefnenda er því haldið fram, að með orðunum: „vegna fram- kvæmda á staðfestu skipulagi“ í 28. gr. skipulagslaga sé átt við staðfest deiliskipulag. Á meðan staðfest deiliskipulag liggi ekki fyrir, sé ekki um að ræða „nauðsyn vegna framkvæmda á staðfestu skipulagi“. Þessum sjónarmiðum stefnenda er mótmælt af hálfu stefnda. Við úrlausn á því, hvort með orðunum „staðfest skipulag“ í 28. gr. skipu- lagslaga sé átt við aðalskipulag eða deiliskipulag, ber að líta til orðanna hljóðan, forsögu ákvæðisins og annarra tiltækra lögskýringargagna. Þar er fyrst til að taka, að hvorki er í 28. gr. skipulagslaga beinlínis áskilið, að um staðfest deiliskipulag þurfi að vera að ræða, til þess að eignarnámsheimild- inni megi beita, né heldur kemur slík afstaða fram í athugasemdum við lög- in. 1009 Í skipulagslögum er ekki gert ráð fyrir því, að staðfesta þurfi uppdrætti samkvæmt 11. gr. skipulagslaga, sem nú kallast deiliskipulag. Í skipulags- reglugerð nr. 318/1985, sem gefin var út á grundvelli skipulagslaga, eru nokkrar vísbendingar um skilgreiningu á lögunum. Í grein 4.4.2. í reglu- gerðinni kemur fram, að ekki er gert ráð fyrir því, að staðfesta þurfi deili- skipulag, nema um sé að ræða nýtt deiliskipulag í þegar byggðu hverfi, eða sveitarstjórn óski staðfestingar sérstaklega eða skipulagsstjórn ákveði að hafa þennan hátt á. Þar er hins vegar almennt gert ráð fyrir því, að deili- skipulag sé samþykkt af sveitarstjórn og skipulagsstjóra, þ. e. án sérstakrar staðfestingar ráðherra. Vert þykir að líta til athugasemda við 19. gr. frumvarps til nýrra skipu- lags- og byggingarlaga. sem nú liggur fyrir Alþingi, þar sem kveðið er á um deiliskipulag. Í þeim segir m. a.: „Í 11. gr. gildandi skipulagslaga eru ákvæði um, að þar sem gerður hefur verið aðalskipulagsuppdráttur, skuli, þar sem þörf krefur, einnig gera séruppdrætti, þ. e. það, sem síðan hefur verið kall- að deiliskipulag. Upp hefur komið ágreiningur um deiliskipulagsskyldu og hver eigi að meta þörfina hverju sinni, sveitarstjórn, skipulagsstjórn eða ráðherra.“ Þegar horft er til forsögu 28. gr. skipulagslaga og þeirra atriða, sem hér hafa verið rakin, verður ekki talið, að staðfest deiliskipulag sé forsenda þess, að eignarnámsheimild 28. gr. skipulagslaga verði beitt. Á hinn bóginn verður að vera til að dreifa staðfestu aðalskipulagi, sem geri ráð fyrir, að fljótlega þurfi að hefjast handa við þær framkvæmdir, sem fyrirhugað eignarnám byggist á. Í máli þessu er atvikum svo háttað, að gert er ráð fyrir íbúðabyggð á landsvæðinu í staðfestu aðalskipulagi. Deiliskipulag fyrir svæðið hefur verið auglýst lögum samkvæmt. Ágreiningslaust er, að deiliskipulagið er í sam- ræmi við aðalskipulagið, og er vinna við það á lokastigi. Gert er ráð fyrir, að fljótlega verði hafist handa við uppbyggingu landsvæðisins í samræmi við skipulag samkvæmt framangreindu. Samkvæmt þessu verður ógilding eignarnámsákvörðunar stefnda ekki byggð á þeirri málsástæðu stefnenda, sem að þessu lýtur. Í málinu er ekki ágreiningur með aðilum um, „að umdeildu landi verði ráðstafað undir íbúðabyggð, en hins vegar greinir aðila á um verðmæti landsins og hvaða leið eigi að fara við að bjóða lóðir til byggingar. Um þann mun, sem virðist vera á hugmyndum aðila um verðmæti landsins, má geta þess, að stefnendur gera þá kröfu fyrir matsnefnd eignarnámsbóta, að stefnda verði gert að greiða þeim sameiginlega bætur fyrir hið eignarnumda land, að fjárhæð 983.795.230 kr., að viðbættum bótum fyrir skattalegt óhag- 1010 ræði, þ. e. 2.801 kr. fyrir hvern fermetra. Í gögnum málsins kemur á hinn bóginn fram, að í samningaviðræðum aðila hafi verðhugmyndir stefnda miðast við 540 kr. fyrir hvern fermetra að hámarki. Samkvæmt 30. gr. skipulagslaga er sveitarstjórn heimilt að verða við ósk eiganda lands um, að því verði breytt í byggingarlóðir samkvæmt gildandi skipulagi, enda láti hann af hendi við sveitarfélagið endurgjaldslaust til al- menningsþarfa, t. d. gatna, leikvalla o. s. frv., sem svari 1/3 af heildarflatar- máli þeirra byggingarlóða, sem heimild sveitarstjórnar nær til. Eins og áður er rakið, snerust viðræður aðila í fyrstu um kaup stefnda á landinu, en þegar leið á viðræðurnar, snerust þær að mestu um, hvort stefn- endur fengju sjálf að ráðstafa byggingarlóðum samkvæmt skipulagi. Eðli máls samkvæmt settu ólík viðhorf aðila til verðmætis landsins mark sitt á þessar viðræður. Stefnendur halda því fram, að engin þörf sé á því að taka land eignarnámi, ef eigendur eru tilbúnir að ráðstafa því sjálfir undir byggð í samræmi við gildandi skipulag. Af gögnum málsins má ráða, að á lokastigi viðræðna aðila hafi þeir freistað þess að ná samkomulagi um fyrirkomulag á ráðstöfun stefnenda á byggingarlóðum samkvæmt skipulagi, þar sem m. a. var rætt um verð á því landi, sem fyrirsjáanlegt þótti, að stefndi þyrfti umfram það land, sem stefn- endum hefði verið skylt að láta af hendi án endurgjalds samkvæmt 30. gr. skipulagslaga. Einnig var rætt um gatnagerðargjöld, hraða framkvæmda, verðmat á þeim lóðum sem stefnendum hefði ekki tekist að selja innan ákveðins tíma, og innlausnarrétt stefnda. Var það mat stefnda, þegar ákvörðunin um eignarnám var tekin, að hvorki væri unnt að ná samkomu- lagi við stefnendur um kaup á landinu né um, að þeir önnuðust sjálfir sölu lóða í samræmi við gildandi skipulag. Slíkt samkomulag verður þó að telja forsendu þess, að sveitarfélag heimili eiganda lands að breyta því í byggingarlóðir samkvæmt gildandi skipulagi á grundvelli 30. gr. skipulags- laga. Dómurinn telur, eins og mál þetta er vaxið, ekki efni til að vefengja það mat stefnda, að samningaleiðin hafi verið þrautreynd og að nauðsyn hafi því borið til að neyta eignarnámsheimildar 28. gr. skipulagslaga. Í þessu sambandi ber til þess að líta, að stefndi hafði í áætlunum sínum gert ráð fyr- ir úthlutun lóða úr landinu í sumarbyrjun 1996. Að virtri 72. gr. stjórnarskrár er það því niðurstaða dómsins, að skilyrð- um 28. gr. skipulagslaga hafi verið fullnægt, eins og á stóð, til að stefnda væri heimilt að taka umrætt land eignarnámi. Að mati dómsins haggar Í. gr. 1. viðauka mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994, ekki við þess- ari niðurstöðu. Samkvæmt framansögðu og í ljósi atvika málsins að öðru leyti þykja 1011 stefnendur ekki hafa sýnt fram á, að stefndi hafi ekki gætt meðalhófsreglna stjórnskipunar- og stjórnsýsluréttar. Af öllu framangreindu leiðir, að dómurinn hafnar kröfu stefnenda um, að ógilt verði með dómi sú ákvörðun stefnda 18. apríl 1996 að taka áður- greint landsvæði eignarnámi, og ber samkvæmt því að sýkna stefnda af kröfum stefnenda. Eftir úrslitum málsins ber að dæma stefnendur in solidum til að greiða stefnda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn 800.000 krónur. Dóm þennan kveður upp Finnbogi H. Alexandersson héraðsdómari ásamt meðdómsmönnunum Gunnari Aðalsteinssyni héraðsdómara og Sig- urði Halli Stefánssyni héraðsdómara. Dómsorð: Stefndi, Garðabær, er sýkn af kröfum stefnenda, Jóhönnu Helga- dóttur, Maríu Helgadóttur, Klöru Guðnýjar Karlsdóttur, Karls Haukssonar, Magnúsar Bergmann Matthíassonar, Ingólfs H. Matt- híassonar, Stefáns Bergmann Matthíassonar, Guðlaugar Bergmann Matthíasdóttur, Huldu Matthíasdóttur, Ólafs Helgasonar og Óskars Karlssonar, í máli þessu. Stefnendur greiði stefnda in solidum 800.000 krónur í málskostnað. 1012 Fimmtudaginn 12. mars 1998. Nr. 481/1997. — Ákæruvaldið (Bogi Nilsson ríkissaksóknari) gegn Eggert Karvelssyni (Örn Clausen hrl.) Kynferðisbrot. Sérálit. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Garðar Gíslason, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Málinu var skotið til Hæstaréttar að ósk ákærða með áfrýjunar- stefnu 26. nóvember 1997. Ákæruvaldið krefst sakfellingar sam- kvæmt ákæru og þyngri refsingar en í héraðsdómi. Þá er þess kraf- ist, að ákærði verði dæmdur til að greiða kæranda 1.000.000 króna í skaðabætur. Ákærði krefst aðallega sýknu og frávísunar bótakröfu. Til vara krefst hann vægustu refsingar, sem lög leyfi, og lækkunar bótafjár- hæðar frá héraðsdómi. Til þrautavara krefst ákærði þess, að hinn áfrýjaði dómur verði ómerktur og málinu vísað heim í hérað til dómsálagningar að nýju. Héraðsdómur var kveðinn upp af þremur héraðsdómurum sam- kvæmt heimild í 1. mgr. S. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, sbr. 1. gr. laga nr. 37/1994. Ágreiningur varð um sakarmat, og er í héraðsdómi gerð grein fyrir séráliti eins dómarans. Var það einnig kynnt við uppkvaðningu dómsins. Réttara hefði verið, að sá dómari, er varð í minni hluta og vildi sýkna ákærða, hefði skilað sérstöku atkvæði, sem birt hefði verið og kynnt samhliða héraðs- dómi, sbr. 3. mgr. 136. gr. laga nr. 19/1991. Þetta nægir þó ekki til þess, að héraðsdómur verði ómerktur. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann staðfestur. Ákærði skal greiða allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, eins og nánar greinir í dómsorði. Haraldur Henrysson og Pétur Kr. Hafstein taka fram, að þeir telji refsingu ákærða frekar eiga að vera 18 mánaða fangelsi. 1013 Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 60.000 krónur, og málsvarnar- laun skipaðs verjanda síns, Arnar Clausen hæstaréttarlög- manns, 60.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 29. október 1997. Mál þetta var höfðað með ákæru ríkissaksóknara, dags. 26. ágúst sl., á hendur Eggert Karvelssyni, kt. 220564-4529, Smyrlahrauni 10, Hafnarfirði. Ákærði er í ákæru sakaður um „... nauðgun með því að hafa um sjöleytið sunnudagsmorguninn 16. febrúar 1997 þröngvað konunni X með ofbeldi til holdlegs samræðis í íbúð hennar á annarri hæð í fjölbýlishúsinu ..., Kefla- vík“. Er þetta talið varða við 194. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 2. gr. laga nr. 40/1992. Ákæruvald krefst refsingar og að ákærði greiði allan sakarkostnað, þ.m.t. saksóknarlaun. Þórdís Bjarnadóttir hdl. f. h. X, f. 1967, krefst greiðslu miskabóta, að fjárhæð 1.000.000 kr., með dráttarvöxtum frá 19. febrúar 1997 til greiðsludags og málskostnaðar. Ákærði krefst sýknu og frávísunar skaðabótakröfu, en til vara vægustu refsingar og að skaðabótakrafa verði lækkuð verulega. Verjandi krefst jafn- framt hæfilegra málsvarnarlauna og að sakarkostnaður verði lagður á ríkis- sjóð. Málið var dómtekið 13. október sl. Ákærði og eiginkona hans, S, voru að skemmta sér í Keflavík aðfaranótt 16. febrúar 1997. Með þeim voru að skemmta sér hluta kvöldsins þau D, G, B, J, Þ og X. Voru þau í teiti hjá D fram eftir kvöldi. Um klukkan ellefu fóru ákærði og eiginkona hans heim til X og dvöldust hjá henni í um klukkustund. Ákærði og S hafa í skýrslum sínum fyrir dómi sagt, að X hafi þarna sagt ýtarlega frá samskiptum sínum við ýmsa karlmenn, er hún hafi tilgreint, og lýst líkamsbyggingu þeirra svo og kynlífi sínu með þeim. Frá X fóru þau síðan á veitingahúsið Rána og síðar um nóttina á veitingastaðinn Strikið. Er veitingastöðum var lokað, fór hópurinn heim til D. Fór ákærði þá og sótti áfengi, en segir allt hafa verið komið í háaloft, er hann kom til baka. Hafi þau dvalist þarna fram yfir klukkan fimm um morguninn. Segir ákærði, að X hafi endilega viljað, að þau S gistu hjá sér, og boðið þeim að sofa í sínu rúmi. Komið hafi í ljós, að X var lyklalaus, og fór hún að sækja aukalykla, en þau S lánuðu henni skó og frakka. Fóru þau S þá heim til for- 1014 eldra S, þar sem þau ætluðu að gista. Fór S fljótlega að sofa, og ákærði byrj- aði að hátta sig. Segir ákærði, að hann hafi þó ekki verið tilbúinn til að fara að sofa, og hringdi hann til X, svo sem síðar verður vikið að. S, eiginkona ákærða, segir í skýrslu sinni, að hún hafi haldið, að ákærði væri að fara að sofa um leið og hún. Hún hafi verið mjög syfjuð og sofnað fljótt. Er hún vaknaði, hafi ákærði verið sofandi í sófa í stofunni. Samkvæmt framburði ákærða og X hringdi hann í hana, fljótlega eftir að hún var komin heim til sín, og boðaði komu sína til að ná í úlpu og skó. Ber þeim ekki saman um, hvað þeim fór á milli í símann. Segir ákærði, að hún hafi ekki haft neitt á móti því, að hann kæmi, en hún kveðst hafa sagt, að hann skyldi koma daginn eftir. Framburður þeirra er síðan ósamhljóða um atvik, er gerast, eftir að ákærði kemur á heimili X. Íbúð foreldra S er í sama fjölbýlishúsi og íbúð X. Ákærði segir fyrir dómi og í lögregluskýrslu 14. mars, að X hafi opnað fyrir sér og hleypt sér inn. Hún hafi sagt frakkann og skóna vera til þerris. Þau hafi skipst á nokkrum orðum, en síðan hafi þau byrjað að „kela“. Það hafi verið samstiga, án sérstaks frumkvæðis annars hvors. Við þetta hafi þau síðan fært sig í átt að svefnherberginu og lagst upp í rúmið, og var hann ofan á, en bæði í fötum. Sér hafi risið hold, en síðan hafi það hætt. Hún hafi byrjað að fróa sér utan klæða og beðið hann að hjálpa sér, en hann neitað. Ákærði segir í skýrslu sinni fyrir dómi, að hann hafi þarna kysst hana á bol- inn, ofan við maga og neðan við brjóst, og sagt við hana, að þetta myndi aldrei gerast aftur. Hann hafi síðan staðið upp og farið, en hún kallað á eft- ir sér og beðið sig að koma aftur. Hann hafi þá farið heim til tengdafor- eldra sinna og lagt sig í sófann í stofunni og sofnað. X lýsir atvikum nokkuð á annan veg. Hún kveðst hafa sagt við ákærða, er hann hringdi til sín, að hann skyldi ekki koma. Hann hafi samt komið. Hafi hún ætlað að fá honum frakkann frammi við dyr, en hann þröngvað sér inn fyrir, ruðst inn og byrjað að kyssa sig, en hún snúið höfðinu undan, svo að hann kyssti á háls sér. Hún hafi eins og ætíð áður, er hann hafi áreitt sig, reynt að losna við hann með góðu. En Eggert hafi ekki hlustað á sig, heldur haldið áfram og leikurinn borist inn eftir ganginum. Hafi hann þar á ganginum reynt að fella sig á gólfið, en hún staðið af sér þá tilraun. Hann hafi þá lyft sér og komið sér inn í svefnherbergi. Hún hafi reynt að grípa í hurðarkarminn, en hann rykkt sér lausri og komist með sig inn í herbergið og lagt sig á rúmið. Hún hafi verið í bol og síðum silkináttbuxum. Hafi þau tekist þar á, hann reynt til skiptis að draga niður um sig buxurnar og draga upp bolinn, en hún reynt að halda hvoru tveggja í skorðum. Hafi hann svo haft sig undir, þannig að fætur sínir námu við öxl hans. Hafi þau 1015 verið í þessum áflogum góða stund, og telur X, að ákærði hafi þá verið kominn úr buxum sínum. Telur hún, að hún hafi sparkað í andlit hans, með- an á þessu stóð, og að blætt hafi úr. Loks hafi ákærði tekið um hendur sér og skorðað undir hnjám sér, náð buxum sínum niður og komið getnaðar- límnum inn í leggöng sín í tvígang, en þá hafi hún náð að koma honum af sér. Hafi hún orðið mjög reið og sagt við hann, að hann skyldi bara fróa sér sjálfur. Hafi hún þóst vera að fróa sjálfri sér, en hann beðið hana að hjálpa sér, en hún sagt honum, að hann skyldi gera það sjálfur. Loks hafi hann tekið sig saman og farið, en áður hafi hann verið búinn að kveikja sér í sígarettu, og fékk hún „smók“ hjá honum. Í skýrslu hennar kom fram, að hún hefði allan tímann litið á hann sem vin sinn og ekki viljað beita hann of mikilli hörku. Hafi hún allan tímann reynt að tala hann til og fá hann til að hætta. X segir, að ákærði hafi oft áður áreitt sig, þó eingöngu, er hann hafi verið undir áhrifum áfengis og S, kona hans, ekki verið nærri. X kvaðst hafa verið mjög miður sín eftir atburðinn. Hún hafi byrjað að hreyfa málinu með því að tala við sína nánustu og hafi hringt í S, eiginkonu ákærða, til að ræða við hana, en nefndi ekki atburðinn við hana. Hafi hún reynt að bægja þessu frá sér, en að lokum séð, að það gengi ekki, og ákveð- ið að kæra atburðinn. Lýsti hún líkamlegu ástandi sínu m. a. með því, að hún hefði ekki haft stjórn á þvagláti fyrst eftir atburðinn. Ákærði var yfirheyrður að morgni 20. febrúar. Er bókað þar í byrjun, eft- ir að sakarefnið er kynnt: „Mætti kveðst þverneita að hafa framið þann verknað, sem hann er kærður fyrir.“ Síðan lýsir hann atburðarás um kvöld- ið og kemur að því, að kona hans er farin að sofa, en hann kveðst ákveða að fara yfir til X og sækja skóna og frakkann. Spurður um, hvernig hann hafi vitað, að X væri komin heim, kvað hann sér hafa fundist á henni, að hún yrði enga stund að sækja lykla, og er hann fór, hafi verið liðnar 20 — 30 mínútur, frá því að hún fór að sækja lyklana. Síðan segir í skýrslunni, að hann hafi farið inn til hennar, staldrað við í um 15 mínútur og farið svo aft- ur, en ekki tekið með sér skóna og frakkann, þar sem hún hafi sagt fötin vera til þerris. Hann neitar því í skýrslunni, að eitthvað kynferðislegt hafi verið milli þeirra. Í lok skýrslunnar, eftir að ákærði hafði lesið hana yfir, er skráð athugasemd hans um, að hann muni nú, að hann hafi hringt í X, áður en hann fór yfir til hennar. Hafi lítið farið á milli þeirra í símanum, en hún bara sagt: „Allt í lagi“, — er hann kvaðst ætla að sækja fötin. Ákærði var vistaður í fangageymslu þennan dag, en var tekinn til skýrslu- töku að nýju undir kvöld. Var þar borinn undir hann framburður X. Neitar hann þar, að nokkuð hafi gerst á milli þeirra, og segir, að til engra átaka 1016 hafi komið. Hafi ekkert gerst í líkingu við það, er X haldi fram, og ítrekar framburð sinn frá því um morguninn. Eiginkona ákærða gaf vitnaskýrslu hjá lögreglu 20. febrúar sl., sem hún staðfesti fyrir dóminum. Var hún innt eftir því, hvort hún hefði vitað til þess, að eitthvert kynferðislegt samband hefði verið milli eiginmanns henn- ar og X. Svaraði hún því til, að þegar hún hugsi betur út í þetta, þá hafi í þau skipti, sem hún hafi orðið afbrýðisöm vegna einhverra gerða Eggerts, það verið út af X. Hafi sér stundum fundist sem samskipti þeirra hafi verið of náin, þó að hún hafi ekki haft neina vissu fyrir því, að neitt kynferðislegt samband hafi verið á milli þeirra. X og vitni skýra frá því, að hún hafi dottið tvisvar þetta kvöld. Annað sinnið virðist sem hún hafi hrasað og borið hendur fyrir sig á bifreið, en síð- ar fallið fram fyrir sig og borið höndina fyrir sig. Vitni merktu ekki, að hún hefði meiðst sérstaklega. Blóðblettur á bol X var rannsakaður. Í álitsgerð Gunnlaugs Geirssonar prófessors, dags. 3. júní sl., segir, að blóðið samræmist því að vera úr ákærða, og séu líkurnar fyrir því geysisterkar. Við yfirheyrslu 20. febrúar var ákærði krafinn um þau föt, er hann hefði verið í um nóttina. Var honum ekið að heimili hans, og afhenti hann þar bláa skyrtu, hálsbindi, buxur og jakka. Daginn eftir komst lögreglan á snoð- ir um, að ákærði hefði verið í grænni peysu, er hann fór heim til X. Reyndi lögreglan þá að ná í peysuna, en ákærði afhenti hana á lögreglustöðinni í Keflavík sama dag. X leitaði á neyðarmóttöku Sjúkrahúss Reykjavíkur. Er skráð, að hún hafi komið þangað miðvikudaginn 19. febrúar klukkan 16.30. Frásögn hennar er handskrifuð, og er hún mjög í samræmi við skýrslu, er hún hafði gefið hjá lögreglu og gaf síðan fyrir dómi við aðalmeðferð málsins. Í niðurstöðum læknis, Jóhönnu Jónasdóttur, segir: „Sjúkl. kemur 34 sólhr. eftir árás. Er föl og þreytuleg, líður greinilega illa bæði á líkama og sál, er svipbrigðalaus og rær sér órólega á stólnum, meðan á samtali stendur. Segir vel frá aðdraganda og árás. Eymsli í brjóstvöðvum og lærisvöðvum, og kemur það vel saman við lýsingu á atburðinum. Í áflog- um, sem urðu, rak konan hnéð í andlit mannsins, svo að úr blæddi, og var blóðblettur á náttbol konunnar, sem lögreglan hefur fengið. ...“ Jóhanna Jónasdóttir gaf skýrslu við aðalmeðferð málsins. Taldi hún ótví- rætt, að mjúkáverkar hefðu verið við skoðun. Slíkt væri ekki hægt að gera sér upp við skoðun læknis. Staðfesti hún, að áverkarnir kæmu vel saman við lýsingu hennar á atburðum, en taldi ósennilegt, að þeir stöfuðu af því, að hún hefði dottið og borið höndina fyrir sig. 1017 Af neyðarmóttökunni var X vísað til Ragnheiðar Indriðadóttur sálfræð- ings. Í bréfi til sýslumannsins í Keflavík lýsir hún ástandi X m. a. svo: „.. Líðan X eftir þennan atburð var bágborin. Hún treysti sér ekki til vinnu og var „lurkum lamin á sál og líkama“ að eigin sögn. Hún missti matarlyst og svaf órólega. Hún hafði tilhneigingu til að einangra sig og átti erfitt með að fara út á meðal fólks. Henni fannst hún ekki ráða við daglegt líf sitt. X býr ein með fimm ára syni sínum og treysti sér illa til að sinna honum fyrstu vikuna eftir atburðinn. Hún kom honum því fyrir hjá systur sinni. Þetta ástand vanmáttar og tilfinningalegs ójafnvægis varaði í u. þ. b. tvo mánuði eftir áfallið. X hefur komið til mín í átta viðtöl eftir þennan atburð og hefur náð nokkuð vel að vinna með og ná tökum á daglegu lífi sínu að nýju. En ég tel nokkuð ljóst, að þetta áfall hefur haft djúpstæð áhrif á tilfinningalega líðan hennar. Í viðtölunum kemur X mér fyrir sjónir sem vel rökhugsandi ein- staklingur og í ágætum tengslum við tilfinningalega líðan sína.“ Ragnheiður Indriðadóttir kom fyrir dóm, og staðfesti hún þessa frásögn sína. Skýrslur ákærða og vitna fyrir dómi voru hljóðritaðar. Við athugun kom í ljós, að upptaka á kafla úr framburði X hafði misfarist. Dómarar töldu ekki tilefni til, að frekari skýrslur yrðu teknar, þar sem stutt var liðið frá aðal- meðferð og þeir töldu sig hafa skýra mynd af framburði hennar. Niðurstaða. Framburður ákærða hefur breyst nokkuð, frá því að hann gaf fyrst skýrslu hjá lögreglu. Þá hélt hann því fram, að ekkert kynferðislegt sam- band hefði verið með sér og X, er hann fór til hennar, að eigin sögn til að sækja föt þau, er hún fékk að láni. Við skýrslugjöf fyrir dómi benti hann á, að hann hefði ekki óskað eftir að hafa lögmann viðstaddan yfirheyrsluna, þar sem hann hefði ekki talið málið alvarlegt, en síðar gert sér grein fyrir því og þá ákveðið að segja ekki neitt. Þessi skýring á breyttum framburði er ekki trúverðug. Frumskýrslur hans hjá lögreglu bera ekki með sér annað en hann hafi gefið skýrslu af fúsum og frjálsum vilja og svarað öllum spurningum. Þá er ekki sennileg skýring hans á því, að blætt hafi úr vör hans af völdum ísmola, er hann hafi brutt. Skýring hans á því, hvernig blóð hans komst í bol X, kom ekki fram hjá honum fyrr en við aðalmeðferð málsins, löngu eftir að hann hafði tækifæri til að kynna sér gögn þess, þ. á m. niðurstöðu DNA-rannsóknar, sem sýndi, að blóðið á bol X var úr honum komið. Þessi skýring kom ekki fram í skýrslu ákærða hjá lögreglu 14. mars. Þá er þessi skýring hans ekki sannfær- 1018 andi. Sagði ákærði fyrir dóminum, að hann hefði smellt kossi á náttbol X, ofan við maga og neðan við brjóst. Þeir blóðblettir á bolnum, sem reyndust stafa frá ákærða, voru á tveimur svæðum, annars vegar u. þ. b. sex sentí- metra langt og u. þ. b. eins sentímetra breitt svæði nálægt brjósthæð og auk þess þrír litlir blettir á tveggja sentímetra löngu svæði við hálsmál. Framburður X hefur verið staðfastur. Er skýrsla hennar fyrir dómi óbreytt frá skýrslu, er hún gaf hjá lögreglu 19. febrúar, en aðrar skýrslur voru ekki teknar af henni. Þá eru skýrslurnar í samræmi við frásögn, sem skráð er eftir henni á neyðarmóttöku Sjúkrahúss Reykjavíkur 19. febrúar. Fyrir dómi kom þó fram sú viðbót við fyrri skýrslu, að hún hefði, eftir að hún hafði komið ákærða af sér, látið líta svo út sem hún væri að fróa sér og með því vonast til að fá ákærða til að hætta atlögum sínum. Í frumskýrslu X 19. febrúar lýsir hún því, að hún hafi rekið annan fótinn í andlit ákærða, er hann þjarmaði að henni í rúminu, og hafi blætt úr. Við yfirheyrslu hjá lögreglu 14. mars var ákærða skýrt frá blóðbletti á bol X og þeim framburði hennar, að blóðið væri sennilega úr honum komið. Er því næst bókað eftir honum: „... að ef þetta blóð sé úr sér, hafi það líklegast komið úr örlitlu sári á vör sér. Kveðst hann ekki vera viss, hvernig á þessu sári stóð, en allt umrætt kvöld hafi hann verið að sleikja á sér vörina og þetta sár“. Síðan er í yfirheyrslunni bókaður hinn breytti framburður ákærða, er áður greinir. Skýring ákærða á erindi sínu til X er ekki trúverðug. Læknir hefur staðfest mjúkáverka á X og lýst því áliti sínu, að þeir hafi sennilega ekki komið til við fall, en geti komið heim og saman við lýsingu hennar á atlögu ákærða. Ákærði afhenti ekki peysu, er hann hafði verið í, þó að honum hefði ver- ið skýrt rækilega frá því, hvert kæruefnið væri, og hefði verið yfirheyrður tvisvar um það. Gat hann ekki verið í vafa um, að rannsaka ætti þau föt, er hann var í, þegar hann heimsótti X. Við rannsókn á fötum þeim, sem ákærði afhenti lögreglu sjálfviljugur og eftir að lögregla hafði gengið eftir, að yrðu afhent, kom í ljós, að tölufesting á blárri skyrtu var rifin frá, og sat hnappur eftir í hnappagati, en gat var á skyrtunni eftir festinguna á móts við kragahornið. Þykir þetta benda til þess, að hnappurinn hafi verið rifinn frá, síðast er skyrtan var notuð. Í peysu þeirri, sem afhent var eftir ábendingu kæranda, vantaði þriðja efsta hnapp, og auk þess var efsti hnappurinn brotinn. Geta þessi atriði hvort fyrir sig samræmst því, að ákærði hafi lent í átökum í þessum fatnaði. X kærði ekki atburðinn strax. Vísaði hún til þess, að hún og S, eiginkona ákærða, hefðu verið kunningjar mörg ár, og því hefði hún ekki verið viss 1019 um, hvað hún ætti að gera. Síðan hafi hún séð, að ekki dygði að byrgja þennan atburð innra með sér, án þess að S vissi nokkuð. Hafi hún því ákveðið að kæra. Má telja þessar skýringar hennar sennilegar, svo að dráttur á kæru verður ekki talinn draga úr sönnunargildi framburðar henn- ar. Lýsingar læknis og sálfræðings á ástandi X, sem raktar eru í málavaxta- lýsingu og ekki þykir ástæða til að vefengja, ásamt mati þeirra á viðbrögð- um hennar þykja taka af öll tvímæli um, að hún hafi orðið fyrir áfalli. Þegar framangreind atriði eru virt í heild, má sjá, að gegn breyttum fram- burði ákærða stendur staðfastur framburður kæranda. Sýnilegir áverkar eru ekki staðfestir á kæranda, en mjúkáverka þá, sem lýst er í framburði læknisins, verður að telja sannaða. Öll sönnunargögn og atvik styðja fram- burð kæranda svo glögglega, að hann verður vart dreginn í efa. Þá má telja, að fram séu komin öll þau sönnunargögn, sem unnt var að afla. Verður tal- ið, að fram sé komin nægileg sönnun fyrir því, að ákærði hafi með ofbeldi þvingað X til holdlegs samræðis að morgni 16. febrúar sl. á heimili hennar í Keflavík. Er þetta brot hans réttilega heimfært í ákæru til 194. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 2. gr. laga nr. 40/1992. Við ákvörðun refsingar ber að líta til dómvenju í málum, þar sem sakfellt er fyrir brot gegn 194. gr. almennra hegningarlaga. Ekki er unnt að líta sér- staklega til staðhæfinga um, að ákærði hafi löngum áður áreitt brotaþola, en ekki er ákært í þessu máli fyrir annað brot en að framan greinir. Ákærði hefur áður sætt sektum vegna umferðarlagabrota, og skipta þær refsingar ekki máli hér. Refsing ákærða ákveðst fangelsi 15 mánuði. Miskabótakrafa X styðst við 26. gr. laga nr. 50/1993. Verða bætur til hennar ákveðnar 400.000 kr. Skal sú fjárhæð bera vexti, svo sem í dómsorði greinir, frá því að dómur þessi er kveðinn upp. Til viðbótar ber að ákveða greiðslu kostnaðar af gerð og sókn kröfunnar, 75.000 kr., en þá hefur verið tekið tillit til virðisaukaskatts. Sakarkostnað ber ákærða að greiða. Ákveðst þóknun verjanda hans 85.000 kr., en saksóknarlaun 50.000 kr. Dóm þennan kveða upp Jón Finnbjörnsson, settur héraðsdómari, og hér- aðsdómararnir Gunnar Aðalsteinsson og Sveinn Sigurkarlsson. Dómur er fjölskipaður skv. 1. mgr. 5. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, sbr. 1. gr. laga nr. 37/1994. Einn dómaranna, Gunnar Aðalsteinsson, ályktar þó sem hér segir: Ákærði neitaði í fyrstu að hafa átt samræði við kæranda, en breytti þeim framburði síðar hjá lögreglu. Þessi fyrstu viðbrögð ákærða hjá lögreglu við alvarlegri kæru, en hann er giftur og þriggja barna faðir, þykja ekki skipta 1020 máli, þegar framburður hans hér fyrir dómi er metinn. Blóðblettir í fötum kæranda þykja ekki heldur hafa úrslitaáhrif á sönnunarmatið, en fyrir dómi gaf ákærði nokkra skýringu á þeim. Hvorki rannsókn á vettvangi né rann- sókn á klæðnaði kæranda benti til þess, að átök hefðu farið fram. Við læknisskoðun á ákærða og kæranda komu ekki í ljós neinir sýnilegir áverk- ar, hvorki mar, rispur né bólgur. Engin sýnileg sönnunargögn þykja með ótvíræðum hætti benda til sektar ákærða. Samkvæmt framansögðu yrði sak- felling að byggjast svo til einvörðungu á framburði kæranda. Þegar þetta er virt og aðstæður allar í heild, þykir mér varhugavert að telja nægilegar sannanir fram komnar fyrir sekt ákærða. Ég tel því, að sýkna eigi hann með vísan til 46. gr. laga nr. 19/1991, vísa bótakröfu frá dómi og dæma ríkissjóð til greiðslu sakarkostnaðar. Dómsorð: Ákærði, Eggert Karvelsson, sæti fangelsi 15 mánuði. Ákærði greiði X 400.000 kr. í miskabætur með dráttarvöxtum frá 29. október 1997 til greiðsludags og 75.000 kr. í málskostnað. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þ. á m. 50.000 kr. í saksóknar- laun til ríkissjóðs og 85.000 kr. í málsvarnarlaun verjanda síns, Arnar Clausen hrl. 1021 Fimmtudaginn 12. mars 1998. Nr. 502/1997. — Ákæruvaldið (Ragnheiður Harðardóttir, settur saksóknari) gegn Ottó Svani Markússyni (Tómas Jónsson hrl.) Líkamsárás. Neyðarvörn. Skaðabætur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og jafnframt af hálfu ákæruvalds með stefnu 10. desember 1997. Ákæruvaldið krefst þess, að refsing ákærða verði þyngd og ákvæði héraðsdóms um skaðabætur staðfest. Ákærði krefst aðallega sýknu, til vara frávísunar máls frá héraðs- dómi, en ella ómerkingar og heimvísunar eða að sér verði ekki gerð sérstök refsing eða hún verði felld niður. I. Krafa ákærða um frávísun málsins frá héraðsdómi er ekki studd neinum rökum, sem hald er í. Verður hún því ekki tekin til greina. I. Í lögregluskýrslu 11. janúar 1997 kemur fram, að fjórir lögreglu- menn hafi verið kallaðir kl. 3.24 að veitingahúsinu Næturgalanum í Kópavogi vegna handalögmála. Hafi þar verið ákærði, er sýndi sár á fótlegg, sem blæddi úr, og Sigurþór Jónsson með skurð milli augna, og hafi nef hans virst brotið. Ákærði hafi sagt. að einhver hafi sparkað í legginn á sér. Einnig hafi ákærði sagt, að hann myndi ekki, hvort hann hefði „skallað framan í Sigurþór“. Í skýrslunni seg- ir enn fremur, að Halldór Jóhannsson og Pálmi Jónsson hafi borið, að þeir hafi séð ákærða skalla framan í Sigurþór. Fram er komið, að Halldór og Sigurþór eru systrasynir og Pálmi bróðir Sigurþórs. Sigurþór Jónsson kom á lögreglustöðina í Kópavogi 16. janúar 1997, bar fram kæru á hendur ákærða og kvað hann hafa skallað sig fyrirvaralaust. 1022 Ákærði gaf skýrslu hjá lögreglu 4. febrúar 1997. Þar kvaðst hann í umrætt sinn hafa verið að rífast við tvo menn í veitingahúsinu. Hafi Sigurþór þá komið að og verið með mikil læti, skæting og yfirgang. Síðan hafi Sigurþór rifið í sig, áflog hafist og hann hlotið við þau sár á fótlegg. Ákærði kvaðst ekki kannast við að hafa skallað Sigurþór, en vel geti verið, að hann hefði „kýlt“ hann, þar sem hann hefði verið að verja sjálfan sig. Sama dag bar Halldór Jóhannsson fyrir lögreglu, að ákærði hefði fyrirvaralaust skallað Sigurþór. Halldór tók sérstaklega fram, að undanfari þess hafi ekki verið handalögmál Sigurþórs og ákærða, heldur þras á milli manna. Framburður Pálma Jónssonar um þetta í lögregluskýrslu 26. mars 1997 er á sama veg og framburður Hall- dórs. Þeir hafa báðir fyrir dómi staðfest framburð sinn fyrir lög- reglu. Lögregla virðist ekki hafa yfirheyrt aðra menn um málsatvik, en Sveins Ragnars Jónssonar er getið sem vitnis í fyrstu skýrslu hennar 11. janúar 1997. Frekari skýrslur voru síðan gefnar við aðalmeðferð málsins 28. október 1997. Í héraðsdómi er lýst framburði ákærða og vitna fyrir dómi. Auk þeirra, sem gáfu skýrslu fyrir lögreglu, voru þrjú vitni yfirheyrð fyrir dómi, Sveinn Ragnar Jónsson, sem kvaðst vera góður vinur ákærða, Elín Björg Haraldsdóttir, eiginkona Sveins, og Steinþór Benedikts- son. Hinn síðastnefndi var ekki sjónarvottur að því, er Sigurþór hlaut áverka þá, sem ákært er fyrir í málinu. Elín kvaðst ekki hafa séð, hvernig Sigurþór meiddist. Af skýrslu áðurnefnds Sveins verður ráðið, að þegar Sigurþór slasaðist, hafi Sveinn ekki séð greinilega, hvað ákærða og Sigurþóri fór á milli, vegna þess að Sveinn var þá í átökum við Steinþór Bene- diktsson. Sveinn skýrir svo frá, að hann hafi verið að reyna að halda Steinþóri, en á meðan hafi „hitt“ gerst. Þetta hafi allt gengið mjög fljótt. Sigurþór hafi sparkað í ákærða og ákærði þá hnigið niður. Steinþór segir, að síðan hafi sér fundist ákærði hafa skollið upp undir Sigurþór einhvern veginn, þegar hann reis upp. Fyrir dómi ítrekaði ákærði framburð sinn fyrir lögreglu þess efn- is, að Sigurþór hefði sparkað í sig. Ákærði kvaðst þá hafa beygt sig niður, „og svo rauk ég upp og í hann“. Sagðist ákærði telja líklegast, 1023 að Sigurþór hefði slasast, þegar ákærði rauk í hann, og að þeir hafi skollið saman. Ill. Í ljósi þess, sem að framan er rakið, verður ekki fallist á kröfu ákærða um ómerkingu héraðsdóms, sem reist er á ákvæði 5. mgr. 159. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, sbr. 19. gr. laga nr. 37/1994. Með vísun til lýsingar ákærða á atvikum og framburðar vitnanna Sigurþórs, Halldórs og Pálma verður staðfest niðurstaða héraðs- dómara um, að sannað sé, að ákærði hafi af ásetningi ráðist á Sigur- þór með þeim afleiðingum, að hann hlaut þá áverka, sem greindir eru í ákæru. Er því brot ákærða í héraðsdómi réttilega talið varða við 1. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. IV. Ákærði ber fyrir sig, að verknaður sinn sé refsilaus vegna þess, að hann hafi unnið hann af neyðarvörn, sbr. 12. gr. almennra hegn- ingarlaga. Eins og fyrr greinir, segir í skýrslu lögreglu, sem kom á vettvang, skömmu eftir að atvik málsins gerðust, að ákærði hafi skýrt svo frá, að einhver hafi sparkað í sig. Hafi ákærði sýnt lögreglu sár á hægri fótlegg, sem blæddi úr. Sárinu er ekki lýst nánar. Ákærði lét ekki skoða sárið frekar og kvaðst í skýrslu fyrir dómi hafa búið um það heima. Verður að leggja þetta til grundvallar um umfang áverka ákærða. Í lögregluskýrslu 4. febrúar 1997 sagðist ákærði hafa hlotið sár á fótlegg í átökum við Sigurþór. Framburður hans fyrir dómi um orsök þess er ákveðnari. Þar segir hann, að Sigurþór hafi sparkað í sig. Er þessi framburður ákærða einungis studdur skýrslu eins vitnis, sem gat verið í aðstöðu til að sjá greinilega, hvað gerðist, Elínar Har- aldsdóttur. Sigurþór neitar því að hafa sparkað í ákærða. Fyrrnefndur Halldór, sem var nærstaddur, sagði um sparkið, að sér fyndist „það ekki geta gerst“. Pálmi, bróðir Sigurþórs, kvað það ekki hafa getað farið fram hjá sér, ef Sigurþór hefði sparkað í ákærða. Þegar litið er til þess, sem nú var rakið, telst ekki nægilega sannað, að Sigurþór hafi sparkað í ákærða eða valdið honum umræddum meiðslum. Í héraðsdómi er lýst átökum ákærða við fyrrgreint vitni, Steinþór Benediktsson, og aðdraganda átaka ákærða og vitnisins Sigurþórs. 1024 Eru engin marktæk rök komin fram, sem styðja þá málsástæðu ákærða, að skilyrði hafi verið til þess, að hann beitti neyðarvörn gegn Sigurþóri, sbr. 1. mgr. 12. gr. almennra hegningarlaga. Af sömu ástæðum verður ekki heldur beitt ákvæði 2. mgr. sömu greinar eða 1. tölulið 1. mgr., sbr. 2. mgr. 74. gr. laganna. V. Refsing ákærða er hæfilega ákveðin í héraðsdómi. Í hinum áfrýjaða dómi er lýst skaðabótakröfu Sigurþórs Jónsson- ar á hendur ákærða. Niðurstaða héraðsdóms um kröfur um bætur fyrir tímabundið atvinnutjón, þjáningar, sbr. 3. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993, og miska samkvæmt 26. gr. sömu laga eru ekki til endur- skoðunar fyrir Hæstarétti. Með vísun til forsendna héraðsdóms verður staðfest niðurstaða hans um, að ákærða beri að greiða Sigurþóri 7.483 krónur í bætur fyr- ir útlagðan kostnað. Þá þykir hæfilegt, að ákærði greiði honum 6.000 krónur vegna lögmannsaðstoðar, sbr. 4. mgr. 172. gr. laga nr. 19/1991. Ákvæði héraðsdóms um upphafstíma dráttarvaxta er staðfest. Ákvæði hins áfrýjaða dóms um sakarkostnað verða staðfest. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, svo sem greinir Í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um annað en skaðabætur. Ákærði, Ottó Svanur Markússon, greiði Sigurþóri Jónssyni 13.483 krónur ásamt dráttarvöxtum eftir Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 10. júlí 1997 til greiðsludags. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 30.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Tómasar Jónssonar hæstaréttarlögmanns, 30.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 14. nóvember 1997. Ríkissaksóknari gaf út ákæru í máli þessu 2. september sl., og var málið höfðað með birtingu hennar fyrir ákærða 9. september. Málið var þingfest 25. september og tekið til dóms að lokinni aðalmeðferð 28. október sl. Ákærður er Ottó Svanur Markússon, kt. 050363-7599, Lyngbrekku 9, 1025 Kópavogi, „fyrir líkamsárás með því að hafa aðfaranótt laugardags 11. janúar 1997 í veitingastaðnum Næturgalanum, Smiðjuvegi 14, Kópavogi, skallað Sigurþór Jónsson í andlit með þeim afleiðingum að Sigurþór nef- brotnaði, hlaut 1-2 cm langan skurð ofan við nefrót og glóðarauga báðum megin og þurfti að gangast undir aðgerð á Sjúkrahúsi Reykjavíkur. Telst þetta varða við 1. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 11. gr. laga nr. 20/1981. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar. Anna Jóhannsdóttir héraðsdómslögmaður gerir þær kröfur í málinu fyrir hönd Sigurþórs Jónssonar, kt. 070159-4139, Engihjalla 3, Kópavogi, að ákærði verði dæmdur til að greiða honum samtals 237.669 kr. í skaðabætur og lögmannskostnað auk vaxta samkvæmt ákvæðum 16. gr. skaðabótalaga frá tjónsdegi, en dráttarvaxta samkvæmt 15. gr. vaxtalaga“. Verjandi ákærða krafðist þess og aðallega, að ákærði yrði sýknaður af öllum kröfum ákæruvalds, en til vara, að ákærða yrði ekki gerð sérstök refsing, og til þrautavara, að ákvörðun um refsingu eða fullnustu hennar yrði frestað skilorðsbundið. Verjandi krafðist og frávísunar skaðabótakröfu Sigurþórs Jónssonar, en til vara sýknu. Í öllum tilvikum krafðist verjandi þess, að málskostnaður yrði felldur á ríkissjóð. Loks krafðist hann máls- varnarlauna að mati réttarins. Í frumskýrslu lögreglu, sem tímasett er laugardaginn 11. janúar 1997 kl. 3.24, segir, að lögreglumenn hafi verið sendir á veitingastaðinn Næturgal- ann við Smiðjuveg í Kópavogi vegna áfloga. Orðrétt segir: „Innandyra, við barinn, mátti sjá mikið blóð á gólfi. Innan við borðið var Sigurþór með klút fyrir andliti. Nokkrir menn stóðu framan við barborðið og bentu á Ottó og sögðu hann hafa átt upptökin og einnig, að hann hefði skallað í andlit Sig- urþórs. Sigurþór var með lóðréttan skurð á milli augnanna og nefið virtist brotið. Ottó kvaðst ekki muna, hvort hann hefði skallað framan í Sigurþór. Ottó kvað einhvern hafa sparkað í legginn á sér, hann sýndi sár á hægri fót- legg, sem blæddi úr. Hann kvaðst ekki geta trúað því, að hann hefði haft eitthvað í þessa ruma að gera, hann, þetta „kústskaft“. Ottó var færður á lögreglustöðina í lögreglubifreiðinni DT-287, sem einnig var komin á vett- vang. Eftir viðtal var Ottó frjáls ferða sinna. Sigurþór var fluttur á slysa- deild Sjúkrahúss Reykjavíkur til skoðunar.“ Áverkavottorð Þórarins Arnar Sævarssonar, deildarlæknis á Sjúkrahúsi Reykjavíkur, dags. 6. 7. 1997, liggur frammi í málinu. Þar segir, að 11. jan- úar 1997 kl. 3.45 hafi Sigurþór Jónsson komið á slysadeild Sjúkrahúss Reykjavíkur. Hafi skoðun læknis leitt í ljós 1-2 cm langan skurð ofan við nefrót, og því hafi verið lýst, að nef hafi verið bólgið og sveigt til vinstri. 33 Hæstaréttardómar 11 1026 Skurður hafi verið saumaður og Sigurþór farið heim að því loknu. Hinn 14. sama mánaðar hafi Sigurþór komið á göngudeild „HNE“ (háls-, nef- og eyrnadeildar), og hafi þá sést við skoðun glóðaraugu báðum megin og inn- kýlt nefbrot hægra megin. Einnig hafi verið talsverð skekkja á miðsnesi, en hún hafi ekki verið nýtilkomin skv. sögu sjúklings. Þann dag hafi verið gerð aðgerð á nefbrotinu, og hafi fengist góð lega á broti. Sjúklingurinn hafi síð- an verið settur á biðlista fyrir lagfæringu á miðsnesi. Hún hafi verið gerð 8. apríl 1997. Hafi sjúklingurinn tvívegis komið í eftirlit síðan. Nef líti vel út, miðsnes sé beint og sjúklingur andi auðveldlega um báðar nasir. Engin sér- stök vandamál séu, og teljist því sjúklingur útskrifaður til eftirlits á göngu- deild háls-, nef- og eyrnadeildar Sjúkrahúss Reykjavíkur eftir þörfum. Ákærði, Ottó Svanur, gaf skýrslu fyrir lögreglu og dómi. Hinn 4. febrúar 1997 gaf hann skýrslu fyrir lögreglunni í Kópavogi. Hún er stutt. Þar kemur þetta fram: Hann kvaðst kannast við málið. Hann hefði verið þarna (á Næturgalanum) ásamt eiginkonu sinni og kunningjahjónum. Hann og kunningi hans, Sveinn Ragnar Jónsson, hefðu lent í einhverjum deilum við tvo menn inni á staðnum. Þetta hefði verið rétt um lokun, og kvaðst ákærði hafa verið mikið drukkinn. Hann kvaðst hafa verið að rífast við „áður- nefnda tvo menn“ (ekki er ljóst af skýrslunni, hverjir þeir voru), og hefði þá þriðji maðurinn komið að til að sækja þá. Hann hefði verið með mikil læti, skæting og yfirgang. Ákærði sagði, að þessi maður hefði síðan rifið í sig (ákærða), og þannig hefðu áflogin byrjað. Þau hefðu staðið smástund, og kvaðst ákærði hafa hlotið sár á fótlegg við þau. Hann kannaðist ekki við að hafa skallað þann mann, sem hann átti í átökum við. Vel gæti verið, að hann hefði kýlt manninn, þar sem hann hefði verið að verja sjálfan sig. Ákærði kvaðst ekki vita nákvæmlega, hve margir þeir voru, sem hann slóst við, en sagði, að þeir hefðu a. m. k. verið tveir á tímabili. Hann sagði, að lögreglan hefði komið fljótt á staðinn og hann þá gefið sig á tal við lög- reglumennina. Hann hefði síðan verið fluttur á lögreglustöðina til viðtals og honum síðan ekið heim til sín. Í skýrslu sinni fyrir dómi kannaðist ákærði við að hafa lent í líkamlegum átökum á umræddum stað og tíma. Kvaðst hann hafa staðið við endann á barnum ásamt fleiri mönnum, þ. á m. manni að nafni Steinþór. Átökin hefðu byrjað þannig, að Steinþór hefði rifið í ákærða án nokkurs tilefnis. Ákærði kvaðst hafa tekið aðeins á móti honum, en þá hefði Sveinn Ragnar komið og dregið Steinþór til baka. Sveinn hefði tekið Steinþór hálstaki og „bakkað“ með hann þannig inn að eldhússdyrum. Ákærði sagðist hafa geng- ið að Steinþóri, bent á hann og sagt: „Snertu mig ekki!“ Hefði Sigurþór Jónsson þá komið aðvífandi með miklum látum og sparkað í ákærða, sköfl- 1027 unginn. Á kærði sagðist hafa beygt sig niður, en Sigurþór hefði haldið áfram „barsmíðunum“. Þá hefði ákærði rokið „upp og í hann“. Eftir það hefði sér (ákærða) verið skellt í gólfið af tveimur öðrum mönnum, og við það kvaðst hann hafa róast. Síðan hefði hann beðið eftir lögreglunni, og þegar hún kom, hefði hann farið með henni og gefið skýrslu. Ákærði sagði, að eftir að lætin voru um garð gengin, hefði sér orðið kunnugt, að Sigurþór hefði slas- ast í átökum við sig. Hann hefði hins vegar ekki vitað af því, þegar það gerðist. Hann var þá spurður, hvort hann vissi, hvernig Sigurþór slasaðist. Ákærði svaraði, að hann teldi líklegast. að það hefði gerst, þegar hann rauk í hann, þá hefðu þeir skollið saman. Ákærði ítrekaði, að Sigurþór hefði komið að sér með miklu offorsi og látum og sparkað í sig. Ákærði hefði beygt sig niður, en svo „rokið upp á móti manninum“. Aðspurður lýsti hann þessu ekki nánar. Ákærði kvaðst muna þessa atburði ágætlega. Hann hefði að vísu verið drukkinn, en myndi þó vel alla atburðarás. Sigurþór Jónsson gaf skýrslu fyrir lögreglu og dómi. Hinn 16. janúar 1997 gaf hann skýrslu fyrir lögreglunni í Kópavogi. Þar er þetta eftir honum haft: „Ég og fimm ættingjar mínir fórum í Næturgalann í umrætt sinn. Við vorum allir eitthvað undir áhrifum áfengis. Við komum rétt undir lokun og ætluð- um að staldra stutt við. Við vorum nokkrir komnir út af Næturgalanum og búið að loka staðn- um, þegar ég varð var við, að einhverja vantaði í hópinn. Ég fór aftur inn í húsið til að sjá, hvort hinir væru ekki að koma. Ég sá, hvar Steinþór Bene- diktsson stóð við barborðið. Hann stóð mitt á milli tveggja manna, var brosandi, en þó fannst mér eins og hann væri að sætta þessa aðila. Ég gekk til hans og sagði honum, að við værum að fara. Bróðir minn var þarna einn- ig, og gaf ég mig á tal við hann augnablik. Þá allt í einu sá ég, að búið var að taka Steinþór svokölluðu hálstaki. Í þann mund komu að menn, og stukku þeir á Steinþór og þann, sem hélt honum hálstaki (kærða). Fálmaði Steinþór út í loftið og rétti fram gleraugu sín. Tók bróðir minn við gleraugunum, en ég skipti mér ekkert frekar af málinu. Steinþór var færður inn í eldhúsið af þeim, sem stokkið hafði á hann. Ég hélt, að sá væri dyravörður, en sá seinna, að hann var vinur kærða. Kærði gekk á eftir þeim að eldhúsinu, og gat ég ekki betur séð en kærði sparkaði til Steinþórs. Ég fór þá á móti kærða, og stóðum við í dyragættinni við eld- hússdyrnar. Þeir Steinþór höfðu þá fallið inn á eldhússgólfið og lágu þar í gólfinu. Veitti Steinþór enga mótspyrnu, og virtist allt vera í lagi hjá þeim. Ég fann að við kærða fyrir að vera að veitast að Steinþóri, sagði enga 1028 ástæðu til að vera með þessi læti. Má vera, að ég hafi verið hvass við hann, en ég gerði ekkert annað en tala. En þá reif kærði í mig og spurði, hvað ég væri að derra mig. Við þrefuðum eitthvað, og endaði það með því, að kærði spurði, hvað ég vildi. Ég hristi höfuðið og ætlaði að ganga í burtu. Ég man, að ég var mjög undrandi. Það var ekki hægt að tala við kærða, og virtist mér sem hann væri að leita að illindum. Þá allt í einu og fyrirvaralaust skallaði kærði mig í andlitið. Höggið hafn- aði á milli augnanna og niður eftir nefi. Ég greip fyrir andlitið og fann, að ég var alblóðugur. Ég sá stjörnur, en missti ekki meðvitund. Lögreglan kom síðan, að ég tel, fljótlega á vettvang og handtók kærða. Við læknisskoðun kom í ljós, að ég var nefbrotinn, og þurfti að sauma tvö spor á milli augnanna. Ég er einnig með glóðarauga á báðum augum.“ Í skýrslu sinni fyrir dómi bar vitnið Sigurþór mjög á sama veg. Hann sagði, að hann og félagar sínir hefðu allir verið komnir út af veitingastaðn- um, þegar þeir hefðu tekið eftir því, að Steinþór Benediktsson vantaði í hópinn. Hann og Pálmi, bróðir sinn, hefðu þá farið inn að sækja Steinþór. Hefði Steinþór staðið við barinn og vitninu virst sem hann hefði verið að skilja menn þar. Allt hefði annars virst vera í lagi, Steinþór verið brosandi og vitninu virst engin vandamál vera í gangi. Skyndilega hefði ákærði gripið Steinþór hálstaki, og hefði hann þá rétt Pálma gleraugu sín. Einhverjir hefðu aðskilið þá mjög fljótt og Steinþór hefði verið dreginn inn í eldhús. Vitnið kvaðst hafa haldið, að sá, sem það gerði, væri dyravörður, og hann ekki haft neinar áhyggjur af Steinþóri. Ákærði hefði þá sloppið frá sínum mönnum, stokkið til og lamið og sparkað til Steinþórs, þar sem honum hefði verið haldið. Vitnið kvaðst þá hafa stokkið á milli og haft á orði, að ekki væri við hæfi að berja menn, sem væri haldið. Hefðu menn þá farið að munnhöggvast, og þá fyrirvaralaust hefði ákærði skallað vitnið í andlit. Þegar hann jafnaði sig eftir höggið, hefði hann séð, að ákærða var haldið á gólfinu. Blóð hefði fossað úr andliti sér, og kvaðst hann hafa verið vankað- ur. Lögreglan hefði flutt sig á sjúkrahús, og þar hefði hann verið saumaður og auk þess gert að nefbrotinu. Vitnið kvaðst aldrei hafa lagt hendur á ákærða og að framburður ákærða um, að vitnið hefði sparkað í hann, væri rangur. Hann hefði aldrei sparkað, en kvaðst eflaust hafa verið frekar hvassyrtur. Með öðrum vitnum, sem komu fyrir dóm í máli þessu, skiptir í tvö horn. Annars vegar eru nánir ættingjar, vinir og samferðamenn Sigurþórs Jóns- sonar og hins vegar vinir og samferðamenn ákærða. Halldór Jóhannsson, systrungur Sigurþórs, og Pálmi Jónsson, bróðir hans, voru báðir á Nætur- galanum umrætt kvöld, og var vætti þeirra beggja til stuðnings framburði Sigurþórs. Vitnið Steinþór Benediktsson hefur sérstöðu. 1029 Vitnið Halldór Jóhannsson bar, að ákærði hefði slegið „eitthvað aðeins“ í Steinþór, meðan verið var að draga hann inn í eldhús. Vitnið og Sigurþór Jónsson hefðu þá farið að þrasa eitthvað við ákærða um, að þetta hefði ekki verið karlmannlega gert af honum. Þeim samræðum hefði lokið með því, að ákærði hefði skallað í höfuð Sigurþórs. Nánar spurður sagði vitnið Halldór, að ákærði hefði danglað til Steinþórs. Hann kvaðst ekki geta sagt til um, hvort ákærði hefði sparkað í hann, en taldi, að það hefði ekki getað farið fram hjá sér, ef Sigurþór hefði sparkað í ákærða. Ákærði hefði gengið nær þeim Sigurþóri og Halldóri, meðan þeir hefðu verið að rífast, en þeir hefðu ekki þokað sér undan. „Síðan bara kom ennið á honum.“ Ákærði hefði skallað Sigurþór með enninu. Vitnið Pálmi Jónsson bar, að Steinþór hefði lent í stimpingum við ákærða. Hefði ákærði komið aftan að Steinþóri og tekið hann hálstaki. Hefði Steinþór þá rétt gleraugu sín út í loftið, og kvaðst vitnið Pálmi hafa tekið þau. Kunningi ákærða hefði komið aðvífandi og tekið Steinþór og farið með hann inn í eldhús. Ákærði hefði fylgt á eftir, en Sigurþór hefði komið í veg fyrir eftirför hans. Þá hefði komið til orðaskaks á milli Sigur- þórs og ákærða. Vitnið Pálmi kvaðst ekki hafa heyrt orðaskil, en viðræðum hefði lokið með því, að ákærði hefði skallað Sigurþór. Svo hefði virst sem ákærði hefði ætlað að halda árásinni áfram, en vitnið og Halldór Jóhanns- son hefðu keyrt ákærða í gólfið og haldið honum þar. Vitnið Pálmi sagði, að ákærði hefði fylgt á eftir, þegar verið var að draga Steinþór í átt að eld- húsinu. Vitnið var spurt, hvort ákærði hefði þá eitthvað gert. Vitnið neitaði því. Sigurþór hefði komið í veg fyrir, að ákærði færi inn í eldhús á eftir hin- um. Hann hefði stöðvað ákærða, án þess að komið hefði til átaka. Vitnið sagði, að það hefði ekki getað farið fram hjá sér, ef Sigurþór hefði sparkað í ákærða. Vitnið Sveinn Ragnar Jónsson skýrði svo frá, að við barinn hefði Stein- þór gert sig líklegan til að fara að berja ákærða. Vitnið hefði þá blandað sér í málið og tekið Steinþór haustaki og dregið hann afsíðis, „inn með gangin- um“. Sú ferð hefði endað með því, að báðir hefðu þeir dottið inn í eldhús. Ekkert hefði meira orðið úr átökum milli vitnisins og Steinþórs. Vitnið sagði, að í þessu hefði Sigurþór Jónsson komið „vaðandi inn“ og sparkað í ákærða. Vitnið kvaðst ekki hafa heyrt nein orðaskipti og ekki getað séð neina ástæðu til þess, að Sigurþór hagaði sér svona. Ákærði hefði hnigið niður og tekið utan um „löppina á sér“. Þá virtist vitninu sem Sigurþór ætl- aði að „hjóla Ottó niður“, en þá hefði ákærði risið upp, „og eftir það sá ég bara, að maðurinn var með blóðnasir“. Þeir ákærði og Sigurþór hefðu verið aðskildir, og í því hefðu vitnið og Steinþór dottið inn um eldhússdyrnar. 1030 Vitnið taldi, að sér hefði fundist eins og ákærði hefði skollið upp undir Sigurþór, þegar ákærði reis upp. Sigurþór hefði þá fengið blóðnasir og orð- ið „alveg tjúllaður“ og vaðið í ákærða. Vitnið bar, að á meðan hann var að draga Steinþór í hálstaki að eldhúsinu, hefði ákærði ekki veist að Steinþóri. Vitnið bar, að um nóttina hefði hann óskað eftir að fá að gefa skýrslu hjá lögreglu, en sér verið neitað um það á þeim forsendum, „að þetta væri bú- ið“. Vitnisburður Elínar Bjargar Haraldsdóttur, eiginkonu vitnisins Sveins Ragnars Jónssonar, var mjög á sama veg. Vitnið Steinþór Benediktsson kvaðst hafa verið lítið drukkinn og muna vel atburði kvöldsins. Ákærði hefði tekið sig hálstaki, þar sem þeir stóðu rétt fyrir framan eldhúsið. Þegar búið hefði verið að losa ákærða frá vitn- inu, hefði Sigurþór spurt ákærða, hvers vegna hann hefði verið að slást við vitnið. Þá hefði ákærði skallað Sigurþór. Sagði vitnið þá félaga ákærða hafa tekið sig hálstaki og dregið sig „eitthvað fram eftir ganginum“. Vitnið hefði þá verið alveg laust við ákærða og kvaðst ekki hafa séð, þegar ákærði skall- aði Sigurþór. Vitnið kvaðst ekki minnast þess, að ákærði hefði veist að sér, eftir að Sveinn Ragnar hefði tekið sig hálstaki. Margsinnis spurður sagði vitnið, að hann hefði ekki gert það. Vitnið ítrekaði, að það hefði ekki séð þau átök, sem leiddu til þess, að Sigurþór Jónsson nefbrotnaði. Forsendur og niðurstöður réttarins. Upphaf átakanna á veitingahúsinu Næturgalanum laugardagsnóttina 11. janúar 1997 virðast hafa verið þau, að ákærði og Steinþór Benediktsson lentu í stimpingum. Auk Steinþórs sjálfs bera þetta vitnin Sigurþór, Halldór og Pálmi. Þrjú vitnanna bera, að ákærði hafi tekið Steinþór hálstaki. Upp- lýst er, að vinur og félagi ákærða, Sveinn Ragnar Jónsson, skarst í leikinn, tók sjálfur Steinþór Benediktsson hálstaki og dró hann í áttina að eldhúss- dyrum. Endaði sú för með því, að þeir duttu inn um eldhússdyrnar. Sannað er, að Sigurþór Jónsson slasaðist af völdum ákærða, og er áverka rétt lýst í ákæru, sbr. áverkavottorð. Einnig er sannað, að ákærði olli áverk- anum með höfðinu. Um það, hvernig það gerðist nákvæmlega, ber mönn- um í milli. Í því sambandi ber að athuga, að vætti Sveins Ragnars Jónssonar getur ekki talist trúverðugt, þar sem hann var með mann í tökum að draga hann í áttina að eldhúsinu eða jafnvel dottinn inn úr eldhússdyrum, þegar Sigurþór hlaut áverkann. Vitnið Halldór Jóhannsson hefur borið, að ákærði hafi skallað Sigurþór með enninu. Sjálfur segir ákærði, að eftir að Sigurþór hafi ráðist á sig, m. a. með því að sparka í fótlegg sér, hafi hann rokið „upp og í hann“, en hann orðaði þetta líka svo, að hann hefði beygt sig niður, en svo „rokið upp á móti manninum“. Þegar þetta er borið saman og virt, verður að telja sannað, að ákærði hafi haft ásetning til skallaárásarinnar. 1031 Sýnt þykir dómara, að ákærði hafi orðið fyrir einhverjum meiðslum á fót- legg í þeim átökum, sem urðu. Ósannað er, að Sigurþór Jónsson hafi valdið þeim meiðslum. Ber í því sambandi að líta til þess, að framburður vitnisins Sveins Ragnars Jónssonar getur ekki talist trúverðugur. Ákærði hefur með verknaði sínum unnið sér til refsingar skv. 1. mgr. 218. gr. alm. hgl. nr. 19/1940, sbr. 11. gr. laga nr. 20/1981. Ákærði hefur frá árinu 1980 fimm sinnum sætt refsingu með sátt eða dómi, í öll skiptin vegna brota á umferðarlögum. Refsing ákærða þykir dómara hæfilega ákveðin 30 daga varðhald, en rétt þykir honum, að fullnustu þeirrar refsingar verði frestað, og falli hún niður að liðnum tveimur árum frá uppkvaðningu dóms þessa, ef ákærði heldur al- mennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga. Bótakrafa Sigurþórs Jónssonar er sundurliðuð þannig: Tímabundið atvinnutjón skv. 2. gr. skbl.: Óvinnufær í 3 daga. 13.-15. janúar '97 kr. 30.000 Óvinnufær í 5 daga vegna aðgerðar í maí '97 kr. 50.000 kr. 80.000 Þjáningabætur skv. 3. gr. skbl.: Rúmliggjandi Í dag * veikur 10 daga, 11.-21. janúar, eftir árásina Rúmliggjandi Í dag * veikur 10 daga í maí v/aðgerðar á nefi 2 x 1.403 kr. á dag, 20 x 755,50 kr. á dag (m/v lánskjvt. júní 97) kr. 17.916 Miskabætur skv. 26. gr. skbl.: Bótakrafa vegna tilefnislausrar árásar, meingerð gegn friði, æru og persónu tjónþola, sem hefur einnig í för með sér varanleg útlitslýti, m. a. ör á nefi kr. 100.000 Útlagður kostnaður: Greiðslur til Sjúkrahúss Reykjavíkur skv. kvittunum kr. 3.848 Hreinsun á blóði úr jakka kr. 1.635 Lyfjakostnaður kr. 1.000 Leigubifreið eftir aðhlynningu á Sjúkrahúsi Reykjavíkur árásarnóttina kr. 1.000 kr. 1483 1032 Kostnaður vegna aðstoðar lögmanns og gerðar bótakröfu, 4 tímar á 6.480 kr. 25.920 Virðisaukaskattur kr. 6.350 kr. 32.270 Heildarbótakrafa kr. 231.669 Fyrstu tveir liðir í skaðabótakröfu, tímabundið atvinnutjón og þjáninga- bætur, eru vanreifaðir. Bótakröfuhafi upplýsti fyrir dómi, að hann væri kerfisfræðingur og hefði um áramótin 1996/97 byrjað að vinna hjá Lána- sýslu ríkisins. Engin gögn hafa verið lögð fram um launakjör hans þar. Ekki hafa heldur verið lögð fram gögn um, hve marga daga hann var óvinnufær. Í 3. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993 segir, að greiða skuli þjáningabætur fyrir tímabilið, frá því að tjón varð og þar til ekki sé að vænta frekari bata. Um þetta liggur ekki fyrir læknisvottorð eða önnur gögn. Af þessum sökum ber að vísa þessum tveimur liðum frá dómi. Þá ber einnig að vísa frá dómi þriðja lið, um miskabætur, enda verður að telja, að ákærði hafi ekki framið slíka meingerð gegn frelsi, persónu, friði eða æru Sigurþórs Jónssonar, að dæma megi hinum síðarnefnda miskabætur skv. 26. gr. skaðabótalaga. Dæma ber ákærða til þess að greiða Sigurþóri Jónssyni útlagðan kostnað, svo sem krafist er. Gögn fylgja um greiðslu til Sjúkrahúss Reykjavíkur og um hreinsun á jakka, en lyfjakostnaður og kostnaður vegna leigubifreiðar er hóflegur og sennilegur. Þá er og rétt að dæma ákærða til þess að greiða Sigurþóri Jónssyni kostnað vegna aðstoðar lögmanns auk virðisaukaskatts. Samtals verður ákærði dæmdur til að greiða nefndum Sigurþóri 33.403 kr. auk virðisaukaskatts, 6.350 kr. Ákærða var kynnt bótakrafan 10. júní 1997, og er rétt, að hún beri dráttarvexti skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 10. júlí s. á. til greiðsludags, sbr. 15. gr. vaxtalaga. Sakarkostnað allan ber að dæma ákærða til að greiða, þ.m.t. máls- varnarlaun skipaðs verjanda síns, Tómasar Jónssonar hrl., sem skulu vera 50.000 kr. auk virðisaukaskatts, og saksóknarlaun í ríkissjóð, 50.000 kr. Rannsókn þessa máls hefur af hálfu lögreglu ekki verið sem skyldi. Í frumskýrslu er þess getið, að Sveinn Ragnar Jónsson hafi verið vitni að at- vikum, og í skýrslu ákærða fyrir lögreglu er hann nefndur sem aðili að átök- um. Af honum var þó ekki tekin skýrsla. Í skýrslum Sigurþórs Jónssonar og Halldórs Jóhannssonar fyrir lögreglu er Steinþór Benediktsson nefndur til sögu, en ekki virðist lögreglu hafa hugkvæmst, að máli gæti skipt að yfir- heyra hann sem vitni. Ætla má, að annmarkar á frumrannsókn hafi gert meðferð málsins fyrir dómi erfiðari en ella hefði orðið. Finnur Torfi Hjörleifsson kveður upp dóm þennan. 1033 Dómsorð: Ákærði, Ottó Svanur Markússon, sæti 30 daga varðhaldi. Fullnustu þeirrar refsingar skal fresta og hún falla niður að liðnum tveimur ár- um frá uppkvaðningu dóms þessa, ef ákærði heldur almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði greiði Sigurþóri Jónssyni, kt. 071059-4139, 33.403 kr. auk 6.350 kr. í virðisaukaskatt með dráttarvöxtum skv. Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 10. júlí 1997 til greiðsludags. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þ. m. t. málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Tómasar Jónssonar hrl., 50.000 kr. auk virðisaukaskatts og saksóknarlaun í ríkissjóð, 50.000 kr. 1034 Föstudaginn 13. mars 1998. Nr. 92/1998. Kranabíllinn ehf. (Sigmundur Hannesson hrl.) gegn Loga Guðbrandssyni, héraðsdómara á Austurlandi (enginn) Kærumál. Nauðasamningur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 17. febrúar 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 2. mars sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Austurlands 10. febrúar 1998, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um staðfestingu nauðasamnings. Kæruheimild er í 1. mgr. 59. gr., sbr. 179. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl. Sóknaraðili krefst þess, að staðfest verði frumvarp að nauðasamningi, sem samþykkt var á fundi með at- kvæðismönnum 18. desember 1997. Varnaraðili hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti. I. Sóknaraðila var veitt heimild með úrskurði Héraðsdóms Austur- lands 7. október 1997 til að leita nauðasamnings samkvæmt samn- ingsfrumvarpi, þar sem hann bauð greiðslu á 20 hundraðshlutum samningskrafna með áskilnaði um 10.000 króna lágmarksgreiðslu. Umsjónarmaður með nauðasamningsumleitunum fékk birta inn- köllun í fyrra skipti í Lögbirtingablaði 31. október 1997. Innan kröfulýsingarfrests, sem markaðist af þeirri birtingu, lýsti meðal annarra sýslumaðurinn á Seyðisfirði kröfu 29. október 1997 vegna ógreiddra opinberra gjalda, sem voru talin nema samtals 4.911.465 krónum. Af þeirri fjárhæð voru 704.773 krónur sagðar vera vegna vanskila sóknaraðila á staðgreiddum opinberum gjöldum og 1.458.600 krónur vegna virðisaukaskatts. Í kröfulýsingunni lýsti sýslumaður sérstaklega yfir því, að „ekki mun verða mælt með nauðasamningi“. 1035 Í skrá um lýstar kröfur 8. desember 1997 taldi umsjónarmaður heildarfjárhæð samningskrafna vera 6.856.347 krónur, sem skiptust á fjórtán atkvæðismenn með jafnmörg atkvæði eftir höfðatölu. Af þeirri fjárhæð var krafa sýslumannsins á Seyðisfirði talin nema 2.794.822 krónum, og átti að fylgja henni eitt atkvæði um samnings- frumvarpið eftir höfðatölu, en 40,76 hundraðshlutar atkvæða eftir fjárhæðum. Í bréfi umsjónarmannsins til sýslumanns frá sama degi var gefin sú skýring á fjárhæð samningskröfu hins síðarnefnda í kröfuskránni, að breytingar hefðu orðið eftir kröfulýsingu til lækk- unar á kröfum, sem nytu lögveðsréttar í eignum sóknaraðila, auk þess, að eftirstöðvar lögveðskrafna yrðu að teljast nægilega tryggð- ar, þannig, að þær yrðu ekki taldar til samningskrafna. Ekki verður séð, að sýslumaður hafi gert athugasemd af þessu tilefni. Umsjónarmaðurinn hélt fund með atkvæðismönnum 10. desem- ber 1997 til að greiða atkvæði um nauðasamningsfrumvarp sóknar- aðila. Fundurinn var sóttur af lánardrottnum, sem fóru með fimm atkvæði um frumvarpið eftir höfðatölu, en 32,9 hundraðshluta at- kvæða eftir kröfufjárhæðum. Í fundargerð var meðal annars fært, að lögmaður sóknaraðila hefði greint frá því, að tilboð hefði borist frá SR-mjöli hf. um lánafyrirgreiðslu, sem væri liður í nauðasamnings- umleitunum. Sagði síðan eftirfarandi: „Fyrirgreiðslan yrði skilyrt og bundin því, að lánsfé rynni til greiðslu á vörsluskattaskuld við emb- ætti sýslumannsins á Seyðisfirði. Ráðagerðin er sú, að framkvæmda- stjóri félagsins sé lántakandinn, en að lánið sé greitt niður af við- skiptum félagsins við SR-mjöl. Ekki hefur verið tekin nein afstaða til þessara ráðagerða, en viðhorf fundarmanna er, að þær skuli skoðaðar áfram. Ráðagerðirnar hafa áhrif á kröfuskrá, og var nánar gerð grein fyrir þeim breytingum.“ Við atkvæðagreiðslu, sem fór síðan fram um frumvarpið, sat einn lánardrottinn hjá, en önnur at- kvæði, fjögur eftir höfðatölu og 27,53 hundraðshlutar eftir kröfu- fjárhæðum, féllu til stuðnings því. Var þá ákveðið að halda nýjan fund til að halda áfram atkvæðagreiðslu 18. sama mánaðar. Á þeim fundi, sem síðast var getið, var lögð fram ný kröfulýsing frá sýslumanninum á Seyðisfirði, þar sem kröfur hans á hendur sóknaraðila voru lækkaðar í 796.101 krónu, en samkvæmt þar greindri sundurliðun var ekki lengur gerð krafa vegna staðgreiðslu opinberra gjalda eða virðisaukaskatts. Þá lagði umsjónarmaðurinn 1036 einnig fram nýja skrá um lýstar kröfur, þar sem tekið hafði verið til- lít til breytinga á kröfum sýslumannsins. Taldist hann þar fara með eitt af fjórtán atkvæðum um samningsfrumvarpið eftir höfðatölu, en 17,02 hundraðshluta eftir kröfufjárhæðum. Eftir atkvæðagreiðslu á fundinum töldust tólf atkvæði eftir höfðatölu hafa fallið til stuðn- ings nauðasamningsfrumvarpinu og 90,87 hundraðshlutar atkvæða eftir kröfufjárhæðum, þar á meðal atkvæði sýslumannsins á Seyðis- firði. Þar sem frumvarpið þurfti stuðning 80 hundraðshluta atkvæða á báða vegu, taldist það hafa hlotið samþykki á fundinum. Með bréfi 23. desember 1997 krafðist sóknaraðili þess fyrir Héraðsdómi Austurlands, að nauðasamningur fyrir hann yrði stað- festur. Sú krafa er til úrlausnar í þessu máli. 11. Samkvæmt því, sem áður var rakið, var þess sérstaklega getið í kröfulýsingu sýslumannsins á Seyðisfirði 29. október 1997, að hann myndi ekki mæla með nauðasamningi, eins og þar var komist að orði. Þau ummæli verða ekki skilin öðruvísi en svo, að sýslumaður- inn hafi látið í ljós, að hann myndi ekki greiða atkvæði með sam- þykkt nauðasamningsfrumvarps sóknaraðila. Þar sem kröfu sýslu- manns fylgdu 40,76 hundraðshlutar atkvæða eftir kröfufjárhæðum samkvæmt kröfuskrá, sem var lögð til grundvallar við atkvæða- greiðslu á fundi umsjónarmanns með atkvæðismönnum 10. desem- ber 1997, hefði frumvarpið þegar verið fellt á þeim fundi, ef sýslu- maður hefði sótt hann og greitt atkvæði í samræmi við framan- greinda afstöðu. Á tímabilinu fram til næsta fundar 18. sama mánaðar hefur sýnilega gengið eftir áðurnefnd ráðagerð, sem var kynnt á fyrri fundinum, að talsverður hluti krafna sýslumannsins yrði greiddur. Atkvæði sýslumanns, sem fór, eins og áður segir, á umræddum síðari fundi með 17,02 hundraðshluta atkvæða eftir kröfufjárhæðum, hefði nægt þar til að fella frumvarp sóknaraðila, eins og atkvæði féllu þar að öðru leyti. Sýslumaður greiddi hins veg- ar atkvæði með frumvarpinu. Á sinnaskiptum sýslumanns í þessum efnum hafa ekki verið færðar fram sérstakar skýringar. Eins og mál- ið liggur fyrir, er óhjákvæmilegt að rekja þau til þeirrar greiðslu, sem verður að leggja til grundvallar, að hafi verið innt af hendi á milli funda með atkvæðismönnum. Þótt hermt hafi verið, að fé til 1037 greiðslunnar hafi verið fengið með lántöku eina hluthafans í sóknaraðila hjá SR-mjöli hf., verður ekki litið fram hjá því, að á fundi 10. desember 1997 kom berlega fram, að ætlunin væri, að sóknaraðili stæði að endurgreiðslu fjárins. Verður þessari ráðstöfun því fyllilega jafnað til þess, að sóknaraðili hafi sjálfur innt greiðsl- una af hendi. Með vísan til þess, sem að framan greinir, verður fallist á það með héraðsdómi, að atvik í málinu séu með þeim hætti, sem um ræðir í 2. tölulið 1. mgr. 57. gr. laga nr. 21/1991. Verður þegar af þeirri ástæðu staðfest niðurstaða hins kærða úrskurðar um að hafna kröfu sóknaraðila um staðfestingu nauðasamnings. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Austurlands 10. febrúar 1998. Ár 1998, þriðjudag 10. febrúar, er á dómþingi Héraðsdóms Austurlands, sem háð er í dómsalnum að Lyngási 15 af Hilmari Gunnlaugssyni héraðs- dómsfulltrúa, kveðinn upp úrskurður í málinu nr. 1/1997. Skuldari, Kranabíllinn ehf., kt. 411189-1129, Ránargötu 2, Seyðisfirði, fékk með úrskurði Héraðsdóms Austurlands 7. október 1997 heimild til að leita nauðasamnings. Með bréfi lögmanns skuldara, dagsettu 23. desember 1997 og mótteknu sama dag, barst dóminum krafa skuldara um staðfestingu nauðasamnings. Með kröfunni fylgdu flest þau gögn, sem boðið er í 2. mgr. 54. gr. laga nr. 21/1991, að fylgja skuli slíkri kröfu, en dóminum barst yfirlýs- ing umsjónarmanns 31. desember 1997 ásamt gögnum hans. Var þá boðað til þinghalds samkvæmt 55. gr. áðurnefndra laga, og birtist auglýsing þar um í Lögbirtingablaðinu 23. janúar 1998. Ekki var sótt þing af öðrum en skuldara 30. janúar 1998. Kemur því ein- göngu til skoðunar, hvort skilyrðum 57. gr. laga nr. 21/1991 sé fullnægt. Samkvæmt yfirlýsingu umsjónarmanns er frumvarp skuldara að nauða- samningi svohljóðandi: „1. Lánardrottnum, sem fara með samningskröfur, er boðin greiðsla á 20% — tuttugu hundraðshlutum — krafna sinna, þó þannig, að lág- marksgreiðsla til hvers þeirra verður 10.000 kr., og greiðast kröfur til og með þeirri fjárhæð að fullu. 2. Greiðsla mun fara fram í einu lagi, þegar liðinn er áfrýjunarfrestur til 1038 Hæstaréttar, án þess að áfrýjun hafi farið fram, eftir að nauðasamn- ingur hefur verið staðfestur af héraðsdómi. 3. Trygging verður ekki veitt fyrir framangreindri greiðslu. Vextir reikn- ast ekki á greiðsluna.“ Í áðurnefndri yfirlýsingu umsjónarmanns með nauðasamningsumleitun- um skuldara segir m. a.: „Svo sem fram kemur í meðfylgjandi gögnum, mun skuldara hafa orðið það ljóst í aðdraganda atkvæðagreiðslu, að samnings- frumvarpið fengist ekki samþykkt af kröfuhöfum nema því aðeins, að geng- ið væri frá skuld við innheimtumann ríkissjóðs vegna vangoldinna vörslu- skatta, að fjárhæð um 2,2 m. kr. Til þess að freista þess að ná markmiði nauðasamningsumleitananna samdi framkvæmdastjóri og aðaleigandi fyrir- tækisins um það við SR-mjöl hf., einn stærsta viðskiptaaðila þess, að veita lánafyrirgreiðslu, til þess að ljúka mætti skuld þessari við innheimtumann. Framkvæmdastjóri skuldara var lántakandinn, en samið var um það, að skuldin yrði greidd upp af viðskiptum Kranabílsins við SR-mjöl. Þessar ráðagerðir voru kynntar mér í aðdraganda fyrri fundarins, sem haldinn var til að greiða atkvæði um frumvarpið og komu til umræðu á þeim fundi. Þegar ljóst varð, að boðað yrði til framhaldsfundar, voru ráðagerðirnar einnig kynntar öllum þekktum kröfuhöfum skuldarans með bréfi, dags. 16. desember 1997. |...) Engar athugasemdir voru gerðar við þessar ráðagerðir af hálfu nokkurs kröfuhafa. Að athuguðu máli var það álit mitt, að ofangreindar ráðstafanir, sem skuldari greip til og gerðar voru, áður en framhaldsfundur var haldinn, væru bæði skuldara til hagsbóta sem og kröfuhöfum að teknu tilliti til eðlis þeirrar kröfu, sem verið var að greiða, fyrirkomulags lántökunnar og þess, að ráðagerðirnar voru kynntar ýtarlega öllum kröfuhöfum. Þóttu mér því ekki efni til þess að hindra framgang þessara ráðstafana.“ Í þinghaldi 30. janúar sl. var bókað eftir lögmanni skuldara, að „lögð hafi verið mikil áhersla á það að kynna öllum kröfuhöfum það samkomulag, sem náðist við sýslumanninn á Seyðisfirði vegna vörsluskattsskulda skuld- ara með milligöngu SR-mjöls á Seyðisfirði og framkvæmdastjóra skuldara, sem jafnframt er eini eigandi fyrirtækisins.“ Í 2. tl. 1. mgr. 57. gr. laga nr. 21/1991 segir, að hafna skuli kröfu um stað- festingu nauðasamnings, ef fyrir liggur, að skuldari hafi boðið atkvæðis- manni ívilnun til að fá ráðið atkvæði hans eða staðið að öðru misferli í því skyni. Kröfu sinni lýsti sýslumaðurinn á Seyðisfirði sem almennri kröfu. Samkvæmt framansögðu er ljóst, að samningur sá, sem gerður var við sýslu- manninn á Seyðisfirði og hér hefur verið lýst, fól í sér ívilnun í skilningi 2. tl. 1. mgr. 57. gr. laga nr. 21/1991. Er um svo skýrt brot á ákvæðum laganna 1039 að ræða, að ekki verður komist hjá því að synja um staðfestingu nauða- samnings skuldara af þessum sökum. Úrskurðarorð: Beiðni skuldara, Kranabílsins ehf., kt. 411189-1129, um staðfestingu á nauðasamningi er hafnað. 1040 Föstudaginn 13. mars 1998. Nr. 115/1998. Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn Davíð Garðarssyni (Karl G. Sigurbjörnsson hdl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, a-liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 11. mars 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 12. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 11. mars 1998, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til miðviku- dagsins 18. mars nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/11991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðal- lega, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi, en til vara, að gæsluvarðhaldi verði markaður skemmri tími. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði staðfest- ur. Sóknaraðili hefur ekki kært úrskurð héraðsdóms til lengingar á gæsluvarðhaldstíma. Verður úrskurðurinn því staðfestur með vísan til forsendna hans. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kæfði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 11. mars 1998. Ár 1998, miðvikudag 11. mars, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Áslaugu Björgvinsdóttur dóm- arafulltrúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Lögreglustjórinn í Reykjavík hefur krafist þess með vísan til a-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991, að Davíð Garðarssyni, kt. 190869-5399, Lauga- vegi 20 a, Reykjavík, verði gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til þriðjudagsins 1041 24. mars 1998 kl. 16.00 vegna grunar um brot gegn 173. gr. a almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940. Ávana- og fíkniefnadeild lögreglunnar í Reykjavík rannsakar nú inn- flutning á rúmlega einu kílói af amfetamíni, sem kærði er grunaður um að- ild að ásamt Sigurði Erni Á gústssyni. Rannsókn þessa máls hófst, þegar lögreglan fékk upplýsingar um það, að kærði ætti von á miklu magni af amfetamíni frá Hamborg. Í tengslum við þá rannsókn komst lögreglan að því, að von væri á bifreið frá Hamborg, sem væri flutt inn af vini kærða, Sigurði. Rúmlega eitt kíló af amfetamíni fannst í bifreiðinni. Kærði og Sig- urður hafa báðir neitað aðild að innflutningi amfetamínsins, en kærði hefur borið, að hann hafi veitt Sigurði aðstoð við kaup á umræddri bifreið og inn- flutningi hennar. Með hliðsjón af gögnum málsins og ekki síst í ljósi þeirra upplýsinga, er lögreglunni bárust í upphafi þessa máls, sem leiddu til þess, að lögreglan fann amfetamín í bifreið, sem vinur kærða flutti inn til landsins með aðstoð kærða, verður að telja, að kominn sé fram rökstuddur grunur um aðild kærða að innflutningi fyrrgreinds amfetamíns, en það gæti varðað hann fangelsi samkvæmt 173. gr. a almennra hegningarlaga. Fallist er á það með lögreglu, að hætta sé á, að kærði gæti torveldað rannsókn málsins, sem er á frumstigi, svo sem með því að hafa áhrif á vitni eða samseka, færi hann frjáls ferða sinna, en ennþá er óljóst, hvort fleiri menn kunna að eiga hlut- deild í umræddum innflutningi. Samkvæmt a-lið 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála er fallist á kröfu lögreglustjórans í Reykjavík um, að kærði sæti gæslu- varðhaldi, þó eigi lengur en til miðvikudagsins 18. mars nk. kl. 16.00. Úrskurðarorð: Kærði, Davíð Garðarsson, sæti gæsluvarðhaldi allt til miðvikudags- ins 18. mars 1998 kl. 16.00. 1042 Föstudaginn 13. mars 1998. Nr. 103/1998. - Reylon ehf. (Baldvin Björn Haraldsson hdl.) gegn Deiglunni-Ámunni ehf. (Friðjón Örn Friðjónsson hrl.) Kærumál. Útburðargerð. Leigusamningur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 17. febrúar 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 5. mars sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 4. febrúar 1998, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um, að varnaraðili yrði borinn út úr 62,4 fermetra verslunarhúsnæði, einingu nr. 137, í Kringlunni 8-12 í Reykjavík. Kæruheimild er í 84. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, sbr. 102. gr. laga nr. 92/1991. Krefst sóknaraðili þess, að varnaraðili verði ásamt öllu, sem honum tilheyrir, borinn út úr greindu leiguhúsnæði. Hann krefst og málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst þess, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur og sér dæmdur kærumálskostnaður. Með vísan til forsendna úrskurðar héraðsdóms þykir mega stað- festa hann. Sóknaraðili greiði varnaraðila kærumálskostnað, svo sem í dóms- orði greinir. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Sóknaraðili, Reylon ehf., greiði varnaraðila, Deiglunni-Ám- unni ehf., 50.000 krónur í kærumálskostnað. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 4. febrúar 1998. I. Ágreiningsmál þetta, sem barst Héraðsdómi Reykjavíkur með aðfarar- beiðni 15. desember sl., var þingfest 19. s. m. og tekið til úrskurðar að lokn- um munnlegum málflutningi 29. janúar sl. 1043 Gerðarbeiðandi, Reylon ehf., kt. 570172-0429, Hjallalandi 8, Reykjavík, krefst dómsúrskurðar um, að Deiglan-Áman ehf. verði ásamt öllu, sem því félagi tilheyrir, borið út úr leiguhúsnæðinu 62,4 fermetra verslunareiningu nr. 137 í Kringlunni 8-12, Reykjavík, með beinni aðfarargerð. Þá er krafist málskostnaðar að mati dómsins auk þess, að fjárnám verði heimilað fyrir kostnaði af væntanlegri gerð. Gerðarþoli, Deiglan-Áman ehf., kt. 620186-1399, Nóatúni 17, Reykjavík, gerir þær dómkröfur, að beiðni sóknaraðila verði hafnað. Þá gerir hann kröfu um málskostnað með álagi. I. Með leigusamningi 2. apríl 1997 tók gerðarþoli umrætt húsnæði á leigu. Samkvæmt samningnum hófst leigutíminn 1. apríl 1997 og skyldi ljúka án uppsagnar 31. mars 2002. Leigufjárhæð var 185.000 krónur á mánuði, og skyldi hún miðast við vísitölu byggingarkostnaðar, eins og hún var 1. apríl 1997 (219 stig), og breytast í samræmi við breytingar á vísitölu á hverjum tíma. Húsaleigan skyldi greidd fyrir fram fyrir hvern mánuð og gjalddagi leigunnar vera fimmti dagur hvers mánaðar. Greiðslustaður skyldi vera hjá leigusala eða á þeim stað, sem hann vísaði til. Í samningnum er ákvæði um, að leigutaki greiði hluta hins leigða í sam- eiginlegum rekstrarkostnaði (húsgjöldum) Kringlunnar. Um vanefndir segir í 8. gr.: „Sé leigan ekki greidd á réttum gjalddögum eða leigutaki standi ekki að öllu leyti við skyldur sínar skv. samningi þess- um, fellur leigusamningur niður, og getur leigusali þá krafist þess, að leigu- taki rými húsnæðið án nokkurs fyrirvara. Í því tilviki ber leigutaka að greiða leigu, þar til nýr leigutaki hefur fengist í hið leigða, en þó eigi lengur en til loka umsamins leigutíma. Standi leigusali ekki við skuldbindingar sín- ar skv. leigusamningi þessum, getur leigutaki að undangengnum árangurs- lausum kvörtunum rift leigusamningi þessum og ber þá ekki að greiða leigu fyrir lengra tímabil en afnot hans ná yfir.“ Í september 1997 skipti gerðarbeiðandi um eigendur, og tóku núverandi eigendur við félaginu. Húsaleigu fyrir október greiddi gerðarþoli 14. októ- ber 1997. Ágreiningur er með aðilum um málavexti að nokkru leyti. Gerðarbeið- andi heldur því fram, að hann hafi margsinnis tilkynnt gerðarþola, að leigan væri ekki greidd, og krafið hann um greiðslu. Gerðarþoli kveður sér ekki hafa verið tilkynnt um eigendaskiptin, heldur hafi hann frétt þau á skot- spónum seint í október 1997. Það sé því alrangt, að gerðarbeiðendur hafi margsinnis tilkynnt gerðarþola, að leiga væri ekki greidd fyrir október. Hið eina, sem hafi borist gerðarþola vegna leigu fyrir október, hafi verið 1044 hefðbundinn greiðsluseðill frá Íslandsbanka, sem hafi séð um að innheimta leiguna, þar sem tilgreint sé, að um „reikning“ sé að ræða með gjalddaga 5. október 1997, en síðasta greiðsludag án vanskilagjalds 10. október 1997, sem sé þá jafnframt eindagi. Þessi greiðsluseðill hafi verið greiddur af gerðar- þola 14. október 1997 án dráttarvaxta og án vanskilagjalds, og sýni það glögglega, að fullyrðingar gerðarbeiðanda um ítrekaðar tilkynningar til gerðarþola séu rangar. Gerðarbeiðandi kveður greiðslu fyrir nóvember ekki hafa borist fyrr en 14. nóvember 1997. Gerðarþoli kveðst hafa greitt leigu fyrir nóvember 12. nóvember 1997, og hefur hann framvísað kvittun, þar sem það kemur fram. Hinn 14. nóvember sendi gerðarbeiðandi gerðarþola símskeyti, þar sem hann tilkynnir honum um riftun samningsins, sbr. 8. gr. hans, vegna þess að hann hafi ekki greitt leigugreiðslur fyrir nóvember, sem hafi átt að greiða S. nóvember. Kvað gerðarbeiðandi leigusamning því niður fallinn. Var í skeyti þessu jafnframt krafist rýmingar húsnæðisins. Með skeyti sama dag mót- mælti gerðarþoli riftun leigusamnings. Gerðarbeiðandi kveður tilraunir hafa hafist milli aðila til samningavið- ræðna, en ekki hafi náðst samningar um brotthvarf gerðarþola úr húsnæð- inu. Þessu mótmælir gerðarþoli. Hann kveður engar samningaviðræður hafa farið fram, enda ekkert um að semja. Með bréfi 8. desember 1997 sendi Erla Friðriksdóttir f. h. Kringlunnar gerðarþola bréf, þar sem tilkynnt var um vanskil á gjöldum vegna rekstrar Kringlunnar og þess óskað, að greiðslurnar yrðu gerðar upp innan tíu daga frá dagsetningu bréfsins. Afrit þessa bréfs var sent gerðarbeiðanda, sem brást skjótt við og greiddi vanskilin. Gerðarþoli greiddi upp vanskilin 12. desember 1997, og í bréfi Kringlunnar sama dag kemur fram, að gerðarþoli sé skuldlaus við húsfélagið, og endurgreiddi húsfélagið gerðarbeiðanda það, sem hann hafði greitt vegna þessa. Ágreiningsefni máls þessa lýtur að því, hvort gerðarþoli hafi vanefnt leigusamning milli aðila, svo að gerðarbeiðanda hafi verið heimilt að fella hann niður og krefjast rýmingar húsnæðisins í samræmi við 8. gr. húsaleigu- samningsins. Il. Kröfu sína kveðst gerðarbeiðandi styðja því, að leigusamningur gerðar- þola um húsnæðið sé niður fallinn á grundvelli 8. gr. samningsins vegna ítrekaðra vanskila, sem orðið hafi af hálfu gerðarþola. Hafi gerðarþola og gerðarbeiðanda verið fullheimilt að semja svo um, að leigusamningurinn teldist umsvifalaust niður fallinn, ef um vanskil yrði að ræða á grundvelli 2. mgr. 2. gr. húsaleigulaga nr. 36/1994. Hafi gerðarbeiðandi verið búinn að 1045 gera gerðarþola fulla grein fyrir afstöðu sinni með símskeyti 14. nóvember 1997. Þrátt fyrir þetta hafi gerðarþoli margsinnis vanefnt ákvæði leigusamn- ingsins um greiðslu húsgjalda. Hafi vanefndir á greiðslum húsgjalda verið ókunnar gerðarbeiðanda fyrr en 10. desember 1997. Hafi því gerðarþoli fyr- irgert rétti sínum til að vera í húsnæðinu. Um lagarök vísar gerðarbeiðandi til 8. gr. samnings gerðarþola og gerðar- beiðanda, 78. gr. laga nr. 90/1989 um aðför og 2. mgr. 2. gr. húsaleigulaga. IV. Gerðarþoli kveðst vera með leigusamning til fimm ára, og hafi hann staðið við sinn hluta samningsins að fullu og sé ekki á förum út úr húsnæð- inu, enda búinn að kosta verulega til innréttinga og annarra hluta. Kveður hann kröfur gerðarbeiðanda virðast byggjast annars vegar á ætluðum van- skilum á húsaleigu og hins vegar á ætluðum vanskilum á húsgjöldum. Hvor- ugt eigi við nokkur rök að styðjast. Um ætluð vanskil á húsaleigu kveður gerðarþoli gerðarbeiðanda hafa sent skeyti um riftun vegna vanskila nóvemberhúsaleigu 14. nóvember 1997. Leigan hafi hins vegar verið greidd 12. nóvember 1997. Það liggi því fyrir, að þegar gerðarbeiðandi greip til aðgerða, var um engin húsaleiguvanskil að ræða. Enda þótt vanskil hefðu orðið, þegar gerðarbeiðandi greip til að- gerða, sé hann, þrátt fyrir ákvæði 8. gr. húsaleigusamnings aðila, bundinn af ákvæðum húsaleigulaga, þ. e. 61. gr., 1. tl. Honum bar því að senda áskorun um greiðslu innan sjö daga með tilkynningu um, að samningi yrði að öðrum kosti rift. Hann hafi fyrst að þessum tíma liðnum getað sent skeyti um rift- un, ef um vanskil hefði þá enn verið að ræða. Það séu engin rök í þessu sambandi að segja, að þar sem um atvinnuhúsnæði sé að ræða, megi semja sig undan ákvæðum húsaleigulaga. Til að sýna enn frekar framgangsmáta gerðarbeiðanda sé rétt að líta á, hvernig innheimtu og greiðslu húsaleigu milli aðila hafi verið háttað frá upphafi: Gjalddagi Innheimtuskjal Dags. Eindagi Greiðsludagur 5. apríl '97 reikningur 7. 4. 1.5. 1.4. 5. maí '97 reikningur 2.5. 2. 6. 5. 5. 5. júní '97 banki, skuldabréf 5.6. 11. 6. 10. 6. 5. júlí '97 banki, skuldabréf 1.7. 5. 7. (sbr. samn.) 8.7. 5. ágúst '97 banki, reikningur 1.8. 11.8. 5. 8. 5. sept. "97 banki, reikningur 1.9. 5. 9. 5. 9. 5. okt. '97 banki, reikningur $.10. 10. 10. 14. 10. 5. nóv. '97 banki, félagaþjón. 5.11. 10. 11. 12. 11. Sjáist af framansögðu, að ýmsir gjalddagar séu tilgreindir á leigunni af 1046 hálfu leigusala eða umboðsmanns hans. Greiðsludagar leigunnar hingað til af hálfu leigutaka séu á tímabilinu 5.—14. hvers mánaðar. Gerðarþoli hafi aldrei verið krafinn um og aldrei greitt dráttarvexti. Leigan verði því að teljast hingað til hafa verið innt af hendi með fullum skilum. Í þessu sam- bandi sé rétt að minna á 4. mgr. 42. gr. húsaleigulaga, þar sem tekið sé fram, að réttarstaða leigjanda sé óbreytt þrátt fyrir eigendaskipti að hinu leigða. Reyndar haldi gerðarþoli því fram, að ekki sé um nýjan leigusala að ræða, heldur nýja eignaraðild að hinum upphaflega leigusala. Kjarni máls- ins sé sá, að greiðsla húsaleigu vegna nóvember sé á svipuðum tíma og aðr- ar leigugreiðslur hingað til og því ekkert tilefni til þessara viðbragða af hálfu gerðarbeiðanda og fullseint að rifta vegna vangoldinna leigugreiðslna, þegar leiga hafi sannanlega verið greidd. Um ætluð vanskil húsfélagsgjalda bendir gerðarþoli í fyrsta lagi á, að í svokölluðum húsfélagsgjöldum felist þrenns konar gjöld, mánaðarleg hús- gjöld, auglýsinga- og markaðskostnaður, en fyrir þann þátt séu sendir sér- stakir reikningar, og sérstök markaðsgjöld, sem séu óreglulegur kostnaður, t. d. vegna svokallaðs kringlukasts og fleiri uppákomna. Af þessu leiði, að ekki sé sama regla í útsendingu rukkana vegna þessara gjalda og vegna reglubundinnar húsaleigu. Greiðsla þessara reikninga hafi ekki verið alger- lega reglubundin, en þó ávallt í góðri sátt við forsvarsmenn húsfélagsins. Þannig hafi gjöld í hússjóð fyrir ágúst verið greidd 28. október 1997. Hinn 8. desember 1997 hafi gerðarþola verið sent bréf frá Kringlunni, þar sem verið sé að rukka um gjöld vegna september, október og nóvember, samtals 165.929 krónur, auk þess markaðs- og kynningarkostnað, 35.555 krónur. Í bréfinu sé gerðarþola veittur tíu daga frestur frá dagsetningu bréfsins. Þetta bréf hafi gerðarþola borist í hendur 10. desember 1997, og þann dag hafi hann greitt 133.195 krónur, sem hann hafi talið vera fullnaðarskil. Vegna mistaka voru aðeins greidd húsgjöld vegna september og október 1997, en það hafi verið leiðrétt, og 12. desember 1997 hafi verið greitt vegna nóvem- ber 1997 og ekki látið þar við sitja, heldur einnig greitt fyrir desember 1997, enda þótt eindagi þeirrar greiðslu hafi ekki verið kominn. Á meðan hafi gerðarbeiðandi hins vegar greitt eftirstöðvar húsgjaldanna. Strax og gerðar- þoli hafði greitt öll gjöldin, hafi gerðarbeiðanda verið endursend greiðslan, sem hann innti af hendi, enda hafi enginn beðið hann um að greiða. Kveður gerðarþoli um engin vanskil að ræða, hvorki á húsaleigu né hús- gjöldum. Sé gerðarbeiðandi bundinn af þeim eindaga greiðslu og gefna fresti, sem umboðsmaður hans setji, sbr. eindaga samkvæmt bankakvittun- um, umfram umsaminn gjalddaga leigusamnings og hins vegar gjaldfrest, sem húsfélagið hafi veitt með bréfi sínu 8. desember 1997 til 18. sama mán- 1047 aðar. Sé því ekkert réttmætt tilefni fyrir gerðarbeiðanda að rifta samningn- um. Það, sem vaki fyrir gerðarbeiðanda, sé að losna við gerðarþola úr hús- næðinu með góðu eða illu, en ekki vegna vanefnda, sem engar séu. Telji dómurinn þrátt fyrir það, sem að framan er rakið, að gerðarbeið- andi hafi mátt fella einhliða og án fyrirvara niður samninginn með vísan til 8. greinar hans, heldur gerðarþoli því fram, að ákvæði hans brjóti gegn 36. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, og beri því að hafna kröfu gerðarbeiðanda. v. Eins og að framan var rakið, sömdu aðilar um leigu á atvinnuhúsnæði 2. apríl 1997. Samkvæmt 2. mgr. 2. gr. húsaleigulaga nr. 36/1994 gilda þau því aðeins um slíkt húsnæði, að ekki sé á annan veg samið. Af þessu leiðir, að við úrlausn ágreiningsins í málinu verður byggt á samningi aðila, og er 8. gr. hans tekin upp hér að framan. Samkvæmt 4. gr. samningsins er gjalddagi leigu fimmti dagur hvers mán- aðar. Í 8. gr. segir, að sé leiga ekki greidd á réttum gjalddögum eða leigu- taki standi ekki að öllu leyti við skyldur sínar samkvæmt samningnum, falli hann niður, og geti leigusali þá krafist þess, að leigutaki rými húsnæðið án nokkurs fyrirvara. Útburðarkrafa gerðarbeiðanda er í fyrsta lagi reist á því, að samningur- inn sé niður fallinn á grundvelli nefndrar 8. gr. vegna ítrekaðra vanskila af hálfu gerðarþola. Kveður gerðarbeiðandi greiðslu fyrir október sl. ekki hafa borist fyrr en 14. þess mánaðar, og er það rétt samkvæmt kvittun, sem er meðal gagna málsins. Leigugreiðsla fyrir nóvember hafi svo ekki borist fyrr en 14. þess mánaðar, en samkvæmt kvittun, sem er meðal gagna máls- ins, greiddi gerðarþoli leiguna í banka 12. nóvember. 14. nóvember sl. sendi gerðarbeiðandi gerðarþola símskeyti, sem rakið var hér að framan, og rifti þar samningnum með vísan til nefndrar 8. gr. hans. Meðal gagna málsins eru kvittanir fyrir leigugreiðslum gerðarþola frá upphafi leigutímans til og með nóvember sl. Af þeim sést, að aðeins hefur einu sinni verið greitt á gjalddaga, þ. e. í september. Í öðrum mánuðum hefur greiðsla dregist nokkra daga, lengst til 14. dags mánaðarins. Greiðslu- drátturinn í nóvember er þannig svipaður og hafði verið frá upphafi, og er ósannað gegn mótmælum gerðarþola, að gerðarbeiðandi hafi margsinnis krafið gerðarþola um greiðslu fyrir október, eins og hann heldur fram. Þá er og ekki annað fram komið en greiðsludráttur hafi áður á leigutímanum verið látinn óátalinn af gerðarbeiðanda. Hefði það verið ætlun gerðarbeið- anda að krefjast greiðslu nákvæmlega fimmta hvers mánaðar í samræmi við 1048 ákvæði samningsins, bar honum því að tilkynna gerðarþola um hina breyttu tilhögun. Þá verður að miða við það, að gerðarbeiðandi er sá hinn sami og samdi í upphafi við gerðarþola, hverjir svo sem eigendur hans eru á hverj- um tíma. Samkvæmt framansögðu er það niðurstaða dómsins, að þrátt fyrir nokkuð fortakslaust ákvæði í 8. gr. samningsins sé greiðsludráttur gerðar- þola í nóvember svo óverulegur miðað við fyrri samskipti aðila, að hann geti ekki réttlætt einhliða riftun samningsins, og ber því að hafna kröfu gerðarbeiðanda um útburð á þeim grundvelli. Í öðru lagi er útburðarkrafan reist á því, að gerðarþoli hafi ekki greitt húsgjöld á tilsettum tíma, og hafi gerðarbeiðandi orðið að greiða þau, eins og rakið var. Samkvæmt 7. gr. samningsins ber leigutaka, gerðarþola, að greiða hlut hins leigða í sameiginlegum rekstrarkostnaði (húsgjöldum) Kringlunnar. Ekki er í samningnum ákvæði um, hvar eða hvenær eigi að greiða. Hins vegar er meðal gagna málsins bréf Kringlunnar frá 8. desem- ber sl. til gerðarþola, þar sem hann er krafinn um greiðslu þessara gjalda. Segir í bréfinu, að í vanskilum séu þrjár innheimtur, og þess óskað, að greitt sé innan tíu daga. Samkvæmt gögnum málsins greiddi gerðarþoli hina um- kröfðu skuld innan þessa frests, og meðal gagna málsins er bréf Kringlunn- ar frá 12. desember sl. þess efnis, að þann dag sé gerðarþoli skuldlaus við húsfélagið. Af þessum gögnum verður ekki annað ráðið en það sé húsfélag- ið, sem eigi vald á því, hvernig staðið sé að innheimtu húsgjaldanna. Riftun gerðarbeiðanda var sett fram í símskeyti 11. desember, en það var áður en frestur húsfélagsins var úti, og með því að gerðarþoli greiddi skuld sína inn- an þess frests, verður ekki fallist á útburð á þeim grundvelli. Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, er kröfu gerðarbeiðanda hafn- að og hann úrskurðaður til að greiða gerðarþola 80.000 krónur í málskostn- að, en ekki er tilefni til að úrskurða um sérstakt álag á hann. Arngrímur Ísberg héraðsdómari kveður upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Hafnað er kröfu gerðarbeiðanda, Reylons ehf., að gerðarþoli, Deiglan-Áman ehf., verði með beinni aðfarargerð borinn út úr 62,4 fermetra verslunareiningu nr. 137 í Kringlunni 8-12 í Reykjavík. Gerðarbeiðandi greiði gerðarþola 80.000 krónur í málskostnað. 1049 Miðvikudaginn 18. mars 1998. Nr. 114/1998. — Ríkislögreglustjóri (Jón H. Snorrason saksóknari) gegn Jóhanni Stefánssyni (Björgvin Þorsteinsson hrl.) Kærumál. Farbann. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 10. mars 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 12. sama mánaðar. Kærð er ákvörðun Héraðsdóms Reykjavíkur 10. mars 1998 um að banna varnaraðila brottför úr landi allt til þriðjudagsins 28. apríl nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega, að hin kærða ákvörðun verði felld úr gildi, en til vara, að farbanni verði mark- aður skemmri tími. Sóknaraðili krefst staðfestingar ákvörðunar héraðsdóms. Rannsókn á ætluðum brotum varnaraðila, sem sætt hefur tak- mörkun á ferðafrelsi frá 10. október 1997, er nú lokið, og hefur ákæra verið gefin út á hendur honum. Í ljósi þessa þykir rétt að fall- ast á kröfu sóknaraðila um, að varnaraðila verði bönnuð brottför úr landi, svo að kostur gefist á að ljúka meðferð málsins fyrir dómi. Farbanni í þessu skyni verður þó ekki markaður lengri tími en í dómsorði greinir. Dómsorð: Varnaraðila, Jóhanni Stefánssyni, er óheimil för úr landi allt til miðvikudagsins 15. apríl 1998 kl. 16. 1050 Fimmtudaginn 19. mars 1998. Nr. 86/1998. Andreas Roth (Ólafur Garðarsson hrl.) segn Sveini Aðalsteinssyni (Ólafur Axelsson hrl.) Kærumál. Gjaldþrotaskipti. Málsástæður. Fjárnám. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 3. febrúar 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 23. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 30. desember 1997, þar sem orðið var við kröfu varnaraðila um, að bú sóknaraðila yrði tekið til gjaldþrotaskipta. Kæruheimild er í 179. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl. Sóknaraðili krefst þess, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi. Varnaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur og sóknaraðila gert að greiða kærumálskostnað. Samkvæmt kröfu varnaraðila ákvað Hæstiréttur 6. mars 1998, að sóknaraðila yrði gert að setja tryggingu fyrir málskostnaði í kæru- máli þessu. Sú trygging var sett 12. sama mánaðar. Í greinargerð sóknaraðila fyrir Hæstarétti er hermt, að hann hafi fyrst fengið vitneskju um hinn kærða úrskurð eftir útgáfu Lögbirt- ingablaðs 23. janúar 1998, þar sem birt hafi verið innköllun í þrota- bú hans. Þessari staðhæfingu sóknaraðila hefur ekki verið hnekkt. Telst því kæra hans komin fram innan þess frests, sem settur er í Í. mgr. 144. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. 2. mgr. 179. gr. laga nr. 21/1991. Krafa varnaraðila um gjaldþrotaskipti á búi sóknaraðila var tekin fyrir á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur fimm sinnum á tímabil- inu frá 29. október til 26. nóvember 1997. Sóknaraðili sótti alltaf þing, þegar krafan var tekin fyrir, en tók ekki til varna gegn henni. Um viðhorf hans til kröfunnar er ekkert greint í endurritum úr þingbók héraðsdóms fyrr en í síðastnefnda þinghaldinu, þegar hún 1051 var tekin til úrskurðar. Þá var bókað, að kröfunni væri „ekki mót- mælt, en skuldari kveður vera til tryggingu fyrir kröfu skiptabeið- anda“. Sóknaraðili hreyfði fyrst vörnum fyrir dómi gegn kröfu varnaraðila í kæru sinni til Hæstaréttar. Skilyrðum 4. mgr. 150. gr. laga nr. 91/1991, sbr. 2. mgr. 163. gr. sömu laga, svo sem þeim var breytt með 17. gr. laga nr. 38/1994, er ekki fullnægt, til þess að sóknaraðili fái nú komið að þeim vörnum. Verður því að fella dóm á málið, eins og það lá fyrir héraðsdómi við uppkvaðningu hins kærða úrskurðar. Samkvæmt síðari málslið 1. mgr. 71. gr. laga nr. 21/1991 ber hér- aðsdómara við úrlausn um kröfu um gjaldþrotaskipti að gæta þess af sjálfsdáðum, hvort lagaskilyrði séu fyrir skiptunum, þótt ekki hafi verið móti því mælt. Varnaraðili reisti kröfu sína um gjaldþrota- skipti á fjárnámi hjá sóknaraðila, sem var lokið án árangurs 6. ágúst 1997. Í endurriti úr gerðabók sýslumanns vegna fjárnámsins segir meðal annars: „Gerðarþoli er sjálfur mættur. Gerðarþola er leið- beint um réttarstöðu sína og kröfu gerðarbeiðanda. Hann segist ekkert hafa við kröfu gerðarbeiðanda að athuga, en verður ekki við áskorun um að greiða hana. Gerðarþoli tekur fram, að hann svari ekki spurningu um, hvort hann eigi eignir, þar sem hann hafi ekki verið boðaður til gerðarinnar. Gerðarþoli er margspurður um, hvort hann eigi eignir, sem tryggt geti kröfuna, en hann upplýsir ekki um eignir. Lögmaður gerðarþola (svo) krefst þess, að gerðinni verði lokið án árangurs, með vísan til 8. kafla laga nr. 90/1989, þar sem gerðarþoli geti ekki bent á eignir til tryggingar kröfunni, og er það gert.“ Af þessu er ljóst, að við fjárnámið veitti sóknaraðili engar upplýsingar um, hvort hann ætti eignir. Endurrit af gerðinni ber ekki með sér, að þetta hafi verið kannað á annan viðhlítandi hátt. Þegar af þessari ástæðu verður ekki litið svo á, að fjárnámsgerðin hafi getað gefið rétta mynd af fjárhag sóknaraðila, sbr. 1. tölulið 2. mgr. 65. gr. laga nr. 21/1991. Héraðsdómi bar því samkvæmt áður til- vitnuðu ákvæði 1. mgr. 71. gr. sömu laga að hafna af sjálfsdáðum kröfu varnaraðila um gjaldþrotaskipti. Verður hinn kærði úrskurður því felldur úr gildi. Sóknaraðili hefur ekki krafist kærumálskostnaðar. Verður því hvor aðili að bera sinn kostnað af málinu. Það athugast, að krafa varnaraðila um gjaldþrotaskipti var, sem 1052 áður segir, tekin til úrskurðar á dómþingi 26. nóvember 1997. Hinn kærði úrskurður var hins vegar ekki kveðinn upp fyrr en 30. desem- ber sama árs. Þessi dráttur var með öllu ástæðulaus og í brýnni and- stöðu við ákvæði 1. mgr. 71. gr. laga nr. 21/1991. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 30. desember 1997. Mál þetta var tekið til úrskurðar 26. nóvember sl. Með bréfi, sem barst Héraðsdómi Reykjavíkur 14. ágúst 1997, hefur Sveinn Aðalsteinsson, kt. 050746-4619, Bergstaðastræti 7, Reykjavík, krafist þess, að bú Andreas Roth, kt. 161068-2099, Grundarstíg 24, Reykjavík, verði tekið til gjaldþrotaskipta. Skiptabeiðandi kveðst eiga kröfu á hendur skuldara vegna dómsáttar. Í kröfunni er höfuðstóll skuldarinnar ásamt vöxtum og kostnaði tilgreindur 1.702.961 kr. Gert hafi verið árangurslaust fjárnám hjá skuldara 6. ágúst 1997. Um lagastoð fyrir kröfu sinni vísar skiptabeiðandi til 1. tl. 2. mgr. 65. gr. laga nr. 21/1991. Krafa skiptabeiðanda var tekin fyrir á dómþingi 29. október 1997, og var þá sótt þing af hálfu skuldara og málinu frestað, fyrst til 5. nóvember sl., þá til 13. nóvember, síðan til 21. nóvember og að lokum til 26. nóvember 1997. Er því fullnægt skilyrðum 1. tl. 2. mgr. 65. gr. sömu laga til að verða við kröfu skiptabeiðanda og bú skuldara tekið til gjaldþrotaskipta. Arnfríður Einarsdóttir dómarafulltrúi kveður upp úrskurð þennan. Úrskurðarorð: Bú Andreas Roth er tekið til gjaldþrotaskipta. 1053 Fimmtudaginn 19. mars 1998. Nr. 128/1998. — Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn Davíð Garðarssyni (Karl G. Sigurbjörnsson hdl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, a-liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 18. mars 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 19. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 18. mars 1998, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til miðviku- dagsins 1. apríl nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/4991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðal- lega, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi, en til vara, að gæsluvarðhaldi verði markaður skemmri tími. Þá er krafist kæru- málskostnaðar. Sóknaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði staðfest- ur. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann stað- festur. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 18. mars 1998. Ár 1998, miðvikudag 18. mars, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Arnfríði Einarsdóttur dóm- arafulltrúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Lögreglustjórinn í Reykjavík hefur krafist þess með vísan til a-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991, að Davíð Garðarssyni, kt. 190869-5399, Lauga- vegi 20 a, Reykjavík, verði gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi frá lokum þess gæsluvarðhalds, sem hann nú sætir, en lýkur í dag kl. 16.00, allt til mið- 1054 vikudagsins 1. apríl 1998 kl. 16.00 vegna grunar um brot gegn 173. gr. a al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940. Ávana- og fíkniefnadeild lögreglunnar í Reykjavík rannsakar nú inn- flutning á rúmlega einu kílói af amfetamíni, sem kærði er grunaður um að- ild að ásamt Sigurði Erni Ágústssyni. Rannsókn þessa máls hófst, þegar lögreglan fékk upplýsingar um það, að kærði ætti von á miklu magni af amfetamíni frá Hamborg. Í tengslum við þá rannsókn komst lögreglan að því, að von væri á bifreið frá Hamborg, sem væri flutt inn af vini kærða, Sigurði. Rúmlega eitt kíló af amfetamíni fannst í bifreiðinni. Kærði og Sig- urður hafa báðir neitað aðild að innflutningi amfetamínsins, en kærði hefur borið, að hann hafi veitt Sigurði aðstoð við kaup á umræddri bifreið og inn- flutningi hennar. Fallast verður á það með fulltrúa lögreglustjóra, að framburður kærða sé í Ýmsum atriðum ótrúverðugur, einkum að því er varðar gjaldeyriskaup hans og ferðatilhögun. Með hliðsjón af gögnum málsins og því, sem að framan er rakið, verður að telja, að kominn sé fram rökstuddur grunur um aðild kærða að innflutningi fyrrgreinds amfetamíns, en það gæti varðað hann fangelsi samkvæmt 173. gr. a almennra hegningarlaga. Fallist er á það með lögreglunni, að hætta sé á, að kærði gæti torveldað rannsókn málsins, sem er enn skammt á veg komin, svo sem með því að hafa áhrif á vitni eða samseka, færi hann frjáls ferða sinna. Samkvæmt a-lið 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála er fallist á kröfu lögreglustjórans í Reykjavík, eins og hún er fram sett og nánar greinir í úrskurðarorði. Úrskurðarorð: Kærði, Davíð Garðarsson, sæti áfram gæsluvarðhaldi frá gæslu- varðhaldi því, sem rennur út kl. 16.00 í dag, allt til miðvikudagsins 1. apríl 1998 kl. 16.00. 1055 Fimmtudaginn 19. mars 1998. Nr. 327/1997. — Ákæruvaldið (Ragnheiður Harðardóttir, settur saksóknari) segn Andra Páli Jónssyni (Skarphéðinn Þórisson hrl.) Líkamsárás. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Ríkissaksóknari hefur skotið málinu til Hæstaréttar með stefnu 5. ágúst 1997 að ósk ákærða og jafnframt af hálfu ákæruvaldsins. Tek- ur áfrýjunin til málsins í heild, að því er ákærða varðar, og krefst hann aðallega sýknu af öllum kröfum ákæruvaldsins, en til vara þess, að refsing hans verði milduð. Ákæruvaldið krefst staðfestingar á niðurstöðu dómsins um sakfellingu ákærða ásamt því, að refsing hans verði þyngd. Þeim þætti málsins, er varðar ákæru á hendur Jóni Birni Lárussyni fyrir líkamsárás gegn ákærða, er ekki áfrýjað. Í dómi Héraðsdóms Reykjaness greinir skilmerkilega frá því, sem upplýst er um atvik að tvennum átökum milli ákærða og Jóns Björns Lárussonar, er urðu í og utan við fjölbýlishús í Keflavík að morgni nýársdags 1997. Urðu hin fyrri framan við bygginguna, eftir að Jón Björn beitti valdi til að færa ákærða út úr íbúð í húsinu, þar sem nokkrir ungir menn voru saman komnir. Er það mat dómenda í héraði, að Jón Björn hafi blandað sér óbeðinn í viðskipti ákærða og húsráðanda í íbúðinni og efnt til átakanna án réttmæts tilefnis. Í þeim virðist Jón Björn hafa haft undirtökin að öllu leyti, og beitti hann ákærða niðurlægjandi tökum, auk þess sem ákærði missti þar augnlinsur sínar. Síðari átökin urðu um klukkustund síðar eða nokkru fyrr, eftir að ákærði hafði farið heim til sín skamman spöl í mikilli geðshræringu og snúið síðan aftur að húsinu. Hafði hann þá meðferðis dúkahníf og tvö skrúfjárn, sem hann hafði gripið úr verkfæraskáp föður síns, 1056 eftir að foreldrar hans fjarlægðu veiðihniíf, er hann hugðist taka með sér. Einnig hafði hann sett upp gleraugu. Þegar ákærði kvaddi dyra, hitti hann húsráðandann fyrir, en hann var kunningi þeirra Jóns Björns. Ræddi hann við ákærða í útidyrun- um nokkra stund og taldi hann hafa róast nokkuð og verið um það bil að sættast á að fara aftur heim, þegar Jón Björn bar að niður stigann frá efri hæð hússins, þar sem hann hafði dvalist um stund í annarri íbúð. Lokaði húsráðandinn þá dyrunum fyrir ákærða, en tjáði Jóni Birni, að ákærði væri vopnaður. Þrátt fyrir þá viðvörun opnaði Jón Björn dyrnar og yrti á ákærða. Hófust átök milli þeirra án frekari umsvifa, án þess að séð verði, að ákærði hafi þar orðið fyrri til. Hafði Jón Björn ákærða þegar undir í anddyrinu og reyndi að afvopna hann, en ákærði streittist á móti. Ákærði hafði haldið á dúkahnífnum í hægri hendi og skrúfjárni í hinni vinstri, og fékk Jón Björn áverka af báðum þessum verkfærum. Var langt skurðsár á hægri framhandlegg alvarlegast þeirra meiðsla. Viðureigninni og af- leiðingum hennar er nánar lýst í hinum áfrýjaða dómi, en hús- ráðandinn varð einn vitni að henni. Sýnt verður að telja, að ákærði hafi viljað reyna að ná sér niðri á Jóni Birni eftir ófarir sínar af hans völdum og þá búist við að geta neytt umræddra verkfæra með einhverjum hætti. Hins vegar hafi hann naumast gert sér skipulega grein fyrir því, hvernig þeim hefndum yrði við komið, og vissi hann ekki, hver aðkoman yrði, þegar hann leitaði inngöngu í húsið. Honum var þá sagt, að Jón Björn væri farinn, og var ákærði ekki viðbúnari en hinn síðarnefndi, þegar þeir hittust aftur, en auk þess var móðurinn nokkuð af honum runninn eftir viðræður hans og húsráðanda. Í átökunum, sem síðan urðu, lenti ákærði umsvifalítið í varnarstöðu, og verður ekki séð, að hann hafi haft ráðrúm til markvissra viðbragða. Ósannað er, þegar á allt þetta er litið, að ákærði hafi búið yfir ásetningi um að svipta and- stæðing sinn lífi, þegar átökin hófust, þótt hann hefði áður haft slíkt á orði. Ætla verður enn fremur, að tilviljun hafi ráðið mestu um þá áverka, er í þeim hlutust, og er varhugavert að fullyrða, að ákærði hafi beitt verkfærum sínum með þeim hætti, að hann hafi hlotið að sjá fyrir, að bana gæti af leitt. Er þá ekki unnt að sakfella hann fyrir brot gegn 211. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 20. gr. sömu laga. Eigi að síður hafði hann stofnað til stórfelldrar og bráðr- 1057 ar hættu, og verður hann talinn sekur um líkamsárás, er varði við 2. mgr. 218. gr. laganna, sbr. 11. gr. laga nr. 20/1981, sem einnig er til vísað í ákæru málsins. Ákærði var ekki þannig staddur, að atferli hans verði metið sem neyðarvörn, sbr. 12. gr. almennra hegningarlaga. Ákærði er ungur að árum og hefur ekki áður gerst brotlegur við almenn refsilög. Við ákvörðun refsingar á hendur honum er þess einnig að gæta, að verknaður hans var framinn í átökum við þann, sem misgert var við, og jafnframt í mikilli reiði og geðæsingu, sem sá aðili hafði vakið. Eru því skilyrði til að lækka refsinguna verulega frá því marki, sem annars ætti við, á grundvelli 3. mgr. 218. gr. a al- mennra hegningarlaga, sbr. 12. gr. laga nr. 20/1981, og 4. tl. 1. mgr. 74. gr. almennra hegningarlaga. Með hliðsjón af öllu þessu telst refsingin hæfilega ákveðin fangelsi 18 mánuði. Komi þar til frádrátt- ar vist ákærða í gæsluvarðhaldi 2. janúar 1997 til 5. sama mánaðar, en þann dag var ákærði látinn laus. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað gagnvart ákærða. Ákærði greiði áfrýjunarkostnað sakarinnar, svo sem um er mælt í dómsorði. Dómsorð: Ákærði, Andri Páll Jónsson, sæti fangelsi 18 mánuði. Til frá- dráttar komi gæsluvarðhaldsvist hans frá 2. janúar 1997 til 5. sama mánaðar með fullri dagatölu. Ákvæði hins áfrýjaða dóms um sakarkostnað vegna ákærða á að vera óraskað. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 80.000 krónur, og málsvarnar- laun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Skarphéðins Þóris- sonar hæstaréttarlögmanns, 80.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 30. júní 1997. Ár 1997, mánudag 30. júní, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjaness, sem háð er að Brekkugötu 2, Hafnarfirði, af Guðmundi L. Jóhannessyni héraðs- dómara ásamt meðdómurunum Gunnari Aðalsteinssyni og Sveini Sigur- 34 Hæstaréttardómar ll 1058 karlssyni héraðsdómurum, kveðinn upp dómur í málinu nr. S-117/1997: Ákæruvaldið gegn Andra Páli Jónssyni og Jóni Birni Lárussyni, sem dóm- tekið var 2. júní sl. að loknum munnlegum málflutningi. Mál er með ákæru, út gefinni 15. apríl sl., höfðað gegn Andra Páli Jóns- syni, Brekkubraut $, Keflavík, kt. 170878-4189, og Jóni Birni Lárussyni, Hringbraut 95, Keflavík, kt. 260577-4339, fyrir líkamsárás hvorum á hendur öðrum að morgni miðvikudags 1. janúar 1997 í og fyrir utan fjölbýlishúsið Faxabraut 5, Keflavík. 1. Ákærða Jóni Birni er gefið að sök að hafa um kl. 9.30-—10.00 fyrir utan fjölbýlishúsið Faxabraut 5 ráðist á ákærða Andra Pál og slegið hann og hent honum nokkrum sinnum í jörðina og hent honum yfir grindverk fyrir framan innganginn að húsinu með þeim afleiðingum, að Andri Páll hlaut skrámur og mar á enni hægra megin, skrámur og mar yfir hægri síðu neðan rifboga og skrámur á vinstri fótlegg. Auk þess var fjöldi marbletta víðs veg- ar um líkamann. Telst þetta varða við 217. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 10. gr. laga nr. 20/1981. 2. Ákærða Andra Páli er gefið að sök að hafa eftir fyrrnefnda líkamsárás farið til heimilis síns að Brekkubraut $, Keflavík, sótt þar dúkahníf og skrúfjárn og farið aftur að Faxabraut 5, en þangað kom ákærði um kl. 11.00. Í anddyri hússins lenti ákærðu saman aftur, og í þeim átökum lagði ákærði Andri Páll til ákærða Jóns Björns með dúkahnífnum og skrúfjárninu, svo að af hlutust eftirgreindir áverkar: 1. Skálægt tiltölulega grunnt sár vinstra megin á brjóstkassa rétt undir holhendi. Nær sárið grunnt niður í undirfitu húðarinnar og er um 3 cm að lengd. 2. Lítið sár á framanverðu vinstra læri, sem sömuleiðis nær grunnt niður í undirfitu húðar og er ca. 2 cm að lengd. 3. Stórt sár á hægra læri, sem nær skálægt frá utanverðu miðju lærinu og niður fram á við hnéskel. Er opið inn á lærvöðva í því sári, en ekki inn í sjálfan hnéliðinn. Eðlileg réttigeta þó í hnélið. 4. Stórt sár á hægri framhandlegg, sem nær nánast frá utanverðum nær- enda framhandleggjarins og skálægt niður á við og fram á við og endar um framanverðan framhandlegg neðanvert. Hafði verið til staðar góður æða- púls í æðinni utanvert við úlnliðinn, en við aðgerð er staðfest, að sú æð er skorin í sundur um miðbik framhandleggjarins. Jafnframt er húðgrein einn- ar áf þremur aðaltaugum handarinnar (ramus superficialis nervus radialis) skorin í sundur um miðbik framhandleggjarins. Auk þessa áverka á æð og taug eru þrjár réttisinar og að hluta til ein beygisin skornar í sundur í sár- inu. 1059 Jón Björn var fluttur á Sjúkrahús Suðurnesja, en þaðan á Sjúkrahús Reykjavíkur og gekkst þar undir aðgerð. Telst þetta varða við 211. gr., sbr. 20. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940, en til vara við 2. mgr. 218. gr. sömu laga, sbr. 11. gr. laga nr. 20/1981. Þess er krafist, að ákærðu verði dæmdir til refsingar. Þá er þess og krafist við aðalmeðferð málsins, að ákærðu greiði kostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun, er renni í ríkissjóð. Af hálfu ákærða Andra Páls er aðallega krafist sýknu af öllum kröfum ákæruvalds og að verjanda sínum, Ásgeiri Jónssyni hdl., verði tildæmd hæfi- leg málsvarnarlaun úr ríkissjóði. Til vara er krafist sýknu af 211. gr., sbr. 20. gr. almennra hegningarlaga, og að ekki verði dæmd refsing fyrir brot á 1. mgr. 218. gr. alm. hegningarlaga. Til þrautavara er þess krafist, að ákærði Andri hljóti lágmarksrefsingu og brot hans fellt undir 219. gr. almennra hegningarlaga og fullnustu refsingarinnar frestað skilorðsbundið. Einnig er þess krafist, að málsvarnarlaun skipaðs verjanda verði greidd úr ríkissjóði. Ákærði Jón Björn krefst sýknu af öllum kröfum ákæruvalds, en til vara, ef til sakfellingar kæmi, að hann yrði dæmdur til vægustu refsingar, þ. e. lít- ils háttar sektar, eða að refsing yrði niður felld. Þá krefst hann þess, að sakarkostnaður, þar með talin hæfileg málsvarnarlaun verjanda síns, Jó- hannesar Rúnars Jóhannssonar hdl., greiðist úr ríkissjóði. Verjandi Jóns Björns hefur mótmælt sérstaklega framlagningu ferilsskýrslu lögreglu um ákærða, er fram hefur verið lögð sem dómskjal nr. 3, bls. 9—13. Telur hann skýrslu þessa málinu algjörlega óviðkomandi og beri því að virða að vett- ugi, enda einungis til þess fallin að meiða æru sakbornings og ákæruvaldinu ósæmandi. Hljóti það að teljast andstætt lögum að vísa til hennar í mál- flutningi, og vísaði hann í því sambandi til 6. gr. mannréttindasáttmála Evr- ópu. Málavextir. Miðvikudaginn 1. janúar 1997 kl. 11.15 barst lögreglunni í Keflavík til- kynning um einhver læti að Faxabraut 5 í Keflavík. Frásögn tilkynnanda var mjög óljós, en þó kom fram, að einhver væri að drepa einhvern. Lög- reglumenn fóru þegar á staðinn og sáu þar mann liggja alblóðugan og, að því er virtist, meðvitundarlausan á götunni framan við húsið númer 5 við Faxabraut, en fyrir utan húsið voru tveir eða þrír menn á ferli. Hinn slasaði reyndist vera Jón Björn Lárusson, Hringbraut 95, Keflavík, og var hann fluttur á Sjúkrahús Reykjavíkur til aðgerðar, en hann var illa skorinn á hægri handlegg og auk þess á hægra og vinstra læri og með grunnan skurð á brjóstkassa. Við akbrautina þarna var ákærði Andri Páll á gangi, ber að of- an og alblóðugur. Var bent á hann sem þann, er veitt hefði Jóni Birni áverkana. Var hann greinilega í miklu uppnámi, er hann var handtekinn. 1060 Tjáði hann lögreglumönnum þarna á staðnum, að Jón Björn hefði lamið sig í klessu fyrr um morguninn. Eftir það hefði hann farið heim til sín að Brekkubraut 5 og tekið með sér þaðan tvö skrúfjárn og dúkahníf, sem hann hugðist nota á Jón Björn. Hann hefði svo farið aftur að Faxabraut 5 og hitt aftur Jón Björn, sem ráðist hefði að sér að nýju. Hann margítrekaði, hversu mikill asni þessi Jón Björn hefði verið að lemja sig í fyrra skiptið og æsa sig upp með því. Fannst Andra Páli, að Jón Björn hefði niðurlægt sig. Sýndi hann lögreglumönnum áverka á höfði, sem hann kvað Jón hafa veitt sér, er hann barði hann fyrr um morguninn. Þá hefði hann týnt gleraugum sínum í síðari átökum. Ákærði Andri Páll var fluttur á lögreglustöðina og þangað fenginn læknir, sem tók honum blóð til alkóhólrannsóknar og skoðaði hann. Þá var fengið hjá honum þvagsýni til fíkniefnaathugunar. Lögreglan gerði og vettvangsrannsókn að Faxabraut 5, sem er tveggja hæða hús og þrjár íbúðir á hvorri hæð. Gengið er inn í húsið um dyr á austurhlið þess, og er þá komið inn í forstofu. Úr henni er gengið inn í íbúðirnar á neðri hæð, en stigi liggur upp á hina efri. Þar er stigapallur, og er gengið af honum inn í íbúðirnar á þeirri hæð. Mikið blóð var í stigaganginum milli íbúðanna á neðri hæð, þar sem síðari átökin urðu. Var blóðslóð frá útidyrum út á miðja götu, þar sem Jón Björn hafði lagst niður, og hafði þar myndast blóðpollur. Á staðnum fannst skrúfjárn og dúkahnífur, og var hvort tveggja atað blóði. Austan megin á efri hæð hússins er íbúð, sem þær Ingibjörg Kristinsdóttir og Ármey Sigurðardóttir höfðu á leigu. Var hurð íbúðarinnar brotin, og lá læsingin á símaborði þar innan við. Af umgengni í íbúðinni mátti ráða, að þar hefði verið samkvæmi um nóttina. Á neðri hæð, þegar komið er inn um útidyr, er íbúð Daníels Fjeldsted á vinstri hönd, og hafði dyraumbúnaður verið brotinn að innanverðu, og kom fram hjá Daníel, að það hefði gerst í átökunum milli ákærðu, Andra Páls og Jóns Björns. Teknar voru ljósmynd- ir af vettvangi og gerður uppdráttur. Að því búnu var farið með húsráðend- ur í framangreindum íbúðum og gesti þeirra til skýrslutöku á lögreglu- stöðina í Keflavík. Þar voru og teknar ljósmyndir af ákærða Andra Páli og fatnaði hans, og kom þá í ljós, að hann var með annað skrúfjárn, sem hann hafði geymt í nærbuxum sínum við kynfærin. Í blóði ákærða Andra Páls mældist 1,84% alkóhóls og í þvagi 2,59% alkó- hóls, en amfetamín, kannabínoíðar eða lýsergíð voru ekki í mælanlegu magni í þvagi. 1. Líkamsárás á Andra Pál. 2. Líkamsárás á Jón Björn. Ákærði Andri Páll var mjög reiður, er hann kom heim til sín á nýárs- morgun eftir átökin við Jón Björn, sem hann taldi hafa niðurlægt sig. Hann 1061 kvaðst hafa komið heim til þess að sækja veiðihníf, sem hann átti og ætlaði að hræða Jón Björn með. Hann var ekki viss um, hvort hann hefði fundið hnífinn eða hann verið tekinn af honum. Ljóst er samt af framburði for- eldra ákærða Andra Páls, að ákærði fann hnífinn og lagði hann frá sér í vaskinn í salerni hússins, meðan hann sýndi þeim, hvernig hann var útleik- inn eftir framangreind átök við Jón Björn. Sá þá faðir hans hnífinn og tók hann og faldi, án þess að ákærði Andri Páll yrði þess var. Fram kom, að föðurnum var ljóst, að Andri Páll hafði ekkert við hníf að gera í því ástandi, sem hann var. Hafði hann reynt að ræða við Andra Pál, en engu sambandi náð við hann. Til einhverra stimpinga hafði komið, er hann reyndi að koma í veg fyrir, að Andri Páll færi út. Hann hafði ekki haldið Andra Páli til þess að koma í veg fyrir, að hann kæmist út, talið, að það yrði óhætt, eftir að búið var að taka af honum hnífinn. Móðir ákærða Andra Páls sagði, að hann hefði verið talsvert ölvaður og ofsareiður. Hefði Andri Páll grenjað af reiði og endurtekið í sífellu: „Sérðu, hvernig hann (sem hann tilgreindi ekki) er búinn að fara með mig.“ Leyndi sér ekki, að hann ætlaði að hefna sín á árásarmanninum. Hann átti viðdvöl heima hjá sér hátt í eina klukkustund og var allan tímann mjög æstur. Fór hann síðan út um aðaldyrnar, en kom svo inn skömmu síðar, og héldu for- eldrar hans þá, að hann væri farinn að róast. Hann hafði þá ætt um húsið fram og til baka og loks farið út um þvottahússdyrnar. Í skáp í þvottahúsinu geymdi faðir ákærða Andra Páls verkfæri sín, og kom í ljós, að Andri hafði tekið þaðan dúkahníf og tvö skrúfjárn. Hafði hann sett annað skrúfjárnið inn á sig, í nærbuxurnar, svo sem í ljós kom eftir handtöku hans. Hinu kvaðst hann hafa haldið á í annarri hendi og verið með dúkahnífinn í hinni, er hann hélt aftur að Faxabraut 5. Ber hann því við, að hann hafi ætlað að hræða Jón Björn með dúkahnífnum og skrúfjárninu. Ákærði Andri Páll hringdi dyrabjöllu að íbúð Daníels Fjeldsted, og kom Daníel til dyra. Mundi Andri Páll lítið eftir því, sem þeim fór á milli, en sagði Daníel, að hann væri að leita að Jóni Birni, og hafði Daníel þá sagt, að hann væri farinn. Andri Páll kvaðst þá hafa haldið skrúfjárninu og dúka- hnífnum fyrir aftan bak og hélt, að hann hefði ekki sýnt Daníel þau. Samkvæmt vitnisburði Daníels hafði ákærði sýnt vitninu, að hann var með dúkahníf í annarri hendi og skrúfjárn í hinni, og sagt, að hann ætlaði að drepa Jón Björn, þar sem hann hefði barið sig nokkru áður. Hann spurði einnig um heimilisfang Jóns Björns. Lýsti vitnið því, að því hefði virst ákærði vera rólegur og í jafnvægi, en því hefði fundist hann geðveikislegur til augnanna. Vitnið kvaðst hafa talað við ákærða í útidyrunum í tíu til fimmtán mínútur og reynt að segja honum, hvaða vitleysu hann væri að 1062 gera, og afleiðingar þess, ef hann yrði manni að bana. Vitninu hefði fundist sem ákærði hefði í lokin verið farinn að sættast á að fara heim og brosað, þegar vitnið spurði hann að því, hvort hann vildi ganga undir nafninu Hnífa-Andri. Sagði vitnið, að blaðið á dúkahnífnum hefði verið alveg út í fyrstu, en meðan vitnið ræddi við ákærða, hefði Andri Páll stungið blaðinu upp Í sig og bitið af því og svo spýtt út úr sér blaðinu, og taldi vitnið, að það hefðu verið tveir blaðhlutar. Á vettvangi fundust þrjú afbrotin blöð af dúkahníf, en ekki minntist ákærði þess að hafa brotið framan af hnífnum. En í því, að Andri var að sættast á að fara heim, kom Jón Björn niður stigann. Hafði hann verið í heimsókn hjá Ármeyju og Ingu og farið þangað, er hann fór frá Daníel, sem hafði haldið hann vera á heimleið. Vitnið Daní- el kvað ákærða Andra hafa magnast allan upp, er hann sá Jón Björn koma niður stigann, og ástand hans farið í sama horf og það var, þegar hann kom. Otaði Andri Páll dúkahnífnum að vitninu og sagði: „Þú varst að ljúga að mér.“ Vitnið hefði sagt ákærða Andra, að það hefði ekki vitað af Jóni Birni uppi á efri hæðinni, en jafnframt beðið hann að fara heim að sofa og lokað dyrunum á hann. Vitnið kvað Jón Björn hafa viljað fara út á eftir ákærða Andra, en kvaðst hafa gert honum grein fyrir, að ákærði Andri væri vopn- aður skrúfjárni og dúkahníf og hefði sagst ætla að drepa hann. Það kvaðst og hafa gert honum grein fyrir því, hversu hættulegur dúkahnífur væri, en hann engu að síður viljað fara út og afvopna Andra. Jón Björn kvaðst svo hafa opnað útidyrnar, og stóð þá Andri Páll fyrir utan með hendur fyrir aftan bak. Jón Björn kvaðst þá hafa sagt við Andra Pál: „Hvað í helvítinu ætlar þú að gera?“ Eftir þetta hefði Andri otað að sér teppaskurðarhníf, sem hann var með. Stóðu þeir þá mjög nálægt hvor öðrum, og því hefði Jón Björn ýtt á öxlina á ákærða Andra. Tók hann þá eftir því, að ákærði Andri var með skrúfjárn í vinstri hendi, en hnífinn í hinni hægri. Kvað hann Andra hafa fallið lítið eitt við, þegar hann ýtti á hann, en sveiflað hnífnum og þá sennilega skorið sig, en kvaðst ekki þá né síðar hafa orðið var við sár sín. Hann kvaðst líklega hafa hopað inn, þegar ákærði Andri sveiflaði hnífnum og ákærði Andri þá komið inn á eftir sér. Hann kvaðst svo hafa tekið ákærða Andra og skellt honum á gólfið og það tekið skamma stund. Kvaðst hann þá hafa tekið eftir því, að sjálfur var hann blóðugur. Hann kvað ákærða Andra Pál svo hafa náð að skera sig í hægri hönd og hann þá öskrað á ákærða Andra, hvort hann ætlaði að drepa sig, og ákærði þá sagt, að sér væri alveg sama. Kvaðst hann þá hafa skallað ákærða Andra þrisvar í andlitið, meðan hann hélt honum niðri, en taldi sig ekki hafa gert það, fyrr en eftir að Andri hefði skorið sig í handlegginn, enda aldrei dottið í hug að sleppa höndunum á ákærða, sem var með hníf, 1063 og því skallað hann. Hann hefði setið klofvega ofan á Andra og haldið höndum hans niðri við gólf, og hefði Andri ekki getað losað hendurnar til að skera sig, heldur verið búinn að því áður. Hann hefði svo fundið, að hann var allur að dofna, og beðið Axel Waltersson, sem stóð við hliðina á sér, að halda Andra og Axel tekið í vinstri hönd Andra og Daníel í þá hægri. Jón Björn kvaðst svo hafa farið ofan af Andra og gengið út og hald- ið, að þetta væri sitt síðasta, hann hefði verið alblóðugur og haldið um höndina. Mundi hann næst eftir sér, er hann lá í götunni og sjúkraflutninga- menn reyndu að vekja sig með því að slá sig í andlitið. Ákærði Andri kvaðst ekki muna eftir því að hafa otað dúkahnífnum að Daníel, og ekki mundi hann heldur, hvort Daníel lokaði á sig dyrunum og hvatti sig til að fara heim. Hann hefði séð Jón Björn koma niður stigann og fara inn í íbúðina hjá Daníel. Næst mundi Andri eftir Jóni Birni, þar sem hann stóð í útidyrunum. Hann minnti, að Jón Björn hefði gripið til sín og hann þá kýlt hann með vinstri hendi, sem hann hélt skrúfjárninu í. Hann kvaðst vera rétthentur, en ekki muna, hvort Jón Björn hefði ráðist á sig, áð- ur en hann kýldi sig í magann. Næst myndi hann eftir, að Jón Björn annað- hvort sat ofan á sér eða var boginn yfir sér og var að berja sig. Ekki gerði hann sér grein fyrir því, hvar höggin lentu, en kvaðst hafa borið hendurnar fyrir sig til að verjast þeim. Var hann þá með hnífinn í hægri hendi, en skrúfjárnið í hinni vinstri. Aðspurður mundi hann ekki eftir því að hafa skorið Jón Björn né að hafa stungið skrúfjárninu í hann. Hann kvað svo Jón Björn allt í einu hafa hætt að berja sig og hann verið leiddur út. Vitnið Daníel sagði við skýrslutöku hjá lögreglu, að Jón Björn hefði ekki hlustað á viðvaranir þess, heldur rifið upp útidyrnar og þrifið í ákærða Andra og skellt honum í gólfið. Er vitnið bar hér fyrir dómi, var það ekki visst um að hafa séð Jón Björn þrífa í ákærða og skella honum í gólfið, þar sem það var á leið í símann. Jón Björn og Andri hefðu verið komnir inn á ganginn og Jón Björn sest klofvega ofan á ákærða Andra og haldið höndum hans niðri. En er hann missti takið á hægri hendi Andra, hafi Andri Páll sveiflað hendinni og skorið Jón Björn í handlegginn, svo að blóð spýttist út. Ekki kvaðst vitnið hafa séð, er Jón Björn var skorinn annars staðar á líkam- anum. Það kvað Jón Björn hafa skallað ákærða Andra, eftir að hann var skorinn í handlegginn. Vitninu fannst sem Andri hefði skorið viljandi og var þess fullvisst, að hann hefði ætlað að skera Jón Björn af ásetningi. Það hefði ekki heyrt nein orðaskipti milli Jóns Björns og Andra, eftir að Jón Björn var skorinn í handlegginn, og greinilegt hafi verið, að Jón Björn tók ekki eftir því, að hann hafði verið særður. Hefði hann þá sagt honum, að blóð spýttist úr handlegg hans, og hann þá fyrst tekið eftir því og orðið 1064 mjög hræddur og beðið um, að hringt yrði á sjúkrabifreið. Vitnið hefði kall- að á Axel Má Waltersson, sem var inni í íbúð þess, sér til aðstoðar við að halda Andra og þeir síðan haldið honum, meðan Jón Björn stóð upp. Fór Jón Björn út á götu, þar sem hann hneig niður. Vitnið kvaðst í fyrstu, er það talaði við ákærða Andra, áður en til átak- anna kom, ekki hafa tekið það alvarlega, þó að Andri segðist ætla að drepa Jón Björn, en er Andri sýndi því dúkahnífinn og skrúfjárnið, hefði það tal- ið, að hugur fylgdi máli, og því reynt að róa hann. Það kvaðst vera visst um, að Andri hefði ætlað að drepa Jón Björn. Hann hefði verið í því ástandi. Fannst vitninu það ekki eðlilegt, að ákærði skyldi tala um að drepa Jón Björn eftir svona langan tíma frá fyrri átökum. Hvorki Axel Már né önnur vitni, sem kvödd voru til, gátu borið um átök- in eða upphaf þeirra, heldur komu þau að í lokin og sáu, hvernig ákærði Andri og Jón Björn voru útleiknir, og ummerki á staðnum. Þar tjáðu þeir sig ekki neitt við vitnin um átökin. Í vottorði Yngva Ólafssonar, læknis á Sjúkrahúsi Reykjavíkur, er lýst áverkum þeim, sem Jón Björn hlaut, og er sú lýsing tekin upp í ákæruskjal, en í vottorðinu kemur og fram, að æðin á handleggnum hafi verið saumuð saman sem og taugin og sinar. Niðurstaða læknisins er sú, að Jón Björn hafi hlotið alvarlega áverka, sem fyrir utan varanleg ör hafi haft lífshættu í för með sér, annars vegar vegna blæðingar og hins vegar vegna skurðsársins á brjóstkassa, sem þó til allrar hamingju hafi reynst grunnt. Þá kemur fram í læknisvottorði Þórðar Njálssonar til atvinnurekanda, dags. 28. febrúar sl., að Jón Björn er þá enn með öllu óvinnufær vegna áverka í hægri handlegg. Álit réttarins. I. Ekki er fram komið, að Andri Páll hafi gefið ákærða Jóni Birni sérstakt tilefni til þess að ráðast að honum. Hann átti í stimpingum við húsráðanda, Daníel Fjeldsted, og fleiri, sem voru að reyna að koma honum út úr íbúð- inni, og verður ekki ráðið af framburði vitna, að ákærði Jón hafi verið kall- aður til aðstoðar. Hann mat það hins vegar svo, að hann hefði öðrum frem- ur burði til að ráða við Andra Pál, og blandaði sér í átökin og átti þátt í því að koma honum út úr húsinu. Var ljóst, að átök yrðu milli ákærða Jóns Björns og Andra Páls. Rétturinn fær samt ekki séð, að neitt réttmætt tilefni hafi verið til þess, að ákærði Jón Björn færi í átök við Andra Pál, eftir að honum hafði verið komið út úr húsinu. 1065 Með framburði ákærða Jóns Björns, sem fær stoð í vitnisburði Arthurs Galvaez, er nægilega sannað, að ákærði Jón Björn sneri Andra Pál þrívegis niður og henti honum svo yfir grindverk framan við húsið. Þykir rétt að draga þá ályktun, að afleiðingar þessa hafi verið skrámur og mar á enni, hægri síðu og skrámur á vinstri fótlegg. Þessa áverka staðfesta foreldrar Andra Páls. Andri Páll er það óviss í framburði sínum, að ekki verður gegn neitun ákærða Jóns Björns talin fram komin næg sönnun um, að Jón Björn hafi slegið hann í átökum þessum. Ákærði Jón Björn þykir með framan- greindum verknaði hafa gerst brotlegur við 1. mgr. 217. gr. almennra hegn- ingarlaga. TI. Ákærðu Andri Páll og Jón Björn lentu í átökum fyrir utan Faxabraut 5, Keflavík, nýársdagsmorgun 1997. Tilefnið var, að húsráðandi vildi koma Andra Páli út, sem hann taldi vera með læti í samkvæmi, sem þar var hald- ið. Ákærði Jón Björn veitti húsráðanda liðveislu, og spruttu af því átök fyrir utan húsið. Af framburði ákærða og vitnis má ráða, að Jón Björn hafi náð undirtökum og snúið Andra Pál niður að jörð og hrint honum yfir grind- verk. En í þessum átökum týndi Andri Páll augnlinsunum og gekk skólaus heim og í mjög æstu skapi. Þegar heim kom, fann hann sér hníf og hugðist fara til baka. Reyndu þó foreldrar hans að róa hann og telja honum hug- hvarf og földu hnífinn. Samt fór hann út aftur hálfri til einni klukkustund síðar og var þá vopnaður flugbeittum og stórhættulegum dúkahníf og tveimur skrúfjárnum. Annað skrúfjárnið faldi hann innan klæða, og þykir fullyrðing ákærða um, að hann hafi ætlað að hræða Jón Björn, afar ósenni- leg, þegar litið er til eftirfarandi atferlis hans. Gekk hann síðan rakleiðis aftur að Faxabraut 5 og spurði eftir Jóni Birni. Kom vitnið Daníel Hrafn Fjeldsted til dyra, og sýndi ákærði honum vopnin og kvaðst ætla að drepa Jón Björn og beit jafnframt þrjú blöð framan af dúkahnífnum, sem venju- lega er gert til þess, að þeir bíti betur. Reyndi Daníel að róa Andra Pál um stund, en þá kom Jón Björn í anddyrið, og skipti engum togum, að hann rauk að Andra Páli, um leið og hann sá hann, og lentu þeir í átökum. Skeytti hann ekki um þau viðvörunarorð Daníels, að Andri Páll væri vopn- aður. Hafði Jón Björn Andra Pál undir, en meðan hann var að skella Andra Páli, risti hinn síðarnefndi hinn fyrrnefnda með dúkahnífnum með þeim afleiðingum, sem í ákæru og læknisvottorði greinir. Atlagan var lífs- hættuleg, og mátti ákærða Andra Páli vera ljóst, að mannsbani gæti af hlot- ist. Þegar litið er til alls aðdraganda atlögunnar, þykir ákærði hafa gerst sekur um tilraun til manndráps skv. 211. gr., sbr. 20. gr. almennra hegningar- laga nr. 19/1940. 1066 Ákvörðun refsingar o.fl. 1. Ákærði Jón Björn. 2. Ákærði Andri Páll. Ákærði Andri Páll hefur einu sinni undirgengist sátt fyrir brot á um- ferðarlögum. Við refsímat vegna brots ákærða þykir verða að taka tillit til þess, að at- laga hans að Jóni Birni er gerð í mjög mikilli reiði og geðshræringu, sem telja verður, að Jón Björn hafi vakið hjá honum með fyrri átökunum, þar sem hann er beygður þrívegis í duftið og svo kastað út fyrir grindverk, þar sem hann lenti í möl og var þá skólaus og linsur hans týndar. Hann taldi sig því hafa verið gróflega niðurlægðan. Eru því skilyrði til að færa refsingu verulega niður með vísun til 4. tl. 1. mgr. 74. gr. og 75. gr. almennra hegn- ingarlaga, og þykir hún hæfilega ákveðin fangelsi í tvö ár og sex mánuði. Rétt þykir, að gæsluvarðhaldsvist ákærða frá 2. janúar til 9. janúar 1997 komi með fullri tölu til frádráttar refsingu. Dæma ber ákærða til þess að greiða allan kostnað af sínum þætti sakar- innar, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Ásgeirs Jónsson- ar hdl., 85.000 krónur, og 70.000 krónur í saksóknarlaun í ríkissjóð. Smátöf hefur orðið á uppsögu dóms þessa vegna anna aðaldómarans í málinu. Dómsorð: Refsing fellur niður á hendur ákærða Jóni Birni Lárussyni. Ákærði Andri Páll Jónsson sæti fangelsi í tvö ár og sex mánuði, en til frádráttar komi gæsluvarðhaldsvist hans frá 2. janúar til 9. janúar 1997. Ákærði Jón Björn greiði allan kostnað af sínum þætti sakarinnar, þar með taldar 30.000 krónur í saksóknarlaun og 112.500 krónur í málsvarnarlaun verjanda síns, Jóhannesar Rúnars Jóhannssonar hdl. Ákærði Andri Páll greiði allan kostnað af sínum þætti sakarinnar, þar með taldar 70.000 krónur í saksóknarlaun í ríkissjóð og 85.000 krónur í málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Ásgeirs Jónssonar hdl. 1067 Fimmtudaginn 19. mars 1998. Nr. 122/1997. — Independent Aviation Group Ltd. (Árni Vilhjálmsson hrl.) gegn Gísla Erni Lárussyni (Björgvin Þorsteinsson hrl.) og gagnsök Hlutafélög. Ábyrgð framkvæmdastjóra. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 17. mars 1997. Hann krefst greiðslu 103.009 enskra punda með dráttar- vöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 31. október 1995 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Málinu var gagnáfrýjað með stefnu 11. júní 1997. Gagnáfrýjandi krefst staðfestingar héraðsdóms að öðru leyti en um málskostnað. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Aðaláfrýjandi höfðaði mál þetta í héraði einnig á hendur Arctic- ferðaþjónustunni hf. (Arctic Air Tours Ltd.). Af hálfu ferðaskrif- stofunnar var gengist við skuldinni og stefnukröfu ekki mótmælt tölulega. Héraðsdómur er byggður á þessari viðurkenningu, og var ferðaskrifstofan dæmd til greiðslu skuldarinnar ásamt vöxtum og málskostnaði. Þessum þætti málsins hefur ekki verið skotið til Hæstaréttar. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Kemur þar fram meðal annars, að Arctic-ferðaþjónustan hf. var lýst gjaldþrota með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 24. nóvember 1997. Í kröfuskrá skiptastjóra er því haldið fram, að ekkert muni fást upp í lýstar kröfur, sem numið hafi 1./17.472 krónum. Aðaláfrýjandi lýsti ekki kröfum í búið og mun hafa talið það þýðingarlaust. Með skírskotun til raka héraðsdóms ber á það að fallast, að ekki hafi verið sýnt fram á annað en gagnáfrýjandi hafi í viðskiptum sín- 1068 um við aðaláfrýjanda komið fram fyrir hönd Arctic-ferðaþjónust- unnar hf., og einnig sé ósannað, að hann hafi tekið á sig persónu- lega ábyrgð á skuldbindingum félagsins gagnvart aðaláfrýjanda. Aðaláfrýjandi hefur haldið því fram, að Arctic-ferðaþjónustan hf. hafi aldrei verið rekin í samræmi við reglur laga nr. 2/1995 um hluta- félög. Ársreikningar hafi aldrei verið gerðir. Stjórnarfundir og aðal- fundir hafi aldrei verið haldnir. Félagið sé gjaldþrota og eignalaust. Gagnáfrýjandi beri sem framkvæmdastjóri ábyrgð á rekstrinum. Eigi hann ekki að geta komist undan ábyrgð með því að skýla sér á bak við félag, sem aldrei hafi verið starfrækt og þar sem allar starfs- reglur hlutafélaga hafi verið brotnar. Aðaláfrýjandi heldur því fram, að með þessu hafi gagnáfrýjandi bakað sér tjón, og sé hann ábyrgur fyrir því. Óumdeilt er, að hlutafélagið Arctic-ferðaþjónustan hafi verið stofnað með lögformlegum hætti. Hlutafé nam 5.000.000 króna, og lagði gagnáfrýjandi fram helming þess fjár. Félagið hélt aðeins uppi rekstri í sex vikur, og eru stjórnarmenn sammála um, að þeir hafi haft samráð sín á milli þann tíma, þótt formlegir stjórnarfundir hafi ekki verið haldnir. Starfseminni virðist hafa verið hætt, þegar í ljós kom, að ekki væri grundvöllur fyrir rekstrinum. Þegar til þessa er litið, verður aðaláfrýjandi ekki talinn hafa sýnt fram á, með hvaða hætti gagnáfrýjandi hafi brotið gegn 134. gr. hlutafélagalaga eða samþykktum hlutafélagsins á þann veg, að það ylli aðaláfrýjanda tjóni, en það er skilyrði bótaábyrgðar samkvæmt þessu ákvæði. Síð- ari vanræksla á að halda fundi í félaginu og gera ársreikninga getur ekki breytt þessari niðurstöðu. Þá verður að fallast á það, að aðaláfrýjandi hafi ekki heldur sýnt fram á, að gagnáfrýjandi hafi alveg frá upphafi starfrækslu félagsins mátt gera sér grein fyrir því, að hlutafélagið myndi ekki geta staðið við skuldbindingar sínar. Má í því sambandi meðal annars líta til þess, að hann hætti sannanlega nokkru af eigin fé til rekstrar þess. Með framansagt í huga verður héraðsdómur staðfestur um kröfur aðaláfrýjanda á hendur gagnáfrýjanda, þar á meðal um málskostn- að. Rétt þykir, að aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda málskostnað fyrir Hæstarétti. 1069 Dómsorð: Héraðsdómur skal vera Óraskaður, að því er varðar kröfur aðaláfrýjanda, Independent Aviation Group Ltd., á hendur gagnáfrýjanda, Gísla Erni Lárussyni. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda 250.000 krónur í máls- kostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 20. desember 1996. Mál þetta, sem dómtekið var 25. nóvember sl., er höfðað með stefnu, þingfestri 16. janúar 1996, af Independent Aviation Group Ltd., Bolney Place, Cowfold Road, Bolney, Heywards Heath, West Sussex RH17 SOT, Englandi, á hendur Gísla Erni Lárussyni, Víkurströnd 1, Seltjarnarnesi, og Arctic-ferðaþjónustunni hf., kt. 680895-2289, Reykjavík. Dómkröfur. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndu, Gísli Örn Lárusson og Arctic- ferðaþjónustan hf., greiði stefnanda in solidum 103.009,84 ensk pund með dráttarvöxtum skv. Hl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 31. október 1995 til greiðsludags. Þá er þess krafist, að stefndu greiði stefnanda in solidum málskostnað samkvæmt fram lögðum málskostnaðarreikningi. Af hálfu stefnda Gísla Arnar Lárussonar eru gerðar þær dómkröfur, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og stefnandi dæmdur til að greiða sér málskostnað að mati dómsins. Af hálfu stefnda Arctic-ferðaþjónustunnar hf. er í greinargerð gerð krafa um, að stefnukröfur verði stórlega lækkaðar og málskostnaður felldur niður. Málavextir. Stefnandi er einkahlutafélag (Private Limited Company) með heimili og varnarþing í Bolney í Vestur-Sussex-héraði í Englandi. Stefnandi kveðst veita flugfélögum og ferðaskrifstofum sérhæfða þjónustu í sambandi við flugvélarekstur, þ. á m. útvegun á leiguflugvélum, flugrekstrarráðgjöf og miðlun sæta með flugvélum. Auk þess eigi stefnandi og reki nokkrar flug- vélar. Stefnandi hafi einkum sérhætt sig í leigu á flugvélum með skömmum fyrirvara, t. d. vegna bilana eða annarra forfalla hjá flugrekstraraðilum. Fé- lag stefnanda hafi verið stofnað árið 1990 og sé skráð í fyrirtækjaskrá Eng- lands með skráningarnúmer 2535246. Velta stefnanda síðastliðið ár hafi numið u. þ. b. 40 milljón enskum pundum. Stefnandi lýsir málavöxtum svo, að fyrstu kynni forráðamanna stefnanda af stefnda Gísla Erni Lárussyni hafi verið fimmtudaginn 17. ágúst 1995, er hann hafi haft símleiðis samband við Andy Coupland, framkvæmdastjóra stefnanda, og átt við hann ýtarlegt samtal. Eftir símtalið hafi hann hitt að 1070 máli annan starfsmann stefnanda, Guy Minnis. Hafi stefndi Gísli Örn sagt við þá báða, að hann væri kominn til Lundúna fyrir hönd sjóðs, er héti Activa, og styddi sá sjóður við bakið á flugfélagi að nafni Emerald. Kvað stefndi Gísli Örn fyrrverandi stjórnendum Emerald hafa verið mjög mis- lagðar hendur við reksturinn, en nú ætti að koma lagi á hann. Kvaðst hann hafa fullt umboð til að koma fram fyrir hönd sjóðsins. Stjórnendum Emer- ald væri einnig kunnugt um, að hann ætti þessi samtöl við fulltrúa stefn- anda. Stefndi Gísli Örn hefði einnig látið þess getið, að sjálfur væri hann í góðum efnum, og með því vakið traust hjá þessum starfsmönnum stefn- anda. Stefndi Gísli Örn hafi sagst eiga við þau vandkvæði að etja, að daginn eftir, þ. e. föstudaginn 18. ágúst, væri áætlað flug á vegum Emerald á flug- leiðinni London-Keflavík-London. Hins vegar vantaði flugvél, og því hefði hann spurt, hvort stefnandi gæti hlaupið þar undir bagga. Stefnandi hafi brugðist skjótt við og útvegað flugvél þegar í stað. Næstu vikur hafi stefnandi útvegað stefnda Gísla Erni flugvélar til að halda uppi flugi milli London og Keflavíkur tvisvar í viku, þ. e. á þriðjudög- um og föstudögum. Hafi fyrsta flugið á þessu tímabili verið þriðjudaginn 22. ágúst og hið síðasta 5. september. Hafi þetta alls verið fimm ferðir. Á sama tíma hafi farið fram viðræður milli stefnanda og stefnda Gísla Arnar um framtíðarsamstarf til lengri tíma, en af stefnanda hálfu hafi aldrei kom- ið til greina að taka þátt í áhættunni við það að starfrækja flugið til og frá Íslandi. Stefnanda skildist í upphafi, að markmið stefnda Gísla Arnar með þessum viðskiptum væri að koma ferðaskrifstofurekstri Emerald úr erfið- leikum til að bjarga þar með eigin fjárfestingu í því félagi, en orðspor þess hafi verið neikvætt hjá flugrekstraraðilum á Bretlandseyjum. Í kringum mánaðamótin ágúst-september hafi stefndi Gísli Örn óskað eftir því, að reikningar yrðu framvegis stílaðir á Arctic Air Tours. Samkvæmt tilkynn- ingu til Hlutafélagaskrár sé enskt heiti Arctic-ferðaþjónustunnar hf., sem sé hinn aðalstefndi í málinu, Arctic Air Tours Ltd. Traust það, sem stefnandi bar til stefnda Gísla Arnar, hafi verið slíkt á þessum tíma, að það vakti ekki tortryggni hjá stefnanda, að í stað Emerald kæmi Arctic Air Tours, enda hafi stefnandi verið í þeirri góðu trú, að stefndi Gísli Örn stæði við orð sín og efndi þær skuldbindingar, sem hann hefði stofnað til. Stefnandi hafi fyrst heyrt getið um stefnda Arctic Air Tours, er sú beiðni kom fram hjá stefnda Gísla Erni, að reikningar yrðu stílaðir á það félag. Samkvæmt vottorði Hlutafélagaskrár eru samþykktir Arctic-ferðaþjónustunnar hf. dagsettar 23. ágúst 1995. Um þessi áðurnefndu mánaðamót hafi stefndi Gísli Örn komið með ís- lenska fréttamenn á skrifstofu stefnanda og látið taka viðtöl við Andy 1071 Coupland, framkvæmdastjóra stefnanda, og myndir af sjálfum sér með hon- um. Í öllum þeim viðtölum, sem fram fóru, hafi því verið haldið fram af hálfu stefnanda, að stefndi Gísli Örn hefði komið að máli við fyrirtækið og sóst eftir langtímasamstarfi. Þar sem hugmyndafræði stefnda Gísla Arnar og stefnanda, að því er varðar flugrekstur, virtist fara vel saman, hafi verið vel tekið í að taka upp samstarf við hann. Að beiðni stefnda Gísla Arnar hafi Andy Coupland skrifað upp á áformabréf (letter of intent) föstudaginn 1. september, þar sem með mjög óljósu orðalagi hafi verið kveðið á um, að aðilar, þ. e. stefnandi og hið stefnda félag, Arctic-ferðaþjónusta hf., hygðust setja á laggirnar starfsemi í ferðaþjónustu, þar sem báðir aðilar yrðu eignar- aðilar. Stefndi Gísli Örn hafi á hinn bóginn haldið því fram í íslenskum fjöl- miðlum, að tekist hefði meiri háttar samkomulag við stefnanda, sem tryggði reglulegt flug frá 1. október 1995 milli Keflavíkur og London á til- teknu lágu fargjaldi og að LAG væri að koma inn í rekstur Arctic-ferða- þjónustunnar hf. sem hluthafi. Þann tíma, sem viðskipti stefnanda við hina íslensku aðila stóðu, hafi það ætíð verið stefndi Gísli Örn, sem kom fram gagnvart stefnanda, og báru starfsmenn stefnanda fullt traust til hans. Hins vegar hafi menn iðulega ver- ið að semja um verð og kjör vegna leigu á flugvélum fram á allra síðustu stundu. Megi segja, að stefnandi hafi teygt sig eins langt og mögulegt var í því efni, enda hafi komið á daginn, að þær greiðslur, sem sendar voru, dugðu hvergi nærri fyrir umsömdum kostnaði. Hafi stefnda Gísla Erni ver- ið haldið upplýstum um það verð, sem náðist fyrir hverja ferð, og þáði hann sumt verð, en hafnaði öðru. Ef hann hafnaði verði, hafi verið reynt að fá aðra flugvél eða reynt að semja við eigandann um betra verð. Á tímabilinu frá föstudeginum 25. ágúst 1995 til föstudagsins 8. septem- ber 1995, á réttum tveimur vikum, hafi myndast sá halli á reikningi stefndu, sem enn hafi ekki verið jafnaður, samtals 103.009,84 ensk pund. Á þessu tímabili hafi verið flogið fimm sinnum á milli London og Keflavíkur, stund- um með viðkomu á annarri eða báðum leiðum í Belfast á Norður-Írlandi. Það hafi verið eftir flugið S. september, að forráðamenn stefnanda áttuðu sig á því, í hvert óefni var komið, að innstreymi greiðslna var ekki í sam- ræmi við þann kostnað, sem til hafði verið stofnað af hálfu stefnda Gísla Arnar. Hinn 7. og 8. september hafi farið fram löng símtöl við stefnda Gísla Örn, sem lyktaði með munnlegu samkomulagi um leigu á flugvél 8. septem- ber og framhald samstarfs að því tilskildu, að skuldin, sem þá hafði safnast upp, yrði gerð upp eða fyrir henni settar nægar tryggingar. Til að staðfesta þetta samkomulag hafi stefnandi ritað stefnda Gísla Erni símbréf, dagsett 11. september. Sé þar veittur frestur til 31. október til að standa í skilum 1072 með skuldina, sem safnast hafði upp, og boðuð koma fulltrúa stefnanda innan viku til Íslands til að taka við fullnægjandi tryggingum úr hendi stefndu. Jafnframt komi skýrt fram sá skilningur stefnanda í 3. lið bréfsins, að hann hafi ekki að neinu leyti tekið á sig áhættu á árangri leiguflugsins. Bréf þetta sé fullgildur samningur milli aðila, því að stefndi Gísli Örn hafi endursent bréfið undirritað. Í símbréfi stefnda Gísla Arnar, dags. 14. september, sem fylgt hafi hinu undirritaða samkomulagi, fari hann þess á leit að fá tveggja vikna frest til að setja tryggingar fyrir eindum og nefnir örðugleika vegna þessa, að segja hafi upp þeim starfsmanni ferðaskrifstofunnar, sem sá um bókhaldið. Hann taki jafnframt fram í þessu bréfi, að hann hafi þegar fallist á að setja trygg- inguna, og því sé lýst yfir í niðurlagi bréfsins, að hann beri fullt traust til stefnanda sem og að hann vonist til, að allir hagnist á þessum viðskiptum, þegar upp verði staðið. Orðalag símbréfs stefnda Gísla Arnar frá 14. september hafi þó að einu leyti verið óljóst að mati stefnanda. Hafi stefnandi séð ástæðu til að fá úr því skorið, hvað stefndi Gísli Örn ætti við, er hann virtist gefa í skyn, að fullnægjandi tryggingar fyrir efnd skuldarinnar yrðu ekki settar, nema fjár- hagsstaða Arctic-ferðaþjónustunnar leyfði það. Hafi stefnandi sent stefnda Gísla Erni símbréf, dagsett 19. september, þar sem hann lýsi yfir áhyggjum sínum vegna þessa orðavals og ítrekar sinn skilning á ábyrgðinni á hinni samsöfnuðu skuld, þ. e., að stefndi Gísli Örn beri sjálfur persónulega ábyrgð á efndum hennar. Í símbréfinu vísi stefnandi til fundar, sem haldinn hafi verið á skrifstofu hans og muni hafa verið 7. september, en þennan fund hafi stjórnarmenn setið og helstu forráðamenn stefnanda. Á fundi þessum hafi stefndi Gísli Örn sérstaklega verið inntur eftir því, hvort hans afstaða væri sú, að greiðslur til stefnanda væru háðar fjárhagslegri afkomu leiguflugsins. Hafi stefndi Gísli Örn svarað því til, að svo væri ekki, og jafn- framt staðfest, að hann myndi persónulega ábyrgjast greiðslu skuldarinnar. Hafi stefnandi vitnað um þennan skilning og um fleiri atriði í símbréfinu 19. september, og jafnframt hafi þess verið getið, að skuldin stæði á þeim degi í 106.570,17 enskum pundum, sbr. yfirlit, sem fylgdi bréfinu. Þessu bréfi hafi stefndi Gísli Örn látið ósvarað, þótt viðskiptin héldu áfram, og líti stefnandi svo á, að þar með hafi hann fallist á þennan skilning á réttarsambandi aðila. Á meðan þessu vatt fram, hafi flug á vegum stefndu haldið áfram, enda hafi verið greitt fyrir það jafnóðum og stefnandi í þeirri aðstöðu, að hann óttaðist, að ekki yrði gengið frá hinni samsöfnuðu skuld, ef flugið félli niður af hans völdum. Hafi sem fyrr verið flogið á þriðjudögum og föstudögum. En skyndilega hafi stefndi Gísli Örn lýst yfir, að ekki yrði flogið meira, og 1073 gagnvart stefnanda hafi hann borið við skæðri samkeppni frá Flugleiðum hf. Síðasta ferð hafi verið 3. október 1995. Þá höfðu verið flognar alls fjór- tán ferðir til og frá Íslandi og nam heildarvelta viðskiptanna alls 314.219,14 enskum pundum. Innborgun á skuldina nemi 211.209,30 enskum pundum, greidd á tímabilinu 18. ágúst til 31. október 1995. Það hafi síðan verið 26. október sl., að fundurinn, sem upphaflega stóð til að halda um miðjan sept- ember, en frestað var vegna tilmæla Gísla Arnar, hafi verið haldinn á skrif- stofu lögmanns stefndu. Þar hafi verið af hálfu stefnanda áðurnefndir Andy Coupland og Guy Minnis auk lögmanna. Stefndi Gísli Örn hafi og sótt fundinn ásamt tveimur stjórnarmönnum í Arctic-ferðaþjónustunni hf. og lögmanni. Ekki hafi tekist að ganga frá málinu þar, og nú hafi borið svo við, að stefndi Gísli Örn hafi talið fráleitt, að hann bæri persónulega ábyrgð á viðskiptunum. Sem fyrr sagði, hafi minni háttar greiðslur haldið áfram að berast til 31. október sl., og að því loknu hafi hin óuppgerða skuld numið 103.009,84 enskum pundum. Sú skuld sé enn ógreidd þrátt fyrir ítrekaðar áskoranir. Sjái stefnandi sig því knúinn til að höfða mál þetta. Kröfufjárhæð í stefnu skýrist af skuld þeirri, sem stofnaðist á reikningi stefndu hjá stefnanda á tímabilinu frá 18. ágúst 1995 til 31. október 1995, sbr. fram lagt reikningsyfir- lit. Stefndi Gísli Örn lýsir málavöxtum svo, að um miðjan ágústmánuð 1995 hafi forsvarsmenn Activa hf. leitað til sín og óskað eftir því við sig, að hann færi á vegum þeirra til London ásamt Stefáni Ásgrímssyni, starfsmanni Em- erald Air (N.I.) Ltd. Tilgangur fararinnar hafi verið að leysa vandamál varðandi Emerald Air (N.I.) Ltd. en það félag hafi haft með höndum flug á milli Íslands og Bretlands. Activa hf. hafi verið stór hluthafi í Emerald Air (N.I.) Ltd. Emerald Air (N.I:) Ltd. hafi tekið á leigu flugvél til farþegaflutninga, en í ljós hafi komið, að ekki fengist leyfi til að nota vélina í flugi milli Bretlands og Íslands, nema á henni yrðu gerðar gagngerar breytingar. Hafi félagið þá staðið uppi flugvélarlaust, en farseðlar höfðu verið seldir í ferðir á vegum félagsins fram á haust. Í London hafi þeir Gísli Örn og Stefán Ásgrímsson hitt Kristin Sigtryggsson, framkvæmdastjóra Emerald Air (N.I.) Ltd. Hafi verið ákveðið að reyna að ná samningum við stefnanda um leigu á flugvél til að annast farþegaflutninga, þar til vél Emerald Air fullnægði skilyrðum yfirvalda. Hafi Gísli Örn og Stefán samið í umboði Emerald Air (N.1.) Ltd. við stefnanda um leigu á flugvél og stefnanda verið það ljóst, að stefndi Gísli Örn kom fram fyrir hönd Emerald Air (N.1.) Ltd., enda hafi reikning- ur vegna flugsins verið stílaður á það félag. 1074 Forsvarsmenn Activa hf. hafi lýst yfir ánægju sinni með störf Gísla Arnar og Stefáns Ásgrímssonar. Næstu daga hafi komið í ljós, að Emerald Air (N.1.) Ltd. gat ekki stund- að áframhaldandi flug. Hafi Gísli Örn Lárusson og Allrahanda hf. þá ákveðið að stofna flugfélag, sem ræki ferðaskrifstofu og tæki við flugi á vegum Emerald Air (N.1.) Ltd. á milli Bretlands og Íslands. Samningur hafi verið gerður milli Emerald Air (N.1.) Ltd. og væntanlegra hluthafa, og sé hann á dskj. nr. 26. Arctic-ferðaþjónustan hf. (Arctic Air Tours Ltd.) hafi verið stofnuð sama dag og síðan skráð í Hlutafélagaskrá og þá tekið við skuldbindingum, sem stofnendur höfðu gert fyrir hönd hins óskráða félags. Arctic-ferðaþjónustan hf. hafi samið við stefnanda um flug á milli Íslands og Bretlands, og hafi verið flogið tvisvar í viku. Eftir þetta hafi reikningar stefnanda verið stílaðir á Arctic Air Tours. Í stefnu sé sagt, að það hafi ekki vakið tortryggni hjá stefnanda, þótt í stað Emerald kæmi Arctic Air Tours, enda stefnandi verið í þeirri góðu trú, að stefndi Gísli Örn stæði við orð sín og efndi þær skuldbindingar, sem hann hefði stofnað til. Gísli Örn Lárusson mótmælir því, að hann hafi gefið í skyn, að hann ábyrgðist persónulega þær skuldbindingar, sem til var stofnað gagnvart stefnanda. Þá hafi stefnandi jafnframt lýst yfir áhuga sínum á að gerast hluthafi í hinu nýja félagi, og gat honum því ekki dulist, við hvern hann var að semja. Í byrjun hafi stefnandi veitt greiðslufrest á leigufluginu, en venja sé í við- skiptum sem þessum, að flugvél fari ekki í loftið, nema trygging hafi áður verið sett fyrir leigugreiðslum. Þessi greiðslufrestur hafi verið veittur vegna þess, að stefnandi hafi haft í hyggju að ganga inn í félagið og viljað aðstoða það í byrjun með fyrirgreiðslu. 11. september 1995 hafi stefnandi ritað stefnda bréf, og virðist stefnandi leggja þann skilning í undirritun stefnda Gísla Arnar á bréfið, að hann hafi persónulega tekið á sig ábyrgð á öllum skuldbindingum gagnvart stefnanda. Þetta sé alrangt, þar sem bréfið sé stílað á Arctic Air Tours og Gísli Örn staðfesti réttmæti efnis bréfsins fyrir hönd Arctic Air Tours. Í undirritun hans felist því engin persónuleg skuldbinding. Í bréfi þessu komi fram vilji Arctic Air Tours til þess að útvega tryggingar til handa stefnanda vegna úti- standandi skuldar. Því sé mótmælt, að bréf þetta sé fullgildur samningur að- ila á milli, eins og haldið sé fram í stefnu. Þá verði jafnframt að skoða undirritun stefnda Gísla Arnar í ljósi bréfs hans frá 14. september, sem sent hafi verið stefnanda, um leið og bréfið 11. september 1995 hafi verið endur- sent, undirritað f. h. Arctic Air Tours. Fullyrðingum stefnanda um, að Gísli Örn hafi lýst yfir, að hann tæki á sig persónulega ábyrgð á skuldum Arctic Air Tours, er harðlega mótmælt, en 1075 Jafnframt væri slík eftir á gefin ábyrgð ógild með vísan til 33. gr. og 36. gr. laga nr. 7/1936, sbr. 3. og 6. gr. laga nr. 11/1986. Það hafi verið stefnandi, sem tók áhættu í viðskiptum, og honum hafi verið kunnugt um áhættuna í upp- hafi. Viðskiptareikningur hafi verið á nafni Emerald Air og Arctic Air Tours, en ekki á nafni stefnda Gísla Arnar, enda sé á því byggt í stefnu, að til skuldarinnar hafi verið stofnað í nafni Arctic Air Tours Ltd. Stefnandi hafi sent Arctic Air Tours samninga, sem óskað var, að yrðu undirritaðir vegna leiguflugsins. Hafi þeir samningar verið þannig úr garði gerðir, að Arctic Air Tours var samningsaðili, og ekkert hafi verið nefnt, að ábyrgðir kæmu til. Málsástæður stefnanda og lagarök. Í fyrsta lagi reisir stefnandi kröfur sínar á því, að hið stefnda félag, Arctic- ferðaþjónustan hf., hafi með samningum um alls tólf ferðir milli Íslands og Bretlandseyja á því tímabili, er í málavöxtum greinir, stofnað til skuldar við stefnanda, sem hafi ekki enn verið greidd. Stefnufjárhæð sé hin óuppgerða skuld samkvæmt viðskiptareikningi stefndu hjá stefnanda. Umkrafið endur- gjald fyrir þá þjónustu, sem látin hafi verið í té, hafi verið umsamið milli að- ila og verði að teljast sanngjarnt. Stefndu hafi legið mikið á að fá þjónust- una innta af hendi og hafi verið að semja um einstök atriði, t. d. um verð, fram á síðustu stundu í tengslum við hvert einstakt flug. Af þeirri ástæðu hafi skuldin safnast upp á mjög skömmum tíma. Er á því byggt, að til skuldarinnar hafi verið stofnað í nafni félagsins. Stefndi Gísli Örn, sem ann- ast hafi samningagerðina fyrir hönd stefnda Arctic-ferðaþjónustunnar hf., hafi haft til þess umboð sem framkvæmdastjóri, og félagið hafi tekið við skuldbindingum, sem hann hafi til stofnað, áður en félagið var tilkynnt til skráningar. Að svo miklu leyti, sem skuldin á viðskiptareikningi stefnda Arctic-ferðaþjónustunnar hf. kunni að stafa frá viðskiptum frá því fyrir stofnun félagsins, beri það einnig ábyrgð á þeim grunni, að það hafi gengið inn í viðskiptasambandið, sem fyrir var, án fyrirvara um uppgjör eldri skuldbindinga. Kröfur á hendur stefnda Gísla Erni Lárussyni eru aðallega reistar á því, að hann hafi gagnvart stefnanda marglýst yfir, að hann ábyrgðist persónu- lega fullar efndir skulda stefnda Arctic-ferðaþjónustunnar hf., og jafngildi það sjálfskuldarábyrgðaryfirlýsingu frá hans hendi. Engar formkröfur séu gerðar til ábyrgðarskuldbindinga af þessu tagi, og hafi stefnandi treyst því, að Gísli Örn tæki á sig ábyrgð persónulega. Jafnframt er á því byggt, að þessi stefndi hafi komið fram gagnvart stefnanda sem einstaklingur. Hann hafi átt frumkvæði að viðskiptunum, staðið sjálfur í samningaumleitunum 1076 um einstakar ferðir og vakið með framkomu sinni það traust, að stefnandi taldi sig ekki þurfa að hafa áhyggjur af framgangi mála. Stefndi Gísli Örn hafi kynnt sig sem bjargvætt Activa hf., en hafi síðan óskað eftir, að reikn- ingar yrðu færðir á nafn hins stefnda félags Arctic Air Tours, sem stefnandi hafi fyrst heyrt getið um 1. september 1995 og ekki vitað annað en um einkafélag hans væri að ræða. Þessi óreiða eða óvissa eigi að leiða til ábyrgðar á hendur hinum stefnda einstaklingi, enda hafi stofnun Arctic- ferðaþjónustunnar hf. aðallega verið til málamynda, til að stefndi Gísli Örn sæti skýlt sér bak við það félag. Enn fremur sé vakin athygli á því, að heitið Arctic Air Tours gefi ekki í skyn, að um takmarkaða ábyrgð sé að ræða. Takmörkun ábyrgðar sé undantekning, og verði það að koma skýrt fram í heiti félaga og samskiptum öllum, eigi ábyrgðin að vera takmörkuð. Sú staðreynd, að greiðslur inn á viðskiptaskuld stefndu hafi borist að hluta beint frá stefnda Gísla Erni, hafi jafnframt gefið stefnanda tilefni til að ætla, að hann væri persónulega ábyrgur. Í öðru lagi styður stefnandi kröfu sína á hendur stefnda Gísla Erni við skaðabótareglu 134. gr. hlutafélagalaga nr. 2/1995. Stefndi hafi sem stofn- andi, stjórnarmaður og framkvæmdastjóri valdið þriðja manni tjóni, þ. e. stefnanda, með saknæmri háttsemi. Hafi áætlanir hans um rekstur félagsins verið stórkostlega gáleysislegar og óraunhæfar þann tíma, sem flugrekstur félagsins stóð yfir. Hafi hann mátt vita, að skuldbindingarnar yrðu ekki efndar af hálfu félagsins. Hann hafi því af skeytingarleysi stefnt hagsmun- um stefnanda í voða. Á sama tíma komi hann fram gagnvart stefnanda eins og allt léki í lyndi og látið fjölmiðla taka viðtöl við forsvarsmenn stefnanda. Þá beri stefndi Gísli Örn einnig persónulega ábyrgð á greiðslu skuldar- innar, hafi hann farið út fyrir umboð sitt sem framkvæmdastjóri félagsins. Í þriðja lagi vísar stefnandi til sakarreglunnar, en stefndi Gísli Örn hafi valdið stefnanda tjóni með saknæmri og ólögmætri háttsemi, þar sem hann hafi, er hann fékk stefnanda til viðskiptanna, vitað eða mátt vita, að Arctic- ferðaþjónustan hf. myndi ekki standa við skuldbindingar sínar. Í fjórða lagi er því fram haldið, að samkvæmt enskum samningarétti beri hið stefnda félag ábyrgð á greiðslu skuldarinnar, hafi framkvæmdastjóri þess á annað borð heimild samkvæmt íslenskum lögum og samþykktum fé- lagsins til þess að skuldbinda félagið. Þá sé stefndi Gísli Örn einnig bund- inn að enskum samningarétti á grundvelli yfirlýsinga sinna um persónulega ábyrgð. Stefndi Gísli Örn beri einnig ábyrgð að enskum rétti utan samninga á grundvelli rangfærslureglunnar (misrepresentation), enda leiði líkleg ógjaldfærni félagsins til slíkrar niðurstöðu. Stefnandi hafi ríka ástæðu til þess að sækja málið jafnframt á hendur 1077 stefnda Gísla Erni, þar sem sú staðreynd, að rekstur stefnda Arctic-ferða- þjónustunnar hf. liggi nú niðri, veki ugg um ógjaldfærni félagsins. Um lagarök vísar stefnandi einkum til meginreglna samninga- og kröfu- réttar um skuldbindingargildi samninga, 134. gr. hlutafélagalaga nr. 2/1995, 1. mgr. 25. gr. samningalaga nr. 7/1936 og sakarreglunnar og varðandi máls- kostnað til XXI. kafla laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Um vaxta- kröfu er vísað til III. kafla vaxtalaga nr. 85/1987. Þá er til vara vísað til ensks (common law) samningaréttar og rangfærslureglunnar í enskum rétti. Málsástæður stefnda Gísla Arnar og lagarök. Stefndi Gísli Örn kveður málsástæður og lagarök stefnanda um ábyrgð stefnda Gísla Arnar með þeim hætti, að með ólíkindum sé. Því sé haldið fram, að hann hafi lýst yfir, að hann ábyrgðist persónulega fullar efndir skulda stefnda Arctic-ferðaþjónustunnar hf., og jafngildi það sjálfskuldar- ábyrgð frá hans hendi. Þá sé því haldið fram, að hann hafi vakið slíkt traust hjá stefnanda, að stefnandi hafi ekki talið sig þurfa að hafa nokkrar áhyggj- ur af framgangi mála. Sé hér um rakalausar fullyrðingar að ræða, og er þeim algerlega mótmælt. Þá sé því haldið fram, að stefnandi hafi ekki vitað annað en um einka- fyrirtæki stefnda Gísla Arnar væri að ræða og að stofnun Arctic-ferðaþjón- ustunnar hf. hafi einungis verið til málamynda, til að stefndi Gísli Örn gæti skýlt sér á bak við það félag. Stefnandi eigi að vita það vel, að flugrekstur og rekstur ferðaskrifstofu sé áhættusamur atvinnurekstur og að sjaldgæft sé, að aðilar reki slík fyrirtæki sem einkafyrirtæki með ótakmarkaðri ábyrgð. Þá hafi stefnandi vitað, að hann var að semja við hlutafélag, og hafi komið fram viljayfirlýsing af hans hálfu um að gerast hluthafi í félaginu. Honum hafi því ætíð verið ljóst eða mátt vera ljóst, að hann var að semja við félag, þar sem eigendur þess báru enga ábyrgð á skuldbindingum nema með hlutafé sínu. Beri því að sýkna stefnda Gísla Örn af kröfum stefnanda. Stefnandi byggi ábyrgð stefnda Gísla Arnar jafnframt á skaðabótareglu 134. gr. laga um hlutafélög nr. 2/1995. Hann hafi hins vegar ekki sýnt fram á, með hvaða hætti stefndi Gísli Örn hafi brotið gegn samþykktum Arctic- ferðaþjónustunnar hf. eða gegn hlutafélagalögum, en það sé skilyrði ábyrgðar gagnvart hluthöfum, félaginu eða þriðja manni, að slík brot hafi verið framin. Þá sé því mótmælt, að Gísli Örn hafi farið út fyrir umboð sitt sem framkvæmdastjóri félagsins. Hann hafi haft fullt umboð til þess að gera ráðstafanir um rekstur félagsins, og í raun hafi hann engar ákvarðanir tekið nema í samráði við stjórn félagsins. Beri því að sýkna stefnda Gísla Örn af kröfum stefnanda. 1078 Í þriðja lagi reisi stefnandi kröfur sínar á því, að stefndi Gísli Örn hafi bakað honum tjón með saknæmri og ólögmætri háttsemi, þar sem hann hafi vitað eða mátt vita, að Arctic-ferðaþjónustan hf. gæti ekki staðið við skuld- bindingar sínar. Ekki sé málsástæða þessi studd frekari rökum og ekki neinum gögnum. Það hafi að sjálfsögðu verið ætlun Gísla Arnar og annarra hluthafa að reyna að hagnast á rekstrinum og ekki staðið til að reka félagið með tapi; verði ábyrgð hans ekki reist á rökum sem þessum, og sé krafist sýknu af þeim. Gísli Örn hafi og bakað sjálfum sér tjón með slíkri háttsemi, þar sem hann hafi lagt verulegt hlutafé í félagið. Í fjórða lagi byggi stefnandi kröfur sínar á reglum í enskum rétti. Er því eindregið mótmælt, að enskar réttarfarsreglur eigi við á Íslandi, og jafn- framt er til þess vísað af hálfu stefnda, að enda þótt engar slíkar reglur ættu við, bæri hann samt sem áður enga ábyrgð. Þar sem kröfur stefnanda á hendur stefnda Gísla Erni Lárussyni séu frá- leitar, beri að sýkna stefnda og dæma stefnanda til þess að greiða honum ríflegan málskostnað með vísan til 130. gr. og 131. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Málsástæður stefnda Arctic-ferðaþjónustunnar hf. Af hálfu stefnda Arctic-ferðaþjónustunnar hf. er viðurkennt, að stefndi standi í skuld við stefnanda, og við munnlegan flutning málsins var lýst yfir því, að ekki væri lengur gerður ágreiningur um kröfufjárhæð. Niðurstaða. Fram hefur komið, að það er stefna hjá fyrirtæki stefnanda að láta greiða fyrir fram fyrir leigu á flugvélum eða leggja fram tryggingar fyrir greiðslu. Sú staðreynd, að Arctic-ferðaþjónustan hf. fékk leigða vél án þess að greiða fyrir fram, kveða forsvarsmenn stefnanda hafa stafað af stjórnunarlegum mistökum innan fyrirtækisins, en af hálfu stefnda hefur því verið haldið fram, að stefnandi hafi veitt greiðslufrest á leigugreiðslum, þar sem for- svarsmenn stefnanda hafi haft í hyggju að ganga inn í félagið Arctic-ferða- þjónustuna hf. og í byrjun viljað aðstoða hið stefnda félag með fyrir- greiðslu. Þrátt fyrir viðræður málsaðila um hugsanlegt samstarf þykir ekki gegn andmælum stefnanda sýnt fram á í málinu af hálfu stefndu, að nokkur bindandi samningur hafi verið gerður þar að lútandi eða að stefnandi hafi hatt í hyggju að gerast hluthafi í hinu stefnda félagi eða að þær fjárhæðir, sem hið stefnda félag skuldaði stefnanda, ættu að renna til félagsins sem greiðsla upp í hlutafé. Af hálfu stefnda Arctic-ferðaþjónustunnar hf. er viðurkennt, að félagið 1079 standi í skuld við stefnanda, og er stefnukröfu ekki lengur mótmælt tölu- lega. Með hliðsjón af framansögðu verða kröfur stefnanda á hendur stefnda Arctic-ferðaþjónustunni hf. því teknar til greina að öllu leyti. Eins og að framan greinir, heldur stefnandi því fram, að stefndi Gísli Örn Lárusson beri persónulega ábyrgð á skuld Arctic-ferðaþjónustunnar hf. Hann hafi lýst yfir, að hann ábyrgðist persónulega fullar efndir skulda Arctic-ferðaþjónustunnar hf. Hafi hann komið fram gagnvart stefnanda sem einstaklingur og vakið með framkomu sinni það traust, að stefnandi þyrfti ekki að hafa áhyggjur af framgangi mála. Af hálfu stefnda Gísla Arn- ar er þessum fullyrðingum mótmælt. Fram er komið, að um það bil 5. september 1995 gerðu forsvarsmenn stefnanda sér ljóst, að skuld væri orðin vegna viðskipta málsaðila. Var stefndi Gísli Örn þá boðaður til fundar við forsvarsmenn og stjórnarmenn stefnanda. Andy Coupland, framkvæmdastjóri stefnanda, bar fyrir dómi, að á þess- um fundi, sem verið hefði fjölmennur, hefði sú staðreynd verið lögð fyrir stefnda, að hann skuldaði stefnanda verulega fjárhæð, og hafi svo virst sem það kæmi honum ekki á óvart. Hann hefði svarað því til, að fyrirtækið ætti miklar útistandandi skuldir, sem yrðu sendar stefnanda, um leið og þær bærust. Kvaðst Andy Coupland hafa minnt hann á þær yfirlýsingar, sem hann hefði haft um ábyrgð sína og stöðu, er hann ræddi fyrst við forsvars- menn stefnanda, og jafnframt lýst því fyrir stefnda, að hann liti á þetta sem persónulega skuld. Stefndi hafi lýst yfir því, að hann væri sjálfur auðugur maður. Kvað Andy Coupland fjármálastjóra stefnanda hafa beðið stefnda að setja fram persónulega ábyrgð, og hefði svarið verið, að auðvitað yrði það gert, en það gæti tekið nokkurn tíma. Aðspurður um það, hvers vegna hann hefði ekki beðið Gísla Örn að gefa þessa yfirlýsingu skriflega, svaraði Andy Coupland því til, að þeir hefðu verið í erfiðri aðstöðu. Þótt hug- hreystandi hefði verið að heyra stefnda bera fram persónulega ábyrgð á skuldbindingunum, hefði sér verið ljóst, að fljótlegasta leiðin væri, að við- skiptin héldu áfram og að skuldirnar, sem stefndi ætti útistandandi, rynnu til stefnanda. Yfirlýsingar stefnda um góða fjárhagsstöðu sína hefði virst eiga við um eignir, sem ekki væru lausafjármunir, og hann ætti þar greiðslur í vændum. Hann hefði óttast, að ef sett yrði fyrir stefnda tilboð með mjög litlum fyrirvara, myndi hann hætta öllum viðskiptum í einni svipan. Eftir- leitunum um persónulega ábyrgð hefði verið haldið áfram með bréfaskrift- um, en þeir hafi ekki fengið fullnægjandi svar. Í framburði Guy Minnis, fyrrum sölufulltrúa stefnanda, kom fram, að Gísli Örn hefði á umræddum fundi lýst því fyrir stjórninni, að hann væri 1080 efnamaður, og hefði vitnið skilið það svo, að hann væri að taka á sig per- sónulega ábyrgð. Hamish Manson, framkvæmdastjóri hjá stefnanda, bar fyrir dómi, að á þessum fundi hefðu stjórnarmenn lýst áhyggjum sínum fyrir Gísla Erni og að slík staða gæti ekki varað áfram. Gísli hefði virst skilja áhyggjur þeirra, og þrátt fyrir stöðu Arctic Air myndi hann persónulega standa við skuld- bindingar Arctic við stefnanda. Taldi hann Gísla Örn skilja fullkomlega, hvað vakti fyrir forsvarsmönnum stefnanda. Aðspurður um það, með hvaða hætti Gísli Örn hefði lýst yfir, að hann myndi taka á sig persónulega ábyrgð, bar Hamish Manson, að Gísli Örn hefði gefið í skyn, að hann ætti eignir, sem myndu verða tiltækar á einhverjum tíma. Fyrir liggur, að stefndi Gísli Örn tókst aldrei á hendur persónulega ábyrgð á skuldbindingum Arctic-ferðaþjónustunnar hf. gagnvart stefnanda með skriflegri yfirlýsingu. Þegar virtur er framburður þriggja framan- greindra aðila, sem allir tengjast fyrirtæki stefnanda á einhvern hátt, þykir sýnt, að forsvarsmenn stefnanda hafi ekki litið svo á, þegar umræddur fund- ur var haldinn, að stefndi Gísli Örn hefði þá þegar tekið á sig persónulega ábyrgð á skuldbindingum Arctic-ferðaþjónustunnar hf., þar sem á fundin- um var falast eftir persónulegri ábyrgð hans, enda styðja fram lögð gögn fullyrðingar stefnda Gísla Arnar um, að hann hafi í viðræðum sínum við forsvarsmenn stefnanda komið fram fyrir hönd Arctic-ferðaþjónustunnar, þar sem reikningar, reikningsyfirlit og bréf eru stíluð á félagið, en ekki á Gísla Örn persónulega. Ekki þykir unnt að líta svo á. að stefndi Gísli Örn hafi á umræddum fundi tekist á hendur persónulega ábyrgð á skuld Arctic-ferðaþjónustunnar hf., enda þótt hann hafi ámálgað, að slík ábyrgð kynni að koma til greina. Þá verður ekki ráðið af bréfaskiptum málsaðila eftir fundinn, að Gísli Örn hafi gefið slíka ótvíræða yfirlýsingu um persónulega ábyrgð, að á verði byggt í máli þessu. Ber því að hafna þessari málsástæðu stefnanda. Þá reisir stefnandi kröfur sínar á skaðabótareglu 134. gr. hlutafélagalaga nr. 2/1995. Stefnandi hefur ekki sýnt fram á, með hvaða hætti stefndi Gísli Örn hefur brotið gegn ákvæðum hlutafélagalaga eða gegn samþykktum Arctic-ferðaþjónustunnar hf., sem er skilyrði bótaábyrgðar samkvæmt þessu ákvæði. Þá hefur stefnandi ekki sýnt fram á, að stefndi hafi með saknæmri og ólögmætri háttsemi valdið stefnanda tjóni, en fullyrðingar stefnanda um, að stefndi hafi vitað eða mátt vita, að Arctic-ferðaþjónustan hf. myndi ekki standa við skuldbindingar sínar, eru með öllu órökstuddar. Stefnandi heldur því einnig fram, að stefndi beri ábyrgð samkvæmt ensk- 1081 um samningarétti á grundvelli yfirlýsinga sinna um persónulega ábyrgð, en eins og að framan greinir, þykir ekki sýnt fram á, að stefndi Gísli Örn hafi gefið bindandi yfirlýsingar um persónulega ábyrgð sína. Sú málsástæða, að stefndi beri bótaábyrgð samkvæmt enskum rétti utan samninga á grundvelli rangfærslureglunnar, er órökstudd. Ber samkvæmt framansögðu að sýkna stefnda Gísla Örn Lárusson af kröfum stefnanda í máli þessu. Samkvæmt þessari niðurstöðu ber stefnda Arctic-ferðaþjónustunni hf. að greiða stefnanda 800.000 kr. í málskostnað, og er þá ekki tekið tillit til virðisaukaskatts. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður milli stefnanda og stefnda Gísla Arnar Lárussonar falli niður. Kristjana Jónsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi Arctic-ferðaþjónustan hf. greiði stefnanda, Independent Aviation Group Ltd., 103.009,84 ensk pund með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 31. október 1995 til greiðsludags og 800.000 kr. í málskostnað. Stefndi, Gísli Örn Lárusson, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Independent Aviation Group Ltd., í máli þessu. Málskostnaður milli stefnanda og stefnda Gísla Arnar Lárussonar fellur niður. 1082 Fimmtudaginn 19. mars 1998. Nr. 455/1997. — Ákæruvaldið (Sigríður Jósefsdóttir saksóknari) gegn Árna Kjartani Þórði Jónassyni (Jón Magnússon hrl.) Fjársvik. Skilasvik. Skilorð. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og einnig af hálfu ákæruvalds með stefnu 30. október 1997. Af hálfu ákæruvalds er þess krafist, að refs- ing ákærða verði þyngd frá því, sem ákveðið var í héraðsdómi. Ákærði krefst aðallega sýknu, en til vara, að sér verði gerð væg- asta refsing, sem lög leyfi, og hún bundin skilorði. Verði sakarkostn- aður ekki felldur á ríkissjóð, krefst ákærði þess, að mælt verði fyrir um, að hann verði ekki endurkrafinn um sakarkostnað. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann staðfest- ur. Ákærði verður dæmdur til að greiða allan áfrýjunarkostnað máls- ins, Svo sem nánar greinir í dómsorði, en með vísan til þess, sem segir í forsendum héraðsdóms, eru ekki efni til að verða við fyrr- greindri kröfu ákærða varðandi sakarkostnað. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Ákærði, Árni Kjartan Þórður Jónasson, greiði allan áfrýj- unarkostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 60.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Jóns Magnússonar hæstaréttarlögmanns, 60.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 13. október 1997. Ríkissaksóknari gaf út ákæru í máli þessu 29. apríl 1997, og var málið höfðað með birtingu hennar fyrir ákærða 13. maí. Það var þingfest 21. maí, 1083 en frestað nokkrum sinnum til gagnaöflunar, og tekið var það til dóms að lokinni aðalmeðferð 22. september sl. Ákærður er Árni Kjartan Þórður Jónasson, kt. 090347-2929, Melbraut 10, Garði, „fyrir fjársvik og skilasvik, svo sem rakið verður, með því sem stjórnarformaður og framkvæmdastjóri hlutafélagsins Hafalds hf., kennitala 540891-1099, Garði, og gegn betri vitund að hagnýta sér og félaginu í auðg- unarskyni á árunum 1993 og 1994 og veðhöfum til tjóns þau mistök, er urðu hjá sýslumannsembættinu í Keflavík við endurritun á veðbandaspjaldi í marsmánuði 1993 og síðar á veðbókarvottorðum fyrir bát félagsins, mb. Ás- berg, KE-111, skipaskrárnúmer 1939, að skuldabréfs á 1. veðrétti, að fjárhæð 7.000.000 kr., sem gefið var út 2. júlí 1990 til Féfangs hf. og hafði verið yfir- tekið af Hafaldi hf. við kaup á bátnum 1991, var eftir það og fram til desem- ber 1994 hvorki getið á út gefnum veðbókarvottorðum né við þinglýsingar nýrra veðskjala. 1. Fyrir fjársvik með því gegn framvísun veðbókarvottorðs, sem gefið var út 4. maí 1993, þar sem einungis var getið 500.000 kr. veðskuldar á 1. veð- rétti, að afla sér og félaginu hjá Landsbanka Íslands í Sandgerði láns, að fjárhæð 1.900.000 kr., samkvæmt veðbréfi, út gefnu 6. maí 1993, og jafn- framt að fá sama banka til þess að samþykkja samkvæmt veðflutningsskjali, dagsettu 28. júlí 1993, veðflutning á 3. veðrétt bátsins á eftirstöðvum 1.717.000 af 2.500.000 kr. skuldabréfi, út gefnu af ákærða, en hvort tveggja gerði bankinn á þeirri forsendu, að áhvílandi veðskuldir væru ekki aðrar en greindi á veðbókarvottorði, fram lögðu af ákærða. Við úthlutun á söluverði bátsins eftir nauðungarsölu hans 11. janúar 1995 fékk Landsbanki Íslands ekkert greitt af eftirstöðvum framangreindra veðkrafna, sem þá námu sam- tals 2.719.996 krónum. 2. Fyrir skilasvik með því að selja í október 1994 allar aflahlutdeildir bátsins, taldar að verðmæti a. m. k. 5.800.000 kr., sem Fiskistofa þá heimil- aði að fengnu samþykki veðhafa samkvæmt veðbókarvottorði, dagsettu 14. október 1994, og fylgdi beiðni félagsins, dagsettri 5. s. m., en án þess þá að leita samþykkis Féfangs hf. til flutnings þeirra af bátnum. Af söluandvirði bátsins, 5.200.000 kr., við nauðungarsölu 11. janúar 1995 komu 3.821.956 kr. í hlut Glitnis-Féfangs hf. Brot ákærða, sem í 1. tl. getur, telst varða við 248. gr. almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940, en brot ákærða í 2. tl. telst varða við 2. tl. 1. mgr. 250. gr. sömu laga. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar. Glitnir-Féfang hf., kennitala 511185-0259, Reykjavík, krefst úr hendi ákærða skaðabóta, 3.719.747 kr., ásamt dráttarvöxtum samkv. Ill. kafla 1084 vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum frá 30. mars 1995 til greiðslu- dags.“ Svo segir í ákæruskjali. Við aðalmeðferð krafðist sækjandi málsins þess, að ákærði yrði dæmdur til að greiða allan sakarkostnað, þ. m. t. saksóknarlaun í ríkissjóð. Við aðalmeðferð krafðist skipaður verjandi ákærða þess 1) aðallega, að ákærði yrði sýknaður af öllum kröfum ákæruvaldsins og allur sakarkostn- aður, þ. m. t. málflutningsþóknun skipaðs verjanda ákærða, yrði felldur á ríkissjóð. 2) Til vara, að ákærði yrði dæmdur til vægustu refsingar, sem lög leyfðu, og yrði hún algerlega bundin skilorði. Allur sakarkostnaður, þ. m. t. mál- flutningsþóknun skipaðs verjanda ákærða, yrði felldur á ríkissjóð. 3) Til þrautavara, að ákærði yrði ekki endurkrafinn um sakarkostnað, ef hann yrði ekki felldur á ríkissjóð, með vísan til c-liðar 3. mgr. 6. gr. laga nr. 62/1994. Málavextir. 2. júlí 1990 veðsetti Guðmundur Örn Einarsson bát sinn, Snærúnu, SH-101, skipaskrárnúmer 1939 (síðar Ásberg, KE-111, og enn síðar Katrín, KFE-98), Féfangi hf. með 1. veðrétti fyrir skuldabréfi, að fjárhæð 7.000.000 kr. Með kaupsamningi, dags. 8. mars 1991, seldi Guðmundur Örn ákærða bátinn. Kaupverðið var 8,3 millj. króna, og var það að mestum hluta greitt með yfirtöku veðskuldarinnar á 1. veðrétti í eigu Féfangs hf., að eftirstöðv- um 7.677.465 kr., en að öðru leyti með yfirtöku viðskiptaskuldar við sama félag. Fyrir liggur í málinu „Yfirlýsing“, undirrituð af ákærða og prókúru- hafa Féfangs hf., þar sem félagið samþykkir skuldskeytinguna. Segir í henni, að skuldabréfið sé nú að eftirstöðvum 7.000.000 kr. miðað við nafn- verð og greiðist nú með 21 afborgun á fjögurra mánaða fresti, næsti gjald- dagi 10. júlí 1991. Ekki sést af gögnum máls, að gefið hafi verið út afsal til ákærða, en fyrir liggur í málinu afsal Guðmundar Arnar til Hafalds hf. með sama heimilisfangi og ákærða, dags. 28. ágúst 1991, og er svo að sjá, að það afsal sé beint framhald kaupsamningsins frá 8. mars 1991. Í afsalinu er kaupverðið tilgreint 8,3 millj. króna og að á 1. veðrétti hvíli veð Féfangs, upphaflega að fjárhæð 7 millj. kr. Undir afsalið rita fyrir hönd Hafalds hf. ákærði og sonur hans, Jónas Frímann, og dóttir hans, Elenóra Katrín. Hafald hf. var í eigu fjölskyldu ákærða. Hann var framkvæmdastjóri og prókúruhafi, og í stjórn sátu með honum sonur hans, Jónas Frímann, og dóttir hans, Elenóra Katrín. Að sögn ákærða keypti Hafald hf. tvo báta af honum persónulega, Ásberg, KE-111, og Sævar, GK-44. Félagið gerði Ás- 1085 berg út, segir hann, en ekki Sævar, sem seldur var á uppboði í júní eða júlí 1993. Við endurritun þinglýsingarvottorðs hjá sýslumanninum í Keflavík 4. mars 1993 og færslu á veðbandaspjald voru þau mistök gerð, að niður féll skráning af framangreindu skuldabréfi Féfangs hf. Voru eftir það gefin út veðbókarvottorð fyrir bátinn Ásberg, KE-111, þar sem veðskuldarinnar við Féfang hf. var ekki getið. Fyrst var veðbókarvottorð gefið út 4. maí 1993. Samkvæmt því hvíldu ekki aðrar veðskuldir á bátnum en 500.000 króna skuldabréf til handhafa á 1. veðrétti. Mistökin voru ekki leiðrétt fyrr en 6. desember 1994. 6. maí 1993 gefur Hafald hf. út veðskuldabréf til Landsbanka Íslands, úti- búsins Sandgerði, að fjárhæð 1.900.000 kr., til fjögurra ára með veði í bátn- um Ásbergi, KE-111. Fyrir hönd Hafalds hf. undirrita skuldabréfið ákærði og eiginkona hans, Birna Margeirsdóttir, og dóttir hans, Elenóra. Við samningsgerðina lá frammi rangt veðbókarvottorð, þar sem einungis var getið 500.000 króna handhafaskuldabréfs á 1. veðrétti. Er þess getið í veð- skuldabréfinu, sem var tryggt með 2. veðrétti á eftir handhafabréfinu með uppfærslurétti. 28. júlí 1993 samdi Hafald hf. við Landsbanka Íslands, Sandgerði, um að flytja veðskuld af bátnum Sævari, GK-44, samkv. veðskuldabréfi, út gefnu 16. ágúst 1990 af ákærða, upphaflega að fjárhæð 2.500.000 kr., yfir á Ásberg, KE.-111. Eftirstöðvar skuldarinnar voru 1.717.000 kr. og voru samkv. veð- flutningsskjalinu tryggðar með 3. veðrétti og uppfærslurétti í Ásbergi, KE-111, næst á eftir 500.000 kr. handhafaskuldabréfi á 1. veðrétti og fyrr- greindu skuldabréfi Landsbanka Íslands á 2. veðrétti, 1.900.000 kr. Undir veðflutningsskjalið rita fyrir hönd Hafalds hf. ákærði, dóttir hans, Elenóra, og sonur hans, Jónas. Í veðflutningssamningi er veðskuldarinnar við Féfang, hf. ekki getið. Útgerð Ásbergs, KE-111, var í molum árið 1994. Í janúar bilaði aðalvél bátsins svo alvarlega, að skipta þurfti um hana. Að sögn ákærða gekk treg- lega að fá lánafyrirgreiðslu til þess, og var ekki skipt um vél, fyrr en komið var fram á haust. 5. október 1994 ritar ákærði ásamt börnum sínum tveimur, Jónasi og El- enóru, undir beiðni til Fiskistofu um framsal aflahlutdeildar bátsins Ás- bergs, KE.-111, til bátsins Gunnars Níelssonar, EA-555 (skipaskrárnr. 1938), sem var í eigu Gunnars Níelssonar sf., Hauganesi við Eyjafjörð. Á eyðu- blaðið fyrir beiðnina er letrað, að fylgiskjöl með henni eigi að vera: 1) nýtt veðbókarvottorð (ekki eldra en 30 daga) fyrir skip, sem flutt er frá, og 2) skriflegt samþykki þeirra aðila, sem veð áttu í skipinu 1. janúar 1991. Sam- 1086 þykkis Féfangs hf. var ekki leitað fyrir framsalið, enda veðskuldar Hafalds hf. við Féfang hf., hvílandi á 1. veðrétti á bátnum, ekki getið í því veðbókar- vottorði, sem til grundvallar lá framsalinu, en það var út gefið 14. október 1994. Hinn 20. sama mán. staðfesti Fiskistofa framsal aflahlutdeildarinnar. Sala aflaheimildanna fór fram fyrir milligöngu Kvótabankans. Frammi liggur í málinu ljósrit gíróseðils, sem sýnir, að 18. október 1994 greiðir Gunnar Níelsson sf. Kvótabankanum 5.778.000 kr. vegna kvótakaupa. Einnig liggur frammi útskrift svokallaðrar skjálínu Íslandsbanka, og kemur þar fram, að sama dag, 18. október, hefur Kvótabankinn greitt Landsbanka Íslands vegna sölu á kvóta Ásbergs, KE-111, 3.300.000 kr. og inn á reikning í eigu Birnu Margeirsdóttur, eiginkonu ákærða, 2.300.000 kr., samtals 5.600.000 kr. 11. janúar 1995 var báturinn Katrín, GK-98, áður Ásberg, KE-111 (skipa- skrárnr. 1939), seldur lokanauðungarsölu. Söluverðið var 5.200.000 kr., hæstbjóðandi Elenóra Katrín, dóttir ákærða, og var henni sleginn báturinn. Lögmaður Féfangs hf. sendi sýslumanninum í Keflavík nauðungarsölu- beiðni, dags. 6. september 1994. Krafa félagsins á hendur Hafaldi hf. vegna vanskila skuldabréfsins á 1. veðrétti nam þá 7.324.019 kr. Samkvæmt fram lögðu yfirliti yfir úthlutun uppboðsandvirðis fékk Féfang hf. úthlutað upp í kröfu sína 3.821.956 kr. Ekkert kom upp í kröfur Landsbanka Íslands vegna skuldabréfanna tveggja, upphaflega að fjárhæð 1.900.000 kr. og 2.500.000 kr., sbr. hér að framan. Samkvæmt fram lagðri kröfulýsingu námu kröfur bankans samtals, eftirstöðvar og vanskil, en án innheimtukostnaðar og virðisaukaskatts, 2.719.996 kr. Sýnt er, að Landsbankinn hefði fengið greidda þessa fjárhæð, ef ekki hefði komið til krafa Féfangs hf. vegna skuldabréfs á 1. veðrétti. Hæstbjóðandi við nauðungarsöluna, Elenóra Katrín Árnadóttir, fram- seldi boð sitt til Nesfisks hf., og var því hlutafélagi afsalaður báturinn. Nes- fiskur hf. fékk styrk úr Þróunarsjóði sjávarútvegsins, að fjárhæð 6.410.000 kr., til úreldingar bátsins, og 3. mars 1995 hefur báturinn verið tekinn af aðalskipaskrá og brotinn í spón. Upplýst er, að svo samdist með hæstbjóð- anda, Elenóru, og Nesfiski hf., að hún fengi að hirða vélina úr bátnum. Að sögn ákærða var hún um einnar milljónar króna virði. Skýrslur fyrir lögreglu og fyrir dómi. Tekin var skýrsla af ákærða hjá Rannsóknarlögreglu ríkisins 20. nóvem- ber 1996 og við aðalmeðterð fyrir dómi. Í bæði skiptin var hann spurður um samning hans vegna Hafalds hf. við Landsbanka Íslands, Sandgerði, um skuldabréfslánið, að fjárhæð 1.900.000 kr. Í skýrslu hans fyrir lögreglu er 1087 þetta skráð: „Árni er beðinn að gera grein fyrir ástæðu þess, að þetta ranga veðbókarvottorð var lagt fram með lánsumsókninni, og spurður, hvort hon- um hafi ekki verið kunnugt, að lánið á 1. veðrétti hafði fallið út. Hann segist tvisvar hafa farið á skrifstofu sýslumannsins í Keflavík og spurt þar starfsstúlku í þinglýsingadeild, hvort veðbókarvottorð Ásbergs, KEF.-111 (1939), ætti að vera svona. Hún hafi í bæði skiptin sagt honum, að þetta væru rétt vottorð, svona væri veðmálabók bátsins. Árni er þá spurður, hvort honum hafi verið kunnugt um, að lánið frá Fé- fangi hf., að fjárhæð 7 milljónir, var á 1. veðrétti Ásbergs hf. |svo|. „Ég get ekki svarað því öðruvísi en að veðið var á 1. veðrétti, þegar ég keypti bátinn.“ Árni er þá spurður, hvort honum hafi verið kunnugt um, að þetta veð hafi fallið út af veðbókarvottorðinu. „Nei, mér var ekki kunnugt um það. Ég vissi ekki, hvað var að gerast þarna. Ég þekki ekki þessi þinglýsingarmál og get ekki svarað því öðru- vísi.“ Árni er þá spurður, hvort hann hafi bent starfsmanni sýslumanns á, að lán Féfangs hf. á 1. veðrétti væri ekki inni á vottorðinu. Hann er jafnframt spurður, hvort hann hafi haft samband við Féfang hf. vegna þessa. Hann segist ekki hafa bent á, að veðið vantaði, með öðrum hætti en hann lýsti hér á undan. Hann segist ekki hafa haft samband við Féfang hf. vegna brottfalls veðs þeirra. Árni segist hins vegar hafa bent bókara sínum á þetta og hann sagt Árna að hafa ekki áhyggjur af þessu. Hann bendir einnig á, að útibússtjóra L. Í. í Sandgerði hafi verið fullkunnugt um, að Féfang hf. var með veð á 1. veðrétti Ásbergs, KE, og útibússtjórinn hafi ekki gert athuga- semdir við veðbókarvottorðið, þegar það var lagt fram með þessari lánsum- sókn.“ Ákærði staðfesti skýrslu sína fyrir lögreglu og fyrir dómi. Þar var fram- burður hans um þessi atriði mjög á sama veg. Þar kom fram hjá honum, að hann héldi, að Landsbankinn hefði sótt veðbókarvottorðið sjálfur. Hann var spurður, hvort hann hefði vitað af því, að veðbókarvottorðið hefði ver- ið rangt: „Ég komst að því um þetta leyti eitthvað, já. Ég setti ofan í við starfsstúlku sýslumannsembættisins í Keflavík út af þessu máli.“ Varðandi veðflutninginn á veðskuldabréfinu, að fjárhæð 2.500.000 kr., af bátnum Sævari, GK-44, yfir á Ásberg, KE-111, sagði ákærði í skýrslu sinni fyrir lögreglu, að hann minnti, að báturinn Sævi hefði verið á leið í uppboð og útibússtjóri Landsbanka Íslands, Sandgerði, hefði óskað eftir því, að þetta lán yrði flutt yfir á Ásberg. Hann var fyrir dómi spurður, hvort hann hefði vitað, þegar þetta fór fram, að veðbókarvottorðið væri rangt. Ákærði 1088 kvaðst hafa verið búinn að láta konu hjá sýslumanninum í Keflavík vita af því, að veðbókarvottorðið væri rangt. Ákærði var þá spurður, hvort hann hefði látið Landsbankann vita af þessu. Hann svaraði, að Landsbankinn hefði frá upphafi vitað af þessu, því að hann hefði keypt bátinn í samráði við Landsbankann. Landsbankinn hefði vitað af veði Féfangs hf. á 1. veðrétti. Fyrir lögreglu var ákærði spurður, hvort hann staðfesti, að Hafald hf. hefði selt Gunnari Ársælssyni sf. (svo| alla aflahlutdeild Ásbergs, KE-111, fyrir samtals 5.778.000 kr. Í skýrsluna er skráð eftir ákærða: „Árni segist staðfesta, að Hafald hf. hafi selt Gunnari Níelssyni sf. afla- hlutdeild Ásbergs, KE-111 (1939). Hann segir, að Kvótabankinn hafi séð um söluna, Jón Karlsson framkvæmdastjóri hati verið í samskiptum við kaup- anda. Árni segist aldrei hafa vitað nákvæmlega, hvert söluverð kvótans var. Hann er spurður, hver hafi tekið ákvörðun um að selja aflahlutdeild Katrínar, GK, og hvers vegna það hafi verið gert. „Ég seldi kvótann að kröfu útibússtjóra L. Í. í Sandgerði, Hjálmars Stef- ánssonar. Aðdragandi sölunnar hafi verið |svo) sá, að vélin eyðilagðist í Ás- bergi, KE, í janúar 1994. Báturinn aflaði því ekki tekna, og skuldir við við- skiptabankann, L. Í. í Sandgerði, hlóðust upp. Bankinn útvegaði síðan bankaábyrgð fyrir nýrri vél, sem Hafald hf. gat ekki heldur greitt. Þegar vanskil við bankann voru komin í rúmlega 3 milljónir, sagði útibússtjórinn mér, að eina leiðin til að bjarga málunum væri sú að selja kvótann af bátn- um og gera um leið upp vanskilin. Þetta var síðan gert, og stærstur hluti af andvirði kvótans fór í að greiða niður vanskil við bankann, en afgangurinn fór í að greiða skuld við innflytjanda nýrrar vélar í bátinn svo og að greiða skuld okkar við Slippinn í Reykjavík, þar sem báturinn var í viðgerð.“ Árni er spurður, hvaða veðbókarvottorð hafi verið sent til Fiskistofu, þegar sótt var um flutning aflahlutdeildar Katrínar, GK, á Gunnar Níels- son, EA-555. Hann segist ekki vita það, þar sem hann hafi ekki skipt sér frekar af framkvæmd kvótaflutningsins. Elenóra, dóttir hans, hafi skrifað undir millifærslublað um kvótaflutninginn, af því að hann var úti á sjó, þeg- ar það þurfti að gera.“ Fyrir dómi var ákærði spurður, hvort hann hefði selt aflahlutdeildir Ás- bergs, KE-111: „Ég veit ekki, hvort ég á að orða það svo, að ég hafi gert það. Ég gerði það að kröfu Landsbankans.“ Ákærði sagði, að það eina, sem hann hefði gert, hefði verið að hafa samband við Jón Karlsson hjá Kvótabankanum, og hann hefði m. a. haft samband við Landsbankann. Ákærði var þá spurður, hvort hann kannaðist við að hafa sjálfur leitað samþykkis Fiskistofu til sölu á aflahlutdeildunum. 1089 „Nei, ég kom ekki nálægt sölu kvótans. Ég fékk bara bréf sent heim, sem við vorum beðin að skrifa undir, þar sem við framseldum kvótann, og það gerðum við.“ Ákærði kannaðist við að hafa undirritað beiðni um framsal aflahlutdeildanna, sagði: „Jón Karlsson sendi okkur þetta á faxi og bað okkur að skrifa undir, og við gerðum það.“ Hann kvaðst hafa vitað nokkr- um vikum síðar, hver keypti kvótann. Hann kannaðist við undirskrift sína á fram lagða „Yfirlýsingu vegna kvótasölu“, dags. 19 október 1994, stílaða á Kvótabankann (yfirlýsingin er á bréfsefni Landsbanka Íslands). Þar segir, að vegna kvótasölunnar, sem Landsbankinn samþykki, hafi orðið að sam- komulagi, að ákærði greiddi Landsbankanum af söluandvirðinu 3.300.000 kr. Hann kannaðist einnig við fram lagða skjálínufærslu Íslandsbanka, þar sem fram kemur, að Kvótabankinn hefði greitt vegna sölu á kvóta Ásbergs, KE-111, inn á reikning Landsbanka Íslands 3.300.000 kr. og inn á reikning í eigu Birnu Margeirsdóttur, eiginkonu ákærða, 2.300.000 kr. Hjálmar Stefánsson, útibússtjóri Landsbanka Íslands, Sandgerði, gaf skýrslu fyrir lögreglu og fyrir dómi. Hann var fyrir lögreglu spurður um skuldabréfið, að fjárhæð 1.900.000 kr. Hann upplýsti með vísan til skjala (fram lagðra í málinu), að samið hefði verið um, að 1,5 millj. af þessu láni færu til greiðslu á víxli, sem var á nafni eiginkonu ákærða, en 350 þúsund áttu að fara í að greiða víxil á nafni Hafalds hf. Hann kvaðst hafa litið á Hafald hf. og fjölskyldu ákærða sem eina heild gagnvart bankanum og því ráðstafað fjármunum Hafalds hf., hvort sem var inn á félagið eða eigendur þess. Fyrir dómi var vitnið spurt, hvort Landsbankinn hefði aflað veðbókar- vottorðsins, sem til grundvallar lá 1.900.000 króna veðláninu. Hann kvað nei við, það hefði eigandi bátsins gert. Það væri ævinlega lántakandinn, sem útvegaði veðbókarvottorð. Hann kvaðst halda, að eitt og sama veðbókar- vottorðið hefði verið notað við þessa lántöku og veðflutninginn af Sæva, GK, yfir á Ásberg, KE. Bæði fyrir dómi og fyrir lögreglu neitaði vitnið því, að honum hefði verið kunnugt um lán Féfangs hf. á 1. veðrétti í Ásbergi, KE-111. Í skýrslunni fyrir lögreglu er þetta haft eftir honum: „Hjálmar segir þetta alrangt. Honum hafi ekki verið kunnugt um þetta, enda hafi hann brugðist við sama dag og honum var fyrst ljóst, að lánið vantaði á 1. veðrétt. Hjálmar segir, að L. Í. hefði aldrei veitt Hafaldi hf. lánið, ef rétt veðbókarvottorð hefði verið lagt fram eða ef Árni hefði gert grein fyrir því, að lánið vantaði inn á 1. veðrétt vottorðsins.“ Fyrir dómi sagði vitnið, að það hefði ekki séð kaupsamning- inn um bátinn og ekki haft vitneskju um, með hvaða hætti báturinn hefði verið keyptur eða hvernig greiðslum fyrir hann væri háttað. 35 Hæstaréttardómar ll 1090 Vitnið var fyrir lögreglu spurt, hvort það hefði verið að kröfu þess, að ákærði seldi aflahlutdeild Katrínar, GK-98/Ásbergs, KE-111. „Hjálmar seg- ist ekki hafa gert þessa kröfu. Hann hafi hins vegar þrýst á Árna sem for- ráðamann Hafalds hf. að gera upp vanskil og skuldir félagsins við L. Í Árni hafi sjálfur tekið ákvörðun um að selja aflahlutdeild skipsins og nota hluta af andvirði hennar til greiðslu skulda við L. Í“ Jón Ísfeld Karlsson, framkvæmdastjóri Kvótabankans, kom fyrir dóm sem vitni. Hann sagði aðspurður um veðbókarvottorðið, sem lagt var fram með beiðni Hafalds hf. um framsal aflahlutdeildar Ásbergs, KE-111, að hann myndi ekki, hvort hann hefði útvegað það eða ákærði. Um undirskrift ákærða undir framsalsbeiðnina sagðist hann ekki muna betur en að ákærði hefði ritað undir hana heima hjá sér, Jóni, en síðan farið með blaðið til að fá undirskrift annarra. Aðrir, sem báru vitni fyrir dómi, voru Davíð Einarsson, löggiltur endur- skoðandi hjá Endurskoðunarmiðstöðinni hf., en hann var endurskoðandi og framteljandi ákærða og Hafalds hf., Ólafur Garðarsson hrl., lögmaður Féfangs-Glitnis hf., og Þór Guðmundsson, starfsmaður Fiskistofu. Forsendur og niðurstöður. Í máli þessu er í ljós leitt, að atvikalýsingar ákæru eru réttar. Verður nú nánar fjallað um hvorn tölulið ákærunnar fyrir sig. Um 1. tölulið ákæru. Með fram lögðum skjölum, framburði ákærða sjálfs og vætti vitnisins Hjálmars Stefánssonar er þetta í ljós leitt: Ákærði tók f. h. Hafalds hf. 1.900.000 króna lán hjá Landsbanka Íslands, Sandgerði, með útgáfu veðskuldabréfs, út gefins 6. maí 1993, tryggðs með 2. veðrétti í bátnum Ásbergi, KE.-111, næst á eftir 500.000 króna handhafa- skuldabréfi á 1. veðrétti. Með veðflutningsskjali, út gefnu 28. júlí 1993, samdi ákærði við sama banka um flutning veðskuldar af bátnum Sæva, GK-44, yfir á bátinn Ásberg, KE-111, upphaflega að fjárhæð 2.500.000 kr., en að eftirstöðvum 1.717.000 kr., þegar veðflutningur fór fram. Forsenda af hálfu bankans fyrir lánveitingunni og veðflutningnum var fram lagt veð- bókarvottorð, sem var rangt, þar eð ekki var á því getið um áhvílandi veð- skuld Féfangs hf., að fjárhæð 7.000.000 kr. Dómari telur yfirgnæfandi líkur til þess, að ákærði hafi útvegað veðbókarvottorðið og komið því til bank- ans. Ákærði vissi, að veðbókarvottorðið var rangt, en hann lét þess ekki getið við samningsaðila sinn, Landsbankann. Ekkert er fram komið í mál- inu, sem styður þá fullyrðingu ákærða, að Landsbankinn hafi vitað af veð- skuld Féfangs á 1. veðrétti. Við úthlutun uppboðsandvirðis vegna nauð- 1091 ungarsölu á bátnum Ásbergi, KE-111 (þá undir nafninu Katrín, GK-98), kom ekkert upp í kröfu Landsbanka Íslands, að fjárhæð 2.719.996 kr. Ákærði var stjórnarformaður og framkvæmdastjóri Hafalds hf. Með þeirri háttsemi hans, sem hér er lýst, nýtti hann sér ranga hugmynd útibús- stjóra Landsbanka Íslands, Sandgerði, um forsendur lánveitingarinnar og veðflutningsins og gerðist með því sekur um brot á 248. gr. almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940, svo sem talið er í ákæru. Ákærði framdi brotið í ávinningsskyni fyrir Hafald hf. eða fjölskyldu sína. Um 2. tölulið ákæru. Fyrir milligöngu Kvótabankans undirritaði ákærði 5. október 1994 beiðni um framsal aflahlutdeildar Ásbergs, KE.-111, yfir á Gunnar Níelsson, EA-555. Beiðninni var beint til Fiskistofu og beiðst samþykkis hennar á flutningnum. Fiskistofa samþykkti framsalið 20. sama mánaðar. Til grund- vallar því samþykki lá rangt veðbókarvottorð, þar eð veðskuldarbréfs Fé- fangs hf. á 1. veðrétti var þar ekki getið. Samþykkis Féfangs hf. við framsal- inu var ekki leitað, svo sem skylt var að gera lögum samkvæmt. Ákærði hlaut að vita, að veðbókarvottorð átti að fylgja beiðninni og einnig skriflegt samþykki Féfangs hf., þar sem beiðnin, sem hann undirritaði, bar það með sér. Hann mátti og vita, að veðbókarvottorðið, sem fram var lagt, var rangt. Hann skýrði ekki Kvótabankanum eða Fiskistofu eða Féfangi hf. frá því, að veðbókarvottorðið væri rangt. Hann gerði Féfangi hf. ekki viðvart um sölu aflahlutdeildarinnar. Í lögum nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða, sem öðluðust gildi 11. apríl 1990 og komu til framkvæmda 1. janúar 1991, er svohljóðandi bráðabirgða- ákvæði, merkt nr. V: „Óheimilt er að framselja aflahlutdeild skips skv. 6. mgr. 11. gr., án þess að skipið hverfi varanlega úr rekstri og sé afmáð af skipaskrá, nema fyrir liggi samþykki þeirra aðila, sem samningsveð áttu í skipinu, er lög þessi koma til framkvæmda.“ Ákvæði þetta hefur verið ítrekað í reglugerðum, sem settar hafa verið með stoð í lögum þessum, síð- ast í 9. gr. reglugerðar nr. 414/1997. Svo sem getið var í málavaxtalýsingu hér að framan, var þess getið á því eyðublaði, sem ákærði undirritaði með beiðni um framsal aflahlutdeildarinnar, að beiðninni skyldi fylgja skriflegt samþykki þeirra aðila, sem veð áttu í skipinu, 1. janúar 1991. Var þetta svo skráð að brýnu lagaboði. Við aðalmeðferð málsins var á það bent af hálfu ákærða, að ákærði hefði keypt bátinn Snærúnu, síðar Ásberg, KE-111, án aflahlutdeildar, en með veiðileyfi. Veðlán Féfangs hf., sem ákærði yfirtók, hefði einungis hvílt á bátnum, en ekki aflahlutdeild, því að hún hefði engin verið. Vitnað var til afsals fyrir bátnum, þar sem fram komi, að einungis báturinn sé veðsettur. 1092 Af þessu leiði, að ákærði hafi ekki getað gerst sekur um skilasvik, og beri að sýkna hann af kröfu ákæruvaldsins samkv. 2. tl. ákæru. Dómari telur, að á þessi rök megi ekki fallast. Þó að báturinn hafi verið án aflahlutdeildar, þegar ákærði eignaðist hann með yfirtöku veðskuldar Féfangs hf., var þó síðar færð aflahlutdeild yfir á skipið, og er rétt að líta svo á, að veðréttur Féfangs hafi náð til þeirra. Með því að ákærði seldi afla- hlutdeild bátsins Ásbergs, KE-111, til fjárhagslegs ávinnings Hafaldi hf. og fjölskyldu sinni án þess að leita samþykkis Féfangs braut hann gegn brýnu lagaboði og kom í veg fyrir, að Féfang hf. gæti varið veðrétt sinn. Verknað- ur ákærða gat ekki samrýmst þeim réttindum, sem veðhafinn, Féfang hf., átti. Með honum gerðist ákærði því sekur um brot á 2. tl. 1. mgr. 250. gr. al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940. Ákvörðun refsingar. Ákærði stendur á fimmtugu. Hann hefur samkv. fram lögðu sakavottorði fjórum sinnum sætt refsingu á árunum 1966 til 1970 fyrir brot á áfengislög- um og umferðarlögum. Koma þau brot ekki til álita hér. Í máli þessu er ákærði sakfelldur fyrir endurtekin auðgunarbrot, og eru fjárhæðir allháar. Við ákvörðun refsingar ber að hafa hliðsjón af 77. gr. al- mennra hegningarlaga. Verjandi ákærða hélt því fram í málflutningi sínum, að óhæfilegur dráttur hefði orðið í máli þessu bæði á rannsóknar- og ákærustigi. Hinn 24. október 1995 ritaði dómsmálaráðuneytið ríkissaksóknara bréf, þar sem greint var frá því, að ríkislögmaður hefði vakið athygli ráðuneytisins á hugsanlegu refsiverðu atferli forsvarsmanna Hafalds hf. Hinn 30. sama mán. framsendi ríkissaksóknari bréfið Rannsóknarlögreglu ríkisins með ósk um opinbera rannsókn. Rannsókn RLR var umfangsmikil. Rannsóknargögn bárust ríkis- saksóknara 18. desember 1996, og var ákæra gefin út 29. apríl sl. Að mati dómara hefur ekki orðið óeðlilegur dráttur á rannsókn máls eða á útgáfu ákæru. Refsing ákærða þykir dómara hæfilega ákveðin 6 mánaða fangelsi. Með tilliti til sakaferils ákærða þykir dómara rétt, að fullnustu þriggja mánaða þeirrar refsingar verði frestað skilorðsbundið í þrjú ár, svo sem nánar grein- ir í dómsorði. Um skaðabótakröfu Glitnis-Féfangs hf Með brotum þeim á 248. gr. og 2. tl. 1. mgr. 250. gr. almennra hegningar- laga, sem ákærði er sakfelldur fyrir, olli hann því með saknæmum hætti, að Glitnir-Féfang hf. fékk ekki við nauðungarsölu á Katrínu, KE-98 (áður Ás- bergi, KE-111), greidda veðkröfu sína á 1. veðrétti í bátnum. Tölulega hefur 1093 krafan ekki sætt andmælum, og verður ákærði dæmdur til að greiða hana, eins og krafist er. Málskostnaður. Dæma ber ákærða til að greiða allan kostnað sakarinnar, þ. m. t. máls- varnarlaun skipaðs verjanda síns, Jóns Magnússonar hrl., sem skulu vera 80.000 kr. auk virðisaukaskatts, og saksóknarlaun í ríkissjóð, 80.000 kr. Ekki eru efni til að fallast á þrautavarakröfu ákærða, sbr. hæstaréttardóm 25. september 1997 í málinu nr. 136/1997. Finnur Torfi Hjörleifsson héraðsdómari kveður upp dóm þennan. Dómsorð: Ákærði, Árni Kjartan Þórður Jónasson, sæti 6 mánaða fangelsi. Fullnustu þriggja mánaða þeirrar refsingar skal fresta, og skal sá hluti refsingarinnar falla niður að liðnum þremur árum frá uppkvaðningu dóms þessa, ef ákærði heldur almennt skilorð 57. gr. almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði greiði Glitni-Féfangi hf., kt. 511185-0259, Reykjavík, 3.719.747 kr. ásamt dráttarvöxtum samkv. IH. kafla vaxtalaga nr. 25/ 1987 með síðari breytingum frá 30. mars 1995 til greiðsludags. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þ. m. t. málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Jóns Magnússonar hrl., 80.000 kr. auk virðisaukaskatts og 80.000 kr. í saksóknarlaun í ríkissjóð. 1094 Fimmtudaginn 19. mars 1998. Nr. 150/1997. — Íslenska ríkið (Sigrún Guðmundsdóttir hrl., Skúli Bjarnason hdl.) gegn Sveini Einarssyni (Sigurður Jónsson hrl., Ólafur Björnsson hdl.) Skattar. Söluhagnaður. Bújörð. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 3. apríl 1997. Krefst hann sýknu af öllum kröfum stefnda og málskostnaðar úr hans hendi í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann lækkun- ar á kröfum stefnda og að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli nið- ur. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar sér til handa fyrir Hæstarétti frá áfrýjanda, eins og málið væri ekki gjaf- sóknarmál, en stefndi fékk gjafsókn fyrir Hæstarétti hinn 9. júlí 1997. Nokkur ný skjöl hafa verið lögð fram í Hæstarétti. 1. Eins og fram kemur í héraðsdómi, seldi stefndi jörð sína, Lækjar- brekku í Gnúpverjahreppi, Daða Loftssyni og Bente Hansen með kaupsamningi 11. júní 1991, en afsal var gefið út 30. september sama ár. Heildarsöluverð var 8.410.000 krónur. Í kaupsamningi er vísað til fyrningarskýrslu, sem skyldi teljast hluti samningsins, en þar kom fram bókfært verð útihúsa, ræktunar og véla, sem fylgdu með í söl- unni. Við skil á framtali í apríl 1992 gerði stefndi grein fyrir sölu þessari á sérstöku fylgiskjali, og var söluhagnaður fyrnanlegra og ófyrnan- 1095 legra eigna þar sagður nema 2.862.000 krónum. Var þess óskað, að söluhagnaður yrði nýttur til lækkunar stofnverðs íbúðarhúss að Hörðuvöllum 6 á Selfossi, er stefndi hafði fest kaup á. Í málflutningi lögmanns stefnda fyrir Hæstarétti kom fram, að fyrir misskilning hefði sá, er taldi fram fyrir stefnda, reiknað söluhagnað með hlið- sjón af reglum 25. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt, en ekki út frá því sundurliðaða verði, sem fram kom í fyrningar- skýrslu og átt hefði að miða við. Hinn 7. maí 1992 var skattstofu Suðurlands afhent ný greinargerð og sundurliðun vegna sölunnar, og var söluhagnaður þá enginn talinn. Með bréfi skattstjóra 2. júlí 1992 var stefnda tilkynnt, að söluverði jarðarinnar skyldi skipta í sama hlutfalli og seldar eignir væru metn- ar til fasteignamats á söludegi samkvæmt 25. gr. laga nr. 75/1981, og yrði framtal hans leiðrétt í samræmi við það. Var þessi ákvörðun kærð 4. júlí 1992, og segir í kærunni, að sá misskilningur virðist vera uppi, að kaupverð jarðarinnar hafi ekki verið sundurliðað. Er vísað í fyrningarskýrslu stefnda, sem fylgt hafi kaupsamningnum. Sam- kvæmt þessu hafi söluverð ræktaðs lands numið 61.146 krónum, úti- húsa 895.932 krónum, véla 301.428 krónum, hitaveitu 154.723 krón- um og einbýlishúss og jarðar 6.996.771 krónu. Sé því ekki fallist á, að beita eigi ákvæði 25. gr. laga nr. 75/1981, þar sem samningur aðil- anna um skiptingu kaupverðs liggi fyrir. Jafnframt er bent á, að fast- eignamat sé ekki í neinu samræmi við raunvirði eignanna. 17. september 1992 var gerður viðaukasamningur við kaupsamn- ing jarðarinnar, og er þar byggt á sömu sundurliðun kaupverðs og að ofan greindi að öðru leyti en því, að nú kom inn nýr liður vegna selds fullvirðisréttar, sem nam 3.010.000 krónum, og lækkaði þá að sama skapi verð fyrir íbúðarhús og jörð og nam nú 3.986.771 krónu. Fram kom af hálfu stefnda við málflutning fyrir Hæstarétti, að við- auki þessi hefði verið gerður að tilhlutan skattstjóra, sem hefði vilj- að fá tilgreiningu á verðmæti selds fullvirðisréttar. Með úrskurði skattstjóra Suðurlandsumdæmis 5. október 1992 var fallist á, að hluti söluverðs væri greiðsla fyrir fullvirðisrétt, og var valin sú leið að færa sem skattskyldan söluhagnað helming af söluverði hans og nýta þá fjárhæð til lækkunar á kaupverði Hörðuvalla 6 á Selfossi. Að öðru leyti var ekki fallist á skiptingu söluverðs sam- kvæmt kæru stefnda eða viðauka við kaupsamning með vísan til 25. 1096 gr. laga nr. 75/1981. Var söluhagnaður af ræktun samkvæmt þessu reiknaður 744.384 krónur og af útihúsum 1.046.015 krónur, en frá skyldu dragast hlutfallsleg sölulaun. Úrskurð þennan kærði stefndi til yfirskattanefndar 26. október 1992 og krafðist þess, að skattur vegna söluhagnaðar yrði felldur niður. Á meðan málið var þar til meðferðar, þ. e. 14. febrúar 1994, óskaði stefndi eftir því við Fasteignamat ríkisins, að fasteignamat jarðarinnar yrði endurskoðað miðað við 1. desember 1990. Hinn 28. febrúar 1994 kvað umdæmisskrifstofa Fasteignamats ríkisins á Suðurlandi upp úrskurð, og samkvæmt honum var fasteignamat íbúðarhúss hækkað úr 3.988.000 krónum í 4.604.000 krónur. Mats- verð annarra matshluta hélst óbreytt. Gilti matsverð þetta frá 1. desember 1993 að telja. Að beiðni stefnda var matsverð samkvæmt úrskurðinum bakreiknað til verðlags 1. desember 1990, og varð fast- eignamat íbúðarhúss þá 3.490.000 krónur. Samkvæmt skýrslu Sam- úels Smára Hreggviðssonar, yfirtæknifræðings hjá umdæmisskrif- stofu Fasteignamats ríkisins á Suðurlandi, fyrir dómi voru sérstakar athuganir gerðar á íbúðarhúsinu vegna endurmatsins 1994, og hefði þá komið fram, að gerðar hefðu verið endurbætur á því, sem ekki hefði verið tekið tillit til í eldra mati. Taldi hann samkvæmt gögnum stofnunarinnar, að þessar endurbætur hefðu verið komnar til fram- kvæmda fyrir 1. desember 1990. Ríkisskattstjóri krafðist þess í bréfum til yfirskattanefndar 17. desember 1992 og 20. ágúst 1993, að úrskurður skattstjóra Suður- landsumdæmis yrði staðfestur með vísan til forsendna hans. Með bréfi ríkisskattstjóra 29. mars 1994 var fallist á að taka til greina hið endurreiknaða fasteignamat. Jafnframt var þar fallist á þá kröfu, að söluverði jarðarinnar í heild yrði skipt samkvæmt viðbótarkaup- samningi 17. september 1992, þó þannig, að söluverði íbúðarhúss og jarðar yrði skipt í sömu hlutföllum og í fasteignamati. Í úrskurði yfirskattanefndar 29. desember 1994 var því hafnað, að heimilt væri að lækka stofnverð hins keypta íbúðarhúss á Selfossi um allan söluhagnað jarðarinnar ásamt fylgifé með vísan til 4. mgr. 14. gr. laga nr. 75/1981, þar sem heimildarákvæði þetta takmarkist við söluhagnað af landi bújarða og ófyrnanlegum náttúruauðæfum á bújörðum. Kröfu stefnda um, að byggt yrði á sundurgreiningu kaupverðs samkvæmt kaupsamningi, var hafnað með vísan til 25. gr. 1097 laga nr. 75/1981. Sömuleiðis var hafnað kröfu um, að álagningar- stofn fasteignagjalda yrði lagður til grundvallar við beitingu 25. gr. eða nýtt fasteignamat bakreiknað. Jafnframt var staðfest niðurstaða skattstjóra um skattalega meðferð vegna sölu fullvirðisréttar, enda væri ekki ágreiningur um hana. Var samkvæmt þessu staðfest ákvörðun skattstjóra um söluhagnað af útihúsum og ræktun og meðferð hans. II. Eins og fyrr greinir, varð mikill dráttur á meðferð máls þessa hjá yfirskattanefnd. Hafa ber þó í huga, að gagnaöflun fór fram af hálfu steinda, á meðan málið var þar til meðferðar. Síðasta kröfugerð ríkisskattstjóra var send nefndinni 29. mars 1994, en úrskurður var ekki kveðinn upp fyrr en 29. desember 1994, eins og fyrr segir. Er þetta andstætt 8. gr. laga nr. 30/1992 um yfirskattanefnd, þar sem segir, að nefndin skuli hafa lagt úrskurð á kæru þremur mánuðum eftir, að henni hefur borist greinargerð ríkisskattstjóra. Úrskurður nefndarinnar verður þó ekki felldur úr gildi af þessum sökum. III. Í niðurstöðu hins áfrýjaða dóms segir, að í greinargerð ríkisskatt- stjóra komi fram, að 25. gr. laga nr. 75/1981 hafi verið beitt þannig af hálfu embættisins, að hún ætti ekki við, þegar sérgreindir eignar- hlutar séu sannanlega seldir á sérstaklega tilgreindu verði. Þessi fullyrðing á sér ekki stoð í fyrrgreindu bréfi ríkisskattstjóra. Málsástæðum og lagarökum aðila er lýst í héraðsdómi. Ágrein- ingur þeirra lýtur aðallega að því, hvort heimilt sé að miða útreikn- ing söluhagnaðar vegna umræddrar sölu við þá sundurgreiningu söluverðs jarðarinnar Lækjarbrekku, sem tilgreind er í viðauka- samningi frá 17. september 1992. Ágreiningslaust er þó, að miða skuli við það verð véla og hitaveitu, sem þar kemur fram. Í öðru lagi er deilt um, hvort byggja megi á nýju fasteignamati íbúðarhúss eða álagningarstofni til fasteignagjalda við útreikning söluhagnaðar. Að lokum er ágreiningur um verðmæti fullvirðisréttar. Í 7. gr. laga um tekjuskatt og eignarskatt eru almenn ákvæði um skattskyldar tekjur. Kemur fram í 8. tl. C-liðar greinarinnar, að hagnað af sölu eigna skuli telja til skattskyldra tekna, sbr. 10. — 27. gr. laganna. Í 10. gr. eru sameiginleg ákvæði um söluhagnað eigna, 1098 en þar segir í 1. mgr., að söluhagnaður eigna teljist mismunur á sölu- verði þeirra og stofnverði að teknu tilliti til fenginna fyrninga, áður fengins söluhagnaðar og verðbreytinga, eftir því sem nánar sé ákveðið í 11. — 27. gr. Í 11. — 13. gr. laganna eru ákvæði um útreikning og skattlagningu söluhagnaðar eigna, sem heimilt er að fyrna, en í 32. gr. laganna er að finna skilgreiningar á því, hvaða eignir það séu. Eru ræktun á bújörðum og byggingar þar á meðal. Í 14. - 15. gr. laganna er kveðið á um útreikning og skattlagningu af söluhagnaði eigna, sem ekki er heimilt að fyrna. Í 4. mgr. 14. gr. segir, að skattaðili geti farið fram á frestun skattlagningar söluhagnaðar af landi bújarða og ófyrnanleg- um náttúruauðæfum á bújörðum um tvenn áramót frá söludegi, enda afli hann sér sams konar eignar eða íbúðarhúsnæðis til eigin nota í stað hinnar seldu eignar innan þess tíma, og færist þá sölu- hagnaður framreiknaður samkvæmt ákvæðum 26. gr. til lækkunar stofnverðs hinnar nýju eignar. Í 16. gr. laganna eru ákvæði um sölu- hagnað íbúðarhúsnæðis, og er meginreglan sú, að hagnaður af sölu þess telst ekki til skattskyldra tekna, hafi maður átt húsnæðið leng- ur en fimm ár. Af framanröktu er ljóst, að mismunandi reglur gilda um útreikn- ing og skattlagningu söluhagnaðar hinna ýmsu eigna. Í 19. -— 27. gr. eru ýmis ákvæði um söluhagnað. Hér skiptir einkum máli ákvæði 25. gr., þar sem segir, að sé seld sérgreind fasteign eða mannvirki ásamt lóð, landi eða réttindum tengdum þessum eignum í heild eða að hluta, skuli söluverðinu skipt í sama hlutfalli og hinar seldu eign- ir séu metnar til fasteignamats á söludegi. Ljóst er, að tilgangur þessarar lagareglu er að ná fram þeim markmiðum um meðferð söluhagnaðar, sem að er stefnt með ákvæðum laganna um hina ýmsu eignaflokka. Í ákvæðinu er mælt fyrir um mælikvarða, sem leggja skuli til grundvallar skattalegum útreikningi. Verður að telja mælikvarða þennan hlutlægan og eðlilegan. Er og á það fallist með áfrýjanda, að samkvæmt orðan ákvæðisins sé það fortakslaust að því leyti, að samningur aðila um skiptingu söluverðs geti ekki rask- að þeirri skattalegu útreikningsreglu, er í því felst, enda myndi slíkt stríða gegn jafnræði skattþegna og vera andstætt ofangreindum markmiðum laganna. Verður samkvæmt þessu að telja, að við með- ferð á sölu stefnda á framangreindri jörð hafi skattyfirvöldum borið 1099 að fara eftir þessu ákvæði. Er ekki unnt að fallast á, að ákvæðið eða beiting þess gagnvart stefnda brjóti gegn ákvæðum um eignavernd samkvæmt 72. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944, sbr. 10. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/1995. Fram að sölunni hafði stefndi notið þess skatthagræðis, sem leiddi af fyrningu þeirra eigna hans, sem heimilt var að fyrna. Kröfu hans um beitingu 4. mgr. 14. gr. laga nr. 75/1981 er ekki unnt að taka til greina, að því er varðar sölu- hagnað af ræktunarlandi og útihúsum, þar sem sú heimild, er þar um ræðir, nær ekki til fyrnanlegra eigna. Með vísan til forsendna héraðsdóms er hafnað kröfu stefnda um, að í stað gildandi fasteignamats á söludegi, sbr. 25. gr. laga nr. 75/ 1981, verði miðað við álagningarstofn fasteignagjalda. Eins og fram kemur í héraðsdómi, var í hinu gildandi fasteignamati á söludegi ekki gert ráð fyrir þeim endurbótum á íbúðarhúsi jarðarinnar, sem stefndi hafði ráðist í. Verður að telja nægilega fram komið í málinu, að þær endurbætur, sem miðað var við í hinu nýja mati, hafi þegar verið komnar til framkvæmda á söludegi. Samkvæmt því verður fallist á það með héraðsdómara, að við útreikning söluhagnaðar megi miða við hið nýja fasteignamat, bakreiknað til 1. desember 1990. Stefndi hefur haldið því fram, að við sölu jarðarinnar hafi full- virðisréttur hennar verið of lágt metinn, og hafi hann í raun átt að nema 5.160.000 krónum, en ekki 3.010.000 krónum, og beri að taka tillit til þessa við skiptingu söluverðs. Þegar litið er til samnings að- ila, heildarsöluverðs og atvika málsins að öðru leyti, þykja ekki skil- yrði til að taka kröfu stefnda að þessu leyti til greina. Samkvæmt framansögðu verður úrskurður yfirskattanefndar 29. desember 1994 felldur úr gildi, að því er varðar fasteignamat íbúðarhúss jarðarinnar Lækjarbrekku, og ber að reikna söluhagnað á grundvelli 25. gr. laga nr. 75/1981 í samræmi við hið bakfærða fast- eignamat. Rétt þykir, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli nið- ur. Staðfest er gjafsóknarákvæði héraðsdóms. Gjafsóknarkostnaður stefnda fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, eins og nánar segir Í dómsorði. Það athugast, að héraðsdómari tók ekki til úrlausnar kröfur aðila 1100 um málskostnað. Eins og hér stendur á um aðild, þykir þetta þó ekki eiga að varða ómerkingu dómsins. Dómsorð: Úrskurður yfirskattanefndar 29. desember 1994 vegna hagn- aðar af sölu stefnda, Sveins Einarssonar, á jörðinni Lækjar- brekku, Gnúpverjahreppi, er felldur úr gildi, að því er varðar fasteignamat íbúðarhúss, og skal útreikningur á grundvelli 25. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt miðaður við fasteignamat Fasteignamats ríkisins 28. febrúar 1994, bak- reiknað til verðlags 1. desember 1990. Gjafsóknarákvæði héraðsdóms er staðfest. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Gjafsóknarkostnaður stefnda fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkis- sjóði, þar með talin málflutningsþóknun talsmanns hans, 200.000 krónur. Sératkvæði Guðrúnar Erlendsdóttur og Hjartar Torfasonar Ákvæði 25. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt er eðlilegt að skýra svo, að á þeim þurfi ekki að halda, þegar fyrir ligg- ur, að sérgreindir hlutar fasteignar hafi verið seldir á sérstaklega umsömdu verði, og sýnt er fram á, að um sannvirði sé að ræða. Á það ber að fallast með stefnda, að í samningi hans frá 11. júní 1991 um sölu jarðarinnar Lækjarbrekku og meðfylgjandi fyrningar- skýrslu hafi komið fram sundurliðuð tilgreining á þeim verðmætum, er jörðinni voru tengd, svo sem síðar var staðfest með viðauka- samningi 17. september 1992. Megi líta til hennar við mat á því, hvort söluhagnaður í skattalegu tilliti hafi myndast vegna þessara verðmæta. Hins vegar hefur stefndi ekki sýnt nægilega fram á, að raunhæft hafi verið að miða andvirði útihúsa og ræktunar á jörðinni við bókfærðar eftirstöðvar af kostnaðarverði þeirra, sem sætt hafði fyrningu eftir almennum reglum í búskapartíð hans. Af því leiðir, 1101 að réttmætt er að ákvarða hlutdeild þessara eigna í söluverðinu eftir reiknireglu 25. gr. Að þessu athuguðu erum við samþykk niður- stöðu annarra dómenda um úrslit málsins. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 17. janúar 1997. I. Mál þetta, sem dómtekið var fimmtudaginn 12. desember sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Sveini Einarssyni, Hörðuvöllum 6, Sel- fossi, með stefnu, þingfestri 30. nóvember 1995, á hendur fjármálaráðherra, Arnarhváli, Reykjavík, f. h. ríkissjóðs. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær, að úrskurði yfirskattanefndar frá 29. 12. 1994 varðandi söluhagnað af jörðinni Lækjarbrekku verði hnekkt og dæmt verði, að enginn skattskyldur söluhagnaður hafi verið af jarðarsöl- unni, og stefndi jafnframt dæmdur til að endurgreiða 333.960 kr. vegna of- greiddra skatta vegna söluhagnaðar ásamt dráttarvöxtum skv. II. kafla 1. nr. 25/1987 frá 8. 2. 1993 til greiðsludags. Jafnframt er gerð krafa um máls- kostnað með virðisaukaskatti samkvæmt málskostnaðarreikningi, eins og málið væri ekki rekið sem gjafsóknarmál, en stefnandi fékk leyfi til gjaf- sóknar með bréfi dómsmálaráðherra, dags. 4. maí 1995. Endanlegar dómkröfur stefnda eru þær aðallega, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og tildæmdur málskostnaður úr hendi hans að mati réttarins, en til vara, að endurgreiðslukrafan verði stórlega lækkuð að mati réttarins og málskostnaður látinn falla niður. TI. Málsatvikalýsing stefnanda. Stefnandi kveðst hafa viljað bregða búi árið 1991, en hann hafi verið far- inn að reskjast og jafnframt verið 50% öryrki. Hafi hann búið á jörðinni Lækjarbrekku í Gnúpverjahreppi í rúmlega 30 ár, en verið hættur raun- verulegum búskap síðustu árin. Þar sem engir nánir ættingjar vildu kaupa jörðina, hafi hann ákveðið, að hann vildi selja jörðina frænda sínum og ná- granna, Daða Loftssyni, Steinsholti, við mjög lágu verði. Hafi verið gerður kaupsamningur milli þeirra 11. 6. 1991, þar sem kaupverðið hafi samtals ver- ið 8.410.000 kr., og þar af hafi hluti kaupverðsins verið lánaður til langs tíma á lágum vöxtum. Samhliða jarðarsölunni hafi stefnandi keypt íbúðar- hús að Hörðuvöllum 6, Selfossi, á 6.300.000 kr. Hafi hann miðað við, að af- borganir og vextir af jarðarsölunni dygðu rúmlega fyrir afborgunum af íbúðarkaupunum. Stefnandi hafi árið 1992 skilað skattskýrslu sinni og gögnum vegna sölu 1102 jarðarinnar. Hafi það komið sér gersamlega á óvart, að sér skyldi vera reiknaður söluhagnaður, þar sem allt hafi verið mjög vanmetið í sölu jarðarinnar. Hinn 7. maí 1992 hafi verið skilað til skattstjóra ýtarlegri greinargerð vegna kaupa og sölu eigna, þar sem sýnt hafi verið fram á, að söluhagnaður hefði enginn verið af sölu eignanna. Með bréfi, dags. 2. 7. 1992, hafi skattstjóri tilkynnt, að nokkrar leiðréttingar hefðu verið gerðar á skattframtali stefnanda fyrir árið 1992. Hafi hlutfallsleg skipting söluverðs fasteignarinnar verið miðuð við upplýsingar frá Fasteignamati ríkisins í árs- lok 1990. Það hafi þó í raun verið úrelt vegna breytinga á búskaparháttum stefnanda og miklum endurbótum á íbúðarhúsi jarðarinnar. Afgreiðsla skattstjóra hafi verið kærð til hans 4. júlí 1992, sbr. dskj. nr. 9, og mótmælt, að kaupverðið hafi ekki verið sundurliðað og vísað til fyrningarskýrslu. Jafnframt hafi fasteignamatið ekki verið talið í samræmi við raunvirði eign- anna. Hinn 21. 9. 1992 hafi önnur kæra verið send skattstjóra og með henni sendur viðauki við kaupsamning um jörðina Lækjarbrekku, dags. 17. 9. 1992, sbr. dskj. nr. 10. Hafi í viðaukanum verið greinargerð um skiptingu sölu og söluhagnaðar vegna jarðarsölunnar, og hafi komið þar fram nýr eignarliður í hinu selda, fullvirðisréttur jarðarinnar. Með kæruúrskurði, dags. 5. 10. 1992, hafi skattstjóri fellt úrskurð í mál- inu, sbr. dskj. nr. 11. Hafi hann fallist á, að hluti söluverðsins hafi verið greiðsla fyrir fullvirðisrétt, en ekki verið fallist á aðrar kröfur, m. a. um leiðréttingu á fasteignamati sem viðmiðun á skiptingu söluhagnaðar. Málið hafi þá verið kært til yfirskattanefndar með kæru, dags. 26. 10. 1992, sbr. dskj. nr. 12. Hafi rökin verið þau, að þar sem stefnandi hafi keypt húsnæði fyrir andvirði jarðarinnar, eigi hann að geta fyrnt allt söluverð jarðarinnar á móti kaupverði á íbúðinni að Hörðuvöllum 6, Selfossi. Hinn 9. 11. 1992 hafi viðtaka kærunnar verið staðfest af yfirskattanefnd og sagt, að ríkisskatt- stjóri hefði fengið málið til umsagnar. Jafnframt hafi verið tilteknir þeir frestir, sem ættu að gilda um úrskurð kærunnar, en yfirskattanefnd eigi að úrskurða innan þriggja mánaða, frá því að gögn berist henni frá ríkisskatt- stjóra. Með bréfi, dags. 17. 12. 1992, hafi ríkisskattstjóri gert þá kröfu, að úr- skurður skattstjóra yrði staðfestur. Með bréfi, dagsettu sama dag, hafi stefnandi lagt fram greinargerð vegna uppbyggingar og sölu á jörðinni, sbr. dskj. nr. 14. Með bréfi, dags. 20. 8. 1993, hafi ríkisskattstjóri síðan ítrekað gerðar kröfur. Með bréfi, dags. 1. 3. 1994, hafi stefnandi lagt fram ný gögn frá Fasteigna- mati ríkisins, sbr. dskj. nr. 16-17. Hafi verið lagt fram nýtt fasteignamat fyrir jörðina Lækjarbrekku og mati íbúðarhússins verið breytt verulega. Hafi matið jafnframt verið bakreiknað til verðlags á söludegi. Í tilefni viðbótar- 1103 gagnanna hafi ríkisskattstjóri lagt fram nýja kröfugerð með bréfi, dags. 29. 3. 1994, sbr. dskj. nr. 18. Hafi þá verið fallist á endurmetið fasteignamat og að hluti íbúðarhúss væri hækkaður. Jafnframt hafi verið fallist á það, að söluverði væri skipt samkvæmt viðbótarsamningi við kaupsamning frá 17. 9. 1992. Yfirskattanefnd hafi síðan ekki tekið málið fyrir fyrr en 29. 12. 1994, sbr. dskj. nr. 19, og hafi þar með ekki virt lögboðna fresti. Hafi úrskurður nefndarinnar ekki borist fyrr en seinni hluta febrúarmánaðar 1995. Í úr- skurðinum hafi því verið hafnað, að hægt væri að lækka stofnverð keypts íbúðarhúsnæðis sem næmi öllum söluhagnaði jarðarsölunnar. Þá hafi því og verið hafnað, að treysta mætti upplýsingum kaupsamnings um söluverð ein- stakra eigna. Loks hafi því verið hafnað að beita leiðréttu fasteignamati. Hafi því verið úrskurðað gegn skilningi ríkisskattstjóra, hvað varði síðustu tvö atriðin. Tölur í útreikningi hafi síðan verið útfærðar á grunni úrskurðar- ins, og hafi orðið nokkrar tilfærslur á tölum. Í heildarniðurstöðu útreikn- inganna hafi álagning stefnanda verið lækkuð um 42.777 kr. Við útreikning lækkunar gjaldanna virðist yfirskattanefnd hins vegar hafa gert samlagn- ingarvillu, því að rétt lækkun sé 142.777 kr. Samkvæmt úrskurði yfirskattanefndar nemi söluhagnaður stefnanda í heild 1.755.501 kr. Stefnandi hafi 8. 2. 1993 greitt vegna álagðra opinberra gjalda 411.977 kr., en þar af hafi 333.960 kr. verið vegna skatts af söluhagn- aði jarðarinnar, þ. e. 39,79% af 839.306 krónum. Við þessa niðurstöðu geti stefnandi ekki sætt sig og kveðst telja hana afar ósanngjarna og í andstöðu við lög og niðurstöðu ríkisskattstjóra. Stefnandi hafi ætlað að setjast í helgan stein, þegar hann seldi jörð sína og keypti sér í staðinn hús á Selfossi fyrir andvirðið. Skattyfirvöld hafi með afstöðu sinni meinað honum að geta lifað ævikvöldið í fjárhagslegu öryggi og ró. Stefn- andi hafi fengið gjafsóknarleyfi 4. maí 1995. Málsástæður stefnanda. Stefnandi kveðst reisa málsókn sína á því, að enginn raunverulegur sölu- hagnaður hafi verið af jarðarsölunni. Skírskotað sé til þess, að frelsi eigi að vera meðal aðila til að semja um endurgjald fasteigna, þannig að ákvæði 25. gr. laga um tekju- og eignarskatt, að miða eigi skiptingu við fasteignamat, gangi gegn 67. gr. stjórnarskrárinnar. Ef ekki verði á það fallist, eigi að túlka fyrrnefnda 25. gr. á grundvelli endurskoðaðs fasteignamats miðað við álagningarstofn. Þá sé fullvirðisréttur of lágt metinn í útreikningi, svo að tap sé á sölu hans. Einnig sé útreikningsaðferðum yfirskattanefndar mót- mælt. Þá verði að telja, að túlkun á 4. mgr. 14. gr. 1. um tekju- og eignarskatt 1104 leiði til þess, að ósanngjarnt sé að ætla stefnanda að greiða söluhagnað af jörð, sem seld sé langt undir markaðsverði, enda hafi stefnandi keypt sér íbúðarhúsnæði fyrir andvirðið. Telja verði, að samningafrelsi eigi að tíðkast milli manna og að þeir geti samið sín á milli um sölu- og kaupverð eigna í samræmi við það verðmati, sem menn telji eignirnar hafa. Samningafrelsið sé varið af 67. gr. stjórnar- skrárinnar. Í 25. gr. 1. nr. 75/1981 komi fram, að söluverði eignar eigi að skipta í sama hlutfalli og hinar seldu eignir séu metnar til fasteignamats á söludegi. Þessi regla skerði frelsi manna til að ganga til frjálsra samninga og gangi gegn ákvæðum 67. gr. stjórnarskrárinnar. Reglu 25. gr. laganna eigi því að skýra þröngt. Áðurnefnd regla 25. gr. geti ekki átt við, þegar samið sé innan eðlilegra marka um kaupverð. Hún kæmi hins vegar til álita, þegar kaupverð sé ekki sundurliðað eða það sé ákveðið fjarri öllum raunveruleika. Stefnandi hafi selt jörð sína lágu verði. Sundurliðun kaupverðs, sbr. dskj. nr. 10 sé sann- gjörn, söluverðmæti íbúðarhúss, fullvirðisréttar og jarðar séu þar ekki of- metin. Túlkun skattstjóra og yfirskattanefndar um að fallast ekki á skipt- ingu kaupverðsins samkvæmt samningi sé mótmælt. Engin rök séu því til að beita 25. gr. 1. um tekju- og eignarskatt í þessu máli. Ef ekki verði fallist á, að 25. gr. laganna eigi ekki við í þessu máli, sé því haldið fram, að fara eigi eftir endurskoðuðu fasteignamati, sem bakreiknað hafi verið til kaupsamningsdags, sbr. dskj. nr. 16. Endurskoðaða matið sé í betra samræmi við raunveruleikann, því að íbúðarhús jarðarinnar hafi verið aðalverðmæti hennar ásamt fullvirðisrétti. Jafnframt hafi ríkisskattstjóri fallist á þau rök, að eðlilegt væri að miða við endurskoðað fasteignamat, sbr. dskj. nr. 18. Því sé haldið fram, að hlutfallsleg skipting samkvæmt fasteignamati eigi að miðast við álagningarstofn í endurútreiknuðu fasteignamati. Samkvæmt honum hafi verðmæti íbúðarhúss 12. desember 1990 verið 6.868.000 kr. Þessi regla sé eðlileg við túlkun á 25. gr. 1. um tekju- og eignarskatt, enda sé álagningarstofn lagður til grundvallar við útreikning fasteignagjalda. Það sé í alla staði óeðlilegt og ósanngjarnt, að eigandi íbúðarhúsnæðis greiði fasteignagjöld af álagningarstofni fasteignamats, en þegar hann ætli að nota sömu tölur við frádrátt vegna söluhagnaðar, eigi að gilda önnur sjónarmið. Ríkið túlki því þessar útreikningsaðferðir eingöngu sér í hag, en hins vegar verði að telja þessa aðferð mismuna borgurunum með óeðlileg- um hætti við ákvörðun söluhagnaðar af sölu slíkra eigna, enda fasteigna- mat, jafnvel íbúðarhúsa á landsbyggðinni, langt frá raunverulegu mark- aðsverði. Telja verði, að þessi túlkun yfirskattanefndar brjóti þau grund- 1105 vallarsjónarmið, sem felist í 67. gr. stjórnarskrárinnar um verndun eignarréttarins, og jafnframt gegn þeim jafnræðisreglum stjórnarfarsréttar, sem eigi að gilda um slíka gjaldtöku. Með sömu rökum og að ofan greini eigi stefnandi rétt á, að lagt sé til grundvallar kaupverð eða eftir atvikum álagningarstofn fasteignamats, þeg- ar kaup stefnanda á íbúð að Hörðuvöllum 6, Selfossi, komi á móti ætluðum söluhagnaði jarðarinnar. Þá sé því einnig haldið fram, að fullvirðisréttur jarðarinnar, nú greiðslu- mark, hafi verið of lágt metinn við sölu, þ. e. 3.010.000 kr. Raunverulegt söluverð fullvirðisréttar í mjólk hafi á þessum tíma verið 120 kr., en ekki 70 kr. Megi sjá þetta af gögnum vegna sölu á fullvirðisrétti í mjólk frá þessum tíma, sem jafnframt hafi verið staðfest af dómstólum. Því beri að leiðrétta verðmæti fullvirðisréttar jarðarinnar og telja hann hafa numið 5.160.000 kr. Samkvæmt þessu hafi seljandi orðið fyrir tapi vegna sölu á fullvirðisrétti, sem nemi 2.150.000 kr. Tapið eigi að draga að fullu frá ætluðum söluhagn- aði jarðarinnar í samræmi við reglu 2. mgr. 23. gr. 1. um tekju- og eignar- skatt. Ef ekki verði tekið tillit til frádráttar taps vegna sölu á fullvirðisrétti, eigi að meta fullvirðisréttinn fullu verði á söludegi, sem síðan eigi að taka fullt tillit til við ákvörðun söluhagnaðar jarðarinnar á grundvelli endur- skoðaðs fasteignamats. Þá verði einnig að mótmæla þeirri aðferð, sem yfirskattanefnd viðhafi í úrskurði sínum við útreikning á frádrætti söluhagnaðar vegna verðmætis fullvirðisréttar. Í úrskurðinum sé verðmæti fullvirðisréttar lagt við fast- eignamat jarðarinnar, þannig, að heildarmat verði í raun 10.958.000 kr. Hins vegar verði að telja það eðlilega túlkun, að fullvirðisrétturinn sé hluti af gildandi fasteignamati, þannig, að hann komi að fullu til frádráttar frá sölu- hagnaði sem ófyrnanleg eign, er geti gengið á móti kaupverði Hörðuvalla 6, Selfossi, í samræmi við viðauka við kaupsamning jarðarinnar frá 17. 9. 1992, sbr. dskj. nr. 10. Hafi ríkisskattstjóri fallist á þennan skilning, sbr. dskj. nr. 18. Samkvæmt 4. mgr. 14. gr. 1. um tekju- og eignarskatt sé gert ráð fyrir, að þeir bændur, sem séu að bregða búskap eftir langa starfsævi, njóti sérstakra skattakjara. Þar komi fram, að söluhagnaður ófyrnanlegra eigna dragist að fullu frá söluverði hinnar nýju eignar. Þessi grein sé sérregla og gangi fram- ar túlkun á 25. gr. sömu laga. Þá sé ekki samræmi milli þess að selja íbúðar- hús á bújörð eða jörð, sem standi í þéttbýli, sbr. 16. gr. 1. um tekju- og eignarskatt, ef íbúðarhúsnæðið sé aðalverðmæti jarðarinnar eins og í tilviki stefnanda. Á grundvelli þessara sjónarmiða sé því haldið fram, að stefnandi megi draga kaupverð íbúðarinnar að Hörðuvöllum 6, Selfossi, að fullu frá ætluðum söluhagnaði jarðarinnar. 1106 Ljóst sé, að skattaleg meðferð á söluandvirði jarðarinnar sé mjög ósann- gjörn í garð stefnanda. Í máli þessu eigi að leggja til grundvallar, hvað sé eðlilegt og sanngjarnt, þegar bóndi bregði búi eftir 30 ára búskap, m. a. í ljósi þess, að stefnan eigi að vera sú, að auðvelda beri öldruðum bændum að bregða búi með reisn, í stað þess, að ævikvöldið snúist um fjárhagslegar áhyggjur af skattskuldum. Samkvæmt úrskurði yfirskattanefndar nemi söluhagnaður stefnanda í heild 1.755.501 kr., sbr. dskj. nr. 19. Stefnandi hafi 8. 2. 1993 greitt 411.977 kr. vegna álagðra opinberra gjalda, en frekari greiðslur hafi stefnandi ekki greitt, m. a. vegna þess, að ágreiningur hafi verið um gjaldstofna vegna ætl- aðs söluhagnaðar. Hafi greiðslum því verið frestað með samkomulagi, þar til niðurstaða dómstóla liggi fyrir. Af þessari fjárhæð séu 333.960 kr. vegna söluhagnaðar jarðarinnar. Stefnandi eigi rétt á að fá endurgreidda þá fjár- hæð, er nemi álögðum söluhagnaði, sem um hvert annað ofgreitt fé. Þegar málið sé skoðað í heild og með vísan til sérreglu 4. mgr. 14. gr. 1. um tekju- og eignarskatt, sé ljóst, að í raun og veru hafi stefnandi ekki not- ið neins söluhagnaðar af jarðarsölunni. Ekki sé réttmætt að tala um, að söluhagnaður sé af eign, sem sé seld langt undir markaðsvirði. Niðurstaða skattyfirvalda sé því hróplega ósanngjörn. Sé þessi málshöfðun því nauð- synleg. Stefnandi vísar til 67. gr. stjórnarskrárinnar um verndun eignarréttarins. Vísað er til 25. gr. 1. um tekju- og eignarskatt nr. 75/1981. Þá er vísað til 2. mgr. 23. gr. sömu laga um heimild til að draga tap frá söluhagnaði og til 16. gr. sömu laga um meðferð söluhagnaðar af íbúðarhúsnæði einu saman. Enn fremur vísar stefnandi til 4. mgr. 14. gr. sömu laga vegna sérreglu um skatt- hagræði bænda, sem eru að bregða búi. Stefnandi kveðst vísa til 6. og 8. gr. 1. um yfirskattanefnd nr. 30/1992 auk almennra reglna stjórnsýsluréttar um málshraða, sbr. 9. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/993, um brot ríkisskattstjóra og yfirskattanefndar á frestum vegna afgreiðslu skattakærunnar. Um ofgreiðslu á endurteknu fé vísar stefnandi til meginreglna kröfurétt- ar, sbr. nú . nr. 29/1995 um endurgreiðslu oftekinna skatta og gjalda. Einnig vísar stefnandi til jafnræðisreglu stjórnarfarsréttar, almennra reglna um sönnun og sönnunargögn, HI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 og 129. gr. og 1. mgr. 130. gr. 1. nr. 91/1991, sbr. XX. kafla laga um gjafsókn. Málavaxtalýsing og málsástæður stefnda. Stefndi kveður stefnanda hafa skilað skattframtali 1992 22. apríl það ár. Með framtalinu hafi m. a. fylgt útfyllt eyðublað ríkisskattstjóra, RSK 3.02, 1107 „kaup og sala eigna“, sbr. dskj. nr. 23. Á því blaði sé tilfærður söluhagnað- ur, 2.862.000 kr., með ósk um færslu hans til lækkunar á stofnverði ný- keypts íbúðarhúss, en mismuni dreift á næstu sjö ár. Ljósrit kaupsamnings, sbr. dskj. nr. 3, hafi einnig fylgt framtalinu, og samkvæmt kaupsamningnum sé enginn fullvirðisréttur seldur. Stefnanda hafi verið bent á þetta og að einungis söluhagnaður vissra eigna gæti farið upp í stofnverð á nýkeyptu íbúðarhúsi. Hinn 7. maí 1992 hafi síðan borist annað blað, RSK 3.02, ásamt fylgiskjali, sbr. dskj. nr. 24. Þar komi fram, að um engan söluhagnað sé að ræða. Hér sé einnig rétt að vekja athygli á þeirri staðreynd, að skattstjóri hafi í höndum framtal kaupanda jarðarinnar, og muni ekki hafa verið sam- ræmi þar á milli um fyrningargrunnana. Eins og fram komi á dskj. nr. 6, hafi skattstjóri leiðrétt framtal stefnanda og tilkynnt honum það 2. júlí 1992. Hinn 27. júlí s. á. hafi borist kæra frá Garðari Eiríkssyni, sbr. dskj. nr. 25. Rétt sé að taka fram, að bréf á dskj. nr. 9 virðist ekki hafa borist skattstofu Suðurlands. Síðan hafi borist frekari gögn frá Garðari Eiríkssyni, sbr. dskj. nr. 26, og með þeirri kæru hafi fylgt viðauki við kaupsamning um jörðina Lækjarbrekku, sbr. dskj. nr. 10, sem gerður sé u. þ. b. ári eftir, að afsal fyrir Lækjarbrekku var gert. Þar komi fram sala á fullvirðisrétti. Kæruúrskurður skattstjóra Suðurlands sé á dskj. nr. 11. Þessum úrskurði hafi verið skotið til yfirskattanefndar, og í úrskurði hennar á bls. 3-6 sé ýtarleg reifun á sjónarmiðum stefnanda og skattyfir- valda. Ágreiningur málsins lúti að því. hvort um söluhagnað hafi verið að ræða hjá stefnanda, og ef svo sé, þá einnig um skattalega meðhöndlun hans. Stefndi rekur málsástæður til stuðnings sýknukröfu sinni í fimm liðum, sem verða nú raktir hér. a. Lagaákvæði um söluhagnað af eignum. Samkvæmt breytingum 8. tl. C-liðar 7. gr. 1. nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt með síðari breytingum (tsk.) teljist hagnaður af sölu eigna til tekna. Um útreikning söluhagnaðar og meðhöndlun hans séu ýtarleg ákvæði í 10.-27. gr. tsk. Meginreglan komi þó fram í 1. mgr. 10. gr., en sam- kvæmt henni teljist söluhagnaður eigna mismunur á söluverði þeirra og stofnverði að teknu tilliti til fenginna fyrninga, áður fengins söluhagnaðar og verðbreytinga, eftir því sem nánar sé ákveðið í 11.-27. gr. tsk. Mismun- andi ákvæði tsk. gildi um útreikning söluhagnaðar eftir því, um hvaða eign sé að ræða. Þá gildi einnig mismunandi aðferðir um tekjufærslu söluhagn- aðar sömuleiðis eftir því, hvaða eign var seld. Þegar bújarðir séu seldar, sé í raun verið að selja blandaðar fasteignir, t. d. íbúðarhús og aðrar byggingar, ræktað og óræktað land svo og kvóta 1108 o. fl., auk lausafjár, svo sem véla og tækja o. fl. Gildi því ýmsar reglur um meðferð söluhagnaðar þessara eigna. Þegar seld sé sérgreind fasteign eða mannvirki ásamt lóð, landi eða rétt- indum tengdum þessum eignum, í heild eða að hluta, skuli samkvæmt 25. gr. tsk. söluverðinu skipt í sama hlutfalli og hinar seldu eignir séu metnar til fasteignamats á söludegi. b. Fram lagðar upplýsingar stefnanda. Óumdeilt sé í málinu, að stefnandi seldi jörðina Lækjarbrekku og fleiri eignir 11. júní 1991, sbr. dskj. nr. 3, á 8.410.000 kr. Sundurliðun söluverðs sé ekki að finna í kaupsamningi. Í honum sé vísað um seldar vélar til fyrn- ingarskýrslu, sem fylgdi kaupsamningnum, sbr. dskj. nr. 8. Kaupsamningur- inn beri það greinilega með sér, að tilvitnunin til fyrningarskýrslunnar gegni aðeins því hlutverki að sundurgreina þær vélar, sem seldar voru. Ekk- ert í kaupsamningnum bendi til, að verið sé að selja útihús og ræktun á bókfærðu verði þeirra, eins og haldið sé fram á dskj. nr. 10, þ. e. viðauka við kaupsamning. Uppskipt söluverð Lækjarbrekku, eins og það hafi borist skattyfirvöldum frá stefnanda, komi fram á dskj. nr. 23, þ. e. annars vegar sem fylgiskjal með skattframtali, og hins vegar 7. maí, þ. e. dskj. nr. 24. Þau eigi það sammerkt, að hitaveituréttindi voru tilgreind á 154.723 kr. og vélar á 301.428 kr., en mismunandi fjárhæðir séu tilgreindar um íbúðarhús, land og fyrnanlegar eignir. Stefnandi sendi síðan, rúmlega ári eftir gerð kaup- samnings, viðauka við hann, sbr. dskj. nr. 10. Þar séu sömu fjárhæðir til- greindar um söluverð hitaveituréttinda og véla, en ekki um aðra eignar- hluta. Þar sé einnig getið í fyrsta skipti söluverðs fullvirðisréttar, 3.010.000 kr. Ljóst sé því, að stefnandi sé margsaga um söluverð annarra eignarhluta en véla og hitaveituréttinda. Við útreikning á söluhagnaði hafi skattyfirvöld og yfirskattanefnd lagt til grundvallar kaupsamninginn á dskj. nr. 3 um heildarsöluverð og söluverð hitaveituréttinda og véla. Um söluverð fullvirðisréttar sé tekið mið af við- aukanum við kaupsamninginn á dskj. nr. 10. Við skattlagningu söluhagnað- ar sé miðað við 25. gr. tsk. Samkvæmt því ákvæði „skal söluverðinu skipt í sama hlutfalli og hinar seldu eignir eru metnar til fasteignamats á sölu- degi“. c. Tölulegt yfirlit. Hið Heildar- % Sölu- Endur- Í texta úrsk. Í útr. úrsk. Mis- selda söluverð skipting laun — stofnverð Hagn/tap Hagn/tap munur Hitaveitur 154.723 1.84 1.924 154.722 (?) Vélar 301.428 3.59 3.754 320.056 (22.380) (22.382) -(2) Útihús 1.997.315 23.75 24.838 951.301 1.021.148 1.021.176 28 Ræktun 809.308 9.62 10.061 64.925 134.307 134.322 15 1109 Land 132.001 1.57 1.642 229.229 (98.906) (98.870) - (36) Fullvirðis- réttur 3.010.000 35.79 37.429 -0,5 1.486.263 — 1.486.286 23 Íbúðar- hús 2.005.225 23.84 24.932 2.393.126 —(412.866) (412.833) - (33) Alls 8.410.000 100.00 104.580 — 4.113.360 Í texta úrsk. Í útreikn. úrsk. Mismunur Útihús og ræktun söluhagn. 1.755.455 1.755.498 43 V/dreif.tekjuf. - 52,19% 916.172 916.172 22(?) Til tekna á söluári - 47,81% 839.283 839.304 21 Á landbún.sk. Útihús og ræktun söluhagn. 830.283 839.304 21 Breyting skattstjóra - 839.306 - 839.306 0 Lækkun tekna (23) (2) 21 Vélar og land - sölutap 121.286 121.252 -34 Breyting skattstjóra - 18.628 - 18.628 0 Hækkun gjalda 102.658 102.624 -34 Skattstj. reitur 62 909.416 909.416 0 Yfirskattan. reitur 62 806.790 Þann mismun, sem sé að finna á þessu yfirliti, sé reikningsskekkja hjá yfirskattanefnd. Fjárhæð sú, sem tilgreind sé í dálki Í útreikn. úrsk., sé í samræmi við ákvæði tsk. Villur séu í texta úrskurðarins. Svo virðist sem stofnar í útreikningi séu 55 kr. hærri en fram komi í texta úrskurðarins. Söluhagnaður sé 839.283 kr. — 22.382 kr. — 98.870 kr. = 718.052 (?), sem hækki tekjuskattsstofn söluárið. Fjárhæð í reit 62 á framtali sé 909.416 kr. — 102.624 kr. — 2, þ. e. 806.790 kr. d. Einstakir eignarhlutar. Fullvirðisréttur. Samkvæmt 31. gr. A 3. mgr. í. f. skuli um söluhagnað af framleiðslurétti í landbúnaði fara eftir 14. gr. tsk. Meginregla þess ákvæðis sé, að söluhagnað- ur teljist að fullu til skattskyldra tekna á söluárinu. Söluhagnaðurinn teljist mismunur á söluverði og stofnverði að fengnum niðurfærslum samkvæmt 31. gr. A, sbr. nánar 2. mgr. 14. gr. tsk. Samkvæmt 3. mgr. 14. gr. sömu grein- ar sé heimilt að telja helming söluverðs til skattskyldra tekna í stað sölu- hagnaðarins skv. 2. mgr. Samkvæmt viðauka við kaupsamning á dskj. nr. 10 sé fullvirðisréttur í sundurliðun kaupverðs talinn 3.010.000 kr. Samkvæmt framtalsgögnum virðist fullvirðisréttur ekki hafa verið færður niður, þannig, að söluhagnað- 1110 ur af honum sé 3.010.000 kr. Nýtt hafi verið heimild 3. mgr. 14. gr. og helm- ingur þess verðs tekjufærður, og sé þetta hagstæðasta meðhöndlun sölu- hagnaðar af þessum lið fyrir gjaldanda. Söluhagnaður sé því 1.505.000 kr. að frádregnum hlutfallslegum sölukostnaði, 18.714 kr., þ. e. 1.486.286 kr. Með því að um söluhagnað af fullvirðisrétti fari eftir 14. gr. tsk., sé heim- ilt að færa niður stofnverð íbúðar, er stefnandi keypti að Hörðuvöllum (6. Svo hafi verið gert samkvæmt úrskurði yfirskattanefndar. Beri því að stað- festa úrskurð yfirskattanefndar um skattalega meðferð á fullvirðisréttinum. Samkvæmt stefnu, bls. 5, sé því nú haldið fram, að fullvirðisréttur hafi verið of lágt metinn við sölu. Hann sé nær réttu 5.160.000 kr., og sé þá mið- að við 120 kr. á lítra í stað 70 kr. á lítra. Í fyrsta lagi sé nú ekki endalaust hægt að breyta uppskiptingu söluverðs, en það hafi verið oftsinnis gert á stjórnsýslustigi. Í öðru lagi sé þetta alveg ósannað. Auk þess sé þetta ekki trúverðugt. Samkvæmt kaupsamningi sé heildarverð jarðarinnar 8.410.000 kr. Ef fullvirðisréttur yrði nú metinn á 5.160.000 kr., sé verið að selja íbúðarhús, útihús, vélar, tæki, hitaveiturétt o. fl. á 3.250.000 kr. Í þriðja lagi hafi hækkun söluverðs fullvirðisréttar úr 3.010.000 kr. í 5.160.000 kr. þau ein áhrif við skattlagningu á fullvirðisréttinum, að stofnverð Hörðuvalla myndi enn lækka. Tilvísun í, að tap myndi verða að fjárhæð 2.150.000 kr., sem meðhöndla ætti samkvæmt 3. mgr. 23. gr., eigi ekki við rök að styðjast. Vélar og tæki. Um útreikning á söluhagnaði/tapi eigna, sem heimilt sé að fyrna, vísist til 2. mgr. 11. gr. tsk. Samkvæmt uppskiptingu stefnanda á söluverði hafi vélar og tæki verið seld á 301.428 kr. Framreiknað bókfært verð þeirra sé 320.056 kr. (þ. e. 301.428 kr., dskj. 8, að viðbættum verðbreytingastuðli samkvæmt 26. gr. tsk. 1.0618 (?)). Að teknu tilliti til sölukostnaðar sé tap 22.382 kr., sem beri að gjaldfæra á rekstrarreikning samkvæmt 2. mgr. 23. gr. tsk. Útihús og ræktun. Sömu lagaákvæði gildi um útreikning söluhagnaðar í þessum tilvikum og um vélar og tæki. Hér eigi við 11. gr. tsk. Um skattalega meðhöndlun sölu- hagnaðarins, þ. e. dreifingu hans, vísist til 27. gr. tsk. Útihús. Bókfært verð skv. dskj. nr. 8 sé 895.932 kr. miðað við árið 1990. Að viðbættum verðbreytingastuðli skv. 26. gr. sé endurmetið verð 951.301 kr. Söluverð sé 1.997.315 kr. og söluhagnaður 1.021.176 kr. að teknu tilliti til sölukostnaðar. Ræktun. Bókfært verð 61.146 kr. að viðbættum verðbreytingastuðli sé endurmetið verð, 64.925 kr. Söluverð sé 809.308 kr. og sölulaun 10.061 kr. Söluhagnaður sé 734.322 kr. 1 Um skattalega meðferð á söluhagnaði eigna, sem heimilt sé að fyrna, sé hagkvæmast fyrir stefnanda að nýta sér 27. gr. tsk. og dreifa 52,19% sölu- hagnaðarins, sbr. úrskurð yfirskattanefndar á dskj. nr. 19. Land. Um útreikning söluhagnaðar og skattalega meðhöndlun hans, þeg- ar um lóðir sé að ræða, fari eftir 14. gr. tsk. Í tilviki stefnanda hafi verið um tap á sölu landsins að ræða, að fjárhæð 98.870 kr. (söluverð 132.001 kr., sölukostnaður 1.642 kr., framreiknað fasteignamatsverð 1979 229.229 kr. = -98.870). Sölutap þetta sé heimilt að gjaldfæra, sbr. 23. gr. tsk. Íbúðarhús. Í 16. gr. tsk. sé kveðið á um, að söluhagnaður af íbúðarhúsi sé skattfrjáls, ef skattaðili hafi átt húsnæðið lengur en fimm ár. Stefnandi full- nægi þessu skilyrði. Samkvæmt 25. gr. tsk. beri að miða við fasteignamat íbúðarhússins á söludegi. Lagaheimild skorti til að miða við eitthvert bak- reiknað fasteignamat, eins og stefnandi sé að fara fram á, svo og að miða við annan grundvöll, t. d. álagningarstofn til fasteignagjalda. Ákvæði 25. gr. tsk. séu skýr að þessu leyti. Hitaveita. Rétt sé að benda á, að svo virðist sem um vanálagðan sölu- hagnað sé að ræða, sbr. nánar dskj. nr. 18. Þetta sé ekki hluti af ágrein- ingsefni málsins, en rétt sé að benda á þetta atriði. e. Athugasemdir. Ekki sé á það fallist, að ákvæði 25. gr. tsk. gangi gegn 67. gr. stjórnar- skrárinnar, nú 72. gr. hennar. Í 25. gr. tsk. sé ákvæði um það, á hvaða hátt skuli reikna út söluhagnað við sölu eigna, sem metnar séu fasteignamati. Í öðrum ákvæðum um skattlagningu söluhagnaðar, t. d. 11. gr. tsk., sé miðað við stofnverð eigna að frádregnum fyrningum. Skattalögin verði að geyma útreikningsreglur um söluhagnað, reglur, sem séu málefnalegar og komi jafnt við alla. Útreikningur söluhagnaðar samkvæmt skattalögum komi ekkert við frelsi manna til samningsgerðar. Þeim mun hærra sem söluverð sé, þeim mun hærri sé söluhagnaður. Ef selt sé við lágu verði, eins og stefn- andi haldi fram, að hann hafi gert, hafi það þau áhrif, að söluhagnaður verði lægri. Samkvæmt skýru orðalagi 25. gr. tsk. beri að miða við fasteignamat á söludegi, þegar skipta eigi upp söluverði. Þetta ákvæði beri að skýra eftir orðanna hljóðan og gefi ekki tilefni til rýmkandi lögskýringar. Bakreiknað yngra fasteignamat komi ekki í stað fasteignamats á söludegi. Þótt ríkis- skattstjóri hafi talið í umsögn sinni á dskj. nr. 18, að miða ætti við endur- skoðað fasteignamat eignarinnar, hafi það ekki verið niðurstaða yfirskatta- nefndar, sbr. bls. 7 á dskj. nr. 19. Stefndi taki undir niðurstöðu yfirskatta- nefndar og hafni því, að endurskoðað mat, bakreiknað, verði lagt til grundvallar í málinu. 1112 Ekki verði séð, að lagaheimild sé heldur til að miða við álagningarstofn til fasteignagjalda, eins og stefnandi sé að fara fram á. Sá stofn hvíli á 3. gr. 1. nr. 90/1990 um tekjustofna sveitarfélaga, og ef miða hefði átt við hann, hefði verið tilvísun til þess í 25. pr. tsk. Ekki sé fallist á að telja fullvirðisrétt hluta af gildandi fasteignamatsverði. Um skráningu og mat fasteigna gildi |. nr. 94/1976, og falli fullvirðisréttur ekki undir þær eignir, sem metnar séu til fasteignamats. Um skattalega meðhöndlun söluhagnaðar hafi verið beitt 3. mgr. 14. gr. tsk. og 50% söluverðs talin söluhagnaður. Síðan sé stofnverð Hörðuvalla 6 lækkað þannig, að stefnandi greiði engan skatt af þessum söluhagnaði, svo sem að framan sé rakið. Mótmælt sé kröfu um greiðslu dráttarvaxta, sbr. 112. gr. Í. nr. 75/1981 með síðari breytingum. Áréttað sé, að ekki sé sannað, að stefnandi hafi greitt álögð opinber gjöld vegna þessa söluhagnaðar eða hvenær hann hafi gert það. Varakrafan sé sett fram ex tuto. Varðandi málskostnað vísar stefndi til 130. gr. eml. TI. Forsendur og niðurstaða. Stefnandi reisir kröfur sínar á því í fyrsta lagi, að það ákvæði 25. gr. 1. um „ tekju- og eignarskatt nr. 75/1981, að miða eigi skiptingu við fasteignamat, gangi gegn 67. gr. stjórnarskrárinnar, nú 72. gr. Hin umdeilda regla 25. gr. hefur verið efnislega óbreytt í skattalögum frá árinu 1971, er hún kemur fram í E-lið 7. gr. 1. nr. 68/1971, en skýringar eru af skornum skammti á þessu ákvæði í greinargerð með lögunum. Í reglunni felst það, að sé sérgreind fasteign eða mannvirki, sem seld eru ásamt lóð eða réttindum, svo sem nánar greinir í ákvæðinu, seld, án þess að söluverð hinna einstöku eignarhluta sé tilgreint sérstaklega, beri að beita þeirri aðferð, sem kveðið er á um í lögunum, svo að finna megi sennilegt söluverð hvers eignarhluta um sig. Þar sem ýmsar reglur gilda um meðferð og útreikning söluhagnaðar eftir því, um hvers konar eignir er að ræða, er óhjákvæmilegt að hafa um það skýrar reglur, hvernig skipta megi söluverði. Þykir regla þessi í slíkum tilvikum geta leitt til sanngjarnrar niðurstöðu, og er ekki fallist á, að hún feli í sé brot á 72. gr. stjórnarskrárinnar. Hins vegar verður reglunni ekki beitt, þegar sérgreindir eignarhlutar eru sannanlega seldir á sérstaklega tilgreindu verði. Í greinargerð ríkisskattstjóra vegna kæru stefnanda til yfirskattanefndar kemur og fram, að þannig hafi 25. grein verið beitt af hálfu embættisins, en þar er fallist á skiptingu stefnanda á söluverði fyrnanlegra eigna, eins og það kemur fram í fyrningarskýrslu. 1113 Af hálfu stefnda er því mótmælt, að fyrnanlegar eignir hafi verið seldar á sérgreindu verði að frátöldum vélum, og því mótmælt, að fyrningarskýrsla hafi í heild sinni átt að vera hluti kaupsamnings. Tilvísun í kaupsamningi milli stefnanda og kaupanda eignarinnar, Daða Viðars Loftssonar, til fyrningarskýrslu þykir mega skilja svo, að þær eignir, sem þar eru taldar upp, hafi verið seldar sérstaklega við þar til greindu verði og falli því ekki undir hlutfallsreglu 25. gr. 1. nr. 75/1981. Gildir einu, þótt heildarsöluverðs sé einungis getið í kaupsamningi, enda er fyrningar- skýrslu ætlað að vera hluti hans. Orðalag í kaupsamningi, þar sem vísað er til fyrningarskýrslu í tengslum við seldar vélar, sem þar eru taldar upp, þyk- ir ekki girða fyrir framangreindan skilning. Hefur stefnandi komið fyrir dóminn til skýrslugjafar, og lýsti hann yfir því, að fyrningarskýrslan í heild sinni hefði átt að vera hluti samningsins. Hefur þeim framburði ekki verið hnekkt. Þá má enn fremur telja upplýst, með vísan til framburðar kaup- anda, Daða Viðars, fyrir dómi, að stefnandi var einkum að selja jörðina og íbúðarhúsið, en útihúsin hafi verið óhjákvæmilegt „fylgifé“ með jörðinni, en ekki markmið í sjálfu sér. Skýrði vitnið Daði Viðar svo frá, að hann hefði ekki verið með búskap á jörðinni, og jafnframt, að ástand útihúsanna væri slíkt, að þau yrðu ekki notuð nema að undangengnum verulegum endurbótum. Rennir þetta stoðum undir þá fullyrðingu, að söluverð þess- ara eignarhluta hafi ekki átt að vera hærra en í fyrningarskýrslu. Beiting 25. gr. 1. nr. 75/1981, eins og hér stendur á, myndi leiða til ósann- gjarnrar niðurstöðu, sem jafna megi til eignaupptöku í skilningi 72. gr. stjórnarskrárinnar. Samkvæmt framansögðu þykir mega leggja til grundvallar söluverði bók- fært verð á fyrnanlegum eignum, eins og það er í fyrningarskýrslu. Þá hefur stefndi fallist á söluverð fullvirðisréttar, 3.010.000 kr., eins og stefnandi til- greinir það í viðauka við kaupsamning, dags. 17. september 1992, þar sem sölu þessa eignarréttar er getið í fyrsta sinn. Verður miðað við það verð sem söluverð, og telst það að fullu til söluhagnaðar, enda liggja ekki fyrir upplýsingar um stofnverð. Hluti hitaveitu í söluverði, 154.723 kr., er óum- deildur. Eftirstöðvum söluverðsins, 3.986.771 kr., ber að skipta samkvæmt reglu 25. gr. 1. nr. 75/1981 á jörð og íbúðarhús. Stefnandi gerir þær kröfur, að leggja beri til grundvallar endurskoðað fasteignamat. Fyrir liggur, að fasteignamat það, sem lagt var til grundvallar á söludegi í úrskurði yfirskattanefndar, er miðað við framreiknað mat frá árinu 1957. Er upplýst og óumdeilt, að síðan það mat var gert, hefur stefnandi látið gera verulegar endurbætur á íbúðarhúsinu, sem leiddu til hærra fasteignamats á 1114 söludegi samkvæmt hinu yngra mati bakreiknuðu. Hvorugt matið er gert á söludegi, en síðara matið tekur fremur en hið eldra mat mið af ástandi hússins, eins og það raunverulega var á þeim degi, og leiðir þannig til rétt- ari niðurstöðu. Má því fallast á þá kröfu stefnanda, að það mat skuli lagt til grundvallar. Ekki þykir lagaheimild fyrir því að miða hlutfallslega skiptingu sölu- verðsins við álagningarstofn til fasteignagjalda, og kemur skýrt fram í 25. gr. 1. nr. 75/1981, að miðað skuli við fasteignamatsverð. Samkvæmt hinu yngra fasteignamati er bakfært verð hússins miðað við 1. desember 1990 3.490.000 kr. og fasteignamat jarðarinnar 199.000 kr. Verð- mæti íbúðarhúss í söluverði verður því 94,61% af óskiptu söluverði jarðar og húss, þ. e. 3.771.884 kr., og hlutfall jarðar 5,39%, 214.887 kr. Samkvæmt 16. gr. 1. nr. 75/1981 telst söluverð íbúðarhússins ekki til skatt- skyldra tekna. Söluhagnaður af jörð er mismunur á bókfærðu verði og framangreindu söluverði og jafnframt að frádregnum hlutfallslegum sölu- kostnaði, og er stefnanda heimilt að verja þeim hagnaði til lækkunar stofn- verðs íbúðar hans að Hörðuvöllum 6, Selfossi, sbr. ákvæði 14. gr. sömu laga. Þá er stefnanda heimilt að verja söluhagnaði vegna sölu fullvirðisréttar til lækkunar stofnverðs Hörðuvalla 6, sbr. 14. gr., sbr. og gr. 31A framan- greindra laga. Enginn söluhagnaður er af sölu útihúsa og ræktunar. Með hliðsjón af framansögðu er ekki um skattskyldan söluhagnað að ræða af sölu jarðarinnar, og ber að taka til greina kröfu stefnanda að öllu leyti, en ekki er ágreiningur um kröfufjárhæð. Vextir dæmast frá 9. 2. 1993, sbr. dags. kvittunar. Gjafsóknarkostnaður stefnanda, 150.000 kr., greiðist úr ríkissjóði. Hefur þá ekki verið litið til virðisaukaskatts. Sigríður Ólafsdóttir héraðsdómari kvað upp dóminn. Dómsorð: Úrskurður yfirskattanefndar frá 29. 12. 1994 varðandi söluhagnað af jörðinni Lækjarbrekku er felldur úr gildi, og telst enginn skatt- skyldur söluhagnaður hafa verið af jarðarsölunni. Stefndi, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, greiði stefnanda, Sveini Einarssyni, 333.960 kr. ásamt dráttarvöxtum skv. Il. kafla 1. nr. 25/ 1987 frá 9. 2. 1993 til greiðsludags. Gjafsóknarkostnaður stefnanda, 150.000 kr., greiðist úr ríkissjóði. 1115 Fimmtudaginn 19. mars 1998. Nr. 335/1997. — Steingrímur Helgason (Einar Gautur Steingrímsson hdl.) gegn íslenska ríkinu (Ásgeir Thoroddsen hrl.) Aðilaskipti. Skriflega flutt mál. Skaðabætur. Útivist. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Árýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 18. ágúst 1997 og krefst þess, að krafa stefnda verði lækkuð og málskostnaður lát- inn niður falla bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. I. Mál þetta var höfðað fyrir héraðsdómi af Gunnari Stefánssyni til heimtu bóta úr hendi áfrýjanda vegna líkamsárásar. Tjónþoli fór þess einnig á leit við bótanefnd samkvæmt lögum nr. 69/1995 um greiðslu ríkissjóðs á bótum til þolenda afbrota, að bætur tl sín vegna líkamsárásar þessarar yrðu greiddar úr ríkissjóði. Eftir upp- sögu héraðsdóms kom nefndin saman og ákvað 14. október 1997 að greiða tjónþola bætur samkvæmt dóminum. Með bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytisins til ríkisféhirðis 24. október 1997 var þess óskað, að greiðsla bótanna yrði innt af hendi, en það var gert með tékka til lögmanns Gunnars 30. október 1997, sem innleystur var $. nóvember sama árs. Með greiðslu þessari öðlaðist stefndi rétt tjón- þola gagnvart tjónvaldi, sem nemur fjárhæð bótanna, sbr. 19. gr. laga nr. 69/1995, og tók við aðild að máli þessu, sbr. 22. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Þessarar breytingar á aðild málsins var að engu getið í greinar- gerð lögmanns tjónþola fyrir Hæstarétti 5. nóvember 1997, og til- kynnti hann réttinum ekki um hana fyrr en í þinghaldi 25. febrúar sl. Málflutningi var þá frestað, til þess að hinum nýja eiganda kröf- unnar gæfist kostur á að láta í ljós, hvort hann léti málið til sín taka og héldi uppi fyrir Hæstarétti vörnum gegn kröfum áfrýjanda um endurskoðun héraðsdóms. 1116 Með bréfi 4. mars sl. til Hæstaréttar var kynnt sú ákvörðun dóms- og kirkjumálaráðuneytisins að fela lögmanni, sem áður fór með málið af hálfu tjónþola, að gæta hagsmuna ríkisins í máli þessu og krefjast staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæsta- rétti. Málið var tekið fyrir að nýju í Hæstarétti 18. mars. Þá krafðist áfrýjandi þess, að farið yrði með málið sem útivistarmál, þar sem aðilaskipti hefðu orðið varnar megin í málinu eftir áfrýjun þess, en hinn nýi aðili, íslenska ríkið, hefði ekki skilað greinargerð sam- kvæmt 3. mgr. 158. gr. laga nr. 91/1991, sbr. 12. gr. laga nr. 38/1994. Var málið þá dómtekið eftir þessu ákvæði. Samkvæmt framansögðu verður litið svo á, að stefndi krefjist staðfestingar héraðsdóms. II. Í héraðsdómi er því lýst, að Gunnar Stefánsson hafi í lok dans- leiks á skemmtistað áreitt sambúðarkonu áfrýjanda, og hafi áfrýj- andi stuggað við honum og stimpingar orðið með þeim. Áfrýjandi hefur sjálfur lýst því, að hann hafi misst stjórn á skapi sínu og slegið Gunnar niður. Hann hefur viðurkennt að hafa sparkað í Gunnar, eftir að hann féll í gólfið. Vegna þessa hlaut áfrýjandi dóm fyrir lík- amsárás 2. júlí 1993. Aðila greinir mjög á um aðdraganda stimpinganna. Fallist verður á með héraðsdómara, að leggja megi frásögn áfrýjanda til grund- vallar, en sýnt er með framburði vitna, að Gunnar var ölvaður. Enda þótt samskipti aðila hafi hafist með áreiti Gunnars, verður fallist á niðurstöðu héraðsdómara um bótaskyldu áfrýjanda og að ekki sé ástæða til að skipta sök, eins og hér standi á. Með vísan til forsendna héraðsdóms má fallast á ákvörðun hans um bótafjárhæð. Verður héraðsdómur staðfestur. Eftir þessum úrslitum er rétt, að áfrýjandi beri sjálfur sinn máls- kostnað fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. 1117 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 7. maí 1997. Mál þetta var höfðað með stefnu, birtri fyrir stefnda 18. desember 1996, en var dómtekið að loknum munnlegum málflutningi, sem fram fór 15. apríl sl. Stefnandi málsins er Gunnar Stefánsson, kt. 010557-6079, Krummahólum 4, Reykjavík, en stefndi er Steingrímur Helgason, kt. 030864-3799, Hraun- bæ 152, Reykjavík. Dómkröfur. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 2.588.385 kr. auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 til greiðsludags. Þá krefst stefnandi málskostnaðar samkvæmt fram lögðu málskostnaðaryfirliti auk dráttarvaxta af málskostnaði frá fimmtánda degi eftir dómsuppsögu til greiðsludags. Af hálfu stefnda er þess krafist, að stefnukröfur verði stórlega lækkaðar. Jafnframt krefst stefndi málskostnaðar úr hendi stefnanda að mati dómsins, en til vara er þess krafist, að málskostnaður verði látinn falla niður. Málavextir, málsástæður og lagarök. Stefnandi lýsir málavöxtum svo: Hann hafi verið staddur á skemmti- staðnum Ömmu Lú í Reykjavík aðfaranótt 17. janúar 1993. Á leiðinni út þaðan hafi stefndi ráðist á sig án nokkurs tilefnis og slegið sig fyrirvaralaust nokkur hnefahögg í andlit, svo að hann féll í gólfið. Síðan hafi stefndi sparkað í sig liggjandi. Hafi hann hlotið varanlegt líkamstjón af völdum árásarinnar. Lýsing stefnda á atburðarás er með öðrum hætti. Hann hafi verið staddur á umræddum skemmtistað aðfaranótt 17. janúar 1993 ásamt Ásu Fönn Friðbjarnardóttur, sambýliskonu sinni, og Höskuldi Guðmundssyni, vini þeirra. Kona sín hafi farið á snyrtingu staðarins. En er hún var á leið þaðan, hafi hann veitt því athygli, að stefnandi hafi veist að henni og áreitt hana. Hún hafi hraðað sér til þeirra og leitað skjóls bak við stefnda, en stefnandi hafi fylgt fast á eftir og reynt að komast í veg fyrir hana. Stefndi hafi því beðið stefnanda að hætta þessu áreiti við konuna, þar sem hún hefði ekki áhuga á að tala við hann. Stefnandi hefði þá veist að sér, gripið í vasa á silkiskyrtu sinni og rifið niður úr vasanum. Átök hafi þá hafist, sem enduðu með því, að hann hafi slegið stefnanda í gólfið. Hafi hann við svo búið farið af vettvangi og kona sín ekið sér á slysavarðstofu, þar sem hann hefði handarbrotnað í átökunum. Áður en hann fór af vettvangi, kvaðst hann hafa skilið eftir nafnspjald sitt, ef einhver eftirmál kynnu að verða, þar 1118 sem dyraverðir hefðu ekki verið viðstaddir, þegar atburðurinn varð. Á slysavarðstofunni hafi hann hitt stefnanda fyrir. Hafi hann verið mjög drukkinn og haft í hótunum við sig og konu sína. Stefnandi kærði atburð þennan til lögregluyfirvalda. Höfðað var refsimál á hendur stefnda, sem lauk með dómi, upp kveðnum í Héraðsdómi Reykja- víkur 2. júlí 1993. Lyktir málsins urðu þær, að stefnda var gert að sæta varð- haldi í sextíu daga, en fullnustu refsingar var frestað, og skyldi hún falla niður að liðnum tveimur árum. Stefnandi gerði þá kröfu í refsimálinu, að stefnda yrði gert að greiða sér skaðabætur, að fjárhæð 647.601 kr., sem var þannig sundurliðuð: Bætur fyrir tímabundið tekjutjón 255.996 kr., miska- bætur 300.000 kr., bætur vegna útlagðs kostnaðar samkvæmt kvittun 71.930 kr. og lögfræðiþóknun 18.675 kr. Að mati dómsins var kröfugerð stefnanda ekki studd nægjanlegum gögnum, og var skaðabótakröfu hans því vísað frá dómi. Af þessum sökum fór stefnandi þess á leit við Júlíus Valsson lækni, að hann legði mat á varanlega örorku sína af völdum þess áverka, sem hann hafði hlotið af völdum stefnda. Örorkumatið er dags. 15. ágúst 1996. Það er reist á sjálfstæðri skoðun læknisins, en einnig er stuðst við læknisvottorð Gerðar Jónsdóttur læknis, dags. 18. og 28. janúar 1993, og vottorð Einars Ólafssonar læknis, sem dagsett eru 16. febrúar 1993 og 26. apríl 1994. Í vott- orði Gerðar Jónsdóttur frá 18. janúar 1993, sem liggur frammi í málinu, kemur fram, að stefnandi hafi leitað á Heilsugæslustöðina í Efra-Breiðholti sama dag. Í vottorðinu segir m. a.: „Við skoðun 18. 1. 1993 er Gunnar nef- brotinn, með mikla blæðingu og bólgu kringum augu og mikla subconjunc- tival blæðingar á v. auga. Einnig kvartar hann um verki yfir v. mjaðmar- svæði og eymsli á v. temporal-svæði, en ekki sjást þar áverkamerki. Eftir höggið verkir í T.M.J. (kjálkaliðum, — innskot dómara) báðum megin, sem hafa verið skánandi, eymsli þar yfir núna.“ Stefnanda var vísað til Einars Ólafssonar, sérfræðings í háls-, nef- og eyrnalækningum. Í örorkumati er vísað til vottorðs Einars frá 16. febrúar 1993, sem ekki liggur frammi í málinu. Af því má ráða, að stefnandi hafi verið mikið marinn í kringum bæði augu við skoðun læknisins 16. febrúar, og eins, að blætt hafi undir hvítu í vinstra auga. Engin brot hafi greinst við röntgenmyndatöku, en hins vegar hafi komið í ljós brot í brjóski í miðsnesi og Örlítil skekkja yfir til vinstri. Þó var ekki talin þörf á skurðaðgerð að mati læknisins. Í vottorði Einars frá 26. apríl 1994 segir svo: ,„„... Það vott- ast, að undirritaður skoðaði Gunnar nýlega. Eins og kemur fram í fyrra áverkavottorði frá 16. 2. 1993, var ráðist á Gunnar á skemmtistaðnum Ömmu Lú og sparkað í andlit honum. Fékk Gunnar mikið mar vinstra 1119 megin í kringum vinstra auga og á vinstri kinn. Ekki var hægt að sýna fram á beinbrot í andliti, en hann fékk mjúkpartaskaða, þannig að bæði var mar í kringum augað og á kinninni vinstra megin og einnig skyntruflun í taug, sem liggur í augnbotninum og kemur út neðan við vinstra auga. Þá hlaut Gunnar brot á brjóski í miðsnesi, og hefur það angrað hann talsvert. Vinstri nös er þrengri, og eru óþægindi, þegar komið er við þetta brotna brjósk, sem liggur í nefbroddinum. Hann kvartar um óþægindi út frá þessum taugaskaða, sem hann hefur orðið fyrir. Hann hefur smá-dofatilfinningu í húðsvæði neðanvert við vinstra auga og fram í nef og veruleg óþægindi, þegar hann er úti í kulda, fær kuldatilfinningu og verk í andlitið vinstra megin. Niðurstaða er því taugaskaði á nervus infra orbital-taugina vinstra megin, sem veldur Gunnari óþægindum, einnig erfiðara að anda með vinstri nös miðað við það, sem áður var, og hugsanlegt að laga þurfi brjósk í miðsnesi síðar meir með aðgerð, en talið er rétt við núverandi aðstæður að bíða með aðgerð. Telja verður, að þessi áverki á taugina sé varanlegur, þar sem svo langt er um liðið frá honum.“ Í þeim kafla örorkumatsins, sem fjallar um skoðun höfundar á stefnanda, er ástandi hans svo lýst: „Slasaði er hraustlegur og frásögn hans trúverðug. Hann er með útbreidd ör eftir brunasár á höfði, hálsi, búk og vi. megin á andliti. Yfir processus zygomaticus vi. megin fremur lateralt er mjúkt þykk- ildi, og lýsir slasaði dofatilfinningu í húð þar yfir. Einnig lýsir hann dofatil- finningu undir vi. auga, ofan við auga miðlægt og á vi. hlið nefs og nefrótar svo og á nefbroddi. Nefbroddur er viðkvæmur og brjósk í miðsnesi er skakkt og þrengir að vi. nös. Það skal sérstaklega tekið fram, að á ofan- nefndu svæði andlitsins, sem er skaddað eftir líkamsárásina, eru ekki brunasár, og skarast því þessir áverkar ekki að mati undirritaðs.“ Í niðurstöðukafla örorkumatsins er ástandi stefnanda lýst á eftirfarandi hátt: „Eftir áverkann hefur slasaði haft þrálát óþægindi frá nefi og andliti vi. megin. Hann þolir ekki að vera úti í köldu veðri vegna kulsækni í andliti. Talsverð óþægindi eru í nefbroddi, sem hann lýsir sem „kláðaverkjum“. Lyktarskyn er eðlilegt, en loftstreymi um vi. nös er truflað, og háir það honum talsvert. Dofatilfinning er undir vi. auga, ofan við augað miðlægt, á vi. hlið nefs og nefrótar og á nefbroddi. Sjón á vi. auga er ósködduð, og ekki hefur borið á höfuðverkjum. Eftir líkamsárásina hefur hann verið haldinn miklu og langvinnu hugarangri. Þar blandast saman reiði, gremja og jafnvel kvíði. Hann hefur verið uppstökkur og eirðarlaus og átt erfitt með að einbeita sér. Ekki er talið ráðlegt að lagfæra nefið með skurðað- gerð, þar sem árangur slíkrar meðferðar er með öllu óviss. Skaðinn á infra 1120 orbital-taug verður ekki bættur með neinni þekktri læknismeðferð. Hér er því um varanlegan skaða að ræða og tímabært að meta nú tímabundna og varanlega örorku vegna þessa atburðar. Tímabundin örorka í tvær (2) vikur 100%. Varanleg örorka 5% (fimm af hundraði).“ Jón Erlingur Þorláksson tryggingafræðingur var fenginn til að reikna út tjón stefnanda á grundvelli örorkumats Júlíusar Valssonar læknis. Útreikn- ingur tryggingafræðingsins er dagsettur 10. október 1996 og miðaðist við framreiknaðar tekjur stefnanda fyrir árin 1990 til og með 1992. Niðurstaða útreikningsins var sú, að höfuðstólsverðmæti tekjutaps stefnanda á slysdegi var talið nema 48.600 kr. vegna tímabundinnar örorku, en 1.338.600 kr. vegna varanlegrar örorku. Verðmæti tapaðra lífeyrisréttinda var áætlað 80.300 kr. Útreikningurinn byggðist á hefðbundnum útreikningsaðferðum, að því er varðaði dánarlíkur og missi starfsorku í lifanda lífi. Miðað var við vexti og vaxtavexti af almennum sparisjóðsbókum í Landsbanka Íslands frá slysdegi til útreikningsdags, alls 2,56% og miðað við 4,5% vexti og vaxta- vexti eftir útreikningsdag. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi reisir málsókn sína á því, að stefndi hafi með árás sinni valdið sér tjóni með saknæmum og ólögmætum hætti, enda hafi stefndi viðurkennt athæfi sitt og hlotið refsidóm fyrir verknaðinn. Stefnandi sundurliðar kröfur sínar á hendur stefnda þannig: 1) Bætur vegna tímabundinnar örorku kr. 48.600 2) Bætur vegna varanlegrar örorku - 1.338.600 3) Bætur vegna tapaðra lífeyrisréttinda - 80.300 4) Miskabætur - 1.000.000 5) Bætur vegna útlagðs kostnaðar - 120.885 Samtals kr. 2.588.385 Um lið 1. Stefnandi styður kröfu sína samkvæmt þessum lið örorkumati Júlíusar Valssonar og útreikningi Jóns Erlings Þorlákssonar tryggingafræð- ings, en tekur fram, að hann hafi orðið fyrir mun meira tjóni en nemi þeirri fjárhæð, sem gerð sé krafa til í þessum lið. Þegar hann varð fyrir árásinni, hafði hann tekið að sér verkefni, sem myndi hafa aflað honum mun meiri tekna en svari til þeirra tekna, sem útreikningur tryggingafræðingsins mið- ist við, þ. e. framreiknaðar meðaltekjur áranna 1990 til 1992. Engu að síður sé hér stuðst við framangreint örorkumat og útreikning. 1121 Um lið 2 og 3. Stefnandi telur, að afleiðingar árásarinnar séu alvarlegri en svari 5% varanlegrar örorku, en miðar engu að síður kröfu sína sam- kvæmt þessum kröfuliðum við áðurnefnt örorkumat og útreikning, sem við það styðst. Um lið 4. Til stuðnings þessum kröfulið vísar stefnandi til 264. gr. al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940, sem í gildi var, þegar árás stefnda varð. Stefnandi styður miskabótakröfu sína þeim rökum, að árás stefnda hafi ver- ið fólskuleg og valdið sér miklu hugarangri, eins og lýst sé í örorkumati. Af- leiðingarnar hafi verið kvalafullar og valdið sér varanlegum óþægindum, andlegum sem líkamlegum. Hann hafi að mestu verið sviptur þeirri ánægju að geta notið útivistar í tómstundum nema við bestu skilyrði að sumri til, S. s. reiðmennsku, skíðaiðkunar, skot- og fiskveiða o. fl. Miskabótakröfunni sé því stillt í hóf með vísan til þessa. Um lið 5. Stefnandi sundurliðar þannig kröfu sína samkvæmt þessum kröfulið: a) Tjón vegna ónýts fatnaðar 67.500 kr., en föt sín hafi verið alblóðug og rifin eftir árás stefnda. b) Kostnaður við örorkumat 34.200 kr. samkvæmt fram lögðum reikn- ingi. c) Kostnaður vegna útreiknings Jóns Erlings Þorlákssonar trygginga- fræðings 16.185 kr. samkvæmt fram lögðum reikningi. d) Kostnaður af meðferð á slysadeild 1.500 kr. samkvæmt fram lögðum reikningi. e) Kostnaður við skoðun Einars Ólafssonar læknis samkvæmt fram lögð- um reikningi 1.500 kr. Stefnandi rökstyður þennan kröfulið með þeim hætti, að um sé að ræða óhjákvæmilegan kostnað, sem hann hafi orðið að ráðast í vegna árásar stefnda, og séu þessir kostnaðarliðir bein afleiðing hennar. Stefnandi styður kröfur sínar að öðru leyti þeirri meginreglu skaðabóta- réttar, að menn beri bótaábyrgð á sennilegum afleiðingum saknæmra og ólögmætra athafna sinna. Kröfu sína um vexti styður stefnandi með vísan til vaxtalaga nr. 25/1987, en vísar til XXI. kafla laga um meðferð einkamála nr. 91/1991 til stuðnings málskostnaðarkröfu sinni. Málsástæður og lagarök stefnda. Kröfu sína um lækkun á stefnukröfum reisir stefndi í fyrsta lagi á því, að ósannað sé, að stefnandi hafi orðið fyrir nokkru fjártjóni vegna hinnar læknisfræðilegu örorku. Ekkert komi fram í örorkumati Júlíusar Valssonar um það, að stefnandi hafi orðið fyrir vinnutapi, né heldur, að svo muni verða. Með hliðsjón af dómvenju verði því ekki vísað til læknisfræðilegrar 36 Hæstaréttardómar II 1122 örorku, þegar ósennilegt sé, að hún leiði til vinnutekjutaps, en svo hátti hér til, sbr. Hrd. 1988, 267. Norrænar rannsóknir hafi leitt í ljós, að allt að 30% læknisfræðileg örorka og þaðan af minni leiði almennt ekki til nokkurrar skerðingar á vinnutekjum fólks, sbr. grein Jóns Erlings Þorlákssonar trygg- ingafræðings í Tímariti lögfræðinga, 3. hefti 1984, bls. 129-130. Hæstiréttur hafi hafnað því að leggja læknisfræðilegt örorkumat og líkindareikninga tryggingafræðinga gagnrýnislaust til grundvallar sem fullnægjandi sönn- unargögn um örorkutjón, heldur metið sjálfstætt, hvort meiðsli hlutaðeig- andi manns séu líkleg til að skerða tekjuöflunarhæfi hans, sbr. t. d. Hrd. 1988, 267. Kröfum um örorkubætur sé hafnað og aðeins dæmdur miski, sbr. nefndan dóm, þegar meiðsli séu ólíkleg til að valda vinnutekjutapi. Ósann- að sé, að öðruvísi sé ástatt hjá stefnanda. Því verði að haga bótauppgjöri við stefnanda í samræmi við það. Þá mótmælir stefndi því, að líkindareikningur Jóns Erlings Þorlákssonar verði lagður til grundvallar við bótaákvörðun, þar sem ósannað sé, að hin væga læknisfræðilega Örorka stefnanda muni leiða til nokkurs vinnutekju- taps, einkum í ljósi þess, að stefnandi hafi ekki upplýst, að hann hafi beðið nokkurt tjón. Ekkert komi fram um það í örorkumatinu. Þar sem langur tími sé liðinn, frá því að áflogin urðu, séu allar líkur til, að stefnandi muni ekki verða fyrir neinu tjóni, og því engin efni til bóta fyrir vinnutekjutap, eins og krafist sé af hans hálfu. Örorka verði ekki bætt, meðan stefnandi haldi óskertum vinnutekjum, sbr. t. d. Hrd. 1990, 128. Stefndi mótmælir enn fremur forsendum útreiknings Jóns Erlings Þor- lákssonar á þeirri forsendu, að þar sé tekið mið af meðaltekjum síðustu þriggja ára, en við könnun á tekjum stefnanda komi í ljós, að þær hafi farið minnkandi. Árið 1990 séu árstekjur hans 1.710.000 kr. (framreiknað), en ár- ið 1992 séu þær komnar niður í 1.041.900 kr. (framreiknað). Stefndi telur því rétt að taka aðeins mið af síðasta árinu, enda þróunin augljóslega sú, að tekjur stefnanda hafi farið mjög lækkandi. Fari svo, að dómurinn hafni þeim sjónarmiðum, að stefnandi hafi ekki orðið fyrir varanlegu tekjutapi, beri að draga frá þann hluta bóta, sem ella gengi til opinberra gjalda, en staðgreiðsluhlutfall sé nú 41,93%. Sama gildi um lífeyrisréttindi og örorku- bætur. Síðan beri að virða til lækkunar hagræði af eingreiðslu bóta skv. dómvenju. Þá heldur stefndi því fram, að virða beri til lækkunar jaðaráhrif skatta í tilviki stefnanda. Athuganir á jaðaráhrifum skatta hafa leitt í ljós, að þar geti verið um umtalsverða fjármuni að ræða. Þá sé ljóst, að stefnandi muni hugsanlega njóta verulegs fjárhagslegs hagræðis af því, að jaðaráhrifa skatta muni ekki gæta af bótafénu, þar sem bætur séu skattfrjálsar. Því sé 1123 skorað á stefnanda að leggja fram skattframtöl fyrir árin 1993, 1994, 1995 og 1996, svo að unnt sé að reikna nákvæmlega út jaðaráhrif skatta í tilviki hans. Í sama tilgangi sé skorað á stefnanda að upplýsa um fjölda og aldur barna sinna. Stefndi mótmælir sérstaklega miskabótakröfu stefnanda á þeirri for- sendu, að í örorkubótum felist ávallt nokkur miski, sbr. grein Páls Sigurðs- sonar læknis í Tímariti lögfræðinga, 2. hefti 1972. Þá beri að miða við verð- lag á slysdegi. Að öðru jöfnu virðist miski skv. dómvenju nema 10.000 kr. fyrir hvert örorkustig, þegar hann sé ákvarðaður sérstaklega. Hæfilegar miskabætur til stefnanda ættu því að nema 50.000 kr. Tilraunum stefnanda til að „dramatísera“ afleiðingar átakanna sé sér- staklega mótmælt. Í örorkumati sé ekkert sagt um það, að stefnandi geti ekki notið þeirra tómstunda, sem nefndar eru í stefnu, né að stefnandi hafi stundað alla þá tómstundaiðju, sem þar sé nefnd. Látið sé að því liggja, að stefnandi geti ekki hafst við utandyra nema á bestu sumardögum. Örorku- mat læknisins gefi ekkert tilefni til slíkra ályktana. Stefndi mótmælir og kröfu stefnanda um bætur fyrir tímabundna örorku, þar sem engin gögn hafa verið lögð fram því til stuðnings, að stefnandi hafi verið frá vinnu í heilar tvær vikur, en ætla verði, að stefnandi hafi fengið laun frá vinnuveitanda sínum þann stutta tíma, sem hann var frá vinnu vegna slyssins, eða greiðslur frá Tryggingastofnun ríkisins eða úr atvinnu- slysatryggingu. Þá hafnar stefndi því með öllu, að raunverulegt tjón stefnanda sé meira en skv. útreikningi Jóns Erlings, þar sem stefnandi hafi tekið að sér verk- efni á þessum tíma, sem hefði átt að gefa honum tekjur umfram meðaltekj- ur. Þessi staðhæfing stefnanda sé engum gögnum studd, og beri því að hafna henni. Stefndi mótmælir enn fremur kröfu um greiðslu 67.500 kr. vegna ónýts fatnaðar. Ósannað sé með öllu, að fatnaður stefnanda hafi eyðilagst. Þá sé ósannað, að stefnandi hafi verið í þeim fötum, sem fram lögð yfirlýsing lúti að. Hafi stefnandi verið í þessum fötum og hafi þau eyðilagst, verði að taka mið af því, að fötin voru nær tveggja ára gömul, er átökin urðu, og sé því með öllu óeðlilegt að miða við verð þeirra, er þau voru ný. Stefndi styður kröfu sína um málskostnað með vísan til 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Forsendur og niðurstaða. Við aðalmeðferð málsins gáfu eftirtaldir skýrslu fyrir dóminum auk máls- aðila: Júlíus Valsson læknir, Ása Fönn Friðbjarnardóttir og Höskuldur Guðmundsson. 1124 Í skýrslu sinni hér fyrir dómi hélt stefnandi fast við þá lýsingu sína, að stefndi hefði ráðist á sig að tilefnislausu. Kvaðst hann hafa verið á förum út af skemmtistaðnum Ömmu Lú og veitt þá konu athygli, sem virst hafi eitt- hvað miður sín, og spurt hana, hví hún væri í svo vondu skapi. Hún hefði svarað því til, að það væri sitt mál. Síðan hefði hann ekki vitað af sér, fyrr en hann lá í gólfinu. Hann hafi reynt að verja sig, en ekki komið við nein- um vörnum, því að þetta hefði gerst svo hratt og óvænt. Hann hefði staðið upp og beðið dyravörð að kalla á lögreglu, því að hann ætlaði að kæra árásarmanninn. Aðrir dyraverðir hefðu tekið stefnda. Síðan hefði verið far- ið með sig á katfistofu starfsfólks staðarins eða í einhverja biðstofu, sem dyraverðir hefðu afnot af. Þar hefði hann jafnað sig í u. þ. b. eina til hálfa aðra klukkustund, en síðan farið gangandi á slysavarðstofuna og þurft að bíða þjónustu þar dágóða stund. Þar hefði hann hitt fyrir sömu konu, sem hann hefði séð á skemmtistaðnum. Spurði hún um líðan hans og hann þá sagt við hana: „Þú getur rétt ímyndað þér.“ Hún hefði svarað þessum orð- um: „Ég var búin að segja þér að hætta þessu.“ Hann hefði spurt á móti: „Hætta hverju? Þú getur búið til hvaða sögu, sem þú vilt, en það er sann- leikurinn, sem gildir.“ Hann hefði síðan séð stefnda koma út frá lækninum og fengið þær upplýsingar, að stefndi væri handarbrotinn. Þá kom fram hjá stefnanda, að hann væri ómenntaður, en hefði unnið sem sendibílstjóri frá árinu 1988 og starfaði enn sem slíkur. Áður hefði hann unnið hjá Lyfti hf. og einnig lengi hjá Eimskip og við höfnina. Hann kvað afleiðingar slyssins einkum lýsa sér í því, að hann væri viðkvæmur fyr- ir kulda og hitabreytingum og ætti því erfitt með að vinna í kulda, t. d. í frystiklefum, sem fylgi starfi sendibílstjóra. Afleiðingar árásarinnar hefðu einnig haft mikil áhrif á möguleika sína til tómstundaiðkana, sem tengjast útiveru, eins og komi fram í örorkumati. Stefndi lýsti aðdraganda árásarinnar með sama hætti og fram kemur í málavaxtalýsingu hér að framan. Stefnandi hefði ekki látið sér segjast, þótt kona sín hefði margoft reynt að vísa honum frá, og haldið áfram að toga í hana. Hún hefði leitað skjóls á bak við sig og Höskuld, vin þeirra hjóna. Báðir þeir Höskuldur hefðu margbeðið stefnanda um að láta þau í friði, en hann ekki látið af áreiti sínu. Hann hefði ruðst fram hjá Höskuldi, sem framar fór, og stefndi þá stöðvað hann. Komið hefði til stimpinga og stefn- andi rifið niður skyrtuvasa sinn og hann þá slegið stefnanda niður. Stefndi viðurkenndi að hafa síðan sparkað í stefnanda. Stefndi kvaðst hafa fundið, að hann var handarbrotinn eftir átökin, og því hefði hann leitað uppi dyra- vörð og fengið honum nafnspjald sitt, ef einhver eftirmál yrðu. Stefndi kvaðst aldrei fyrr hafa átt hlut að líkamsárás. 1125 Bæði þau Höskuldur og Ása Fönn lýstu aðdraganda átakanna með sama hætti og stefndi. Öll voru þau sammála um, að stefnandi hefði verið ölv- aður, þegar umrætt atvik varð. Júlíus Valsson læknir lýsti örorku stefnanda þannig, að skyntaug undir auga hefði skaddast og rofnað við högg það, sem stefndi veitti stefnanda. Oft sé það svo, að andlitstaugar vaxi að einhverju leyti aftur, sem leitt geti til fulls bata eða til bata að hluta, og þá geti það hent, að skyn brenglist, eins og gerst hafi um stefnanda. Kulsækni í andliti sé sérstaklega áberandi í tilvikum sem þessum, og sú hafi orðið raunin um stefnanda. Þetta geti verið mjög bagalegt hér á landi, bæði í leik og starfi. Hann kvaðst einnig hafa greint taugaveiklunar- og kvíðaeinkenni hjá stefnanda, sem ekki sé óeðli- legt eftir þá reynslu, sem hann hafi gengið í gegnum. Læknirinn upplýsti, að hann væri ekki sérfræðingur í taugalækningum, og hefði hann stutt mat sitt sjálfstæðri skoðun á stefnanda og lýsingu hans sjálfs á sjúkdómslýsingum sínum. Engin greining með tækjum hefði farið fram í tilviki stefnanda. Álit dómsins. Eins og mál þetta liggur fyrir, verður að styðjast við frásagnir málsaðila og þeirra Höskulds Guðmundssonar og Ásu Fannar Friðbjarnardóttur um tildrög og aðdraganda átakanna. Engar aðrar heimildir eru tiltækar. Það er álit dómsins, að leggja beri frásögn stefnda til grundvallar um að- draganda að átökunum. Bæði er það, að hún er studd vætti Höskulds Guð- mundssonar og Ásu Fannar Friðbjarnardóttur, og eins þykir hún trúverð- ugri, þegar litið er til annarra gagna, sem liggja frammi í málinu. Enda þótt þannig verði talið, að stefnandi hafi átt upptök að átökunum með þeim hætti, sem að framan er lýst, og virt að vettugi tilmæli og ábend- ingar stefnda og föruneytis hans um að láta af athæfi sínu, þykja viðbrögð stefnda ekki hafa verið í neinu samræmi við það áreiti, sem stefnandi kann að hafa valdið honum og sambýliskonu hans. Stefndi þykir því hafa með ólögmætum og saknæmum hætti valdið stefnanda tjóni því, sem mál þetta fjallar um. Eins og mál þetta er vaxið, þykir ekki ástæða til að skipta sök, en litið verður til þáttar stefnanda í atburðarás. Verður nú fjallað um hvern einstakan kröfulið stefnanda og samtímis um andsvör stefnda. Um 1. Krafa um bætur fyrir tímabundna örorku, að fjárhæð 48.600 kr. Stefndi hefur mótmælt þessum kröfulið sem ósönnuðum. Samkvæmt fyrirliggjandi örorkumati var stefnandi óvinnufær í tvær vikur, 1126 sem svarar til umkrafinnar fjárhæðar samkvæmt útreikningi Jóns Erlings Þorlákssonar. Ekki þykja efni til að lækka umkrafða fjárhæð með vísan til fram lagðra ljósmynda, sem sýna, hvernig útliti stefnanda var háttað eftir átökin við stefnda. Sé eingöngu litið til þess, hvernig stefnandi var útlits, og ekki tekið tillit til annarra heilsufarslegra atriða stefnanda, þykir rétt að taka kröfu hans að fullu til greina varðandi þennan lið. Um 2. Krafa um bætur fyrir varanlega örorku, að fjárhæð 1.338.600 kr. Stefndi gerir kröfu til lækkunar samkvæmt þessum kröfulið í fyrsta lagi á þeirri forsendu, að útreikningur Jóns Erlings Þorlákssonar gefi ekki rétta mynd af tjóni stefnanda, þar sem þar sé miðað við tekjur síðustu þriggja ára fyrir átökin. Skattframtöl sýni, að tekjur hans hafi farið lækkandi þessi ár og verið lægstar árið 1992, en haldist nokkuð stöðugar frá þeim tíma fram á þennan dag. Því hafi átt að áætla tekjuskerðingu hans við tekjur ársins 1992. Í annan stað reisir stefndi lækkunarkröfu sína á því, að lækka beri þennan kröfulið vegna hagræðis af skattfrelsi örorkubóta og hagræðis af ein- greiðslu. Í þessu sambandi bendir stefndi á það, að við ákvörðun örorku- bóta verði einnig að taka tillit til þeirra áhrifa, sem skattfrelsi örorkubóta myndi hafa á greiðslu barnabóta (jaðaráhrif skattalaga) til stefnanda. Loks bendir stefndi á, að örorka stefnanda hafi engin áhrif haft á tekjur hans samkvæmt fram lögðum skattframtölum. Það er álit dómsins, að rétt sé að miða útreikning á tjóni stefnanda við tekjur hans síðustu þrjú ár fyrir umræddan atburð. Sú útreikningsaðferð styðst við langa framkvæmd og dómvenju í bótamálum vegna líkamstjóns. Ástæðulaust þykir að víkja frá þeirri framkvæmd í þessu máli. Þá er og hafnað þeirri málsástæðu stefnda, að stefnandi hafi ekki sýnt fram á, að tekjur sínar hafi lækkað af völdum örorku sinnar. Aðferð sú, sem viðhöfð hefur verið við útreikning örorkubóta, byggist á þeirri hugsun, að ákveðnar líkur séu fyrir því, að ákvörðuð örorka leiði að jafnaði til samsvarandi lægri tekna, sé litið yfir starfsferil tjónþola í heild og afkomumöguleika hans. Gildir það einnig í tilviki stefnanda. Í þessu sambandi þykir einnig rétt að líta til þess, að stefnandi hefur ekki aflað sér sérmenntunar og hefur því minni möguleika en ella til að takmarka tjón sitt með því að leita sér ann- arrar VINNU. Þegar tekið hefur verið tillit til skattfrelsis örorkubóta og hagræðis af ein- greiðslu og annarra atvika, þykja hæfilegar bætur samkvæmt þessum lið nema 800.000 kr. Hafnað er þeirri málsástæðu stefnda, að tekið verði tillit til jaðarskatta í tilviki stefnanda af eftirfarandi ástæðum: 1127 Löggjafarvaldið hefur um langt skeið undanþegið örorkubætur skatt- skyldu. Tilgangur þessarar ívilnunar hlýtur að hafa verið sá að veita þeim styrk, sem beðið hafa líkamstjón. Dómstólar hafi um áratugaskeið litið svo á, að tjónþoli eigi ekki að hagnast á tjóni sínu, og lækkað því tildæmdar skaðabætur honum til handa sem svarar til þess hagræðis, sem löggjafinn hefur ætlað honum. Þessari hefðbundnu aðferð er beitt í máli þessu. Það er hins vegar álit dómsins, að lengra verði ekki gengið á þessari braut, þrátt fyrir það að finna megi dæmi þess, að jaðarskattar geti í mörgum tilvikum skert viðbótartekjur langt umfram lögmælt skatthlutfall. Um 3. Krafa um töpuð lífeyrisréttindi, 80.300 kr. Fallist er á þessa kröfu, hvað fjárhæð varðar. Um 4. Kröfur um miskabætur, 1.000.000 kr. Í örorkumati Júlíusar Valssonar læknis kemur fram, að átök málsaðila hafa haft ýmsar óþægilegar afleiðingar í för með sér fyrir stefnanda. Þetta lýsir sér einkum í kulsækni stefnanda, sem hefur haft áhrif á daglegt líf hans og afþreyingarmöguleika. Þegar allt er virt, sem að framan er rakið, eru bætur samkvæmt þessum lið ákveðnar 120.000 kr. Um 5. Útlagður kostnaður. Vísað er til sundurliðunar á bls. {1121} um þennan lið. Liður a). Krafa um bætur vegna ónýts fatnaðar, að fjárhæð 67.500 kr. Fyrir liggur í málinu yfirlýsing frá versluninni Herramönnum, þar sem fram kemur, að stefnandi hafi í mars 1991 keypt föt, sem kostað hafi 67.500 kr. Stefndi hefur mótmælt þessum kröfulið og yfirlýsingunni sem ósannaðri. Gegn mótmælum stefnda þykir ekki fært að fallast á þennan kröfulið. Liðir b-e). Tekið verður tillit til þessara kröfuliða við ákvörðun máls- kostnaðar, sbr. 129. gr. laga nr. 91/1991. Samkvæmt framansögðu er það niðurstaða dómsins, að stefnda beri að greiða stefnanda 1.048.900 kr. (48.600 800.000 80.300 = 120.000 = 1.048.900 kr.). Tildæmd fjárhæð skal bera dráttarvexti samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá dómsuppsögudegi til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda málskostnað, sem ákveðst 256.875 kr., þar með talinn virðisaukaskattur, að fjárhæð 39.200 kr., og útlagður kostnaður. Til- dæmdur málskostnaður beri dráttarvexti samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá 15. degi eftir uppsögu dóms þessa til greiðsludags. 1128 Skúli J. Pálmason héraðsdómari kvað upp þennan dóm. Dómsorð: Stefndi, Steingrímur Helgason, greiði stefnanda, Gunnari Stefáns- syni, 1.048.900 kr. auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá dómsuppsögudegi til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda 256.875 kr. í málskostnað, þ. m. t. virðis- aukaskattur. Tildæmdur málskostnaður beri dráttarvexti samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá 15. degi eftir uppsögu dóms þessa til greiðslu- dags. 1129 Þriðjudaginn 24. mars 1998. Nr. 129/1998. — Sýslumaðurinn í Hafnarfirði (sjálfur) gegn Unnari Sigurði Hansen (Hilmar Ingimundarson hrl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, c-liður 1. mgr. 103. gr. og 106. gr. laga nr. 19/1991. Aðfinnslur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 12. mars 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 19. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 12. mars 1998, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi til miðvikudagsins 22. apríl nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi. Hann krefst einnig kærumálskostn- aðar. Sóknaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði staðfest- ur. Með dómi Héraðsdóms Reykjaness 12. mars sl. var varnaraðili sakfelldur fyrir fjölda brota gegn 244. gr. og 259. gr. almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940 auk umferðarlagabrots og fíkniefnabrots. Voru öll þessi brot framin í október og nóvember 1997. Varnaraðili reisir kröfu sína aðallega á því, að héraðsdómarinn, sem kvað upp hinn kærða úrskurð, hafi verið vanhæfur til þess, þar sem hann hafi skömmu áður kveðið upp fyrrnefndan dóm og þann- ig tekið efnislega afstöðu í málinu. Þessi röksemd er með öllu hald- laus. Samkvæmt því, sem að framan greinir um brot varnaraðila, og að öðru leyti með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður fall- ist á, að fullnægt sé skilyrðum c-liðar 1. mgr. 103. gr. og 106. gr. laga nr. 19/1991 til gæsluvarðhalds yfir varnaraðila. Verður hinn kærði úr- skurður því staðfestur. 1130 Það athugast, að úrskurður héraðsdóms var kveðinn upp 12. mars sl., og lýsti varnaraðili, sem viðstaddur var uppkvaðningu hans, þá þegar yfir kæru til Hæstaréttar. Kærumálsgögn bárust hins vegar ekki Hæstarétti fyrr en Í9. sama mánaðar. Þessi töf á afgreiðslu málsgagna er aðfinnsluverð. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 12. mars 1998. Ár 1998, fimmtudag 12. mars, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjaness, sem háð er að Brekkugötu 2, Hafnarfirði, af Gunnari Aðalsteinssyni hér- aðsdómara, kveðinn upp úrskurður í málinu nr. R-10/1998: Krafa um gæslu- varðhald yfir Unnari Sigurði Hansen. Sýslumaðurinn í Hafnarfirði hefur krafist þess, að gæsluvarðhaldsfangan- um Unnari Sigurði Hansen, kt. 170966-4659, verði gert að sæta gæsluvarð- haldi allt til 22. apríl 1998 eða þar til dómur gengur í máli hans í Hæstarétti. Kl. 16.30 í dag var kveðinn upp dómur yfir Unnari Sigurði Hansen. Hlaut dómþoli tveggja ára fangelsi. Hann lýsti yfir áfrýjun málsins. Dómþoli hef- ur setið í gæsluvarðhaldi frá 10. nóvember 1997, og rann gæsluvarðhaldið út kl. 16.00 í dag. Sýslumaður hefur nú gert kröfu um framhald gæsluvarðhalds á grundvelli c-liðar 103. gr. laga nr. 19/1991. Dómþoli mótmælir kröfunni og telur, að c-liður 103. gr. laga nr. 19/1991 eigi ekki við, þegar máli hefur verið áfrýjað. Dómþoli er síbrotamaður og hefur hlotið tuttugu refsidóma frá árinu 1985, þar af fimmtán dóma fyrir brot gegn ákvæði 244. gr. almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940. Telja verður líkur til, að hann haldi áfram brotum, gangi hann laus. Verður því fallist á kröfu sýslumanns og dómþoli úrskurð- aður í gæsluvarðhald með skírskotun til 1. mgr. 103. gr., c-lið, laga nr. 19/ 1991. Verður honum gert að sæta gæsluvarðhaldi til 22. apríl 1998 kl. 16.00 eða þar til dómur gengur í máli hans í Hæstarétti Íslands. Gunnar Aðalsteinsson héraðsdómari kvað upp úrskurð þennan. Úrskurðarorð: Dómþoli, Unnar Sigurður Hansen, sæti gæsluvarðhaldi allt til 22. apríl 1998 kl. 16.00 eða þar til dómur gengur í máli hans í Hæstarétti Íslands. 1131 Þriðjudaginn 24. mars 1998. Nr. 130/1998. — Viðar Helgason Reynir Helgason Sigurður Stefánsson og Jónas Helgi Ólafsson (Guðni Á. Haraldsson hrl.) gegn Malenu Andreasen (Björgvin Þorsteinsson hrl.) Kærumál. Dánarbússkipti. Kröfulýsing. Vanreifun. Aðild. Frávísun máls frá héraðsdómi. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðilar skutu málinu til Hæstaréttar með kæru 2. mars 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 19. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 18. febrúar 1998, þar sem hafnað var þeirri kröfu sóknaraðila, að þeir yrðu taldir eigend- ur fasteignar að Bryggjuvör 1 í Kópavogi og óskráðs einkafirma Helga Jakobssonar ásamt öllu, sem því tilheyri. Kæruheimild er í 133. gr. laga nr. 20/1991 um skipti á dánarbúum o. fl. Krefjast sóknaraðilar þess, að fyrrgreindar kröfur þeirra fyrir héraðsdómi verði teknar til greina. Þeir krefjast og málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur og sóknaraðilum gert í sameiningu að greiða kærumálskostnað. Málið á rætur að rekja til ágreinings við opinber skipti á dánarbúi Helga Jakobssonar, sem lést 27. maí 1997. Erfingjar eftir hinn látna eru sóknaraðilarnir Reynir Helgason og Viðar Helgason svo og varnaraðili, sem er eftirlifandi maki hins látna. Á skiptafundi í dánarbúinu 14. nóvember 1997 lýstu erfingjar yfir, að þeir ábyrgðust skuldbindingar þess. Á sama fundi kom fram, að ágreiningur væri á milli erfingja um, hvort hinn látni hefði selt sóknaraðilum fyrirtæki sitt, HJ-pípulagnir, ásamt fasteign að Bryggjuvör 1 í Kópavogi. Sóknaraðilar héldu því fram, að kaup hefðu komist á, en ekki tekist 1132 að ganga formlega frá þeim vegna skyndilegra veikinda og fráfalls seljanda. Umsamið kaupverð hafi verið 2.400.000 krónur. Sóknar- aðilar hafi tekið skuldabréfalán fyrir þeirri fjárhæð gegn veðrétti í fasteigninni að Bryggjuvör 1, sem hafi verið veittur með samþykki Helga 14. maí 1997, en fénu hafi síðan verið varið til að gera upp skuldir hans og kaupverðið greitt með þeim hætti. Varnaraðili mót- mælti þessum staðhæfingum á skiptafundinum. Ákvað þá skipta- stjóri með vísan til 122. gr. laga nr. 20/1991 að beina ágreiningsefn- inu til úrlausnar fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur. Af gögnum málsins verður ekki ráðið, að sóknaraðilar hafi lýst kröfu á hendur dánarbúinu um viðurkenningu á eignarrétti sínum að fyrrnefndri fasteign og firma, svo sem bar með réttu að gera samkvæmt 3. mgr. 63. gr. laga nr. 20/1991 að gættum ákvæðum 57. gr. sömu laga. Skiptastjóri átti því ekki að taka kröfu sóknaraðila til umfjöllunar á skiptafundi, eins og hann þó gerði og áður greinir, enda gátu sóknaraðilarnir Sigurður Stefánsson og Jónas Helgi Ól- afsson ekki átt hlut að innbyrðis deilu erfingja um, hvort tilteknir munir tilheyrðu dánarbúinu. Kröfur sóknaraðila beinast meðal ann- ars að því, að viðurkennt verði, að þeir eigi „óskráð einkafirma Helga Jakobssonar ásamt öllu því, er því tilheyrir“. Skortir mjög á, að ljóst sé, að hverju krafa þessi beinist, þótt fyrir liggi í málinu skrá, sem sóknaraðilar lögðu fram um „verkfæri og fleira að Bryggjuvör 1-D“. Þá snúa kröfur sóknaraðila um viðurkenningu á eignarrétti að verðmætum, sem teldust að öðrum kosti til eigna dánarbúsins. Er því óhjákvæmilegt, að dánarbúið eigi aðild að dómsmáli um þær kröfur, svo sem skiptastjóri tók sérstaklega fram í bréfi 17. nóvember 1997, þegar hann beindi málinu til héraðsdóms. Eins og málið liggur fyrir, er hins vegar ekki tilefni til þess, að varnaraðili sé aðili að því, enda helgast sú aðild ekki af ákvæðum 3. mgr. 68. gr. laga nr. 20/1991. Að gættu öllu framangreindu eru slíkir formgallar á málinu, að ekki verður komist hjá að vísa því sjálfkrafa frá héraðsdómi. Er rétt, að aðilar beri hver sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti. 1133 Dómsorð: Máli þessu er vísað frá héraðsdómi. Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður. 1134 Miðvikudaginn 25. mars 1998. Nr. 71/1998. Kattavinafélag Íslands (Ásgeir Magnússon hrl.) gegn dánarbúi Sigríðar Lárusdóttur (Hlöðver Kjartansson hdl.) Kærumál. Dánarbússkipti. Erfðaskrá. Gjafsókn. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 2. febrúar 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 16. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Norðurlands vestra 23. janúar 1998, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um arf úr dánarbúi Elísabetar Ragnheiðar Lárusdóttur á grundvelli erfðaskrár hennar frá 10. september 1982. Kæruheimild er í 133. gr. laga nr. 20/1991 um skipti á dánarbúum o. fl. Sóknaraðili krefst þess, að 2. gr. erfða- skrárinnar verði skýrð og framkvæmd þannig, að hann eigi að taka að arfi allar eigur dánarbúsins að frádregnum útfararkostnaði sam- kvæmt því, sem nánar segir í 1. gr. hennar. Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili kærði úrskurð héraðsdóms fyrir sitt leyti 9. febrúar 1998. Hann krefst þess aðallega, að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur um annað en málskostnað, en til vara, að varnaraðili taki að arfi allar aðrar eigur dánarbúsins en 485.664 krónur, sem komi í hlut sóknaraðila. Í báðum tilvikum krefst varnaraðili málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar án tillits til gjafsóknar, sem honum var veitt í héraði 14. júlí 1997 og fyrir Hæstarétti 20. febrúar 1998. I. Elísabet Ragnheiður Lárusdóttir fæddist 26. mars 1906. Hún lést 10. júlí 1996 og átti síðast heimili að Hvannatúni á Blönduósi. Dánarbú hennar var tekið til opinberra skipta 20. september 1996 samkvæmt kröfu sýslumannsins á Blönduósi. Málsaðilar hafa báðir krafist arfs úr dánarbúinu. Krafa varnar- aðila er reist á því, að Sigríður Lárusdóttir hafi sem systir Elísabetar 1135 verið einkalögerfingi eftir hana. Sigríður hafi látist 6. október 1996 og arfskrafan þá færst í hendur varnaraðila. Sóknaraðili reisir hins vegar kröfu sína um arf á fyrrnefndri erfðaskrá, sem hljóðar svo: „Ég undirrituð, Elísabet Ragnheiður Lárusdóttir, nú til heimilis að Hvannatúni, Blönduóshreppi, fædd 26. mars 1906, sem á enga skylduerfingja, geri hér með eftirfarandi ráðstöfun eigna minna eftir minn dag. 1. gr. Auk venjulegs útfararkostnaðar skal taka af eignum mínum óskiptum svo mikið fé sem þarf til þess að gera leiði mitt vel úr garði. Setja skal trékassa utan um kistuna og lok yfir svo og trékross á leiðið með nafni mínu, fæðingardag og dánardag. 2. gr. Kattavinafélagið, Akureyri, skal erfa allar eigur mínar óskiptar að frádregnu því, er fram kemur í 1. grein, og skal arfurinn vera í minningu Sigurlaugar Lárusdóttur, systur minnar, og allra kattanna okkar systra. Ef Kattavinafélagið, Akureyri, verður lagt niður, skal Kattavinafélag Reykjavíkur njóta arfsins með sama hætti. 3. gr. Skiptaráðandinn í Húnavatnssýslu skal að öllu leyti sjá um skiptin á dánarbúi mínu í samræmi við erfðaskrá þessa, sem ég undirrita í hans viðurvist. Skal erfðaskráin færð inn í notarialbók Húnavatns- sýslu.“ Fram lagt ljósrit af erfðaskránni ber með sér undirskrift arfleið- andans svo og, að erfðaskráin hafi verið undirrituð á Blönduósi 10. september 1982. Á ljósritinu má jafnframt sjá áritun sýslumanns í Húnavatnssýslu um, að erfðaskráin hafi verið færð í notarialbók sama dag. Í málinu liggur fyrir staðfest ljósrit úr þeirri bók, þar sem texti erfðaskrárinnar hefur verið færður frá orði til orðs. Framan við textann segir þetta: „Ár 1982, föstudaginn 10. sept. kl. 11.35, tók notarius publicus í Húnavatnssýslu fyrir í skrifstofu sýslunnar eftir beiðni Elísabetar Lárusdóttur, Hvannatúni, Blönduósi, að innfæra svofellda erfðaskrá.“ Aftan við textann er síðan svofellt vottorð: „Það vottast notarialiter, að Elísabet Ragnheiður Lárusdóttir, 1136 Hvannatúni, Blönduósi, undirritaði framanritaða erfðaskrá í minni viðurvist. Var hún þá allsgáð og við fulla líkamlega og andlega heilsu, að því að best varð séð. Þannig fram farið. Fleira ekki tekið fyrir. Jón Ísberg.“ Við opinber skipti á dánarbúi Elísabetar reis ágreiningur á milli málsaðila um arfskröfur þeirra, en aðrir en sóknaraðili hafa ekki kallað til arfs á grundvelli fyrrgreindrar erfðaskrár. Skiptastjóri í dánarbúinu vísaði ágreiningnum til dómstóla, og er hann til úr- lausnar í þessu máli. Röksemdum málsaðila fyrir kröfum þeirra er lýst í hinum kærða úrskurði. 11. Samkvæmt 1. mgr. 43. gr., sbr. 2. mgr. 42. gr. erfðalaga nr. 8/1962, ber meðal annars að geta þess í vottorði lögbókanda um staðfest- ingu erfðaskrár, hvort arfleiðandi hafi verið svo heill heilsu andlega, að hann hafi verið hæfur til að gera erfðaskrá. Framangreind um- mæli um andlega heilsu Elísabetar Ragnheiðar Lárusdóttur, sem greindi í vottorði í notarialbók um staðfestingu erfðaskrár hennar, eru ekki bókstaflega í samræmi við þennan áskilnað. Annars vegar skortir þar, á að lýst hafi verið, að Elísabet hafi verið svo við fulla andlega heilsu, að hún hafi verið hæf til að gera erfðaskrá. Hins vegar er bætt við yfirlýsinguna um andlega heilsu orðunum „að því að best varð séð“. Um fyrrnefnda atriðið verður að líta til þess, að það leiðir af sjálfu sér, að ummæli í vottorðinu um andlega heilsu Elísabetar hljóta að varða hæfi hennar samkvæmt 2. mgr. 34. gr. erfðalaga til að standa að erfðaskrá, enda var vottorðið gefið í tengslum við slíka ráðstöfun, og hefðu ummælin því ekki getað gegnt öðru sýnilegu hlutverki, svo sem þau voru fram sett. Síðar- nefnda atriðið getur ekki rýrt gildi vottorðsins, enda hlýtur staðfest- ing lögbókanda á andlegri heilbrigði arfleiðanda að öðru jöfnu að vera háð sjálfgefnum fyrirvara um, að betur sjái lögbókandi ekki, hvort sem þess fyrirvara er getið berum orðum eða ekki. Í vitna- skýrslu Jóns Ísberg, fyrrverandi sýslumanns, fyrir héraðsdómi kom oftsinnis fram, að orðalag í vottorði hans um staðfestingu erfða- 1137 skrár Elísabetar hefði verið eins og staðlað orðalag í öðrum hlið- stæðum vottorðum hans. Þessum framburði hefur varnaraðili ekki hnekkt. Að gættu þessu öllu er ekki næg ástæða til að líta svo á, að slíkir annmarkar hafi verið á vottorði sýslumannsins um staðfest- ingu á erfðaskrá Elísabetar, að það verði talið ófullnægjandi til sönnunar um andlega heilbrigði hennar. Hefur því vottorðið að þessu leyti það sönnunargildi, sem um ræðir í 1. mgr. 46. gr. erfða- laga, sbr. 3. mgr. 71. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. III. Varnaraðili vefengir erfðaskrá Elísabetar Ragnheiðar Lárusdótt- ur með vísan til þess, að hún hafi ekki verið svo heil heilsu andlega 10. september 1982, að hún hafi verið fær um að gera þá ráðstöfun á skynsamlegan hátt. Vegna þess, sem að framan greinir, verður varnaraðili að bera sönnunarbyrði fyrir þessari staðhæfingu. Í hinum kærða úrskurði er greint frá helstu efnisatriðunum í vitnaskýrslu Sigursteins Guðmundssonar læknis fyrir héraðsdómi. Meðal annars kvað hann það koma fram í gögnum héraðssjúkra- hússins á Blönduósi, að Elísabet hefði verið taugaveikluð. Taldi hann þau ummæli skírskota til þess, sem sér hefði verið kunnugt um af eigin raun, að Elísabet hefði verið ákaflega sérlynd, sett út á eitt- hvað í fari flestra og verið haldin ranghugmyndum. Taldi hann framkomu hennar þess eðlis, að hann hefði getað ímyndað sér, að hún hefði verið haldin geðklofa. Aðspurður um, hvernig það hefði horft við honum sem lækni að votta, hvort Elísabet hefði verið fær um að gera erfðaskrá með skynsamlegum hætti í september 1982, sagði Sigursteinn eftirfarandi: „Þetta er nú kannski erfitt að segja. Hún var mikið ein, eftir að hún missti systur sína, og hafði náttúr- lega þessi dýr í kringum sig. Það má segja, að hún hafi vitað, hvað hún hafi verið að gera, en hennar hugsun hefur kannski verið öðru- vísi en margra annarra, og ég get ekki sagt um það, að hún hafi ekki vitað, hvað hún var að gera. Það er erfitt fyrir mig að tjá mig um það.“ Þá sagði Sigursteinn jafnframt: „Þetta er voða skrítin ráðstöf- un, myndi ég segja, en að hún hafi ekki verið með fullu viti, hvað hún var að gera, það get ég ekki alveg fullyrt um.“ Síðar í skýrsl- unni kvaðst Sigursteinn telja víst, að geðræn vandamál Elísabetar 1138 hefðu haft mótandi áhrif á efni erfðaskrárinnar, svo og, að hann hefði ekki treyst sér án rannsóknar geðlæknis til að votta, að hún hefði verið fær um að gera erfðaskrá. Í vitnaskýrslu Jóns Ísberg, sem staðfesti, eins og áður greinir, erfðaskrá Elísabetar, kom fram, að hann hefði þekkt hana vel. Hann kvað hana hafa verið við gerð erfðaskrárinnar „bara eins og hún var venjulega“, en nánar spurður skýrði hann þetta svo, að hún hefði verið gömul piparmey og ekki alltaf í góðu skapi. Jón kvað hana hafa „alveg örugglega“ vitað, hvað hún var að gera með erfða- skránni, hann hefði bent henni á áhrif gerningsins og hún skilið það „eins og maður telur, að heilbrigður maður skilji“. Elísabet hefði síður en svo komið sér fyrir sjónir eins og hún væri andlega vanheil. Jón svaraði spurningu um, hvort vottorð hans á erfðaskrá Elísa- betar hefði falið í sér staðfestingu á því, að hún hefði verið fær um að arfleiða á skynsamlegan hátt, með eftirfarandi orðum: „Hvað er skynsamlegt? Frá mínu sjónarmiði var það óskynsamlegt að láta kettina hafa það eða kattavinafélagið, og ég benti henni á það. En ég ætlaði ekki að taka fram fyrir hendurnar á henni. Ég vissi, hvern- ig hún var stemmd. Hún elskaði þessi kvikindi, og við því var ekkert að segja.“ Eggert Egill Guðmundsson, sem var annar notarialvotta við stað- festingu erfðaskrár Elísabetar, sagðist í vitnaskýrslu hafa ritað erfðaskrána að ósk hennar. Hann kvaðst ekki geta annað sagt en að hún hafi virst vita, hvað hún var að gera, hún hefði verið ákaflega sérstök og sjálfstæð, ákveðin og vissi, hvað hún vildi. Hann kvaðst telja mjög líklegt, að hún hefði fyllilega gert sér grein fyrir því, hvað fólst í erfðaskránni. Fyrrgreindur framburður Sigursteins Guðmundssonar læknis beinist ekki gagngert að andlegri heilsu Elísabetar á þeim tíma, sem hún gerði erfðaskrá sína. Virðast ekki vera tiltæk nein læknisfræði- leg gögn um það efni. Orð læknisins verða ekki skilin svo, að hann hafi í framburði sínum látið uppi afdráttarlaust álit um almennt andlegt ástand Elísabetar. Vitni, sem gáfu skýrslu fyrir héraðsdómi, önnur en Jón Ísberg og Eggert Egill Guðmundsson, lýstu ekki sér- staklega aðstæðum eða heilsufari Elísabetar á þeim tíma, sem hún gerði erfðaskrána. Af vitnisburði Jóns og Eggerts er ljóst, að þeir hafa verið í litlum eða engum vafa um, að Elísabet hafi gert sér 1139 fulla grein fyrir efni og afleiðingum ráðstöfunar sinnar. Að öllu þessu athuguðu er ekki unnt að líta svo á, að kröfur varnaraðila fái sérstakan stuðning í framburði vitna. Af gögnum málsins er ljóst, að arfleiðandanum var einstaklega hlýtt til katta. Þegar þeirrar afstöðu hennar er gætt, getur ráðstöfun hennar á arfi ekki talist svo óskynsamleg, að einhverju varði við mat á andlegu hæfi hennar til að gera erfðaskrána. Að öðru leyti en að framan greinir, hefur varnaraðili ekki fært fram haldbær rök til stuðnings því, að Elísabet hafi ekki verið þann- ig á sig komin, sem um ræðir í 2. mgr. 34. gr. erfðalaga, þegar hún gerði erfðaskrá sína 10. september 1982. Samkvæmt öllu framan- greindu telst því varnaraðili ekki hafa hnekkt þeirri sönnun fyrir andlegu hæfi Elísabetar, sem felst í vottorði lögbókanda um stað- festingu erfðaskrár hennar. Verða kröfur varnaraðila þannig ekki teknar til greina á þessum grunni. IV. Í málinu er óumdeilt, að hvorki er né hefur verið til „Kattavinafé- lagið, Akureyri“ né „Kattavinafélag Reykjavíkur“, sem Elísabet Ragnheiður Lárusdóttir tilnefndi til arfs í 2. gr. erfðaskrár sinnar. Í vitnaskýrslum Jóns Ísberg og Eggerts Egils Guðmundssonar fyrir héraðsdómi kom fram, að við gerð erfðaskrárinnar hefði ekkert borist í tal um tilvist félaga með þessum heitum, enda hefðu þeir gefið sér, að Elísabet væri þessu kunnug. Hvorki hefur með fram- burði annarra vitna né öðrum gögnum verið varpað ljósi á ástæðu þess, að Elísabet hafi tilnefnt erfingja með þessum hætti. Er því ekki önnur skýring tæk en þetta hafi gerst fyrir mistök hennar. Af framburði vitnisins Jóns Ísberg fyrir héraðsdómi má telja sýnt, að Elísabet hljóti að hafa vitað, að ráðstöfun arfs með þeim hætti, sem um ræddi í erfðaskrá hennar, yrði til þess að útiloka, að skyld- menni hennar tækju arf á grundvelli lögerfðareglna. Með því að til- nefna annað fyrrnefnda félagið aðallega til arfs, en hitt til vara, verður að ætla, að Elísabet hafi lagt sérstaka áherslu á, að eignir hennar gengju að henni látinni til starfsemi kattavina, en ekki til lögerfingja. Þótt félagsskapur sóknaraðila hafi verið til, þegar Elísa- bet gerði erfðaskrána, gefa gögn málsins ekki tilefni til að draga sér- 1140 stakar ályktanir af því, að hans hafi þar ekki verið getið sem erí- ingja, eftir atvikum að öðrum kostum frágengnum. Óumdeilt er, að sóknaraðili er eina félagið hér á landi, sem hafi verið kennt í heiti sínu við kattavini. Er ekki hald í röksemdum, sem varnaraðili hefur fært fyrir þeirri staðhæfingu, að sóknaraðili geti ekki með réttu staðið undir heiti sínu. Þegar litið er til þessara atriða ásamt því, sem fram kemur að öðru leyti í gögnum málsins um afstöðu Elísa- betar til katta og vilja hennar til, að þeir nytu góðs af eignum henn- ar að henni látinni, verður að telja fullnægt skilyrðum 2. mgr. 37. gr. erfðalaga til þess að láta erfðaskrána koma þannig til framkvæmda, að sóknaraðili standi til arfs í stað þeirra tveggja félaga, sem getið er í 2. gr. hennar. Samkvæmt þessu verður hafnað aðalkröfu varnar- aðila. V. Varakrafa varnaraðila er reist á því, að Elísabet Ragnheiður Lárusdóttir hafi við gerð erfðaskrár sinnar átt innstæðu á banka- reikningum, sem megi áætla að teknu tilliti til síðar áfallinna vaxta og verðbóta, að svari til 3,6 hundraðshluta innstæðna við lokun reikninga eftir andlát hennar, en þær hafi numið 13.466.470 krónum. Hafi þessar eignir Elísabetar þannig aukist um sem svarar 12.980.806 krónum eftir gerð erfðaskrárinnar, og standi ekki rök til þess, að sóknaraðili njóti góðs af því. Í 2. gr. erfðaskrár Elísabetar var mælt fyrir um ráðstöfun á öllum öðrum eignum hennar en þeim, sem verja yrði til greiðslu kostnað- ar af útför og legstað. Varakrafa varnaraðila á sér enga stoð í orðum erfðaskrárinnar eða þeim reglum, sem viðtekið er að beita við skýr- ingu erfðaskrár, þegar atvikum er háttað eins og hér um ræðir. Eru því ekki efni til að verða við þessari kröfu. Samkvæmt þessu verður fallist á kröfu sóknaraðila um, að hann taki arf eftir 2. gr. erfðaskrár Elísabetar Ragnheiðar Lárusdóttur frá 10. september 1982. Rétt þykir, að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti, en um gjafsóknarkostnað varnaraðila á báðum dómstigum fer samkvæmt því, sem í dómsorði segir. 1141 Dómsorð: Sóknaraðili, Kattavinafélag Íslands, skal taka arf samkvæmt 2. gr. erfðaskrár Elísabetar Ragnheiðar Lárusdóttur frá 10. september 1982. Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður. Gjafsóknarkostnaður varnaraðila, dánarbús Sigríðar Lárus- dóttur, greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns hans fyrir flutning málsins í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 500.000 krónur. Úrskurður Héraðsdóms Norðurlands vestra 23. janúar 1998. I. Mál þetta var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum flutningi 28. nóvember sl. Sóknaraðili er Kattavinafélag Íslands, kt. 550378-0199, Stangarhyl 2, Reykjavík. Varnaraðili er dánarbú Sigríðar Lárusdóttur, kt. 170708-3859, síðast til heimilis að Mánabraut 19, Kópavogi. Dómkröfur sóknaraðila eru þær, að ákvæði í 2. gr. erfðaskrár Elísabetar Ragnheiðar Lárusdóttur, kt. 060306-3329, frá 10. september 1982, en hún lést 10. júlí 1996, verði skýrt og framkvæmt á þann veg, að sóknaraðili skuli erfa allar eigur hennar óskiptar að frádregnu því, er fram kemur í Í. gr. erfðaskrárinnar, og að skiptastjóra dánarbúsins skuli skylt að taka fullt tillit til erfðaskrárinnar þannig skýrðrar, sem hún væri fullgild erfðaskrá við skipti búsins. Jafnframt er krafist málskostnaðar að skaðlausu skv. fram lögðum málskostnaðarreikningi, er miðast við gjaldskrá Lögmannsstofu Ásgeirs Magnússonar sf., og virðisaukaskatts á málflutningsþóknun. Dómkröfur varnaraðila. Varnaraðili krefst þess aðallega, að ákvæði 2. gr. erfðaskrár arfleifanda, Elísabetar Lárusdóttur, verði dæmt ógilt og óvirkt og dómkröfum sóknar- aðila verði hafnað. Til vara krefst hann þess, að varnaraðila verði dæmdur aukningarréttur vegna þeirra verðmæta, sem bættust í bú arfleifanda eftir gerð erfðaskrár- innar, og sóknaraðili hljóti arf af nettó eignum dánarbúsins, samtals 485.664 krónum, en varnaraðili njóti arfsins að öðru leyti. Varnaraðili krefst einnig málskostnaðar úr hendi sóknaraðila samkvæmt fram lögðum málskostnaðarreikningi og að virðisaukaskattur leggist á mál- flutningsþóknun. Loks er þess krafist, að málskostnaður verði dæmdur varnaraðila sem gjafsóknarhafa, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál. 1142 II. Málavextir. 10. júlí 1996 lést Elísabet Ragnheiður Lárusdóttir, síðast til heimilis að Hvannatúni á Blönduósi. Hún var ógift og barnlaus og átti enga skylduerf- ingja. Hin látna átti tvær systur og einn bróður. Bróðir arfleifanda og önnur systir létust á undan henni án afkomenda. Sigríður, systir arfleifanda, lést 6. október 1996 og lét eftir sig eina dóttur, Guðrúnu Runólfsdóttur, sem hefur fengið leyfi sýslumannsins í Kópavogi til einkaskipta á dánarbúi móður sinnar. Með úrskurði dómsins frá 20. september 1996 var dánarbú Elísabetar Ragnheiðar Lárusdóttur að kröfu sýslumannsins á Blönduósi tekið til opin- berra skipta. Var Brynjar Níelsson hdl. skipaður skiptastjóri. Með bréfi, dagsettu 19. mars 1997, vísaði hann ágreiningi um skiptin til dómsins. Í bréf- inu kemur fram, að sóknaraðili hafi lýst kröfu í búið á grundvelli erfða- skrár, en af hálfu lögerfingja hafi þeirri kröfu verið andmælt. Að loknum kröfulýsingarfresti hafi á skiptafundi verið lögð fram skrá yfir lýstar kröfur. Í skránni hafi komið fram, að kröfu sóknaraðila hafi verið hafnað, enda hafi engin gögn stutt kröfuna. Á skiptafundi 19. mars hafi síðan legið fyrir, að ágreiningur milli aðila yrði ekki jafnaður, og því sé úrlausnar héraðs- dóms nú krafist. Við skiptin kom í ljós, að arfleifandi átti verulega peninga- inneign hjá Kaupfélagi Eyfirðinga. Inneign þessi hafði vaxið verulega á síð- ustu árum, úr rúmum 300.000 krónum í árslok 1982 í rúmar 14.000.000 króna samkvæmt skattframtali vegna ársins 1996, gerðu af skiptastjóra. Skiptastjóri afhenti Blönduósbæ fasteignina Hvannatún til niðurrifs, þar sem hún var talin einskis virði. Erfðaskrá sú, sem hin látna lét eftir sig, er í þremur greinum. Í þriðju grein sagði, að skiptaráðandinn í Húnavatnssýslu ætti að sjá um skiptin á dánarbúi hennar. Í 1. gr. erfðaskrárinnar eru fyrirmæli um, hvernig skuli staðið að frágangi á leiði arfláta, auk ákvæðis um greiðslu á venjulegum út- fararkostnaði. Í 2. gr. er hið umdeilda ákvæði, sem hljóðar svo: „Kattavina- félagið, Akureyri, skal erfa allar eigur mínar óskiptar að frádregnu því, sem fram kemur í 1. grein, og skal arfurinn vera í minningu Sigurlaugar Lárus- dóttur, systur minnar, og allra kattanna okkar systra. Ef Kattavinafélagið, Akureyri, verður lagt niður, skal Kattavinafélag Reykjavíkur njóta arfsins með sama hætti.“ Nokkur vitni komu fyrir dóminn, og þykir rétt að rekja framburð þeirra í aðalatriðum. Vitnið Jón Ísberg, fyrrverandi sýslumaður í Húnavatnssýslu, kveðst muna vel eftir frágangi erfðaskrárinnar. Hafi Eggert Guðmundsson komið 1143 til sín og óskað eftir leiðbeiningum við frágang erfðaskrárinnar. Síðar hafi Elísabet komið sjálf með erfðaskrána á sýsluskrifstofuna. Vitnið staðfestir, að Elísabet hafi verið með fullu ráði í það sinn og eins og hún átti að sér. Hafi hann bent henni á, að sér þætti óeðlilegt að láta arf renna til katta, en hún staðið föst á því. Vitnið segist hafa þekkt Elísabetu eins og aðra íbúa á staðnum, löngu áð- ur en erfðaskráin var gerð. Segir vitnið, að henni mætti lýsa sem gamalli piparmey, sem ekki var alltaf í góðu skapi. Hann kveður hana ekki hafa verið eins og fólk er flest, t. d. hafi hún ekki keypt nein matföng á Blöndu- ósi, heldur einungis fengið sendan mat frá Kaupfélagi Eyfirðinga á Akur- eyri. Vitnið kveðst ekki vita, hvort hún var með ranghugmyndir, en henni hafi hætt til að taka djúpt í árinni, ef henni mislíkaði eitthvað, og alla tíð verið á móti þeim, sem stjórnuðu. Hún hafi oft komið til sín og hann þá leyft henni að masa út um sínar skoðanir. Vitnið kveðst ekki halda, að henni hafi fundist hún ofsótt, hún hafi ekki kvartað undan því. Vitnið segist hafa sagt um hana eins og marga aðra, að hún hafi verið létt-,klikkuð“, en hvort hún hafi átt við geðræn vandamál að stríða, kveðst hann ekki vita, enda sé það allt annar hlutur. Hins vegar kveðst vitnið fullvisst um, að hún hafi verið fær um að tjá vilja sinn. Vitnið kveður engan vafa hafa leikið á því, að Elísabet hafi vitað, hvað hún var að gera, þegar hún kom með erfðaskrána. Aðspurður segist hann hafa tekið það sem gefinn hlut, að Kattavinafélag Akureyrar væri til og ætti að fá arfinn, en hann hafi ekki kannað það sjálfur. Segir vitnið þau hafa rætt saman, eins og Kattavinafélagið á Akureyri væri til, en hann sagt henni, að sér þætti vitleysa að láta kattavinafélag fá arf. Raunar hafi hann talið, að ekki væri um neinn arf að ræða. Vitnið segist ekki geta sagt til um, hvort hún hafði Kattavinafélag Íslands í huga, en hann hafi bent henni á, hvert arfurinn færi, ef hún gerði ekki erfðaskrá. Raunar kveðst hann hafa dregið úr henni, en jafnframt vitað, að fortölur sínar hefðu engan tilgang. Hann kveðst hafa vitað, að Elísabet hafði yndi af köttum. Vitnið kveðst hafa haft þann hátt á við staðfestingu erfðaskráa, að hann hafi fært þær inn í notarialbók. Vottar hafi vottað samtímis og hann gert þeim grein fyrir því, að þeir væru að votta, að þetta hefði farið fram. Vitnið segir notarialvottorðið hafa verið staðlað, hann hafi alltaf notað slík vott- orð, og með orðinu „allsgáð“ sé átt við, að viðkomandi hafi ekki verið und- ir áhrifum áfengis. Hann hafi lesið upp alla erfðaskrána og vottorðið fyrir arfleifanda, og síðan hafi vottarnir vottað. Aðspurður kveðst hann ekki geta ákveðið, hvort skynsamlegt var af Elísabetu að gera þennan gerning, en hins vegar hafi ekki komið til greina að óska eftir mati læknis á því, hvort hún hafi verið andlega heil eða ekki. 1144 Vitnið Eggert Egill Guðmundsson kveður arfleifanda hafa hringt til sín og beðið sig að koma þessu á blað. Hann hafi farið til hennar og skrifað skjalið upp eftir henni og látið vélrita það. Seinna hafi hann farið með Elísabetu til þess að láta færa erfðaskrána í notarialbók. Vitnið kveður Elísabetu hafa haft frumkvæði að gerð erfðaskrárinnar. Vitnið kveðst ekki hafa verið í vafa um, að arfleifandi hafi vitað, hvað hún var að gera, þrátt fyrir það að hún hafi verið ákaflega sérstök og viljasterk, Elísabet hafi ekki verið neitt flón og vissi, hvað hún vildi, þó að hún væri ekki skapstillt. Vitn- ið kveðst hafa talið fram fyrir hana til skatts frá því um 1980, og þegar að því kom ár hvert, hafi hún haft skjölin tilbúin og hann tekið þau og farið með þau. Hann segist ekki hafa neina skýringu á því, hvers vegna innstæðu hennar hjá Kaupfélagi Eyfirðinga var ekki getið í skattframtölum hennar, en sér hafi ekki verið greint frá henni. Vitnið kveðst ekki heldur geta gefið skýringu á því, hvers vegna hún arfleiddi félög, sem ekki voru til. Vitnið kveðst ekki muna eftir neinum umræðum um þetta mál, þó að arfleiðslan hafi komið sér á óvart. Vitnið telur þó, að vilji Elísabetar hafi staðið til þess, að kettir fengju arfinn. Vitnið Kristín Ingibjörg Lárusdóttir kveðst hafa kynnst Elísabetu, er þær unnu saman á sláturhúsinu á Blönduósi í þrjú haust upp úr 1970. Eftir það hafi þær haft mikið samband, og þess vegna hafi hún þekkt hana vel á þeim tíma, sem erfðaskráin var gerð. Þær hafi hringt hvor í aðra, og einnig hafi faðir sinn haft gaman af að fá Elísabetu í heimsókn. Vitnið segir Elísabetu hafa verið greinda, en skapstygga, en fullkomlega meðvitaða um það, sem hún gerði í fjármálum. En þær hafi ekki rætt ákvæði erfðaskrárinnar og hún ekki vitað, hvað átti að gera við arfinn. Elísabet hafi verið sérstök mann- eskja, skapstór og talað illa um fólk. Hún segir Elísabetu hafa sagt, að kis- urnar ættu að fá það, sem hún léti eftir sig, ef eitthvað væri. Aðspurt kveðst vitnið ekki vita til þess, að Elísabet hafi farið til læknis vegna geðsjúkdóma, en hún hafi verið mjög beisk og ýtt fólki frá sér. Vitnið Katrín Sigríður Guðmundsdóttir segist hafa þekkt Elísabetu, frá því að hún man eftir sér, enda hafi hún verið uppeldissystir föður hennar. Vitnið kveðst ekki hafa vitað um erfðaskrána, fyrr en hún kom í ljós. Vitn- ið segist alltaf hafa verið í sambandi við Elísabetu og hringt í hana einu sinni til tvisvar í mánuði. Vitnið segir, að Elísabet hafi ekki verið allra og hrint fólki frekar frá sér, og stundum hafi sér fundist eins og Elísabet væri ekki heil á geðsmunum. Hún hafi oft verið æst og alltaf kennt öðrum um, ef eitthvað kom fyrir hana. Vitnið metur það svo, að Elísabet hafi ekki vitað, hvað hún gerði í fjármálum, og efast um, að hún hafi getað lesið úr þeim tölum, sem henni áttu að hafa borist á yfirlitum, þrátt fyrir það að hún hafi 1145 verið læs og sæmilega greind. Elísabet hafi alltaf talað um, að hún ætti ekki neitt og alltaf væri verið að rýja sig inn að skinninu, þegar henni bárust ein- hverjir reikningar. Aðspurt kveðst vitnið ekki vita, hvað vakti fyrir Elísa- betu með erfðaskránni, hún hafi aldrei talað við sig um nein kattavinafélög. Vitnið, sem býr á Akureyri, kveðst ekki vita til þess, að kattavinafélag hafi verið til þar. Að sögn vitnisins leitaði Elísabet ekki til læknis vegna geð- veiki, og raunar hafi hún hatað héraðssjúkrahúsið á Blönduósi, en af hverju, kveðst hún ekki vita. Um dvöl sína þar hafi Elísabet haft ill orð, — sem dæmi: „að hún færi aldrei á þetta hæli, því að enginn lifði meira en sjö daga þar“. Vitnið kveðst ekki muna, hvenær Elísabet átti síðast kött, en það hafi ekki verið eftir 1984. Vitnið segir Elísabetu hafa þekkt vel til á Akureyri, og að sínu mati hafi allt verið gott þar, en ómögulegt á Blöndu- ósi. Þessu til staðfestingar megi benda á, að hún fékk allan mat sendan frá KEA á Akureyri. Vitnið Guðrún Pálsdóttir kveðst hafa kynnst arfláta, fyrst þegar hún var fimmtán ára, en hún hafi þá átt heima í næsta húsi við hana. Torfhildur, tengdamóðir sín, hafi umgengist Elísabetu nokkuð og þær hist oft. Sjálfri hafi sér ekki verið mikið um hana gefið; hún hafi verið ákaflega neikvæð og talað mjög illa um fólk, ekki getað unnið með neinum og orðið að vera sér og alltaf verið mjög erfið. Helsta umræðuefni tengdamóður sinnar og Elísabetar hafi verið kettir þeirra. Á þessum tíma kveðst hún hafa farið í einhverjar sendiferðir á veg- um tengdamóður sinnar fyrir Elísabetu. Vitnið kveður Elísabetu hafa átt erfitt, þegar hún missti kött sinn, og hafi hún kennt tengdamóður vitnisins, með samvinnu við æðri máttarvöld, um dauða kattarins. Vitnið kveðst af þeirri ástæðu hafa farið til Elísabetar og sett hnefa í borð og gert henni að biðja tengdamóður sína afsökunar. Það hafi hún gert, og eftir þetta hafi Elísabet raunar treyst sér betur. Þegar þetta gerðist, hafi Torfhildur verið búin að vera án kattar nokkurn tíma. Vitnið segir kattarmissi Elísabetar hafa haft djúpstæð áhrif á hana og engan kött getað komið í stað þess síð- asta, sem hún missti. Vitnið segist ekki treysta sér til að segja til um, hvort Elísabet ruglaðist við þetta eða hvort sorg hennar var svo mikil, en sér hafi fundist hún sýna af sér slíka skapgerð, að hún gæti verið geðklofi, og kveðst myndu hafa gert eitthvað í málinu, ef hún hefði verið henni nákomin, en ekki óviðkomandi kona. Aðspurð telur hún, að hún hefði ekki getað vott- að, hvort Elísabet væri andlega heil eða ekki, þegar erfðaskráin var gerð, en hvort hún hefði verið geðklofi eða andlega veik eða ekki, verði læknir að ákveða. Vitnið kveðst ekki hafa vitað neitt um peningamál Elísabetar, en hún 1146 alltaf talað þannig, að hún ætti ekki neitt. Þær hafi aldrei rætt saman um erfðaskrá, en Elísabet sagst vera búin að ganga frá öllu, þegar þær ræddu jarðarför hennar. Hún kveðst sem starfsmaður í Búnaðarbankanum hafa tekið út peninga Elísabetar og farið með þá til hennar og látið hana kvitta fyrir. Þegar hún hafi sagt henni, að þetta væri ekki gott fyrirkomulag, hafi Elísabet sagt, að hún léti alltaf bílstjórann á KEA-bílnum fá peningana og þeir geymi þá fyrir sig. Vitnið Gestur Þórarinsson kveðst hafa þekkt Elísabetu, frá því að hún settist að á Blönduósi. Síðar, um 1977, hafi hann haft meiri afskipti af henni sem veitustjóri og verkstjóri hjá Blönduósbæ, en bæjarstarfsmenn hafi rétt henni hjálparhönd sem einstæðingi. Eftir að hitaveita var lögð, hefðu þeir reynt að hjálpa henni vegna músagangs, gefið henni músafælu og reynt að þétta húsið; sama megi segja um starfsmenn Trésmiðjunnar Stíganda og enginn gert henni reikning fyrir. Vitnið kveður Elísabetu stundum hafa ver- ið eins og tvær manneskjur og mjög erfitt að átta sig á, hvernig nálgast mátti hana, en segist aðspurt ekki geta dæmt um, hvort hún var andlega vanheil, en mjög hafi verið misjafnt, hvernig hún var í skapi, þegar hann hitti hana. Sem dæmi mætti nefna þann atburð, þegar tengja átti hitaveitu til hennar, að aðveituæð hafi bilað og húsi Elísabetar verið sleppt úr að sinni. Hafi þá Elísabet hringt til sín og farið mjög illum orðum um sig, konu sína og börn, þau mættu detta niður dauð og vera skorin. Vitnið kveðst þá hafa farið til hennar mjög reiður og lamið í borðið. Við þetta hafi Elísabet skipt skapi, hlaupið á eftir sér og grátandi beðið sig um að hjálpa sér. Af þessum sökum kveðst vitnið telja, að Elísabet hafi haft í sér tvær manneskj- ur. Raunar kveðst hann ekki vita, hvort hún meinti eitthvað með þessu, en hin síðari ár hafi verið mun auðveldara að umgangast hana. Vitnið segir Elísabetu hafa fylgst vel með bæjarmálum, en sumir hafi verið tilbúnir and- stæðingar hennar, t. d. sjúkrahúsið, sem hún hafi hatað. Vitnið treystir sér ekki til að svara því, hvort hann hefði getað vottað sem erfðaskrárvottur, að hún væri nægilega vel heil andlega til að gera erfðaskrá, en segist alltaf hafa litið á hana sem gamla konu, einstæðing, er þurfti á hjálp að halda, og því hafi hún ekki greitt fyrir hitaveitu, fasteignagjöld eða verið gerðir reikn- ingar vegna þess, sem unnið var fyrir hana. Vitnið Sigursteinn Guðmundsson læknir kveðst hafa starfað sem læknir á Blönduósi með nokkrum hléum frá 1959. Hann kveðst hafa kynnt sér þau gögn, sem til eru um Elísabetu á sjúkrahúsinu. Þar komi fram, að hún sé ör- yrki og hafi verið það alllengi, einkum vegna meltingarsjúkdóms og ristil- sjúkdóms, en einnig komi fram, að hún sé taugaveikluð, án þess að nánar sé greint frá því, í hverju sú veiklun var fólgin. Að hans mati felst í þessu, að 1147 hún hafi ekki verið í almennu andlegu jafnvægi. Vitnið kveður hana hafa verið ákaflega sérlynda, án þess að hann hafi kynnst henni náið, en hann hafi þó vitað, að hún hafði eitthvað á móti sjúkrahúsinu og kom þangað ekki nema til neydd. Vitnið segir Elísabetu ekki hafa átt marga vini, enda hafi hún haft eitthvað út á flesta að setja. Í sínum huga hafi hún verið hald- in þeim sjúkdómi, sem á íslensku er kallaður geðklofi; öll framkoma hennar hafi verið í þá átt, án þess að það hafi verið staðfest af sérfræðingi. Vitnið kveðst vita til þess, að hún átti til að hafa fólk fyrir rangri sök; þannig sak- aði hún Torfhildi Þorsteinsdóttur um að hafa drepið kött hennar, sem ekki var rétt. Vitnið segir, að Guðrún Pálsdóttir, sem hafi umgengist Elísabetu allmikið, hafi hringt til sín nokkrum sinnum, vegna þess að gamla konan svaraði ekki, þó að barið væri hjá henni. Hún hafi þá læst að sér, og við hafi legið, að brjótast þyrfti inn til hennar. Vitnið kveður erfitt að svara því, hvort Elísabet hafi verið fær um að gera erfðaskrá á sínum tíma; hugsun hennar hafi verið öðruvísi en flestra ann- arra, en hún hafi farið eftir sinni samvisku. Vitnið telur, að best hefði verið, að hún hefði farið til geðlæknis, áður en vottorð um arfleiðsluhæfi hennar var gefið út, en hann hafi jafnframt vitað, að hún myndi ófáanleg til þess. Hann segir hins vegar, að hann hefði ekki vottað erfðaskrá hennar, ef til sín hefði verið leitað á sínum tíma. Vitnið telur ástand Elísabetar hafa getað haft áhrif á ákvörðun hennar um arfleiðsluna, en hún hefði miðað við efna- hag átt að geta séð um sig sjálf, og því megi segja, að hún hafi ekki verið eins og fólk er flest. Hann telur víst, að geðræn vandamál hennar hafi haft mótandi áhrif á ákvörðun hennar. Vitnið telur Elísabetu hafa verið í frekar lokuðum heimi. Hún hafi tekið nærri sér, þegar köttur hennar drapst, og sennilega hafi það fléttast inn í sálarlíf hennar, og kannski þess vegna hafi hún talið peningum sínum best varið í þetta. TIl. Málsástæður og lagarök sóknaraðila. Sóknaraðili heldur því fram, að enginn vafi leiki á því, að hann skuli taka allan arf samkvæmt ákvæðum 2. gr. nefndrar erfðaskrár. Ljóst sé, að vilji arfleifanda hafi staðið til þess, að hann nyti arfsins. Ónákvæmni við frágang erfðaskrárinnar eigi ekki að koma í veg fyrir, að vilji arfleifanda nái fram að ganga. Til þess er vísað, að óumdeilt sé, að ekki hafi verið til félag kattavina á Akureyri, þegar erfðaskráin var gerð, og Kattavinafélag Reykjavíkur hafi ekki heldur verið til, raunar hafi þessi félög aldrei verið til. Fyrir liggi, að Elísabet safnaði 3.000 krónum og gaf til styrktar Kattavinafélagi Íslands á 1148 fyrsta starfsári þess 1976, og einnig sendi hún peninga frá öðrum íbúum á Blönduósi. Af þessu má ljóst vera, að hún hafi frá upphafi verið einn af helstu velunnurum félagsins. Sóknaraðili telur líklegt, að hin ónákvæma skilgreining á arfþegum í 2. gr. erfðaskrárinnar stafi af því, að nafn sóknaraðila hafi almennt verið stytt í „Kattavinafélagið“ í stað Kattavinafélag Íslands, og nægi í því sambandi að benda á skýrslu stjórnar félagsins frá 1976. Af hálfu sóknaraðila er því haldið fram, að arfláti hafi staðið í þeirri villu, að til væri félag kattavina á Akureyri, og hafi hún vegna gamalla tengsla við staðinn viljað, að arfurinn færi þangað. Hins vegar sé augljóst, að tilgreining á Kattavinafélagi Reykja- víkur eigi beint við um sóknaraðila. Sóknaraðili sé eina starfandi kattavina- félag landsins, en starfsemi þess hafi þó tengst Reykjavík og nágrenni. Arf- láti hafi því annaðhvort talið, að félagið héti þessu nafni, eða að misritun hefur orðið við frágang erfðaskrárinnar. Við aðstæður sem þessar beri, sbr. 2. mgr. 37. gr. erfðalaga nr. 8/1962, að framkvæma erfðaskrána í samræmi við það, sem vakti fyrir arfleifanda. Af þessum sökum skuli sóknaraðili taka allan arf að teknu tilliti til ákvæða 1. gr. erfðaskrárinnar. Sóknaraðili mótmælir eindregið, að erfðaskráin sé ekki gild að formi til, og er því haldið fram, að arfleifandi hafi verið bær um að gera erfðaskrána. Erfðaskráin hafi verið gerð fyrir notario publico, sem þá var Jón Ísberg, sýslumaður í Húnavatnssýslu, og færð í notarialbók embættisins með form- legum og lögboðnum hætti 10. september 1982 í samræmi við ákvæði 43., sbr. 42. gr. erfðalaga nr. 8/1962. Með þessu hafi notarius publicus staðfest, að öllum hæfisskilyrðum arfleifanda hafi verið fullnægt. Vottorð sem þetta teljist rétt, nema varnaraðila takist með ótvíræðum hætti að sýna fram á annað, sbr. 46. gr. nefndra erfðalaga, sbr. 71. gr. laga um meðferð einka- mála nr. 91/1991. Ekkert bendi heldur til, að arfleifandi hafi ekki verið full- komlega heil heilsu andlega, þegar hún gekk frá erfðaskránni, og gert sér ljósa grein fyrir eðli gerningsins. Ráðstöfunin hafi verið eðlileg og skynsam- leg af hennar hálfu miðað við það, sem henni þótti mikilvægt og skipta máli í lífinu. Hún hafi haft yndi af köttum og sýnt það í verki, m. a. með því að leggja fram peninga til sóknaraðila. Vilji arfleifanda sé skýr: Arfurinn hafi átt að ganga til kattavinafélags, sem er í Reykjavík, að því gefnu, að ekkert slíkt félag sé starfandi á Akureyri. Byggja verði á þeirri grundvallarreglu í íslenskum og alþjóðlegum erfðarétti, að staðreyna skuli, hver hinsti arf- leiðsluvilji arfleifanda hafi verið. Um lagarök vísar sóknaraðili til 2. mgr. 37. gr., 43. gr., sbr. 42. gr., og 46. gr. erfðalaga nr. 8/1962, jafnframt til 71. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Um málskostnað vísar hann til XXI. kafla nefndra einkamálalaga. 1149 Málsástæður og lagarök varnaraðila. Varnaraðili heldur því fram, að arfleifandi hafi haft ranghugmyndir um menn og málefni og afbrigðilegt ástand hennar verið slíkt, að hún hafi verið andlega vanheil, þegar hún gerði erfðaskrána. Ástand hennar hafi verið sérstaklega slæmt, eftir að hún missti síðasta kött sinn, en dauða hans hafi hún tekið sér mjög nærri. Varnaraðili reisir kröfur sínar einnig á því, að erfðaskráin sé ógild bæði að efni og formi, og er þess krafist, að ekkert tillit verði tekið til hennar við úthlutun arfs úr búinu. Þannig fullnægi notarialvottorðið ekki skilyrði 43. gr., sbr. 42. gr., og 2. mgr. 34. gr. erfðalaga nr. 8/1962. Í vottorðinu sé ekki tekin bein afstaða til hæfis arfleifanda, eins og ástæða var til. Þá er þess ekki getið, að arfleifandi hafi hvatt arfleiðsluvottana eða notarii til að votta arfleiðslu sína. Í vottorðinu komi fram, að erfðaskráin hafi verið undirrituð í viðurvist notarii, en þess ekki getið, hvort vottarnir hafi verið viðstaddir eða að þeim hafi verið kunnugt um, að þeir voru að vottfesta erfðaskrá. Þá sé þess ekki getið nákvæmlega, hvenær vottunin fór fram. Einnig skorti hina mikilvægu ófrávíkjanlegu yfirlýsingu, að arfleifandi hafi verið svo heill heilsu andlega, að hún hafi verið hæf til að gera erfðaskrána á skynsam- legan hátt, en um það þarf notarius að vera sannfærður og það að koma skýrt fram. Arfleiðsluvottorðið sé ekki fortakslaust, hvað þetta varðar, eins og vera ber. Orðalag þess sé óvenjulegt og ekki í samræmi við góða venju. Í því sé fyrirvari, hvað varðar hæfi arfleifanda, sbr. orðalagið „að því er best verður séð“, en það bendi til þess, að vafi hafi leikið á um arfleiðsluhæfið, sem notario hafi raunar verið kunnugt um, og gæti haft áhrif við mat á gildi erfðaskrárinnar, sbr. 2. mgr. 42. gr. erfðalaga. Varnaraðili heldur því fram, að svo mikill vafi hafi leikið á um hæfi arfleifanda, að nauðsynlegt hafi ver- ið að leita til læknis eða afla vottorðs sérfræðings vegna hugsanlegrar geð- veiki, andlegs vanþroska eða annarrar skammvinnrar truflunar. Persónu- leiki arfleifanda hafi verið með þeim hætti, að notarius hafi ekki verið fær um að meta arfleifanda líkamlega og andlega hæfan til að gera erfðaskrána á skynsamlegan hátt, er hún undirritaði hana. Þá sé þess ekki getið í arf- leiðsluvottorði, að arfleifandi hafi undirritað skrána án allra þvingana eða utanaðkomandi áhrifavalda, af fúsum og frjálsum vilja og að erfðaskráin hafi að geyma hinsta vilja hennar. Notarius virðist ekki hafa lesið skrána fyrir arfleifanda eða gengið úr skugga um, að hún væri viss um tilvist nefndra arfþega, tilgang þeirra eða markmið og rétta tilgreiningu. Þá sé ekki til eintak af erfðaskránni, undirritað af arfleifanda með árituðu notarialvottorði. Af þessum sökum heldur varnaraðili því fram, að notarial- vottorðið hafi ekki sönnunargildi, sbr. 1. mgr. 46. gr. erfðalaga, og því beri 1150 að dæma erfðaskrána ógilda eða óvirka. Sóknaraðili, sem reisir rétt sinn á erfðaskránni, verði að bera sönnunarbyrðina fyrir því, sem ófullnægjandi er. Sóknaraðili verði því að færa sönnur á, að annmarkar þeir, sem notarial- vottorð á að sanna, að ekki sé um að ræða, komi ekki til greina. Verði ekki á þetta fallist, heldur varnaraðili því fram, að hann hafi sann- að, að andleg heilsa arfláta hafi verið með þeim hætti, að hún hafi ekki get- að gert erfðaskrá með skynsamlegum hætti eða a.m.k. gert nægilega sennilegt, að svo hafi verið. Erfðaskráin tiltaki ekki, hvernig fjármununum skuli varið, en einungis kveðið svo á, að stofnaður skuli sjóður til minningar um systur arfláta og allra kattanna þeirra. Af þessu verði ráðið, að arfleifandi hafi ekki komist að yfirvegaðri sjálfstæðri niðurstöðu um, hvernig fjármununum skyldi var- ið. Því sé ljóst, að arfleifandi hafi ekki á rökbundinn hátt vegið eða metið ráðstöfunarkosti sína þannig, að leiddi til skynsamlegrar niðurstöðu um skýrt markmið með arfleiðslunni. Efni erfðaskrárinnar sé óskynsamlegt og óeðlilegt miðað við allar aðstæður, og andlegir hagir arfleifanda hafi ráðið niðurstöðunni. Efnislega sé erfðaskráin tortryggileg og víki gersamlega frá því, sem vænta mátti, og bendi það enn frekar til sjúkleika arfleifanda. Varnaraðili heldur því fram, að arfleifanda hafi ekki verið ljóst, hversu miklar eignir hennar voru eða kynnu að verða við andlát hennar. Ekkert hafi komið fram utan erfðaskrárinnar, sem bendi til, að arfláti hafi viljað ráðstafa svo miklum fjármunum til sóknaraðila. Í því sambandi er einkum vísað í tilgreiningu hennar á kattavinafélögunum í erfðaskránni, en hvorugt þeirra hefur verið til. Virðist því augljóst, að arfleifandi þekkti ekki til til- gangs og markmiða þessara félaga, hvað þá til sóknaraðila, sem ekki er get- ið í erfðaskránni. Liggur því ekki fyrir, hver arfleiðsluviljinn var, og for- sendur fyrir arfleiðslunni annaðhvort brostið eða reynst rangar. Varnaraðili heldur því einnig fram, að vegna óskýrleika erfðaskrárinnar verði að meta hana ógilda. Í erfðaskránni séu einungis tilgreind tvö stað- bundin félög kattavina. Með þessari tilgreiningu sé um tæmandi talningu að ræða, og geti önnur félög ekki komið í stað þeirra. Ekki verði fullyrt neitt um vilja arfleifanda, hvað önnur félög varðar. Gildandi reglur um skýringar eða fyllingar á erfðaskrám leiða ekki til þess, að sóknaraðili komi í stað þeirra félaga, sem þar eru nefnd. Hafi verið um misritun að ræða, verði ekkert fullyrt, hvað átti að koma í staðinn, og verði því að horfa fram hjá erfðaskránni. Til að meta hana gilda hefði orðið að tilgreina eitthvert ann- að félag sem arfþega, ef þeirra, sem getið er, nyti ekki við. Sem dæmi megi nefna, að félag kattavina hefur aldrei verið til á Blönduósi fremur en á Akureyri. Gera má ráð fyrir því sem vísu, að arfleifandi vildi ekki láta arf- 1151 inn renna til félags á Blönduósi eða annars staðar á landinu utan Akureyrar og Reykjavíkur. Af þessum sökum hefðu kattavinafélög kennd við ein- hvern kaupstað, eitt eða fleiri, ekki getað komið til greina sem arfþegar samkvæmt erfðaskránni, ef þau hefðu verið til, og hið sama eigi við um sóknaraðila. Af hálfu varnaraðila er því einnig haldið fram, að arfleiðsluákvarðanir manna eigi sér aðdraganda og sálrænt baksvið, t. d. til hugmynda arfleif- anda um hlutverk og starfsemi stofnana og félaga og einnig til efnahags hans sjálfs. Í þessu tilviki sé að finna brotalöm, sem samkvæmt ákvæðum 38. gr. erfðalaga leiði til þess, að meta beri arfleiðsluna ógilda, enda séu or- sakatengsl milli ranghugmynda arfleifanda og arfleiðslunnar. Forsendur arfleifanda hafi reynst rangar eða brostið í veigamiklum atriðum, þegar virt er það, sem vitað er um viðhorf hennar, skoðanir, sérkenni og persónuleika og virðingu hennar fyrir lífi og velferð katta. Varnaraðili bendir einnig á, að mikið hafi breyst í starfsemi sóknaraðila, frá því að erfðaskráin var gerð. Á þeim tíma hafi allt starf verið unnið í sjálfboðavinnu og heimili formanns og stofnanda félagsins verið starfsstöð þess. Árið 1983 var hins vegar ráðist í byggingu húss í Reykjavík, sem nefnt hefur verið Kattholt. Með þessu hefur félagið færst miklu meira í fang en arfleifandi hefur ætlað eða séð fyrir, er hún gerði erfðaskrána. Í húsinu er að finna aðstöðu til móttöku og geymslu katta, en einnig tvær íbúðir fyrir starfsmenn, sem arfleifandi gat ekki búist við, að félagið myndi kosta og um leið koma félaginu í verulegan fjárhagsvanda. Kattholt hafi verið opnað ár- ið 1991, og bera veðbækur með sér verulega skuldabyrði vegna byggingar- innar. Í afmælisriti félagsins frá árinu 1996 kemur einnig fram, að rekstur þess hafi verið fjárhagslega erfiður. Nú sé svo komið, að félagið vanti 600.000 krónur ár hvert til að halda starfseminni gangandi. Arfleifandi hafi ekki getað séð þessa þróun fyrir, og þar með séu forsendur fyrir arfleiðsl- unni brostnar, enda hafi arfleifandi, þegar erfðaskráin var gerð fyrir fimm- tán árum, verið að styðja við starf sjálfboðaliða, sem unnu að markmiðum félagsins samkvæmt samþykktum þess, en nú sé starfsemin langt umfram þann tilgang. Einnig beri að horfa til tilgangs félagsins, eins og hann kemur fram í 2. gr., sbr. 2. mgr. 11. gr., samþykkta þess, og hins vegar til þess, sem í raun er framkvæmt. Í ársskýrslu félagsins árið 1976 kemur fram, að félagið stóð að aflífun jafnmargra katta og því tókst að koma til skila til réttra eig- enda eða á ný heimili. Einnig er í skýrslunni tekið fram, að „Ásmundur Reykdal hafi lógað 670 köttum“. Varnaraðili telur það ekki samrýmast hug- myndum arfleifanda um starfsemi félagsins að aflífa ketti í stórum stíl, og þar með hafi forsendur fyrir arfleiðslunni brostið. Í orðinu kattavinur felist, 1152 að ætlunin sé að vernda ketti, veita þeim húsaskjól og gott atlæti. Arfleif- andi hefði aldrei viljað, að fjármunir hennar væru notaðir til að aflífa ketti, enda hafi helsta ástæða erfðaskrárinnar verið, að köttur arfleifanda var að hennar áliti drepinn af mannavöldum. Þessi villa arfleifanda valdi ógildi erfðaskrárinnar. Varnaraðili reisir kröfur sínar enn fremur á því, að sóknaraðili sé ekki fé- lag, sem vinni að mannúðar-, líknar-, menningar- eða félagsmálum. Um sé að ræða félag kattaeigenda, sem starfi í þeirra þágu og hafi með höndum umfangsmikinn rekstur. Sóknaraðili verði því að greiða erfðafjárskatt af hugsanlegum arfi. Samkvæmt almennum viðhorfum við skýringu erfða- skráa gildi sú venjuhelgaða regla, að arfleifandi vilji síst af öllu, að fjármun- ir hans renni til ríkissjóðs að miklu leyti, en sú yrði raunin, ef sóknaraðili fengi arfinn. Þá komi fram í ársreikningum sóknaraðila fyrir árið 1996, að ekki hafi verið tekið tillit til skuldar við formann sóknaraðila, að fjárhæð 1.400.000 krónur, vegna vinnuframlags hennar á fyrri árum. Af þessum sök- um heldur varnaraðili því fram, að sóknaraðili sé ekki áhugamannafélag og augljóst, að arfleifandi hefði ekki hagað arfleiðslunni í þágu sóknaraðila, hefði hann vitað eða vænst þess, að fjármunirnir rynnu til formanns fé- lagsins eða yrði ráðstafað með öðrum álíka hætti í persónulega þágu að- standenda sóknaraðila. Varnaraðili heldur því fram, að ógilda verði erfðaskrána, enda sé óger- legt að leiðrétta hana eða útskýra með öruggri vissu um, hvað raunverulega vakti fyrir arfleifanda um það mikilvæga atriði, hver skyldi vera arfþegi. Erfðaskráin sjálf bendi ekki til, að sóknaraðili hafi átt að taka arfinn, og því sé óheimilt að skýra hana leiðréttri skýringu í þá veru. Til vara heldur varnaraðili því fram, að hann skuli njóta arfs á grundvelli aukningarréttar. Samkvæmt skattframtölum arfleifanda frá 1982 til 1996 komi fram, að arfleifandi naut engra annarra tekna en lífeyris. Þá átti hún ekki aðrar eignir en fasteignina Hvannatún. Samkvæmt yfirlitum innláns- deildar Kaupfélags Eyfirðinga átti arfleifandi tvo reikninga þar árið 1982. Í ársbyrjun 1982 átti hún þar samtals 196.857,33 krónur, en í árslok 357.224,84 krónur, þar af innlegg 7. apríl 16.600 krónur og 28. október 20.000 krónur. Hinn 21. desember 1984 var stofnaður einn reikningur á nafni arfleifanda og innstæður hennar sameinaðar, og námu þær þá að meðtöldum vöxtum 927.044,92 krónum. Þegar heildarinneign arfleifanda er greidd skiptastjóra seint á árinu 1996, nemur hún alls 13.466.470 krónum. Þar af voru innlegg á reikningana eftir gerð erfðaskrárinnar 10. september 1982 samtals 5.691.700 krónur. Þegar erfðaskráin var gerð, var innstæðan 213.457 krónur. Sam- kvæmt þessu nam innstæðan við gerð erfðaskrárinnar 3,6% af þeirri fjár- 1153 hæð, sem lögð var inn eftir gerð hennar, en innleggin 96,4%. Þegar reikn- ingi arfleifanda var lokað og innstæðan greidd skiptastjóra, 13.466.470 krónur, voru vextir og verðbætur því samtals 7.561.313 krónur. Í sömu hlut- föllum og að framan verður innstæða við gerð erfðaskrárinnar með vöxtum og verðbótum samtals 485.664 krónur, og er þess krafist, að þessi fjárhæð verði arfshlutur sóknaraðila, en annar arfur renni til varnaraðila. Varnaraðili mótmælir sérstaklega nokkrum atriðum í greinargerð sóknar- aðila. Þar sé því haldið fram, að sóknaraðili sé eina starfandi félag katta- vina á Íslandi. Því er mótmælt sem ósönnuðu og óskýrðri þýðingu eða merkingu þess orðs. Annað félag sé nú starfandi og geti vel fallið undir þessa skilgreiningu, en það sé Kattaræktarfélag Íslands, öðru nafni Kynja- kettir. Ekki verði efast um, að félagar í því séu hliðhollir köttum og katta- vinir. Í greinargerðinni sé ranglega sagt, að lóð undir Kattholt hafi verið út- hlutað í september 1980. Það hafi samkvæmt ályktun borgarráðs verið gert 28. september 1982. Því er mótmælt, að arfleifandi hafi sýnt sóknaraðila sérstaka gjafmildi, hlýhug eða stuðning með eigin fjárframlögum eða annarra og þar með ver- ið einn af helstu velunnurum félagsins. Peningaupphæðir þær, sem sóknar- aðili vísar til í þessu sambandi, voru óverulegar miðað við margar aðrar gjafir, sem sóknaraðila bárust á sama tímabili. Þá er því mótmælt, að nafn sóknaraðila hafi á einhvern hátt tengst svo nafni Reykjavíkur, að mistök, mistúlkun, misskilningur, röng trú eða misrit- un valdi því, að í erfðaskránni standi Kattavinafélag Reykjavíkur í stað nafns sóknaraðila. Þeirri skýringu er hafnað, að misskilningurinn stafi af því, að nafn sóknaraðila hafi almennt verið stytt í Kattavinafélagið. Í erfða- skránni séu tilgreind tvö félög kattavina, og sú talning hennar sé tæmandi. Réttur og raunverulegur arfleiðsluvilji arfleifanda til að arfleiða sóknar- aðila sé ekki sannaður, en fyrir því beri sóknaraðili sönnunarbyrði að öllu leyti. Enn er því mótmælt, að notarius hafi vottað erfðaskrána með fullnægj- andi hætti samkvæmt fyrirmælum 43. gr., sbr. 42. gr., og 2. mgr. 34. gr. erfðalaga, og þeirri fullyrðingu sóknaraðila, að arfleifanda hafi ekki skort hæfi til arfleiðslunnar. Þá er því mótmælt, að vottorðið hafi sönnunargildi opinbers skjals. Loks er því mótmælt, að arfleiðslan teljist skynsamleg eða eðlileg með tilliti til lífsviðhorfa arfleifanda. Sóknaraðili hafi ekki heldur sýnt fram á, að arfleifandi hafi haft yndi af köttum og sýnt það í verki með því að leggja fram peninga til sóknaraðila. Því er harðlega mótmælt, að hinsti vilji arfleif- 37 Hæstaréttardómar ll 1154 anda hafi verið skýr og arfurinn átt að ganga til kattavinafélags í Reykjavík. Miklu heldur sé viljinn svo óskýr, að hann verði ekki sannreyndur með óyggjandi hætti. Um lagarök vísar varnaraðili til 2. mgr. 34. gr., 37. gr., 38. gr., 42. gr., 34. gr., 45. gr. og 46. gr. erfðalaga nr. 8/1962 og almennra lögskýringarviðhorfa um erfðaskrár. Kröfu um málskostnað reisir varnaraðili á 1. mgr. 130. gr., sbr. 3. mgr. 129. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. IV. Niðurstaða. Þar sem ekki liggja fyrir neinar læknisfræðilegar rannsóknir á andlegri heilsu arfleifanda, sem læknaráð gæti stuðst við, er það mat dómsins, að ekki sé ástæða til að fá umsögn ráðsins í þeim tilgangi að reyna að skera úr um arfleiðsluhæfi hennar. Í þessu sambandi vísast til framburðar Sigur- steins Guðmundssonar læknis, sem bar fyrir dóminum, að í skýrslum sjúkrahússins á Blönduósi kæmi fram, að Elísabet hefði verið taugaveikluð, en annað segi ekki um andlega heilsu hennar. Af hálfu varnaraðila er því haldið fram, að arfleifandi hafi sökum and- legra annmarka ekki verið fær um að ráðstafa eignum sínum með erfða- skrá. Af framburði vitna, sem að framan er rakinn, má sjá, að arfleifandi hefur verið sérstakur persónuleiki. Sveitungar hennar töldu hana fátækling, enda bentu lifnaðarhættir hennar til þess, — hún var skapstygg og talaði illa um flesta, og margt fleira í þessum dúr. Því má fullyrða, að hún var ekki eins og fólk er flest. Hins vegar hefur ekkert komið fram, sem bendir til, að hún hafi verið svo andlega vanheil, að hana hafi skort arfleiðsluhæfi af þeim sökum, en fyrir þessu verður varnaraðili að bera sönnunarbyrði. Fallast má á með varnaraðila, að vottun notarii við gerð erfðaskrárinnar hafi ekki verið úr garði gerð, eins og ætlast megi til af slíkum vottorðum. Fyrir dóminum bar Jón Ísberg, þáverandi sýslumaður, að hann hefði jafnan haft þann hátt á, ef óskað var staðfestingar á erfðaskrá, að hann hafi fært þær inn í notarialbókina. Af endurriti úr notarialbókinni má sjá, áður en erfðaskráin er færð þar inn, hvar og hvenær erfðaskráin var færð inn, og einnig, að það sé gert eftir beiðni Elísabetar Lárusdóttur, Hvannatúni, Blönduósi, en undirskrift hennar er á erfðaskránni. Fyrir aftan erfðaskrána kemur síðan arfleiðsluvottorðið. Þegar vottorðið og forskrift sú, sem að framan er rakin, eru skoðuð í heild svo og vætti Jóns Ísberg fyrir dóminum, er augljóst, að erfðaskrá þessi stafar fá Elísabetu og hefur að geyma hinsta vilja hennar og að hún var gerð án þvingana, sbr. orðin „að beiðni Elísa- betar Lárusdóttur“. Í þessu tilliti ber einnig að horfa til framburðar vitnis- 1155 ins Eggerts Guðmundssonar, sem kvað Elísabetu hafa lesið skrána fyrir sig, en hann síðan séð um að láta vélrita hana upp og síðan lesið skjalið fyrir hana. Með vísan til þess, sem að framan er rakið, verður skjalið talið gild erfðaskrá, þrátt fyrir það að ekki hafi verið gætt ströngustu formskilyrða um vottorð notarii. Í málinu er ekki um það deilt, að kattavinafélög þau, sem nefnd eru í 2. gr. erfðaskrárinnar, eru ekki til nú og hafa ekki verið til, svo að vitað sé. Sóknaraðili heldur því fram, að vilji arfleifanda hafi verið skýr og hann skuli teljast arfþegi í stað Kattavinafélags Reykjavíkur. Hér sem endranær verður að reyna að staðreyna vilja arfláta og skýra erfðaskrána eins og kostur er í samræmi við hann, sbr. 37. gr. erfðalaga. Í erfðaskránni er tæm- andi talning á arfþegum, og því reynir á, hvort sóknaraðili geti komið í stað Kattavinafélags Reykjavíkur, sem í erfðaskránni er haft til vara fyrir Katta- vinafélag Akureyrar. Vitnið Jón Ísberg kvaðst við innfærslu erfðaskrárinnar ekki hafa gengið úr skugga um, að hin tilgreindu félög væru til eða hvaða hugmyndir arfláti gerði sér um þau. Undir rekstri málsins hefur ekkert komið fram, sem varp- að geti ljósi á tilvist þessara ákvæða erfðaskrárinnar. Hér verður að skera úr, hvort arfláti hafi vitað um tilvist sóknaraðila eða hvort hún ætlaði sóknaraðila arfinn, ef Kattavinafélagið, Akureyri, yrði lagt niður. Sóknaraðili ber sönnunarbyrði fyrir því, að hann skuli koma í stað Kattavinafélags Reykjavíkur, og gera verður nokkuð ríkar kröfur til hans í því efni, þar sem hans er ekki getið í erfðaskránni. Sóknaraðili er eina félagið á Íslandi, sem kennir sig við kattavini. Þó er til félag kattaræktenda, sem ætla má, að beri hag katta fyrir brjósti, en þeir lýstu ekki kröfu í búið. Fallast má á með sóknaraðila, að algengt sé, að nafn hans sé stytt og sé átt við hann, þegar einungis er talað um „Kattavinafélag- ið“. Hins vegar er ekki að sjá, að það hafi verið kennt við Reykjavík. Þrátt fyrir það að fullyrða megi, að arfleifanda hafi verið umhugað um velferð katta og hún hafi sýnt það með gerð erfðaskrárinnar, verður ekki fullyrt, að sóknaraðili skuli taka arf samkvæmt ákvæðum 2. gr. erfðaskrárinnar ein- göngu á grundvelli nafnsins. Við skýringu á erfðaskránni verður að horfa til þess tíma, er hún var gerð. Á þeim árum var starfsemi sóknaraðila miklu minni að umfangi en nú og allt starf unnið í sjálfboðavinnu. Af gögnum málsins má þó sjá, að þá þegar var hafinn undirbúningur að byggingu hús- næðis fyrir félagið. Fyrir liggur, að arfláti sendi Kattavinafélagi Íslands pen- inga, á fyrsta starfsári þess 1976, þótt ekki væru þeir verulegir, og virðist því sem hún hafi vitað um tilvist þess félags. Engar gjafir gaf hún félaginu eftir þetta, þrátt fyrir það að það stæði í stórframkvæmdum og skorti fé til að halda áfram. 1156 Það er mat dómsins, að sóknaraðila hafi ekki tekist að sýna fram á, að skýra beri 2. gr. nefndrar erfðaskrár þannig, að hann skuli taka arf sam- kvæmt henni, og verður krafa hans því ekki tekin til greina. Með hliðsjón af málavöxtum þykir rétt, að málskostnaður á milli aðila falli niður, en allur gjafsóknarkostnaður varnaraðila, þar með talin þóknun lögmanns hans, Hlöðvers Kjartanssonar héraðsdómslögmanns, 500.000 krónur auk virðisaukaskatts, greiðist úr ríkissjóði. Halldór Halldórsson héraðsdómari kveður upp úrskurð þennan. Upp- kvaðning úrskurðarins hefur dregist vegna anna dómarans. Úrskurðarorð: Kröfu sóknaraðila, Kattavinafélags Íslands, um, að hann skuli taka allan arf samkvæmt ákvæðum 2. gr. erfðaskrár Elísabetar Lárusdótt- ur frá 10. september 1982, er hafnað og tekin til greina krafa varnar- aðila þess efnis, að 2. gr. erfðaskrárinnar skuli vera ógild við skipti á dánarbúi hennar. Málskostnaður milli aðila fellur niður, en allur gjafsóknarkostnað- ur varnaraðila, þar með talin þóknun lögmanns hans, Hlöðvers Kjart- anssonar héraðsdómslögmanns, 500.000 krónur auk virðisaukaskatts, greiðist úr ríkissjóði. 1157 Miðvikudaginn 25. mars 1998. Nr. 137/1998. — Esther Laxdal og Haukur Laxdal (Ásmundur S. Jóhannsson hdl.) segn Sveinberg Laxdal (Þorsteinn Hjaltason hdl.) Kærumál. Frávísunarúrskurður felldur úr gildi. Ómerking. Að- finnslur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðilar skutu málinu til Hæstaréttar með kæru 18. mars 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 24. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra 4. mars 1998, þar sem vísað var frá dómi gagnsök sóknaraðila í máli varnar- aðila á hendur þeim. Kæruheimild er í j-lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðilar krefjast þess, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi og varnaraðila gert að greiða sér kærumálskostnað. Varnaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdómara verði stað- festur og sóknaraðilar dæmdir til að greiða kærumálskostnað. I. Með dómi Hæstaréttar 9. október 1997 var felldur úr gildi fyrri úrskurður héraðsdómara um frávísun sömu gagnsakar sóknaraðila og um ræðir í þessu máli. Í forsendum dómsins var rakið, að málið hefði verið tekið fyrir á dómþingi 12. september 1997 til munnlegs flutnings um kröfu, sem varnaraðili hafði gert um frávísun gagn- sakarinnar. Hafi þá ekki verið sótt þing af hálfu sóknaraðila. Hér- aðsdómari hafi látið lögmann varnaraðila flytja málið um frávís- unarkröfu sína, sem hafi svo verið tekin til úrskurðar. Í kjölfarið hafi gengið úrskurður 15. september 1997 um frávísun gagnsakar- innar. Í dómi Hæstaréttar var vísað til þess, að útivist hefði orðið af hálfu sóknaraðila við fyrirtöku málsins 12. september 1997. Hafi því héraðsdómari ekki átt að láta fara fram málflutning um frávísun 1158 sagnsakarinnar, heldur hafi borið að fella hana niður þegar í stað vegna ákvæðis b-liðar 1. mgr. 105. gr. laga nr. 91/1991 og fara með aðalsökina sem útivistarmál eftir því, sem segi í 3. mgr. 96. gr. sömu laga. Var úrskurður héraðsdómara um frávísun gagnsakarinnar því felldur úr gildi og meðferð málsins ómerkt frá og með munnlegum málflutningi í þinghaldi 12. september 1997. Il. Í málinu liggur fyrir svohljóðandi ódagsett bréf lögmanns sóknar- aðila til Héraðsdóms Norðurlands eystra, sem er áritað um móttöku þar 5. nóvember 1997: „Ég undirritaður lögmaður leyfi mér að gera grein fyrir ástæðum þeim, að því er mig varðar aðfinnslur í dómi Hæstaréttar, mál nr. 404, 1997: Esther Laxdal og Haukur Laxdal gegn Sveinberg Laxdal, og skýringu á útivist minni 12. september 1997. Ég bað ekki um endurupptöku málsins, þar sem ég þóttist þess fullviss, að sökin væri ekki tæk til efnislegrar meðferðar, sem reyndist vera. Ég var sviptur málflutningsréttindum með bréfi dómsmálaráðu- neytisins 6. febrúar 1997. Ekki lét ég reyna á gildi sviptingarinnar, heldur fékk ábyrgðartryggingu, og réttindalaus var ég í 14 vikur. Réttarhlé var eftir það tímabil í 9 vikur. Ég sendi eftirtalin gögn: bréf til dómsmálaráðuneytisins, dags. 6. febrúar og 29. maí 1997, læknisvottorð, dags. 25. júlí og 21. október 1997.“ Héraðsdómari tók málið fyrir 23. janúar 1998. Var þá eingöngu fært til bókar, að lögmenn aðila hefðu boðað forföll, og myndi dóm- arinn boða til fyrirtöku í málinu í samráði við þá. Málið var síðan aftur tekið fyrir 23. febrúar 1998, þar sem sótt var þing af hálfu allra aðila. Var þá lagt fram fyrrgreint bréf lögmanns sóknaraðila svo og læknisvottorð 21. október 1997, þar sem vottað var, að lögmaðurinn hefði verið „frá vinnu 9. 9. til 16. 9. '97 vegna veikinda“. Í endurriti frá þinghaldinu er greint frá framlagningu þessara gagna svo og bréflegrar leiðréttingar á kröfugerð varnaraðila, en að öðru leyti er þar aðeins að finna bókun héraðsdómara um munnlegan málflutn- ing um kröfu varnaraðila um frávísun gagnsakar og atriði tengd þeim málflutningi. Gekk síðan hinn kærði úrskurður, sem áður seg- 1159 ir, 4. mars 1998. Er gagnsök sóknaraðila þar vísað frá dómi öðru sinni. 11. Í forsendum fyrrnefnds dóms Hæstaréttar var gagngert vísað til þeirra mistaka, sem urðu við meðferð málsins í héraði varðandi kröfu um frávísun gagnsakar sóknaraðila. Var sérstaklega bent á, að héraðsdómari hefði með réttu átt að fella niður gagnsökina vegna útivistar sóknaraðila í þinghaldi 12. september 1997 og fara með aðalsökina sem útivistarmál. Var úrskurður héraðsdóms 15. septem- ber 1997 um frávísun gagnsakarinnar því felldur úr gildi og meðferð málsins frá þeim tíma, sem hún beindist inn á ranga braut í þing- haldi 12. sama mánaðar. Þvert ofan í þessar forsendur dómsins og niðurstöðu hans hefur héraðsdómari nú tekið málið að nýju til munnlegs málflutnings um kröfu varnaraðila um frávísun gagn- sakar. Bréf lögmanns sóknaraðila til héraðsdóms, sem er tekið orð- rétt upp hér að framan, fól ekki í sér beiðni um endurupptöku máls- ins, svo sem hugsanlega hefði mátt leita samkvæmt 1. mgr. og 4. mgr. 97. gr. laga nr. 91/1991, heldur, að virðist, hugleiðingar lög- mannsins um atriði, sem hann meðal annars tengir við útivist frá þinghaldinu 12. september 1997. Í endurriti frá þinghaldi 23. febrúar 1998 er hvergi minnst á ósk sóknaraðila um endurupptöku málsins vegna lögmætra forfalla lögmannsins 12. september 1997, viðhorf varnaraðila til slíkrar óskar eða afstöðu dómara til hennar. Voru því engin skilyrði að lögum til að fara með málið öðruvísi en skýrlega hafði verið lagt fyrir héraðsdómara með dómi Hæstaréttar 9. októ- ber 1997. Samkvæmt því verður hinn kærði úrskurður sjálfkrafa felldur úr gildi svo og öll meðferð málsins í héraði, frá því að hún var ómerkt fyrra sinni með nefndum dómi. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Það athugast, að meðferð málsins fyrir héraðsdómi ettir 9. októ- ber 1997 er vítaverð. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi, og er meðferð málsins fyrir héraðsdómi eftir 9. október 1997 ómerkt. Kærumálskostnaður fellur niður. 1160 Úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra Á. mars 1998. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar 23. f. m., hafa Haukur Laxdal og Esther Laxdal höfðað sem gagnsök í máli nr. E-110/1995 með stefnu, út gef- inni 19. apríl 1996 og þingfestri 24. s. m., á hendur Sveinberg Laxdal, stefn- anda í aðalsök. Í greinargerð sinni gerði gagnstefndi aðallega þá kröfu, að gagnstefnu yrði vísað frá dómi, en til vara, að hann yrði sýknaður af kröfum gagnstefn- enda. Var málið flutt um frávísunarkröfu gagnstefnda 23. f. m. og tekið til úrskurðar í framhaldi flutningsins. Frávísunarkröfu sinni til stuðnings vísar gagnstefndi til þess, að gagnsök var ekki höfðuð innan tímamarka 2. mgr. 28. gr. laga nr. 91/1991. Þá vísar gagnstefndi einnig til þess, að efnisskilyrðum fyrrgreindrar lagagreinar sé ekki fullnægt. Gagnstefna var gefin út 19. apríl 1996, en stefna í aðalsök var þingfest 16. mars 1995. Í 2. mgr. 28. gr. laga nr. 91/1991 segir, að gagnsök verði að höfða innan mánaðar frá þingfestingu aðalsakar. Í 3. mgr. sömu greinar segir, að gagnkröfu megi hafa uppi eftir þann tíma, er í 2. mgr. greini, ef það verði ekki metið varnaraðila til vanrækslu að hafa ekki sett fram gagnkröfu sína fyrr. Gagnstefnendur reisa heimild sína til gagnsakar á þessari undantekn- ingu. Í lögum frá 1936 um meðferð einkamála var ekki tiltekinn frestur til að setja fram gagnkröfu, en með lögum nr. 91/1991, er leystu lögin frá 1936 af hólmi, varð stefnubreyting á að þessu leyti. Markmið þessarar breytingar var að koma í veg fyrir þau vandamál, sem upp kunna að koma vegna síð- búinnar gagnkröfu. Aðstæður geta þó verið með þeim hætti, að gagnkröfu verði ekki komið að innan tímamarka 2. mgr. 28. gr. laga nr. 91/1991, t. d., ef krafa stofnast ekki fyrr en eftir tímamörkin, og er því fyrrgreind undan- tekning í 3. mgr. sömu greinar. Af ofansögðu er ljóst, að rúm notkun á nefndri undantekningarheimild er í andstöðu við fyrrgreinda stefnubreyt- ingu löggjafans, og verður því að beita henni með varkárni. Gagnstefnendur halda því fram, að samkomulag hafi verið um að gera upp málskostnað, er öllum Tungu- og Túnsbergsmálum væri lokið. Þessu mótmælir gagnstefndi. Þegar litið er til aldurs þeirra krafna, sem byggt er á í gagnsök, sem og, að hluti þeirra hafði áður verið lagður fram til varna í aðalsök, er ljóst, að gagnstefnendum mátti vera kunnugt um gagnkröfur sínar á fyrri stigum málsins. Það er álit dómsins, að skilyrði 3. mgr. 28. gr. laga nr. 91/1991, sem skýra verður þröngt samkvæmt hefðbundnum lögskýringarviðhorfum og því, sem áður er sagt, sé ekki fullnægt. 1161 Með vísan til ofangreinds er gagnsök í málinu vísað frá dómi. Með þess- ari niðurstöðu bíður ákvörðun málskostnaðar efnisdóms í málinu. Úrskurð þennan kvað upp Ásgeir Pétur Ásgeirsson héraðsdómari. Upp- kvaðning hans hefur tafist vegna inflúensusjúkleika dómarans. Úrskurðarorð: Gagnsök er vísað frá dómi. 1162 Fimmtudaginn 26. mars 1998. Nr. 505/1997. — Ákæruvaldið (Símon Sigvaldason saksóknari) gegn Pétri Bruno Scheving Thorsteinsson (Magnús Norðdahl hrl.) og Gunnari Ólafssyni (Tómas Jónsson hrl.) Ávana- og fíkniefni. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Máli þessu var skotið til Hæstaréttar að ósk ákærðu með áfrýj- unarstefnu 12. desember 1997. Ákæruvaldið krefst staðfestingar á sakfellingu ákærðu, en þyngingar á refsingu. Ákærðu krefjast aðal- lega sýknu, til vara, að málinu verði vísað frá héraðsdómi, og til þrautavara, að héraðsdómur verði ómerktur og málinu vísað til meðferðar og dómsálagningar í héraðsdómi að nýju. Verði ekki fall- ist á aðal- eða varakröfur, krefjast ákærðu þess, að brot þeirra verði heimfærð undir 173. gr. a almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 20. gr., og 2. mgr. 22. gr. sömu laga, og þeim dæmd lágmarksrefsing. Í héraði var mál þetta höfðað gegn tveimur mönnum til viðbótar, en þeir hafa ákveðið að una héraðsdómi. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð nokkur ný gögn, þar á meðal yfirlýsing tveggja þáverandi deildarstjóra hjá Pósti og síma hf. um tilhögun vakta og meðferð hraðsendinga. 1. Ákærðu er gefið að sök að hafa ásamt tveimur öðrum staðið sam- an að kaupum og innflutningi á 783 töflum með vímuefninu MDMA (3,4 metýlendíoxímet-amfetamíni), öðru nafni „ecstasy“, sem voru sendar til Íslands póstleiðis í tveimur pökkum frá London og komu til landsins 1. ágúst 1997, en tollgæslan fann pakkana dag- inn eftir í pósthúsinu að Ármúla 25 í Reykjavík. Ákærða Pétri Bruno er gefið að sök að hafa lagt fram 400.000 krónur til kaupa á 1163 vímuefninu og afhent meðákærða X peningana. Ákærða Gunnari er gefið að sök að hafa gefið meðákærða X upplýsingar, sem honum voru kunnar vegna starfa sinna hjá Pósti og síma hf., um það, eftir hvaða leiðum hentugast væri að senda pakkana með vímuefninu frá London. Hafi hann ætlað að nýta sér aðstöðu sína sem starfsmaður við akstur póstsendinga til að taka pakkana úr umferð, áður en þeir kæmust til viðtakenda. Þegar það tókst ekki, hafi hann og tveir meðákærðu reynt að nálgast pakkana, áður en þeim yrði skilað. Ákærðu telja, að rannsókn og undirbúningi málshöfðunar hafi verið verulega áfátt. Samkvæmt gögnum málsins sætti það ýtarlegri og venjubundinni rannsókn, og er frávísunarkrafa ákærðu engum haldbærum rökum studd. Þá krefjast ákærðu ómerkingar héraðs- dóms og heimvísunar til dómsálagningar að nýju. Byggja þeir það á því, að héraðsdómur hafi ranglega metið gildi þess munnlega fram- burðar, sem hann lagði til grundvallar dómi, og jafnframt ekki tekið afstöðu til framburðar vitna, sem báru ákærðu í hag. Ekki hefur verið sýnt fram á annmarka á meðferð málsins, sem valdi ómerk- ingu héraðsdóms, en fjallað verður um mat dómsins á sönnunargildi munnlegs framburðar hér á eftir. II. Ákærði Pétur Bruno hefur frá upphafi neitað sök. Hann hefur viðurkennt að hafa farið með meðákærða X til Hafnarfjarðar laugar- dagsmorguninn 2. ágúst 1997, brotið upp póstkassa í húsinu Hvammabraut 8 og tekið úr honum tilkynningu um póstsendingu, sem í honum var. Kveðst ákærði Pétur Bruno hafa farið með með- ákærða X til að ná í peninga, sem hann hafi verið að innheimta, en neitar að greina frá því, hve há fjárhæðin hafi verið og hvernig skuldin væri til komin. Héraðsdómur hefur metið framburð hans um þetta mjög ótrúverðugan, og er hann ekki studdur gögnum eða tilvísun til manna, sem gætu rennt undir hann stoðum. Að þessu at- huguðu og að öðru leyti með vísan til rökstuðnings héraðsdóms þykja ekki efni til að hnekkja sakarmati hans, og telst sannað, að ákærði Pétur Bruno hafi átt hlut að innflutningnum á þann veg, sem lýst er í ákæru. Ákærði Gunnar hefur einnig neitað sök frá upphafi. Hann hefur viðurkennt að hafa gefið meðákærða X almennar upplýsingar um 1164 starf sitt hjá Pósti og síma hf. og feril póstsendinga og jafnframt fengið boð frá honum um að skjóta undan póstsendingu gegn greiðslu, en því hafi hann neitað. Þá er einnig fram komið, að ákærði Gunnar vissi, að meðákærði X neytti fíkniefna. Hann bar fyrir dómi, að ástæðan fyrir fundi þeirra í Hafnarfirði að morgni laugardagsins 2. ágúst hafi verið sú, að hann hafi ætlað að kaupa farsíma og geislaspilara af meðákærða X. Hafi meðákærði X sagt sér, að hann ætti von á póstsendingu, og myndu vitnin Atli Þórðar- son og Gísli Elmarsson verða við ákveðið heimilisfang í Hafnarfirði þennan morgun. Hafi meðákærði X beðið sig um að vera með þeim og fylgjast með húsinu. Fyrir lögreglu bar ákærði Gunnar, að með- ákærði X hefði beðið sig að koma þeim skilaboðum til Atla og Gísla, að þeir ættu að bíða eftir póstinum, og þegar hann væri far- inn, að taka miða, sem hann myndi skilja eftir. Fyrir dómi mundi hann ekki, hvort hann átti að minna Gísla og Atla á að taka bréf eða pakka úr póstkassanum, en honum hafi þótt „gruggugt“ að eiga að koma skilaboðum til þeirra. Þegar litið er til þessa og eindregins framburðar meðákærða X og tveggja vitna um þátttöku hans, þykja ekki efni til að hnekkja því mati héraðsdóms, að framburður ákærða Gunnars hafi verið ótrúverðugur og að sannað sé, að hann hafi verið þátttakandi í brotinu. Verður að líta svo á, að hlutverk hans hafi átt að vera í því fólgið að gefa upplýsingar um feril send- ingarinnar og stuðla að því, að hún kæmist í hendur ákærðu. Sam- kvæmt þeim gögnum, sem fyrir liggja, verður þó að telja, að upplýs- ingar ákærða Gunnars hafi ekki haft úrslitaþýðingu fyrir fram- kvæmd verknaðarins. Ósannað er, að ákærði Gunnar hafi ráðið því, að pakkarnir voru sendir á heimilisföng í Hafnarfirði. Þá er og fram komið, að hann vissi, að um fíkniefni væri að ræða, en vissi ekki, hvers konar fíkniefni, og hann átti ekki að fá neitt af þeim í sinn hlut, heldur ákveðna peningagreiðslu. Þegar allt þetta er virt, telst þáttur ákærða Gunnars í brotinu vera nokkru minni en annarra ákærðu. Staðfesta ber heimfærslu héraðsdóms til refsiákvæða. Refsing ákærða Péturs Bruno þykir hæfilega ákveðin í héraðsdómi fangelsi í 4 ár, en refsing ákærða Gunnars er með vísan til ofanritaðs ákveðin fangelsi í 2 ár og 6 mánuði. Gæsluvarðhaldsvist ákærðu kemur til frádráttar refsingum þeirra. 1165 Ákvæði héraðsdóms um upptöku efna og sakarkostnað eiga að vera óröskuð. Ákærðu verða dæmdir til að greiða áfrýjunarkostnað sakarinnar, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Ákærði Pétur Bruno Scheving Thorsteinsson sæti fangelsi í 4 ár. Gæsluvarðhaldsvist hans frá og með 14. ágúst 1997 komi til frádráttar refsingu. Ákærði Gunnar Ólafsson sæti fangelsi í 2 ár og 6 mánuði. Gæsluvarðhaldsvist hans frá og með 17. ágúst 1997 komi til frádráttar refsingu. Ákvæði héraðsdóms um upptöku efna og sakarkostnað eiga að vera óröskuð. Ákærði Pétur Bruno greiði verjanda sínum, Magnúsi M. Norðdahl hæstaréttarlögmanni, 120.000 krónur í málsvarnar- laun, og ákærði Gunnar greiði verjanda sínum, Tómasi Jóns- syni hæstaréttarlögmanni, 120.000 krónur í málsvarnarlaun. Annan sakarkostnað fyrir Hæstarétti greiði ákærðu óskipt, þar með taldar 120.000 krónur í saksóknarlaun í ríkissjóð. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 13. nóvember 1997. Ár 1997, fimmtudag 13. nóvember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykja- víkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Sverri Einarssyni héraðs- dómara sem dómsformanni og héraðsdómurunum Arngrími Ísberg og Helga 1. Jónssyni sem meðdómendum, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 721/1997: Ákæruvaldið gegn X, Y, Pétri Bruno Scheving Thorsteinsson og Gunnari Ólafssyni, sem tekið var til dóms 28. f. m. Málið er höfðað fyrir dóminum með ákæruskjali ríkissaksóknara, dag- settu 7. október sl., á hendur ákærðu, X, fæddum 1974, Y, fæddum 1976, Pétri Bruno Scheving Thorsteinsson, Fellsmúla 22, fæddum 30. september 1972, fæðingarnúmer 527, öllum í Reykjavík, og Gunnari Ólafssyni, Smára- hvammi 8, Hafnarfirði, fæddum 12. nóvember 1974, fæðingarnúmer 332. Í ákæru segir, að málið sé höfðað á hendur ákærðu „fyrir brot gegn lög- gjöf um ávana- og fíkniefni með því að hafa sumarið 1997 í hagnaðarskyni staðið saman að kaupum og innflutningi á 783 töflum með vímuefninu 1166 MDMA (3,4 metýlendíoxímet-amfetamíni), sem ákærðu sendu til Íslands póstleiðis í tveimur pökkum frá London og komu 1. ágúst og tollgæslan fann daginn eftir í pósthúsinu að Ármúla 25, Reykjavík, svo sem hér grein- ir: 1. Ákærða X er gefið að sök að hafa tiltekið sumar verið frumkvöðull og skipuleggjandi að kaupunum og innflutningnum, lagt á ráðin við með- ákærðu um framkvæmd brotsins og tengt saman hlutverk þeirra. Ákærði lagði á ráð með meðákærða Gunnari, sem þá starfaði við akstur póstsend- inga hjá Pósti og síma hf., eftir hvaða leiðum hentugast væri að senda vímu- efnið frá London hingað til lands til að tryggja, að það kæmist í hendur ákærða. Einnig útvegaði hann peninga til kaupa á vímuefninu frá með- ákærða Pétri Bruno og afhenti þá meðákærða Y. Ákærði átti að fá í sinn hlut fjórðung af töflunum. Við rannsókn málsins var á heimili ákærða lagt hald á í eigu hans 2,7 g af hassi og tæki til ólögmætrar notkunar þess. 2. Ákærða Y er gefið að sök að hafa í lok júlí í samræmi við fyrri ráða- gerðir þeirra meðákærða X keypt vímuefnið í London og sent með hrað- pósti til Íslands 31. júlí í tveimur pökkum, en á pakkana ritaði ákærði nöfn íbúa í Hafnarfirði að fyrirmælum meðákærða X, sbr. tölulið 1. Ákærði átti að fá í sinn hlut fjórðung af töflunum. 3. Ákærða Pétri Bruno Scheving Thorsteinsson er gefið að sök að hafa í lok júlí í samræmi við fyrri ráðagerðir þeirra meðákærða X lagt fram 400.000 kr. til kaupa á vímuefninu. Afhenti hann meðákærða X peningana á þáverandi heimili X að... í Reykjavík skömmu fyrir brottför meðákærða Y til London, sbr. tölulið 1 og 2. Ákærði átti að fá í sinn hlut helming af töflunum. Við rannsókn málsins var á heimili ákærða lagt hald á ólöglega innflutt 195 stykki af 5 mg töflum af karlkynshormónalyfinu methandrostenolone, 126.500 kr. í peningum og 200 rása bílsímahlerunartæki með sjálfleitara. 4. Ákærða Gunnari Ólafssyni er gefið að sök að hafa um sumarið gefið meðákærða X upplýsingar, sem ákærða voru kunnar vegna starfa sinna hjá Pósti og síma hf., um það, eftir hvaða leiðum hentugast væri að senda pakk- ana með vímuefninu frá London. Ætlaði ákærði að nýta sér aðstöðu sína sem starfsmaður við akstur póstsendinga til að taka pakkana með vímuefn- unum úr umferð, áður en þeir kæmust til viðtakenda, sbr. tölulið 1. Þegar það tókst ekki, reyndu ákærði og meðákærðu X og Pétur Bruno að nálgast pakkana, áður en þeim yrði skilað. Fylgdist ákærði með heimili annars við- takenda, en hörfaði af vettvangi, er hann þekkti annan þeirra lögreglu- manna, sem fylgdu póststarfsmanninum, eða varð þess á annan hátt var, að 1167 ekki var allt með felldu. Ákærði átti að fá í sinn hlut allt að 250.000 kr. í þóknun fyrir sinn hlut í málinu, þegar búið væri að selja vímuefnið. Teljast framangreindir verknaðir ákærðu varða við 173. gr. a almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 64/1974. Þess er krafist, að ákærðu verði dæmdir til refsingar. Þá er þess krafist, að framangreindar 783 töflur af vímuefninu MDMA verði gerðar upptækar svo og 2,7 g af hassi og efni til ólögmætrar notkunar þess, allt samkvæmt 6. og 7. mgr. 5. gr. laga nr. 65/1974 og 2. mgr. 10. gr. reglugerðar nr. 16/1986. Einnig er þess krafist, að gerðar verði upptækar 195 töflur af karlkyns- hormónalyfinu methandrostenolone samkvæmt 4. mgr. 43. gr. lyfjalaga nr. 93/1994, sbr. lög nr. 55/1995, og 2. mgr. 68. gr. lyfsölulaga nr. 30/1963. Loks er þess krafist, að gerðir verði upptækir peningar, 126.500 kr., og bílsímahlerunartæki, sem getið er í 3. tölulið hér að framan, samkvæmt 3. tl. 1. mgr. 69. gr. almennra hegningarlaga.“ Við þingfestingu málsins var dregin til baka upptökukrafan í ákæru um 126.500 krónur og bílsímahlerunartæki svo og krafa um upptöku á tækjum til ólögmætrar notkunar hass, en í upptökukröfu ákæru stendur efni í stað orðsins tæki. Laugardaginn 2. ágúst sl. komu til athugunar í tollpóststofunni í Ármúla 25 í Reykjavík tvær hraðsendingar, sem voru póststimplaðar í pósthúsi við Lower Regent Street í London 31. júlí sl. Í þessum pakka reyndust vera 783 drapplitaðar töflur með íþrykktri mynd af höfrungi, sem samkvæmt niður- stöðu Rannsóknastofu Háskóla Íslands í lyfjafræði innihalda MDMA-efni og eru nefndar e-töflur. Í pökkunum var töflunum komið fyrir inni í bók- um, sem skorið hafði verið innan úr. Voru í öðrum pakkanum 495 töflur, en í hinum 288. Nöfn viðtakenda voru ekki hin sömu á báðum pökkum, en um var að ræða tvö kvenmannsnöfn, sem reyndust nöfn systra, og heimilisföng þeirra að Hvammabraut 8 og Suðurhvammi 5 í Hafnarfirði. Lögreglu voru afhentir pakkarnir, þeir opnaðir og úr þeim teknar töflurnar og í stað þeirra settar skaðlausar töflur og pakkarnir látnir fara í útburð. Við Hvamma- braut 8 sást til ákærða Péturs Brunos Scheving Thorsteinsson, þar sem hann braut upp póstkassa og tók tilkynningu, sem póstburðarmaður hafði skilið eftir vegna annars pakkans. Eftir helgina var eftirlit lögreglu haft með pósthúsinu í nokkra daga, en enginn kom og vitjaði pakkanna. Við greiningu á efninu á rannsóknastofunni kom í ljós, að töflurnar voru 8 mm í þvermál og innihéldu um 101 mg af áðurgreindu efni. Þá voru þær 0,297 og 0,298 g að þyngd. Rannsókn lögreglunnar í Reykjavík leiddi til handtöku ákærðu X, Y, Pét- 1168 urs Brunos Scheving Thorsteinsson og Gunnars Ólafssonar. Fyrst var ákærði Pétur Bruno handtekinn 13. ágúst sl. kl. 15.58, þá ákærði X 14. ágúst sl. kl. 14.45, ákærði Gunnar 15. ágúst sl. kl. 21 og síðastur ákærði Y 19. ágúst sl. kl. 19.17. Ákærðu voru allir yfirheyrðir hjá rannsóknarlögreglu, þrisvar til fimm sinnum hver um sig og báru allir við sakleysi sínu í fyrstu, en fljótlega viður- kenndu ákærðu X og Y aðild sína að málinu og greindu frá þætti hinna tveggja, sem hvorugur játaði að eiga hlut að því. Ekki þykir ástæða til að rekja sérstaklega yfirheyrslurnar yfir ákærðu hjá lögreglu né lögreglurann- sóknina að öðru leyti. Verður nú gerð grein fyrir framburði ákærðu og vitna við meðferð málsins. Ákærðu X og Y segja sakargiftum rétt lýst í ákæru, að því er þá varði, en ákærði X vill hins vegar ekki viðurkenna að hafa verið frumkvöðull og skipuleggjandi að kaupum og innflutningi taflnanna umfram aðra ákærðu. Ákærði Pétur Bruno og Gunnar neita báðir sakargiftum og kannast ekki við að hafa átt hlut að því, sem þeim er gefið að sök. Ákærði X segir það hafa komið til tals milli sín og ákærða Péturs Brunos um einum og hálfum mánuði áður að flytja til landsins fíkniefni, en ekki var ákveðið, um hvaða fíkniefni yrði að ræða. Þá kom það fram hjá þeim í þessu samtali, að ákærði Pétur Bruno var tilbúinn að leggja fram fé fyrir innflutningnum, en hann hefði það undir höndum. Eftir þetta samtal hitti ákærði ákærða Y og sagði honum frá samtali þeirra ákærða Péturs Brunos. Það samtal fór fram um viku eftir samtal þeirra ákærða og ákærða Péturs Brunos. Samtal þeirra ákærða Y leiddi til þess, að ákærði Y kvaðst fús til þess að taka þátt í þessu. Mjög stuttu eftir þetta hafði ákærði tal af ákærða Gunnari og sagði honum frá því, að þeir hinir hefðu í hyggju að flytja inn fíkniefni. Spurði ákærði ákærða Gunnar, hvort hann væri tilbúinn að taka þátt í þessu með þeim hinum. Játaði ákærði Gunnar því, og var ákveðið með þeim tveimur, að ákærði Gunnar kannaði mögulegar flutningaleiðir til landsins vegna starfs síns hjá póstinum. Jafnframt kom fram hjá ákærða, að ákærði Gunnar skyldi fá þóknun fyrir þátttöku sína í málinu. Þá er hér var komið, var talað um einhver hundruð þúsunda. Eftir að ákærði hafði rætt við ákærða Gunnar, ræddi hann við hina ákærðu hvern í sínu lagi og sagði þeim frá undirtektum ákærða Gunnars. Kveðst ákærði hafa sérstaklega rætt málið við ákærða Pétur Bruno, þar sem hann ætlaði að fjármagna innflutn- inginn. Játaði ákærði Pétur Bruno, að sér litist vel á þetta og hann væri til- búinn með 400.000 krónur. Einnig ræddu þeir, hvaða fíkniefni skyldu keypt. Var það ákærði Pétur Bruno, sem sagðist vilja flytja inn MDMA- töflur. Ekki vissu þeir félagar, hvert verðið yrði á töflunum og hvað þeir fengju mikið fyrir 400.000 krónurnar. 1169 Eftir þetta leiddi eitt af öðru, og ákærði hitti ákærða Gunnar nokkrum sinnum. Sagði ákærði Gunnar ákærða, hvernig best væri að standa að inn- flutningnum. Kom ákærði þeim skilaboðum til ákærðu Péturs Brunos og ÝY. Ákærði man ekki með vissu til þess, að þeir ákærðu Pétur Bruno og Y hefðu hitt ákærða Gunnar, á meðan verið var að skipuleggja innflutninginn, en þó mætti vera, að ákærði Y hefði einhvern tíma hitt ákærða Gunnar á þessu tímabili. Einhvern tíma, meðan á þessu stóð, var ákveðið, að ákærði Y notaði ferð, sem hann var búinn að ákveða til London, til að kaupa töflurnar, en þessi ferð átti að hefjast seint í júlí sl. Daginn, sem ákærði Y ætlaði til London, var hann heima hjá ákærða, og biðu þeir þess, að ákærði Pétur Bruno kæmi með peningana. Þangað kom hann með þá og afhenti ákærða, en ekki man ákærði nákvæmlega upp á mínútu, hvenær hann kom. Þá man ákærði ekki, hvort ákærði Y sá, þegar ákærði Pétur Bruno afhenti sér pen- ingana. Fór ákærði Pétur Bruno síðan á brott, en ekki man ákærði, hvernig hann sjálfur fór til vinnu sinnar í Þjóðarbókhlöðunni við teppahreinsun, en minnir, að annaðhvort hann sjálfur eða ákærði Y hafi ekið hinum. Ákærði og ákærði Y sáu síðan um að skipta peningunum í ensk pund. Hringdi ákærði í unnustu sína og bað hana að skipta fyrir sig pundum vegna ákærða Y, sem væri skilríkjalaus, en raunverulega ástæðan var sú, að þeir ákærðu Y vildu ekki skipta peningunum í eigin nafni, og var það hugsað svo af þeirra hálfu, til að erfiðara yrði að rekja innflutninginn til þeirra. Samþykkti unn- ustan þetta og skipti 150.000 krónum og afhenti ákærða Y þá peninga. Þá hringdi ákærði eða ákærði Y í G, og var hann fenginn til þess að skipta jafnhárri fjárhæð á sömu forsendum, en ákærði og G eru systrasynir. Kveðst ákærði ekki hafa farið á vinnustað G til að fá hann til að skipta peningunum, en þeir, sem G skipti, voru afhentir ákærða Y, sem fór ásamt unnustu sinni til London flugleiðis þetta sama kvöld eða næstu nótt. Ákærði hafði samband við ákærða Y, á meðan hann var í London vegna innflutningsins og vegna þess, að eftir var að koma 100.000 krónum til hans þangað, en þær höfðu gleymst hér á landi og ákærði Y því ekki getað skipt þeim á flugvellinum, eins og upphaflega hafði verið fyrirhugað. Þessir pen- ingar voru síðan símsendir til London af unnustu ákærða til unnustu ákærða Y. Í símtölunum frá London kom fram, að töflurnar hefðu verið keyptar, og rætt var frekar um flutning þeirra til landsins. Til stóð, að ákærði Gunnar yrði að vinna um verslunarmannahelgina, en þá áttu töfl- urnar að koma og hann að sjá um að ná þeim úr pósti og koma þeim til ákærða. Annaðhvort seinni hluta miðvikudags eða fimmtudags fyrir helgina 1170 hringdi ákærði Gunnar í ákærða og sagði honum, að ekki væri víst, að hann fengi vinnu um verslunarmannahelgina, en fengi um það endanlegt svar á föstudeginum. Það svar var neikvætt, og var þá ákveðið, að þeir fylgdust með húsunum, þangað sem sendingarnar áttu að fara. Var svo gert. Á fimmtudeginum eða föstudeginum talaði ákærði við G og A, örugg- lega á föstudeginum, en einnig áður og spurði þá, hvort þeir gætu hugsað sér að gera sér greiða. Þeir samþykktu það. Þetta fyrsta samtal þeirra hafði farið fram annaðhvort á miðvikudeginum eða fimmtudeginum. Á föstudeg- inum talaði ákærði við þá báða og sagði þeim, að þeir ættu að gera sér greiðann á laugardeginum, og samþykktu þeir það. Á laugardagsmorgninum, um eða eftir klukkan tíu, hittust ákærði og ákærði Gunnar við bensínstöð í Hafnarfirði, og voru þeir áður búnir að hringjast á og ákveða þann fundarstað. Hittust þeir einir þarna og ræddu, hvernig staðið skyldi að móttöku pakkanna, en þeir áttu að koma hvor á sitt heimilisfangið. Ákærði ók að því búnu aftur til Reykjavíkur til að sækja ákærða Pétur Bruno, G og A. G hringdi í GSM-síma, sem ákærði var með, og sagði þá vera heima hjá A. Sótti ákærði þá þangað, og var haldið heim til ákærða, þar sem ákærði fékk A lykla að bifreið sinni og sagði þeim að aka suður í Hafnarfjörð og hitta ákærða Gunnar á öðru hvoru heimilinu, en ekki man ákærði, hvort þeirra það var. Sjálfur ók ákærði bifreið unnustu sinnar að húsi við Mávahlíð, en þar vissi hann, að ákærði Pétur Bruno væri; þeir höfðu áður talast við í síma þennan dag. Þegar ákærði hitti ákærða Gunnar í Hafnarfirði, fékk ákærði honum farsíma, sem ákærði hafði fengið lánaðan í því skyni að láta ákærða Gunnar hafa hann. Ákærði og ákærði Pétur Bruno óku nú saman suður í Hafnarfjörð að heimili, þar sem þeir ætluðu að vera. Einhvern tíma um þetta leyti hringdi G í ákærða og spurði, hvort þeir væru ekki áreiðanlega á réttu heimili, en ákærði Gunnar var þá ekki kom- inn þangað, eins og fyrir fram hafði verið ákveðið. Sagði ákærði þeim að bíða rólegum. Þegar þeir ákærðu Pétur Bruno komu að húsinu, gekk ákærði inn í stigaganginn og kannaði, hvort nokkuð væri komið í póstkass- ann, en svo var ekki. Ákærði fór þá aftur út í bifreiðina, og biðu þeir fyrst nokkurn tíma, en héldu síðan að hinu heimilinu og hittu þar G og A, sem upplýstu, að ákærði Gunnar hefði farið frá. Eftir þetta óku þeir aftur að fyrra húsinu. Biðu þeir þar nokkuð lengi, en fyrr um morguninn hafði ákærði Gunnar upplýst, að pósturinn myndi koma að húsinu milli kl. 12.30 og 14.00. Þá hafði ákærði Gunnar með einhverjum öðrum hætti kannað frekar, hvenær von væri á póstinum, og nefndi í því sambandi, að hann hefði skilið símboða sinn eftir á vinnustaðnum af ásettu ráði til að geta Mm hringt á vinnustaðinn og spurt um hann og fengið einhvern þar til að senda sér hann suður í Hafnarfjörð. Kom nú pósturinn og fór inn í húsið. Eftir að hann var farinn, fór ákærði Pétur Bruno inn í stigaganginn, braut upp póst- kassann og kom með tilkynninguna frá póstinum um annan pakkann. Var þeim báðum brugðið, þar sem þeir áttu von á því, að pakkinn hefði verið skilinn eftir. Um þetta leyti hringdi ákærði Gunnar í ákærða og sagði, að þetta væri eitthvert „klikk“. Óku nú ákærði og ákærði Pétur Bruno áleiðis að hinu heimilinu og sáu þá G og A koma gangandi á milli húsa. Vildu þeir láta aka sér til Reykjavíkur, en ákærði Pétur Bruno vildi aka að hinu hús- inu til að ná í hina tilkynninguna eða kanna, hvort hinn pakkinn væri kom- inn þangað. Ákærði Pétur Bruno fór nú úr bifreiðinni, og um það leyti kom ákærði Gunnar akandi til þeirra og tók ákærða Pétur Bruno upp í bif- reiðina til sín. Óku þeir saman á brott í átt að hinu húsinu, en ákærði ók til Reykjavíkur með A og G. Ákærða minnir, að ákærði Pétur Bruno hafi haft orð á því, áður en hann hélt með ákærða Gunnari að hinu húsinu, að hann vildi ná í tilkynninguna, því að hann hefði borgað 400.000 krónur fyrir hana. Ákveðið var í upphafi. að ákærði Pétur Bruno fengi helming af töflunum, þar sem hann fjármagnaði kaupin, en ákærði og ákærði Y áttu að fá hvor um sig fjórðung af þeim. Ekki var búið að ákveða útsöluverð á töflunum, en ákærða hafði dottið í hug, að hægt væri að selja þær á 2.000 krónur stykkið. Ákærði man ekki til þess, að ákærði Gunnar vissi, hvaða efni átti að flytja inn, hann hafi bara vitað, að um fíkniefni væri að ræða. Ekki veit ákærði, hvers vegna áðurgreindur laugardagur var sérstaklega valinn til innflutningsins, en bendir á, að ákærði Y hafi verið erlendis á þessum tíma. Þá hafði þeim ákærðu dottið í hug, að margir fíkniefnalögreglumenn væru utan höfuðborgarsvæðisins einmitt þessa helgi. Þetta var þó ekki ákvörð- verslunarmannahelgina. Ákærði segir, að hugsunin hafi verið sú, að ákærði Gunnar væri „fastur hlekkur“ í því, að innflutningurinn kæmist á, og hlutur ákærða Gunnars að málinu hafi verið í sambandi við flutninginn á efninu til landsins, en talin var of mikil áhætta að láta ákærða Y flytja efnið til lands- ins í farangri sínum. Ákærði segir, að ákærðu Pétur Bruno og Gunnar hafi ekki vitað hvor af annars þætti í málinu að öðru leyti en því, að ákærði Pét- ur Bruno hafi vitað, að maður hjá póstinum var með í málinu og að það væri ákærði Gunnar, sem hann þó þekkti ekki. Ákærði Pétur Bruno vissi, áður en laugardagurinn rann upp, að ákærði Gunnar yrði ekki á vakt þann dag. Ákærði segir, að nöfnin á sendingarnar hafi verið valin af handahófi og tilviljun ráðið því, hver þau urðu. Hafi ákærði Gunnar ákveðið, að tekin 1172 yrðu nöfn úr einhverjum fjölbýlishúsum. Kveðst ákærði hafa sjálfur farið inn í fjölbýlishús til að leita nafna á sendingarnar og verið einn við það. Pakkarnir voru hafðir tveir, svo að þeir yrðu ekki of þungir. Ákærði segir ákærða Gunnar hafa einu sinni sl. haust keypt af sér magnara. Voru þetta einu viðskiptin, sem þeir áttu af þessu tagi. Ákærði kveðst kannast við að hafa rætt við ákærða Gunnar eftir umræddan laugardag í síma í nokkuð mörg skipti, og ræddu þeir m. a. þetta mál. Ákærði kannast ekki við að hafa skuldað ákærða Pétri Bruno peninga né öðrum, sem ákærði Pétur Bruno hafi verið að innheimta fyrir. Ákærði segir ákærða Pétur Bruno hafa verið í mótorhjóla-,galla“, þegar hann kom á heimili hans. Ákærði kveðst hafa verið búinn að vera í mjög harðri fíkniefnaneyslu í tvö eða þrjú ár, þegar ákveðið var að efna til innflutningsins, og hafa neytt amfetamíns og MDMA-taflna um helgar, en reykt hass á virkum dögum. Var innflutningurinn af hálfu ákærða hugsaður til þess, að hann gæti haldið áfram eigin neyslu, bæði með því að fá efni og geta selt af þeim til kaupa á öðrum efnum. Þóknun til ákærða Gunnars átti að koma frá hinum í sömu hlutföllum og skiptingin á töflunum sjálfum. Ákærði sá ekkert athugavert við það, að ákærði Y hygðist skipta 100.000 krónum í fríhöfninni við brottför, enda er það ekki óeðlileg upphæð fyrir aðila, sem er að fara til útlanda. Ákærði segir það líka hugsanlegt, að unn- usta ákærða Y hefði skipt 100.000 krónum í fríhöfninni, ef ekki hefði gleymst að taka með 100.000 krónurnar fyrir fíkniefnunum. Ákærði segir, að hann hafi látið senda peningana til London að ákvörðun ákærða Y, og hafi verið ákveðið í samráði við stúlku, sem sá um að senda peningana, hvert væri hentugast að senda þá miðað við dvalarstað ákærða Y í London. Ákærði segir lögreglu ekki hafa skýrt sér frá því, að ákærði Pétur Bruno hefði sagt lögreglunni, að þeir hinir hefðu verið í Hafnarfirði. Ákærði sagði í fyrstu ósatt hjá lögreglu til að bjarga sér út úr málinu, en síðan ákveðið að segja sannleikann. Ákærði segir það hafa verið tilviljun, að nöfn systra voru valin á sending- arnar, Og vissi ekki, að önnur þeirra væri kennari í háskólanum í grein, sem ákærði hafði verið innritaður í. Ákærði segir það hafa verið varúðarráðstöf- un að velja póstkassa í fjölbýlishúsum og að ákærði Gunnar hafi gefið ná- kvæmar upplýsingar um það, hvernig staðið skyldi að flutningi efnisins í gegnum póstinn hingað til lands. Voru þetta upplýsingar um sendingartíma, hvert ætti að senda pakkana, hvenær, í hverju væri hentugt að senda efnið og í hvaða pósti. Þessar upplýsingar gaf ákærði Gunnar á tímabilinu, frá því að fyrst var talað við hann og þangað til innflutningurinn þótti nægjanlega skipulagður, en það var áður en ákærði Y fór úr landi. Ákærði segir, að 1173 ákærði Gunnar hafi átt að fá greiðsluna, sem honum var ætluð, fyrir að gefa upplýsingarnar og að standa að framkvæmd verksins ásamt hinum. Ákærði segir hugsanlegt, að komið hafi fram í samtali við ákærða Gunnar á föstu- dagskvöldið, að G ætlaði að kaupa hljómflutningstæki af B. Ákærði og ákærði Gunnar ræddu á miðvikudeginum eða fimmtudeginum um breytta skipulagningu við móttöku pakkanna með hliðsjón af því, að ákærði Gunnar fengi ekki vinnu á laugardeginum. Ákærði man ekki, hversu oft þeir ákærði Gunnar ræddu saman í síma á föstudeginum. Hélt ákærði í upphafi, eftir að hann hafði verið handtekinn, að hann gæti haldið ákærða Gunnari utan við málið, en við nánari íhugun sá hann, að það gat ekki gengið, og breytti því um framburð og sagði sannleikann. Ákærði seg- ir, að það hafi strax verið fyrsta daginn, sem þeir ákærði Gunnar ræddu um hugsanlegan innflutning á efninu, að ákærði Gunnar samþykkti að sjá um pakkana. Ákærða minnir, að fyrsta samtalið um þetta efni við ákærða Gunnar hafi verið í Þjóðarbókhlöðunni eða heima hjá ákærða. Ákærði er alveg viss um, að ákærði Gunnar hafi samþykkt að vera með í innflutningn- um frá upphafi. Ákærði segir það hafa verið hálfgert „rugl“ að fá A og G til að vera með ákærða Gunnari við Suðurhvamm á laugardeginum, enda hafi ákærði Gunnar átt að sjá um málið þar. Segir ákærði ákærða Gunnar hafa samþykkt það með beinum hætti að hafa eftirlit með húsinu við Suður- hvamm, enda verið þátttakandi í málinu til jafns við hina. Ákærði segir, að það hafi verið á miðvikudag eða fimmtudag, sem ákærði Y var látinn vita, að ákærði Gunnar yrði hugsanlega ekki að vinna á laugardeginum. Þá vissi ákærði ekki, hvort ákærði Y var búinn að senda pakkana. Ákærði kannast ekki við að hafa gefið fyrirmæli um að koma tilkynningu um póst til ákærða Gunnars á efri hæð að Smárahvammi 8. Ákærði kannast við að hafa haft á heimili sínu þau 2,7 g af hassi, sem um ræðir í ákæru. Ákærði Y viðurkennir að hafa átt hlut að því að flytja inn MDMA- töflurnar. Telur ákærði, að það hafi verið um einum og hálfum mánuði áður en ákærði fór í ferðina til London með unnustu sinni seinni hluta júlí sl., sem það kom til tals milli hans og ákærða X að flytja inn fíkniefni, en ekki var þá rætt um hvers konar fíkniefni. Var ákærði X búinn að ræða við ákærða Pétur Bruno um þetta mál, eða svo sagði ákærði X ákærða. Sagði ákærði X eftir ákærða Pétri Bruno, að hann væri reiðubúinn að fjármagna innflutning fíkniefna í félagi við þá hina tvo. Ákærði segir, að annar hvor þeirra ákærða X hafi stungið upp á að fá ákærða Gunnar með í innflutning- inn vegna þekkingar hans á póstútburði. Ákærði X hafði síðan tal af ákærða Gunnari og sagði ákærða, hvað þeim hafði farið á milli. Hafði ákærði Gunnar samþykkt að vera með í innflutningnum og kanna, hvernig 1174 best væri að standa að honum. Ákærði hafði ekki sjálfur tal af ákærða Gunnari um þetta mál, hvorki fyrir för sína af landi brott né eftir að hann kom til landsins. Staðið hafði lengi til hjá ákærða og unnustu hans að fara í skemmtiferð til London, og var ákveðið, að förin skyldi farin 24. júlí sl. Ákærði var staddur heima hjá ákærða X í hádeginu daginn fyrir brottför sína og sá ákærða Pétur Bruno koma þangað í fullum mótorhjólaklæðum og með hjálm á höfði. Hafði þá ekkert farið þeirra á milli um væntanlegan innflutning á fíkniefnum. Ákærði var staddur í stofu íbúðarinnar, þegar ákærði Pétur Bruno kom inn, og þar var áðærði X einnig. Þeir viku síðan út úr stofunni, en ákærði var áfram inni. Um það bil hálfri mínútu síðar kom ákærði X aftur inn í stofuna og ákærði Pétur Bruno á eftir honum, en hvarf á brott eftir stutta stund. Var ákærði X þá með peningaseðla í höndunum, en ekkert var rætt um þá sérstaklega. Segir ákærði ákærða X hafa verið bú- inn að segja sér, áður en ákærði Pétur Bruno kom, að hann væri væntan- legur í hádeginu með peningana, sem nota átti tilinnflutningsins, en ákærði átti ekki peninga til að leggja í hann. Ákærði segir, að þeir ákærði X hafi farið saman á vinnustað unnustu ákærða X og beðið hana að skipta fyrir sig 150.000 krónum í ensk pund. Fékk hún frí úr vinnunni til að skipta þessum peningum, en ákærði fór í Ármúla á vinnustað G, sem ákærði X var áður búinn að hringja í, til að láta G skipta jafnhárri fjárhæð. Var skilríkjaleysi ákærða tilgreint sem ástæða til að fá G til að skipta peningunum. Sömu ástæðu mun ákærði X hafa gefið unnustu sinni. Áður en ákærði fór til G, fór hann með ákærða X í vinnuna, en hann var að vinna í Þjóðarbókhlöð- unni. Ákærði X tók við ensku pundunum hjá unnustu sinni eftir vinnu og afhenti ákærða þau á milli kl. 17.00 og 18.00, að ákærða minnir, heima hjá honum. Ákærði fór sjálfur með G í banka við Háaleitisbraut til að skipta peningunum og tók við ensku pundunum fyrir utan bankann, en peningun- um var skipt í banka við Háaleitisbraut. Ekki man ákærði, hve mörg pund hann fékk fyrir 150.000 krónurnar. Eftir að ákærði hafði tekið við pening- unum, ók hann G til baka í vinnuna og fór að undirbúa brottför sína, og fóru þau unnusta hans af landi brott flugleiðis til London eftir næsta mið- nætti. Í London fór ákærði að reyna að komast í samband við einhverja til að kaupa MDMA-töflur, en fljótlega eftir ákvörðun um innflutninginn hafi verið afráðið, að slíkar töflur yrðu keyptar. Var það ákærði X, sem hafði það eftir ákærða Pétri Bruno, að hann vildi, að slíkar töflur yrðu keyptar. Ákærði Pétur Bruno hafði peningana, og af þeim sökum var hann látinn ráða því, hvað keypt yrði. Eftir fárra daga dvöl í London var ákærði stadd- ur á skemmtistað og hitti þá mann, sem var að selja MDMA-töflur. Ræddi 1175 hann um það við manninn, að hann vildi kaupa af honum mikið magn af töflunum, og tók hann vel í það. Ekki þekkti ákærði manninn og man ekki, hvort hann spurði hann að heiti. Ekki veit ákærði heldur, hvað hann greiddi mikið fyrir töflurnar í pundum, en segist hafa notað 400.000 krón- urnar til kaupanna, en þá var búið að draga frá kostnað vegna gjaldeyris- viðskiptanna. Hver tafla átti að kosta 4 pund. Daginn eftir hittust þeir aftur og nú á götunni fyrir framan skemmti- staðinn. Þar fóru viðskiptin fram, og voru töflurnar í einum plastpoka inni í bréfpoka. Um leið afhenti ákærði seljandanum peningana. Ekkert gerði ákærði í því að kanna, hvort um væri að ræða rétta efnið, en var sagt við móttökuna á töflunum, að þær væru 783. Kveðst ákærði hafa sent þær allar til landsins í pokum inni í bókum, sem hann var búinn að skera innan úr. Ákærði og unnusta hans voru í íbúð í London, og þar gekk ákærði frá send- ingunni með því að setja hana í tvo pakka og koma henni á pósthús. Telur ákærði sig hafa keypt töflurnar tveimur dögum fyrir póstlagningu pakk- anna, en sett þær í póst í London hálftíma fyrir lokun pósthússins. Ákærði var með nöfn viðtakenda í Hafnarfirði á miða með sér, þegar hann fór ut- an, og fékk þau hjá ákærða X. Ákærði hafði margsinnis samband við ákærða X, eftir að hann var kominn til London, og ræddi við hann um fyrir- komulag við sendinguna á töflunum til landsins, en áður var búið að ræða það hér á landi. Ákærði segir ákærða X hafa átt uppástunguna að því að hafa ákærða Gunnar með í málinu, en hann átti að vera í starfi sínu hjá póstinum laugar- daginn, sem töflurnar áttu að koma til landsins, og sjá um að koma þeim í hendur ákærðu, sem heima voru. Þátttaka ákærða Gunnars var ákveðin mjög fljótlega, eftir að farið var að tala um að kaupa og flytja inn fíkni- efnin. Ákærði kveðst aldrei hafa talað við ákærða Gunnar vegna innflutn- ingsins og hafði allt um þátt hans í málinu frá ákærða X. Segir ákærði, að samkvæmt frásögn ákærða X hafi ákærði Gunnar átt að fá tiltekna fjárhæð fyrir þátttöku sína við innflutninginn, og minnir ákærða, að talan hafi verið um 200.000 til 250.000 krónur. Var ákveðið, að ákærðu greiddu ákærða Gunnari í sama hlutfalli og töflunum væri skipt, en ákærði Pétur Bruno átti að fá helming þeirra, en hinn helmingurinn að skiptast að jöfnu á milli ákærða og ákærða X. Ákærði átti að setja töflurnar í póst síðari hluta fimmtudagsins, svo að þær kæmu til útburðar hér á landi á laugardeginum. Gerði ákærði þetta. Ákærði kveðst hafa hringt til ákærða X bæði á fimmtu- deginum og föstudeginum, eftir að hann var búinn að setja töflurnar í póst. Í símtali milli þeirra á fimmtudagskvöldinu kom fram, að ekki væri víst, að ákærði Gunnar yrði að vinna á laugardeginum, en það myndi liggja fyrir 1176 næsta dag. Þann dag ræddu þeir aftur saman í síma, og kom þá fram, að ákærði Gunnar fengi ekki vinnu á laugardeginum, og myndu þeir sitja fyrir póstinum til að ná í sendingarnar. Ákærði ræddi við ákærða X í síma á laugardeginum, þegar þeir voru að bíða eftir pökkunum, og kom fram í samtalinu, að ákærði X og ákærði Pétur Bruno væru dauðhræddir um, að lögreglan væri komin í málið, þar sem pakkarnir væru ekki komnir. Þá höfðu þeir tekið eftir bifreiðum, sem ekið var í kring, og grunaði þá, að málið væri að komast upp. Ákærði taldi fáránlegt að leggja sig í svo mikla hættu að flytja efnið sjálf- ur til landsins. Hann telur, að MDMA-töflur séu seldar á um 2.000 krónur stykkið hér á landi. Ákærði hafði verið í stanslausri fíkniefnaneyslu í þrjú ár, þegar tekin var ákvörðun um innflutninginn. Hafði hann reykt hass dag- lega og auk þess notað MDMA-töflur og amfetamín um hverja helgi. Ákærði setti töflurnar í tvo pakka, til að minna færi fyrir þeim og einnig vegna þess, að stór pakki færi í aðra deild. Þessar upplýsingar hafði ákærði fengið hjá ákærða X, sem sagði þær koma frá ákærða Gunnari. Þá kom það einnig til athugunar, að einn pakki væri of stór fyrir póstkassa, ef pakkarnir færu þangað. Ákærði sendi pakkana af stað. þótt hann væri áður búinn að fá vitneskju um, að ekki væri víst, að ákærði Gunnar fengi vinnu á laugar- deginum. Ákærði Pétur Bruno kveðst fyrst hafa kynnst ákærða X á skemmtistöð- um borgarinnar. Hann neitar að eiga nokkra aðild að innflutningnum og að hafa átt nokkurn hlut að því að skipuleggja hann í félagi við aðra ákærðu. Ákærði neitar því alveg að hafa farið heim til ákærða X um hádegisbil 23. júlí sl. og afhent honum þar 400.000 krónur til kaupa á fíkniefnum. Þá neit- ar hann því að hafa komið heim til ákærða X á þessum tíma. Ákærði var staddur í samkvæmi í húsi við Mávahlíð að morgni laugar- dagsins 2. ágúst sl. Rétt fyrir hádegi þennan dag, á meðan ákærði var Í Mávahlíðinni, hringdi símboði ákærða. Var það ákærði X, sem vildi ná tali af ákærða. Hringdi hann þá til ákærða X, sem upplýsti ákærða, að hann væri búinn að ná saman peningum, sem hann átti að greiða ákærða. Um var að ræða peninga, sem ákærði var að rukka inn. Ákærði vill halda því fyrir sig, fyrir hvern hann var að rukka peningana, og vill ekki heldur gefa upp, um hve háa fjárhæð var að ræða, en hún hafi verið töluverð. Ákærði veit nokkurn veginn, hvernig sú skuld var til komin, sem hann var að rukka inn hjá ákærða X, en telur sig ekki þurfa að skýra frá því. Ákærði segir ákærða X hafa sagt sér, að hann ætlaði að hitta menn í Hafnarfirði og vildi fá ákærða með sér, þar sem hann virtist ekki geta rukkað þennan aðila sjálfur. Sótti ákærði X ákærða í Mávahlíðina, og saman óku þeir suður í Hafnarfjörð. 1177 Lauk ökuferðinni við Hvammabraut 8. Sagði X ákærða að hinkra og hringdi tvö eða þrjú samtöl í GSM-síma sínum og var mjög órólegur. Ákærði segir X hafa talað í hálfgerðum „stikkorðum“, sem hann hafi ekki átt að skilja, og kveðst hafa spurt X að loknum símtölunum, hvort hann ætlaði að hafa sig að fífli, en ákærði var farinn að ókyrrast. Ákærði X sagði síðan ákærða, að aðilinn myndi hafa sett peningana í póstkassa í stipagangi nr. 8. Fór þá ákærði að hlæja að ákærða X og spurði, hvort hann teldi sig vera eitthvert fífl. Ákvað ákærði nú að fara út úr bifreiðinni og kanna mál- ið. Fór hann inn í stigahúsið, spennti upp póstkassann og tók úr honum til- kynningu, sem í honum var. Kassinn, sem ákærði spennti upp, var með kvenmannsnafni, sem ákærði X hafði gefið ákærða upp. Fór ákærði síðan út í bifreiðina aftur, kastaði tilkynningunni í ákærða X og fór að bölva og ragna yfir honum. Varð ákærði X þá verulega hræddur og fór að tala um að koma sér af stað. Óku þeir síðan á brott, en á leið niður brekku komu tveir menn bílstjóra megin að bifreiðinni, og voru það G og A, sem ákærði þekk- ir. Settust þeir inn í bifreiðina og virtust jafnhræddir og ákærði X og töluðu um að fara. Minntist þá ákærði X á Chevrolet-Monsa-bifreið, og leiddi það til þess, að ákærði ók henni til Reykjavíkur, en hinir urðu eftir í hinni bif- reiðinni. Skildi ákærði bifreiðina eftir við Háaleitisbraut fyrir utan heimili A og fór síðan heim til sín og þaðan í annað samkvæmi. Ákærði kveðst hafa ekið mótorhjóli vinar síns, Róberts Kristjánssonar, 23. júlí sl., og í hádeginu þann dag hafi hann farið með tjónstilkynningu til Sjóvár-Almennra og þaðan í tjónskoðunarstöð fyrirtækisins að tilkynna, að bifreið sín væri óökufær eftir árekstur, og til að fá tjónið metið. Ákærði seg- ir, að mótorhjól, sem hann á og er af Yamaha-gerð, hafi verið óökufært þennan dag og hafði verið það í rúma tvo mánuði. Ákærði segist hafa verið í daglegu símasambandi við ákærða X um lang- an tíma í júlí og fram í ágústbyrjun, og hafi hann þá verið að rukka ákærða X. Ákærði segir um úttektir 14. og 23. júlí sl., 170.000 og 120.000 krónur af bankareikningi sínum, að fyrri úttektin sé vegna útborgunar á mótorhjóli sínu og hin síðari vegna viðgerðar á mótorhjólunum. Kveðst ákærði hafa fengið mótorhjól lánað hjá Róbert, vini sínum og samstarfsmanni, 23. júlí sl. og hafa farið af vinnustað, eftir að hann hafði neytt matar kl. 12.30 um- ræddan dag, og haldið þá á skrifstofu Sjóvár-Almennra. Ákærði telur sig hafa verið einn og hálfan til tvo tíma í burtu úr vinnu. Ákærði man ekki, hvort ákærði X fór út úr bifreiðinni við fjölbýlishúsið í Hafnarfirði, á með- an þeir voru þar laugardaginn 2. ágúst sl. Ákærði telur, að ákærðu X og Y séu að blanda honum í málið vegna óvildar í sinn garð, vegna þess að hann 1178 hafi verið að innheimta skuld hjá ákærða X. Þá séu ákærðu X og Y vinir, og sé það vegna vináttunnar við ákærða X, sem ákærði Y sé að bera á hann sakir. Ákærði kannast við að hafa haft á heimili sínu 195 stk. af 5 mg töflum af karlkynshormónalyfinu methandrostenolone. Ákærði Gunnar segist engan þátt eiga í innflutningi á töflunum, en kveðst þekkja ákærða X og vita, hverjir hinir ákærðu eru, en ekki þekkja þá. Ákærði segir ákærða X hafa spurt sig að því um það bil mánuði fyrir verslunarmannahelgina, hvort ákærði gæti tekið pakka fyrir sig, á meðan ákærði væri í vinnunni. Ekki man ákærði, hvar þeir voru staddir, þegar þetta var borið upp við hann, enda gaf ákærði þessu engan gaum. Áður en þetta gerðist, var ákærði X búinn að spyrja ákærða ýmislegs um vinnu ákærða, sem hann þó vissi áður frá starfsbróður ákærða. Ákærði kveðst hafa verið að kaupa „græjur“ af ákærða X fyrr í sumar og eins sl. vetur eða í febrúar/mars. Þá hafði ákærði hringt í ákærða X og spurt, hvort hann gæti selt hljómflutnings-,græjur“ fyrir sambýliskonu sína. Lofaði ákærði X að athuga þetta og var í sambandi við ákærða af þessum sökum í júlímánuði sl. Rétt fyrir mánaðamót júlí/ágúst kvaðst ákærði X vera kominn með kaupanda að „græjunum“ og að sá fengi útborgað um mánaðamótin. Skyldi ákærði þá hafa samband við hann. Ákærði kom sér í samband við ákærða X að kvöldi föstudagsins 1. ágúst sl., og kvaðst hann ætla að hafa samband við G, þegar hann kæmi úr vinnu þennan dag. Hringdi ákærði í ákærða X um kl. 19 þetta kvöld, og ræddu þeir þetta mál. Sagði ákærði X ákærða að hringja aftur eftir smástund, en ætla áður að kanna málið frekar hjá G. Ákærði hringdi í ákærða X aftur þetta kvöld og fékk þau svör hjá honum, að G væri tilbúinn að kaupa tækin, og þá fékk ákærði uppgefið heimilisfang G. Ákærði fór ásamt sambýliskonu sinni með „græjurnar“ heim til G um kl. 20 þetta kvöld og afhenti honum græjurnar, en áður hringdi ákærði fyrir utan húsið hjá G til að fá nánari lýsingu á því, hvar hann byggi. Þetta samtal fór fram úr GSM-farsíma sambýliskonu ákærða. Segir ákærði ákærða X hafa verið búinn að lofa sér því að selja sér GSM-farsíma, þar sem ákærði var nýbúinn að selja sams konar síma, sem hann átti. Þá var ákærði nýbúinn að kaupa bifreið með móður sinni og vantaði geislaspilara í bifreiðina. Þessu gat ákærði X ekki bjargað þetta kvöld, og skyldi ákærði því hringja í ákærða X næsta morgun, þ. e. laugar- daginn 2. ágúst sl. Þetta gerði ákærði um kl. 10 þennan morgun. Mæltu þeir sér mót við bensínstöð Esso við Reykjavíkurveg í Hafnarfirði stuttu síðar. Ákærði varð seinn fyrir og hringdi því aftur í ákærða X, sem þá var kominn að stöðinni. Ók ákærði þangað og hitti ákærða X. Rétti hann ákærða GSM- farsíma og geislaspilara. Jafnframt sagði ákærði X ákærða, að hann ætti von 1179 á póstsendingu þennan dag, og myndu Á og G, sem ákærði kannaðist við, verða við heimili í Suðurhvammi eftir hálftíma. Spurði ákærði X ákærða, hvort hann gæti „kíkt á“ þá, verið með þeim og fylgst með húsinu. Ákærði lofaði að „kíkja á“ þá, en ekki að fylgjast með húsinu. Um kl. 11 hringdi ákærði X í ákærða, og sá ákærði þau skilaboð á símanum, að ákærði X hefði reynt að hringja í hann. Hringdi ákærði stuttu síðar í ákærða X. Í þessu samtali ítrekaði ákærði X, að ákærði „kíkti á“ strákana og hvort ákærði gæti síðan „kíkt á“ sig, en hann væri við sjoppu á Hvammabraut. Það gerði ákærði og sagði, að G og Á væru í lagi, nema þeir væru blindfullir og undir áhrifum vímuefna. Eftir þetta fór ákærði heim til sín. Klukkutíma síðar hringdi ákærði X til ákærða og bað hann enn að kíkja á G og A og hvort ákærði gæti ekki verið hjá þeim eða ekið þeim út í sjoppu, því að þeir væru ekki ökufærir. Ákærði var að hjálpa bróður sínum úti í bílskúr, en fór hálftíma síðar og hitti A og G og fékk þá með sér út í sjoppu. Á leiðinni þangað hringdi síminn. Fór þá ákærði inn á næsta plan og svaraði símanum. Var ákærði X í honum og sagði, að póstbíll væri að fara niður brekkuna og hvort hann væri ekki hjá strákunum. Ákærði játaði því og sá um leið póst- bifreið aka um hornið Hvammabraut/Suðurhvamm. Þá var ákærði staddur á bifreiðastæðinu við Suðurbraut. Hann ók síðan niður Suðurbraut og beygði upp Ásbraut, Hvammabraut og Suðurhvamm og þá götu út í enda og sá póstbifreiðina og að starfssystir sín, Emma, var að ganga inn í stiga- gang hússins. Við enda götunnar vísaði ákærði G og A út úr bifreiðinni og ók sjálfur heim til sín. Ákærði reyndi að hringja í ákærða X, en þar sem hann svaraði ekki, náði ákærði í geislaspilarann og ók í átt að ákærða X og hitti hann á gatnamótunum, þar sem Hvammasjoppan er. Staðnæmdust þeir þar á bifreiðastæði, þar sem ákærði rétti ákærða X geislaspilarann og símann. Þá sýndi ákærði X ákærða pósttilkynningu og spurði hann eitthvað út í hana, og minnir ákærða, að hann hafi sagt ákærða X, að hann gæti leyst þetta út í næsta pósthúsi. Einnig sagði ákærði, að hann hefði vísað A og G út úr bifreiðinni. Lagði þá ákærði X af stað ásamt ákærða Pétri Bruno, sem var með honum í bifreiðinni, og óku þeir niður Hvammabraut og ákærði á eftir. Sá ákærði stuttu síðar við gatnamótin Lækjarhvammur/Suðurhvamm- ur/Hvammabraut, að Á og G voru að stíga inn í bifreið ákærða X. Þá var ákærði Pétur Bruno að stíga út úr bifreið ákærða X og rölta í áttina upp Suðurhvamm. Bauð ákærði honum far og ók honum að bifreið, sem A og G höfðu verið í og var á bílastæði við Suðurhvamm. Ákærði vissi ekki, að málið snerist um póstinn, fyrr en á laugardeginum við bensínstöð Esso við Reykjavíkurveg. Ákærði man ekki, hvort hann átti að minna G og A á að taka bréf eða pakka úr póstkassanum. Ákærði kveð- 1180 ur sér hafa þótt gruggugt að eiga að koma skilaboðunum til G og A. Ákærði segir að gefnu tilefni, að hann vakni venjulega kl. 7.00 á morgnana og eins um helgar. Ákærði kveðst hafa vitað til þess, að ákærði X neytti fíkniefna. Hann kann ekki svör við því, hvers vegna ákærðu X og Y bera sakir á sig. Ákærði kynntist ákærða X í gegnum starfsbróður sinn í janúar á þessu ári, en vissi áður, hver hann var. Ákærði segir ákærða X hafa fyrst spurt sig á föstudagskvöldinu, hvort hann yrði að vinna næsta dag. Ákærði leit á þetta sem almennt spjall, en grunaði ekki, að neitt sérstakt lægi að baki þessari spurningu. Segir hann, þegar hann fékk tilboð ákærða X um pakk- ann, hafa fylgt með, að hann ætti að fá greiðslu, en man ekki fjárhæðina, þar sem hann gaf þessu ekki gaum. Ákærði upplýsir, að ætíð sé hringt eða barið til að koma hraðsendingum til skila, og ef enginn sé við, sé skilin eftir tilkynning um, að sendingin sé komin á næsta pósthús. Ákærði kveðst ekki hafa neytt fíkniefna. Vitnið Emma Ingibjörg Valsdóttir, Skeiðarvogi 141 í Reykjavík, þekkir ákærða Gunnar og hefur starfað með honum hjá Pósti og síma í póstmið- stöðinni í Ármúla 25. Vitnið starfaði í afleysingum sem fulltrúi í júní — ágúst sl. á vinnustað sínum og hafði þá yfir ákærða að segja. Vitnið segir, að starfsmenn, þ. á m. ákærði, hafi verið vanir að spyrja, hvort aukavinna væri fáanleg. Minnir vitnið, að ákærði hafi haft orð á því einhvern tíma á þessu tímabili, hvort aukavinna væri fáanleg, og minnst á, hvort hann gæti fengið vinnu laugardaginn fyrir verslunarmannahelgina. Vitnið minnir, að það hafi vísað þessu til deildarstjórans, en man ekki, hver hann var. Vitnið var að vinna laugardaginn 2. ágúst sl. og ók út sendingum. Vitnið minnir, að kl. hafi verið um 9 um morguninn, þegar ákærði hringdi til þess í vinnuna og spurði um símboða sinn og minntist á, að hann gæti verið í tiltekinni skrif- borðsskúffu. Reyndist hann vera þar, og að ósk ákærða var starfsmaður sendur heim til hans með símboðann þennan morgun. Átti þessi starfsmað- ur leið til Hafnarfjarðar af öðrum ástæðum. Vitnið kveðst hafa verið sér- staklega beðið um að fara með pakkana tvo til skráðra viðtakenda í Hafnarfirði, og var þess getið af tollvörðum, að þeir hefðu inni að halda ólögleg efni. Pakkarnir komu ekki til póstsins fyrr en kl. rúmlega 13 þennan dag, og vitnið fór með þá um kl. 13.30. Undir venjulegum kringumstæðum hefði venjulegur starfsmaður farið með pakkana. Ekki er hægt að fullyrða, hver hefði farið með pakkana undir venjulegum kringumstæðum. Heimilt er að skilja eftir í póstkössum hraðsendingar, ef þær komast niður í kass- ana, þótt ekki náist til viðtakenda. Að öðrum kosti eru handritaðar á staðn- um tilkynningar um, að vitja megi sendinganna á næsta pósthús. 1181 Vitnið Birgir Jakobsson, Hófgerði 18 í Kópavogi, er deildarstjóri í flutn- ingadeild Pósts og síma í Ármúla 25, og var ákærði Gunnar starfsmaður deildarinnar, en ekki á sömu vakt og vitnið. Ef starfsmenn vildu fá auka- vinnu, leituðu þeir til deildarstjóranna beggja, sem í sameiningu tóku ákvarðanir í þessu efni, eða þá annar þeirra, ef svo bar undir. Oft var erfitt að fá menn til þess að vinna aukavinnu, en ákærði Gunnar var alltaf tilbú- inn að fara í aukavinnu, en ekki man vitnið til þess, að ákærði bæði það sér- staklega um hana. Vitnið minnist þess ekki, að ákærði hafi beðið það um aukavinnu laugardaginn 2. ágúst sl. eða að hafa heyrt, að hann hafi beðið hinn deildarstjórann um það. Vitnið Bergur Ólafsson, Álfaskeiði 42 í Hafnarfirði, er bróðir ákærða Gunnars, en óskaði ekki eftir að nýta undanþágurétt sinn frá vitnisburði. Vitnið fór laugardaginn 2. ágúst sl. um kl. 13 eða upp úr því á heimili for- eldra sinna að Smárahvammi 8 í Hafnarfirði. Vitnið kom þeirra erinda að dytta að gömlum bíl, sem það á, og kom akandi á honum að húsinu. Ætlaði vitnið að nýta sér aðstöðu í bílskúr foreldra sinna og var með bílinn fyrir ut- an hann. Vitnið segir, að ákærði Gunnar hafi rétt sér hjálparhönd. Þá sýndi ákærði vitninu GSM-farsíma og geislaspilara í bíl og kvaðst vera að hugsa um að kaupa þessa hluti. Leist vitninu ekki á hlutina og réð ákærða frá því að kaupa þá. Ekki sá vitnið, að ákærði væri neitt ör eða órólegur, heldur hinn rólegasti. Fór ákærði síðan út í sjoppu, og man vitnið, að hann keypti fyrir það gosdrykk og súkkulaði. Vitnið varð ekki vart við, að ákærði not- aði farsímann, á meðan vitnið sá til. Vitnið Berglind Ellen Pétursdóttir, unnusta ákærða Gunnars, kveðst hafa verið heima hjá honum allan föstudaginn 1. ágúst sl. og næsta dag. Vitnið kveðst hafa selt hljómflutningstæki, sem það átti, á föstudeginum um kl. 19 fyrir 20.000 krónur, og hét kaupandinn G. Samdi ákærði Gunnar um söluna við ákærða X, og var vitnið viðstatt. Vitnið segir ákærða Gunnar hafa verið að hugsa um að kaupa sér GSM-síma um þessa helgi. Sá vitnið GSM- símann á laugardagsmorgninum, en leist ekki á hann. Vitnið vissi ekki til þess, að ákærði Gunnar væri að hugsa um að kaupa geislaspilara, en vissi, að hann vantaði slíkan grip. Vitnið segir ákærða Gunnar hafa farið út um kl. 10 á laugardagsmorgninum og verið burtu í klukkutíma, að vitnið telur. Vissi vitnið ekki, hvað hann hafði verið að gera, fyrr en hann kom aftur, og kom þá í ljós, að hann hafði verið að sækja símann. Vitnið telur það hafa verið í júní eða júlí, að ákærði Gunnar sagði því, að ákærði X hefði boðið ákærða té fyrir að taka pakka úr póstsendingu og koma honum til sín. Vitn- inu leist ekki vel á hugmyndina og sagði ákærða það og bannaði honum að taka tilboðinu. Vitnið man ekki til þess að hafa orðið þess vart, að hringt 1182 væri í eða úr GSM-símanum, sem ákærði Gunnar kom með heim á laugar- dagsmorgninum. Vitnið Róbert Kristjánsson, Huldubraut 5 í Kópavogi, var starfsfélagi ákærða Péturs Brunos hjá smávörulager Olíufélagsins hf. og kannast við að hafa lánað ákærða mótorhjól, en ekki man vitnið, hvenær það var. Vitnið lánaði ákærða við sama tækifæri leðurjakka, hanska og hjálm. Engin merki voru á þessum klæðnaði né hjálminum. Vitnið lánaði ákærða Pétri Bruno hjólið, þar sem hann þurfti að sinna erindum vegna tryggingamála vegna áreksturs bifreiðar, en bifhjól ákærða hafi verið bilað á þessum tíma. Vitnið kveðst hafa lánað ákærða hjólið umræddan dag um kl. 13, og var ákærði í burtu einn til einn og hálfan tíma. Vitnið hefur unnið með ákærða Pétri Bruno í eitt ár og verið verkstjóri hans og segir hann hafa verið mikið frá vinnu á þeim tíma, þegar hann var að fást við áðurgreind tryggingamál. Vitnið Steinar Birgisson, Reyrengi 6 í Reykjavík, kannast við, að ákærði Pétur Bruno hafi beðið það að aka sér einu sinni upp í Sjóvá-Almennar í lok júlí sl. Var það vegna þess, að ákærði hafði ekki farartæki á þessum tíma. Ekki veit vitnið, hvernig hann kom til vinnu sinnar, en vitnið er sam- starfsmaður ákærða Péturs Brunos. Vitnið Kristín Gísladóttir, Eyjabakka 15 í Reykjavík, er starfsmaður Sjó- vár-Almennra og vinnur í tjóndeild. Það segir ákærða Pétur Bruno hafa komið með tjónskýrslu 23. júlí sl. og afhent vitninu. Kom ákærði Pétur Bruno í tjóndeildina tvisvar eða þrisvar, eftir að hann kom fyrst með skýrsl- una. Vitnið getur ekki lýst klæðnaði ákærða Péturs Brunos 23. júlí sl., en minnir, að hann hafi verið dökkklæddur. Vitnið Unnur Ögmundsdóttir, Dalseli 40 í Reykjavík, starfaði hjá Sjóvá- Almennum í sumar og var til aðstoðar í tjóndeild. Það sá ákærða Pétur Bruno koma í tjóndeildina í þrjú eða fjögur skipti. Einhvern tíma var ákærði í peysu merktri Esso. Þá var hann einhvern tíma í svörtum leður- mótorhjólagalla, og minnir vitnið, að hann hafi aðeins einu sinni komið í honum. Ekki man vitnið eftir merki á þessum galla. Vitnið vill fullyrða, að ákærði hafi ekki verið í gallanum í fyrsta skipti, sem hann kom. Vitnið A fór um hádegisbil laugardaginn 2. ágúst sl. til Hafnarfjarðar í bifreið með G. Ók vitnið bifreiðinni. Vitnið segir, að ákærði X hafi komið heim til þess um kl. 10 umræddan morgun, og var G heima hjá vitninu. Höfðu þeir báðir verið við áfengisdrykkju um nóttina og voru ekkert vel fyrirkallaðir. Var erindi ákærða X við þá félaga að fá þá til að aka blárri Chevrolet-Monsa-bifreið frá Breiðagerði 13 suður í Hafnarfjörð. Ekki sagði X þeim, hvert erindið væri, en afhenti þeim heimilisfang á blaði, að vitnið minnir. Þar áttu þeir að stansa og bíða þess, að einhver kæmi til þeirra, og 1183 myndi sá segja þeim, um hvað málið snerist. Þeir félagar óku suður í Hafnarfjörð og stönsuðu við umrætt hús, en ekki man vitnið í dag, hvaða hús það var. Hafi þeir ekki setið mjög lengi í bifreiðinni, þegar til þeirra kom ákærði Gunnar og benti vitninu á að koma yfir í bifreiðina til sín. Gerði vitnið svo. Í bifreiðinni bað ákærði Gunnar vitnið að fylgjast með póstbifreið, sem ætti að renna þarna í hlaðið. Átti vitnið að fylgjast með þeim, sem stigi út úr bifreiðinni, en sá ætti að hafa með sér eitthvert bréf og leggja það í póstkassa í húsinu. Skyldi vitnið síðan fara inn í húsið, brjóta upp kassann og taka úr honum það, sem þar yrði skilið eftir. Vitnið man ekki, hvort rætt var um miða eða pakka, sem það ætti að taka úr póstkass- anum. Eftir þessi fyrirmæli fór vitnið út úr bifreiðinni frá ákærða Gunnari og settist inn í bifreiðina hjá G og sagði honum, hvað ákærði Gunnar hefði sagt því. Þeir biðu síðan áfram í bifreiðinni, þar til ákærði X kom á Fiat- bifreið ásamt ákærða Pétri Bruno. Stönsuðu þeir við bifreiðina hjá vitninu og G, en fóru ekki út úr henni. Skrúfaði ákærði X niður rúðuna og G sömu- leiðis í bifreiðinni hjá þeim. Spurði ákærði X, eftir því sem vitnið best man, hvort ekki væri allt í lagi. Vitnið man ekki, hverju þeir félagar svöruðu. Eft- ir mínútu eða svo óku þeir ákærðu X og Pétur Bruno á brott, en þeir fé- lagar urðu eftir. Ekki mjög löngu síðar kom ákærði Gunnar aftur og benti vitninu og G að koma yfir í bifreiðina til sín. Ók ákærði Gunnar henni síð- an upp á hæð ekki langt frá og stöðvaði þar bifreiðina. Þar sátu þeir svolitla stund allir þrír, þar til ákærði Gunnar sagði, að nú væri komið að því. Kvaðst hann hafa séð póstbifreið ekið í átt að húsinu. Ók þá ákærði Gunn- ar Í átt að húsinu og fram hjá stigaganginum og sagði eitthvað á þá leið, að lögreglan væri á svæðinu. Ók ákærði Gunnar fyrir endann á blokkinni, þar sem vitnið og G fóru úr bifreiðinni. Gengu þeir þaðan upp á Reykja- nesbraut og síðan aftur inn í Hafnarfjörð, og á einhverri götu þar kom hvíti Fiatinn með ákærðu X og Pétur Bruno. Þeir stönsuðu og tóku þá G upp í bifreiðina. Í því kom ákærði Gunnar að, og steig ákærði Pétur Bruno þá út úr bifreiðinni og fór yfir í bifreiðina til ákærða Gunnars. Óku þeir þegar á brott, en ákærði X ók þeim hinum heim til sín í Reykjavík. Vitnið vissi síð- an ekkert af þessu máli, fyrr en það var kallað til yfirheyrslu hjá lögreglu og sett í gæsluvarðhald. Vitnið segir, að ákærði Pétur Bruno hafi farið út úr bifreiðinni með þeim ummælum, að hann vildi fara aftur að stigaganginum, þar sem þeir félagar höfðu áður verið á verði. Ekki man vitnið eftir frekari ummælum ákærða Péturs Brunos við þetta tækifæri. Vitnið fullyrðir, að það hafi fengið um það skýr fyrirmæli frá ákærða Gunnari, hvað það ætti að gera umræddan laugardagsmorgun. Vitnið 1184 kveðst hafa verið frekar illa fyrirkallað þennan morgun, og megi vera, að það misminni í smáatriðum í frásögn sinni, en það hafi ekki verið svo illa fyrirkallað, að það hafi ekki gert sér grein fyrir, við hverja það var að tala hverju sinni. Vitnið kveðst ekki hafa haft hugmynd um, hvað var að gerast, þegar það fékk fyrirmælin frá ákærðu X og Gunnari umræddan morgun. Vitnið G segir, að ákærði X hafi beðið það og A að gera sér greiða, og bar hann þetta erindi upp við þá fimmtudaginn fyrir verslunarmannahelg- ina, að vitnið best man. Vitnið man ekki, hvar þessi bón var borin upp. Ekki var getið um, hver greiðinn ætti að vera. Á föstudeginum talaði ákærði X við þá báða og spurði þá, hvort þeir væru lausir daginn eftir. Ekki man vitnið, hvar þetta samtal fór fram. Í bæði skiptin fékk ákærði X jákvæð svör frá þeim báðum, að vitnið best man. Á laugardagsmorgninum á milli kl. 9 og 10, að vitnið minnir, hringdi vitnið til ákærða X og sagði honum, að þeir tveir væru heima hjá A. Sagðist hann þá vera að koma og sækja þá. Ók hann þeim inn í Breiðagerði, en þar afhenti hann A lykla að Chevrolet- Monsa-bifreið sinni og bað þá að aka henni að tilteknu heimili. Kvað vitnið þá hafa ekið þangað. Vitnið var drukkið og gerði sér ekki grein fyrir, hvert ekið var, en Á ók bifreiðinni. Gerði vitnið sér ekki grein fyrir, að þeir óku til Hafnarfjarðar. Þegar komið var að umræddu húsi, stöðvaði A bifreiðina. Þar áttu þeir að hitta ákærða Gunnar, en hann var þar ekki. Gekk vitnið að sundlaug í nágrenninu og fékk þar að hringja til ákærða X og spurði, hvort þeir væru ekki við rétt hús, en ekki man vitnið, hvar það var. Ákærði X upplýsti, að heimilisfangið væri rétt, og hlyti ákærði Gunnar að fara að koma. Stuttu síðar kom ákærði Gunnar akandi til þeirra, þar sem þeir sátu í bifreiðinni. Fór A yfir í bifreiðina til hans, en kom síðan aftur og sagði, að ákærði Gunnar hefði sagt sér, að þeir ættu að fara inn í stigagang og ná í einhverja tilkynningu í póstkassa. Ekki man vitnið, hvort rætt var um, hvernig skyldi staðið að því að ná í tilkynninguna, en með tilkynninguna áttu þeir að fara á heimilisfang í næsta nágrenni. Heldur vitnið, að umrætt heimilisfang sé heimilisfang ákærða Gunnars. Að fengnum þessum upplýsingum gekk vitn- ið að húsinu, þar sem ákærði Gunnar átti heima. Af tilviljun hitti vitnið ákærða Gunnar þar fyrir utan, og spjallaði vitnið við hann. Að því búnu gekk vitnið til baka og settist inn í bifreiðina. Eftir það kom ákærði Gunn- ar, og bað hann þá að koma yfir í bifreiðina til sín. Hann ók henni síðan á eitthvert bílastæði í nágrenninu. Þar biðu þeir stutta stund, en óku síðan aftur inn í botnlangagötuna og í endann á henni. Þar biðu þeir einhverja stund og sáu póstbifreið koma. Bifreiðin stansaði fyrir utan stigaganginn, og fór póstmaður inn í húsið. Á eftir honum fóru tveir menn inn. En er 1185 póstmaðurinn hafði verið einhverja stund inni ásamt mönnunum, sagði ákærði Gunnar, að þetta væri eitthvert „klikk“ og ætti póstmaðurinn ekki að vera svona lengi. Sagði hann þeim A að fara út úr bifreiðinni. Gengu þeir eitthvað frá og ætluðu að finna sér stað, til að hringja á leigubifreið, en áður en af því yrði, sáu þeir félagar ákærðu X og Pétur Bruno á ferð í bif- reið og stöðvuðu þá. Bað vitnið ákærða X að aka þeim heim, og samþykkti hann það, en ákærði Pétur Bruno vildi fara út úr bifreiðinni. Vildi hann fara aftur að stigaganginum og ná í tilkynninguna. Fór hann upp í bifreiðina til ákærða Gunnars, sem ók þeim á brott og upp botnlangann í átt að hús- inu, en ákærði X ók þeim A heim til hans í Reykjavík. Vitnið segir, að ákærði Pétur Bruno hafi sagt, þegar hann fór út úr bifreiðinni hjá ákærða X, að hann þyrfti að ná í þennan miða, því að hann hefði borgað 400.000 krónur fyrir hann. Vitnið var talsvert ölvað umræddan laugardagsmorgun, en kveðst samt muna, að ákærði Pétur Bruno hafi viðhaft áðurgreind ummæli, þegar hann fór úr bifreiðinni. Vitnið minnist þess ekki, að minnst hafi verið á pakka af hálfu ákærðu, sem ræddu við það. Vitnið minnir, að ákærði X hafi boðið því fimm MDMA-töflur fyrir greiðann, en ekki er vitnið visst um þetta. Vitnið staðfestir, að ákærðu X og Y hafi komið saman til þess í vinnuna seint í júlí sl. og beðið það að annast það að skipta íslenskum peningum í sterlingspund. Átti að gera þetta fyrir ákærða Y, sem væri ekki með skilríki. Staðfestir vitnið, að það hafi orðið við þessari bón. Vitnið man ekki hvenær dagsins þeir félagar komu í vinnuna til vitnisins. Áður en vitnið fór í bank- ann með ákærða Y, ók hann ákærða X í vinnuna og kom síðan og sótti vitn- ið. Vitnið man ekki nákvæmlega, hvað leið langur tími, frá því að ákærði Y fór og þangað til hann kom aftur, en giskar á 5-15 mínútur, en þetta hafi verið stutt. Farið var í banka við Háaleitisbraut, þar sem hann er í nágrenni við Reiknistofu bankanna, þar sem vitnið vinnur. Segir vitnið, að ákærði Y hafi ráðið, í hvaða banka var farið. Vitnið vissi, að ákærðu X og Y höfðu notað fíkniefni, en vissi ekki, í hve ríkum mæli. Vitnið segir, að það hafi verið A, sem sagði því, að það ætti að fara að Smárahvammi 8, og var það eftir að A hafði fengið upplýsingarnar frá ákærða Gunnari. Vitnið segir, að það hafi ekki hvarflað að sér, þegar það var suður í Hafnarfirði á laugar- deginum, að það væri þar vegna fíkniefnamáls. Vitnið man til þess að hafa keypt hljómtæki af unnustu ákærða Gunnars, og hefði það getað verið á föstudeginum fyrir verslunarmannahelgina. Greiddi vitnið 20.000 krónur fyrir tækin. Nokkur fleiri vitni hafa komið fyrir dóminn, en ekki þykir ástæða til að rekja framburð þeirra. 38 Hæstaréttardómar II 1186 Niðurstöður. Með skýlausum játningum ákærðu X og Y, en þær eru í samræmi við annað, sem fram er komið í málinu og rakið var, er sannað, að þeir hafa staðið að innflutningi á þeim 783 MDMA-töflum, sem í ákæru greinir. Þá eru vörslur ákærða X á 2,7 g af hassi sannaðar með játningu hans, sem er í samræmi við önnur málsgögn. Þá er enn sannað með framburði ákærða Y og vitnanna Á og G svo og öðru, sem rakið hefur verið, þrátt fyrir fram- burð ákærða X sjálfs, að þætti hans að innflutningnum sé réttilega lýst í ákæru. Allt frá því að ákærði X gaf skýrslu hjá lögreglu 15. ágúst sl. og ákærði Y fyrir dómi 20. sama mánaðar, en þeir voru yfirheyrðir sinn í hvoru lagi, á meðan þeir sættu einangrun, hefur framburður þeirra verið stöðugur um þátt hvers ákærðu um sig í innflutningi á því fíkniefni, er í ákæru greinir. Ber skýrslum þeirra saman í öllum meginatriðum. Þá eru skýrslur vitnanna A og G um þátttöku ákærðu Péturs Brunos og Gunnars í að nálgast pakka þá, er efninu hafði verið komið fyrir í, í samræmi við framburð ákærða X um þátttöku þessara ákærðu í innflutningnum. Þrátt fyrir neitun ákærða Péturs Brunos er sannað með framburði ákærðu X og Y, að ákærði Pétur Bruno kom á heimili ákærða X um hádegi 23. júlí sl. og afhenti ákærða X peninga til þess að fjármagna innflutninginn. Afhending peninganna er sönnuð þrátt fyrir framburð ákærða Péturs Brun- os með framburði ákærða X, sem tók við peningunum úr hendi ákærða Péturs Brunos, og framburði ákærða Y, er sá ákærða X með peninga í höndunum á heimilinu í beinu framhaldi viðtals hans við ákærða Pétur Bruno. Þá styrkir þetta framburður vitnisins G, sem tók að sér þennan dag að skipta peningum fyrir ákærða Y fyrir milligöngu ákærða X. Sannað er með framburði ákærða Péturs Brunos sjálfs, sem studdur er framburði ákærðu X og Gunnars og vitnanna G og A, að ákærði var Í Hafnarfirði, þegar von var á, að pakkarnir með töflunum eða tilkynningar um þá kæmu þar í póstkassa í fjölbýlishúsunum. Er hafnað sem fráleitri sögu ákærða Péturs Brunos um það, að hann hafi verið kominn úr sam- kvæmi í Reykjavík snemma á laugardegi suður í Hafnarfjörð til að taka á móti greiðslu skuldar hjá ákærða X. Þá er sannað með framburði ákærða Péturs Brunos sjálfs, að hann braut upp póstkassann í húsinu nr. 8 við Hvammabraut, en í hann átti að koma annar pakkanna með MDMA-töfi- unum, þótt raunin yrði sú, að þangað kæmi aðeins tilkynning um pakkann. Þá er framburður vitnisins G um þau viðbrögð ákærða að hafa sagt, að hann þyrfti að ná í þennan miða, þar sem hann hefði greitt fyrir hann 400.000 krónur, enn til að styrkja þetta. Þegar allt er virt í heild, er sannað, 1187 að ákærði hefur átt hlut að innflutningnum á þann veg, sem lýst er í ákæru. Þá er sannað með játningu hans sjálfs, að ákærði átti þær 195 methandrost- enolone-karlkynshormónatöflur, sem fundust á heimili hans. Ákærði Gunnar hefur viðurkennt að hafa veitt ákærða X upplýsingar um feril póstsendinga. Þá hefur ákærði viðurkennt, að ákærði X hafi boðið sér peninga, tæki ákærði pakka fyrir hann. Framburður ákærða X um þátttöku ákærða Gunnars í innflutningnum hefur verið stöðugur, allt frá því að ákærði X gaf skýrslu um málið hjá lögreglu 15. ágúst sl. Þá skýrði ákærði X ákærða Y frá samskiptum sínum við ákærða Gunnar vegna fyrirhugaðs inn- flutnings, og eru skýrslur hinna fyrrnefndu mjög á sama veg um þátt ákærða Gunnars í málinu. Einnig sýna lýsingar vitnanna A og G á fram- göngu ákærða Gunnars við að nálgast pakka þá, er talið var, að fíkniefnin væru Í, eindregið fram á, að ákærði tók fullan þátt í að reyna að komast yfir pakkana, sem hann vissi, starfs síns vegna, hvenær bornir yrðu út. Enn fremur er á það að líta, að ákærði hringdi á vinnustað sinn umræddan morgun, er hann átti frí, og bað um, að símboði sinn yrði sendur heim til sín. Loks er það að nefna, að sendingunni var ekki beint til Reykjavíkur, þar sem allir aðrir ákærðu en ákærði Gunnar eiga heimili, heldur til Hafnarfjarðar, í grennd við heimili ákærða Gunnars og á það svæði, sem ákærði starfaði við póstútburð. Þegar allt framangreint er virt heildstætt, er sannað, að ákærði Gunnar hefur staðið að innflutningi taflnanna í félagi við aðra ákærðu, enda eru skýringar á samskiptum hans við ákærðu X og Pétur Bruno svo og vitnin ÁA og G afar ótrúverðugar. Ákærðu stóðu allir saman að því að flytja til landsins mikið magn af hættulegu fíkniefni, og varðar brot þeirra við 2. mgr., sbr. Í. mgr. 173. gr. a almennra hegningarlaga, sbr. lög nr. 64/1974. Það er mat dómsins, að þeir séu allir þátttakendur í innflutningnum sem aðalmenn, enda var þáttur hvers þeirra um sig nauðsynlegur liður í því, að hægt væri að fremja brotið, sem var fullframið, þegar pakkarnir tveir komu til landsins. Hlutur ákærða Gunnars í innflutningnum var sá að afla upplýsinga og leiðbeina um væntanlegan feril sendinganna til landsins með póstinum og tryggja það, að sendingin kæmist í „réttar hendur“. Í stórum dráttum eru það ákærðu X og Pétur Bruno, sem eiga upphafið að málinu, og hefur hinn fyrrnefndi séð að mestu um skipulagninguna, en hinn síðarnefndi leggur til fjármagnið. Hlut- ur ákærða Y er kaup hans á töflunum og frágangur þeirra til sendingar til landsins. Ákærði X gekkst með sátt í febrúar sl. undir að greiða 85.000 króna sekt fyrir brot á lögum og reglum um ávana- og fíkniefni. Ákærði Y gekkst með tveimur sáttum á árunum 1994 og 1995 undir að greiða sektir fyrir um- 1188 ferðarlagabrot, ölvunarakstur í bæði skiptin, og auk þess í síðara skiptið fyrir brot á 1. mgr. 48. gr. umferðarlaga. Þá sætti hann í hvort skipti um sig sviptingu ökuréttar í tólf mánuði. Ákærði Pétur Bruno gekkst árið 1990 með sátt undir að greiða sekt fyrir umferðarlagabrot og ákærði Gunnar ár- ið 1995 með sátt undir að greiða sekt fyrir ölvunarakstur og sætti sviptingu ökuréttar í mánuð. Öðrum refsingum hafa ákærðu ekki áður sætt, svo að kunnugt sé. Við ákvörðun refsingar er til þess að líta, að ákærðu fluttu hingað til lands mikið magn af mjög hættulegu fíkniefni, sem ætlað var til sölu, og að brot þeirra var vel skipulagt og verknaðurinn unninn af þeim í félagi, en þetta lýsir mjög hörðum brotavilja. Rétt þykir við ákvörðun refsinga ákærðu X og ÝY að taka tillit til þess, að þeir játuðu brot sín greiðlega, stuttu eftir að yfirheyrslur yfir þeim hófust, og áttu þannig þátt í því, að málið upplýstist. Að því er ákærða X varðar, ber þó að líta til þess, að hann verð- ur talinn hafa verið aðalskipuleggjandi innflutningsins, og að því er ákærða Pétur Bruno varðar, að hann lagði til fjármagnið. Við ákvörðun refsingar ákærða Gunnars verður höfð hliðsjón af því, að hann var starfsmaður Pósts og síma hf. og þannig í lykilaðstöðu, til að ráðagerðir hinna ákærðu næðu fram að ganga, enda þótt öðruvísi færi en ætlað var, en það verður ekki virt honum til málsbóta. Við refsiákvörðun ákærðu allra verður höfð hliðsjón af 1. tl., 3. tl., 6. tl. og 7. tl. 1. mgr. 70. gr. almennra hegningarlaga svo og 2. mgr. sömu lagagreinar. Samkvæmt öllu framansögðu þykja refsingar ákærðu hæfilega ákveðnar sem hér segir: Ákærði X sæti fangelsi í 3 ár og 6 mánuði, ákærði Y sæti fangelsi í 3 ár, og ákærðu Pétur Bruno og Gunnar sæti hvor um sig fangelsi í 4 ár. Rétt þykir samkvæmt 76. gr. almennra hegningarlaga, að gæsluvarðhald ákærðu hvers um sig skuli koma refsingum þeirra til frádráttar til dómsupp- sögu, ákærða X í 90 daga frá 1S. ágúst sl. kl. 14.15, ákærða Y í 85 daga frá 20. ágúst sl. kl. 19.25, ákærða Péturs Brunos í 91 dag frá 14. ágúst sl. kl. 22.00 og ákærða Gunnars í 88 daga frá 17. ágúst sl. kl. 2.12. Ákærðu hafa allir samþykkt endanlegar upptökukröfur ákæruvaldsins í málinu, enda þótt ákærðu Pétur Bruno og Gunnar hafi sagt þær sér óvið- komandi. Verða ákærðu dæmdir til þess að sæta upptöku samkvæmt þeim lagaákvæðum, sem í ákæru greinir, og eins og nánar greinir í dómsorði. Loks ber að dæma ákærðu til greiðslu alls sakarkostnaðar, eins og nánar greinir í dómsorði, þar með talin réttargæslu- og málsvarnarlaun og sak- sóknarlaun til ríkissjóðs. Kolbrún Sævarsdóttir, fulltrúi lögreglustjórans í Reykjavík, flutti málið af hálfu ákæruvaldsins. 1189 Dómsorð: Ákærði X sæti fangelsi í 3 ár og 6 mánuði. Ákærði Y sæti fangelsi í 3 ár. Á kærðu Pétur Bruno Scheving Thorsteinsson og Gunnar Ólafsson sæti hvor um sig fangelsi í 4 ár. Til frádráttar refsingum ákærðu skal koma gæsluvarðhald þeirra, ákærða X í 90 daga, ákærða Y í 85 daga, ákærða Péturs Brunos í 91 dag og ákærða Gunnars í 88 daga. Upptækar eru til ríkissjóðs 783 töflur af vímuefninu MDMA, 2,7 g af hassi og 195 töflur af karlkynshormónalyfinu methandrostenolone. Ákærði X greiði verjanda sínum, Páli A. Pálssyni hæstaréttarlög- manni, 200.000 krónur í málsvarnarlaun, ákærði Y greiði verjanda sínum, Hilmari Ingimundarsyni hæstaréttarlögmanni, 450.000 krónur í réttargæslu- og málsvarnarlaun, ákærði Pétur Bruno greiði verjanda sínum, Magnúsi M. Norðdahl hæstaréttarlögmanni, 450.000 krónur í réttargæslu- og málsvarnarlaun, og ákærði Gunnar greiði verjanda sínum, Sveini Andra Sveinssyni héraðsdómslögmanni, 450.000 krón- ur í réttargæslu- og málsvarnarlaun. Annan sakarkostnað greiði ákærðu óskipt, þar með taldar 200.000 krónur í saksóknarlaun til ríkissjóðs. 1190 Fimmtudaginn 26. mars 1998. Nr. 504/1997. — Ákæruvaldið (Sigríður Jósefsdóttir saksóknari) gegn Þresti Róbert Kristinssyni (Gunnar Jónsson hrl.) Tolllagabrot. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Guðrún Erlendsdóttir, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 27. nóvember 1997. Ákæruvaldið krefst þess, að ákærði verði sakfelldur samkvæmt ákæru og honum gerð refsing. Ákærði krefst þess, að héraðsdómur verði staðfestur. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð fram ýmis ný gögn, þeirra á með- al ljósrit af símbréfi 19. nóvember 1996 frá Ville Marie Suzuki Auto- mobiles Inc. í Kanada, úrskurður ríkistollanefndar 2. desember 1997 og íslensk þýðing á skýringum tollverðsnefndar Alþjóðatollstofnun- arinnar í Brussel á nokkrum greinum tollverðssamnings Alþjóða- viðskiptastofnunarinnar (WTO, áður GATT), er varða annars vegar umboðslaun og miðlaralaun og hins vegar kaupumboðslaun. I. Ákærði er framkvæmdastjóri og í stjórn Bílastúdíós ehf. Hann framvísaði fyrir hönd félagsins í ágúst og nóvember 1996 aðflutn- ingsskýrslum, vörureikningum og fleiri skjölum vegna innflutnings alls fjögurra bifreiða af gerðinni Suzuki Sidekick Sport. Tekur 1. kafli ákæru til þriggja af bifreiðum þessum, sem ákærði flutti inn frá Ville Marie Suzuki Automobiles Inc., Montreal í Kanada, og óskaði tollafgreiðslu á í nóvember 1996, en TI. kafli ákæru tekur til fjórðu bifreiðarinnar, sem ákærði flutti til landsins frá fyrirtækinu Checkered Flag, Virginia Beach í Bandaríkjunum, og hugðist fá tollafgreidda í ágúst sama ár. Tollstjórinn í Reykjavík synjaði ákærða um tollafgreiðslu, vegna þess að tilgreint verð bifreiðanna 1191 virtist talsvert lægra en eðlilegt gat talist. Óskaði tollstjóraembættið eftir frekari gögnum um verðmæti bifreiðanna, meðal annars í bréf- um 6. ágúst og 18. desember 1996. Ákærði afhenti hjá tollstjóraemb- ættinu fjóra aðra reikninga, þrjá 23. desember 1996 vegna bifreiða í 1. kafla ákæru og einn 30. janúar 1997 vegna bifreiðar í 11. kafla ákæru. Í héraðsdómi er greint frá því, að tollstjórinn hafi 10. janúar 1997 óskað opinberrar rannsóknar vegna innflutnings bifreiða, sem getur í 1. kafla ákæru, og 4. febrúar 1997 vegna bifreiðar, sem II. kafli ákæru á við. Ákærði krafðist þess margsinnis í bréfum til tollstjór- ans í Reykjavík, að allar bifreiðirnar yrðu afgreiddar án frekari dráttar. Þær voru þó ekki tollafgreiddar fyrr en 26. og 27. júní 1997 með greiðslu aðflutningsgjalda samkvæmt ákvörðun tollstjóra. Í málinu liggja fyrir þrjú bréf 10. júní 1997, þar sem skrifstofa toll- stjórans í Reykjavík tilkynnti Bílastúdíói ehf., að aðflutningsgjöld af bifreiðum þeim, sem 1. kafli ákæru tekur til, yrðu áætluð samkvæmt heimild í 98. gr. tollalaga nr. 55/1987 og að tollverð hverrar þeirrar væri ákveðið 1.183.305 krónur í samræmi við 20. og 21. gr. reglugerð- ar nr. 374/1995 um tollverð og tollverðsákvörðun. Kærði Bílastúdíó ehf. ákvarðanir þessar 18. júní 1997, en tollstjórinn í Reykjavík stað- festi þær með úrskurði 17. júlí 1997. Bifreið sú, sem Il. kafli ákæru tekur til, var tollafgreidd 27. júní 1997, og var ákvörðun tollstjóra um hana ekki kærð. Hinn 16. september 1997 kærði Bílastúdíó ehf. úrskurð tollstjóra 17. júlí 1997 til ríkistollanefndar. Afgreiddi nefndin kæruna, eftir að hinn áfrýjaði dómur var kveðinn upp, með úrskurði 2. desember 1997. Féllst ríkistollanefnd ekki á þá niðurstöðu tollstjóra, að ákveða ætti tollverð bifreiðanna eftir 20. og 21. gr. reglugerðar nr. 314/1995, heldur hefði átt að leggja til grundvallar samanlagða fjár- hæð vörureikninga, sem ákærði framvísaði í upphafi, og viðbótar- reikninga, sem hann afhenti 23. desember 1996. II. Í aðflutningsskýrslum, sem ákærði lagði inn hjá tollstjóra í nóvember 1996 vegna bifreiðanna, er greinir í Í. kafla ákæru, er verð einnar þeirra fob Halifax talið vera 16.610 kanadískir dalir, en verð hvorrar hinna tveggja 18.080 kanadískir dalir. Koma þessar 1192 fjárhæðir einnig fram á vörureikningum, dagsettum 23. og 24. sept- ember 1996, frá hinum kanadíska seljanda bifreiðanna, en ákærði afhenti þá reikninga um leið og aðflutningsskýrslurnar. Deildarstjóri á skrifstofu tollstjórans í Reykjavík skýrði svo frá fyrir dómi, að samkvæmt upplýsingum, sem fengnar voru í símtali annars starfsmanns við skrifstofu seljandans í Kanada, hefðu að ósk ákærða verið gefnir út tveir reikningar vegna hverrar bifreiðar, þannig, að reikningar, sem ákærði hafði lagt fyrir tollstjóra, sýndu ekki rétt verð bifreiðanna. Í framhaldi eftirgrennslana tollstjóra af- henti ákærði, svo sem áður segir, fjóra reikninga, þrjá 23. desember 1996 og einn 30. janúar 1997. Þrír hinir fyrrnefndu eru dagsettir 23. september 1996 og út gefnir af seljanda bifreiða þeirra, sem greinir í I. kafla ákæru, samtals að fjárhæð 17.190 kanadískir dalir. Reikning- ar þessir bera ekki greinilega með sér, fyrir hvaða vöru eða þjón- ustu þeir eru. Í þeim kemur aðeins fram, að þeir séu fyrir „miscell- aneous“ eða ýmislegt. Ákærði hefur frá öndverðu haldið því fram, að reikningarnir frá 23. september 1996 væru vegna greiðslu á svonefndum kaupum- boðslaunum, sem ekki beri að telja til tollverðs, sbr. 1. tölul. a-liðar 1. mgr. 9. gr. tollalaga nr. 55/1987, en samkvæmt því ákvæði skal meðal annars reikna aðflutningsgjöld af „umboðslaunum og miðl- araþóknun, þó ekki kaupumboðslaunum“. Ákærði kveður seljand- ann í Kanada hafa tekið að sér að kaupa bifreiðir fyrir Bílastúdíó ehf., ýmist af framleiðanda eða á uppboðum, en ekki afgreitt þær af eigin vörubirgðum. Fyrir þessa þjónustu hafi Bílastúdíó ehf. greitt kanadíska seljandanum þóknun, sem ákærði telur vera kaupum- boðslaun í skilningi nefnds lagaákvæðis. Þessi kostnaður sé til dæm- is ferðakostnaður og símkostnaður, og verði hann ekki sundur- greindur á einstakar bifreiðir, þar sem iðulega hafi fleiri en ein bif- reið verið keypt eða þá að kostnaður hafi fallið til, án þess að af viðskiptum yrði. Með þessu fyrirkomulagi hafi Bílastúdíó ehf. spar- að sér verulegan kostnað, svo sem af ferðalögum til Kanada til þess að kaupa inn bifreiðir. II. Í fyrrnefndum úrskurði taldi ríkistollanefnd rétt að tollafgreiða bifreiðirnar þrjár eftir 2. gr. reglugerðar nr. 374/1995. Í úrskurðinum 1193 segir, að ágreiningur í máli Bílastúdíós ehf. og tollstjóra snúist um skilgreiningu á svokölluðum kaupumboðslaunum, sbr. undanþágu- ákvæði 1. tölul. a-liðar 1. mgr. 9. gr. tollalaga. Hugtakið kaupum- boðslaun sé ekki skilgreint í tollalögum, greinargerð með frumvarpi til laganna eða reglugerðum. Leitast sé við að skilgreina hugtakið í skýringum tollverðsnefndar Alþjóðatollstofnunarinnar í Brussel, sem starfi eftir tollverðssamningi GATT 1994. Einnig segir í úr- skurði ríkistollanefndar, að við skoðun á reglum tollverðssamnings- ins geti skil milli umboðslauna, miðlaraþóknunar og kaupumboðs- launa oft verið óljós. Hitt sé þó ljóst, að sönnunarbyrði fyrir, að um sé að ræða kaupumboðslaun, hvíli alveg á innflytjanda vöru, enda sé ákvæðið um, að kaupumboðslaun teljist ekki til tollverðs, undan- tekningarregla. Þá segir, að seljandi bifreiðanna sé sérstakur sölu- umboðsmaður fyrir Suzuki-bifreiðir í Kanada. Enn fremur séu ætl- uð kaupumboðslaun mjög há, allt að 27% af heildarverði hverrar bifreiðar. Hafi Bílastúdíó ehf. ekki treyst sér til að ganga lengra í fullyrðingum sínum um viðbótarreikningana frá 23. september 1996 en segja þá einkum fela í sér kaupumboðslaun. Þessi atriði geri að mati nefndarinnar auknar kröfur til innflytjandans um að sýna með skriflegum gögnum og sundurliðað, hvaða kostnaðarþættir teljist vera kaupumboðslaun og hvers eðlis nákvæmlega þeir séu. Samkvæmt þessu taldi ríkistollanefnd, að Bílastúdíó ehf. hefði ekki sýnt fram á með neinum gögnum, að viðbótarreikningarnir 23. september 1996 fælu í sér kaupumboðslaun í skilningi 1. tölul. a- líðar 1. mgr. 9. gr. tollalaga, enda benti ekkert til slíks á reikningun- um sjálfum. Var niðurstaða nefndarinnar því sú, að við útreikning tollverðs á bifreiðunum þremur, sbr. I. kafla ákæru, skuli telja kostnað, sem fram kemur á þremur reikningum 23. september 1996 til Bílastúdíós ehf., samtals að fjárhæð 17.190 kanadískir dalir, til viðskiptaverðs og bæta þeim við reikninga, sem félagið lagði fram í nóvember 1996. IV. Ákærði lagði fram hjá tollstjóra í ágúst 1996 aðflutningsskýrslu vegna bifreiðar þeirrar, sem hann flutti til Íslands frá Bandaríkjun- um og greinir í Í. kafla ákæru. Samkvæmt skýrslunni og meðfylpj- andi vörureikningi 17. apríl 1996 var fob-verð hennar 11.225 banda- 1194 rískir dalir. Áður er sagt frá því, að tollstjóri krafði ákærða um frek- ari gögn og að ákærði afhenti loks 30. janúar 1997 annan vörureikn- ing frá seljanda bifreiðarinnar. Er reikningur þessi að fjárhæð 3.600 bandarískir dalir fyrir „miscellaneous fees“. Hann er ritaður á ná- kvæmlega sams konar eyðublað og vörureikningurinn 17. apríl 1996 og vísar til hans. Skýrir ákærði tilvist reikningsins fyrir 3.600 bandarískum dölum á sama hátt og viðbótarreikninga, er hann framvísaði vegna bifreið- anna, sem hann fékk frá Kanada. Svo sem fyrr greinir, var bifreiðin frá Bandaríkjunum tollafgreidd 27. júní 1997, og skaut Bílastúdíó ehf. ákvörðunum tollstjórans í Reykjavík vegna innflutnings þeirrar bifreiðar ekki til æðra stjórnvalds. v. Ákærða er í I. og II. kafla ákæru gefið að sök að hafa beiðst fyrir hönd Bílastúdíós ehf. tollafgreiðslu alls fjögurra bifreiða á grund- velli rangra aðflutningsskýrslna og meðfylgjandi rangra vörureikn- inga, en jafnframt með því að leggja ekki fram tilskilin gögn eftir tollalögum. Ákærði heldur því fram, að hann hafi framvísað réttum aðflutn- ingsskýrslum og réttum vörureikningum hjá tollstjóraembættinu í ágúst og nóvember 1996, og hafi borið að ákveða aðflutningsgjöld á grundvelli verðs, sem fram kom í skjölum þessum. Ákærði staðhæfir einnig, að hinir umdeildu viðbótarreikningar sýni kaupumboðslaun í merkingu 9. gr. tollalaga. Tollstjórinn í Reykjavík taldi hins vegar, að vörureikningar, sem fram komu, eftir að embætti hans hafði hafnað að tollafgreiða bif- reiðirnar, sýndu, að raunverulegt kaupverð þeirra hefði verið mun meira en áður var upplýst um. Féllst ríkistollanefnd á þann skilning í fyrrnefndum úrskurði 2. desember 1997 um bifreiðir, er greinir í 1. kafla ákæru. Til skýringar hinum umdeildu viðbótarreikningum lagði ákærði fyrir tollstjóra tvö skjöl frá kanadíska seljandanum Ville Marie Suzuki Automobiles Inc. Í símbréfi hans til ákærða 19. nóvember 1996 segir meðal annars, að erlenda félagið hafi keypt nokkrar bif- reiðir frá bifreiðasölum við mjög góðu verði. Símbréfið má skilja 1195 svo, að erlenda félagið sé að bjóða til sölu bifreiðir, sem það hafi þegar keypt. Í yfirlýsingu erlenda félagsins 9. desember 1996 kemur fram, að „miscellaneous fees“ séu kaupumboðslaun vegna allra bif- reiða, sem það kaupi og selji síðan Bílastúdíói ehf. Um þessi atriði er einnig fjallað í símbréfi frá erlenda félaginu 20. júní 1997. Þar seg- ir, að það komi fram sem umboðsmaður Bílastúdíós ehf. við kaup hjá bifreiðasölum og á uppboðum. Fyrir komi, að ekki sé unnt að sinna óskum Bílastúdíós ehf., og beri það félag kostnað, sem er- lenda félagið hafi af því að leita viðskipta, þótt ekkert verði úr kaupum, t. d. ferða- og símakostnað. Ekki liggja fyrir nein gögn frá hinum bandaríska seljanda bif- reiðar, sem Il. kafli ákæru varðar, til skýringar áðurnefndum reikn- ingi hans, að fjárhæð 3.600 bandarískir dalir. Fyrstnefndir reikningar vegna ætlaðra kaupumboðslauna eru tor- tryggilegir svo og fram komnar skýringar á þeim. Allt að einu verð- ur ekki litið fram hjá því, að af hálfu ákæruvalds hefur ekki verið aflað viðhlítandi gagna um afstöðu erlendra seljenda bifreiða, sem um ræðir í málinu, til staðhæfinga ákærða, svo og frekari skýringa þeirra á viðskiptunum. Ekki hefur heldur verið leitað eftir því af hálfu ákæruvalds, hvort frásögn þeirra, sem hugðust kaupa bifreið- irnar hér á landi af Bílastúdíói ehf., gæti samrýmst lýsingu ákærða á því, hvernig félagið stóð að viðskiptum við erlendu seljendurna. Að þessu gættu er ekki nægilega sannað, að ákærði hafi gerst sekur um þá háttsemi, sem honum er gefin að sök. Verður héraðsdómur því staðfestur. Eftir þessum úrslitum verður allur áfrýjunarkostnaður málsins lagður á ríkissjóð, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Allur áfrýjunarkostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða fyrir Hæstarétti, Gunnars Jónssonar hæstaréttarlögmanns, 100.000 krónur. 1196 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 31. október 1997. Ár 1997, föstudag 31. október, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Guðjóni St. Marteinssyni hér- aðsdómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. S-394/1997: Ákæruvaldið gegn Þresti Róbert Kristinssyni, en málið var dómtekið 10. október sl. Málið er höfðað með ákæruskjali, dagsettu 20. maí 1997, á hendur „Þresti Róbert Kristinssyni, Burknabergi 10, Hafnarfirði, fæddum 22. júlí 1963, fæðingarnúmer 388, fyrir tolllagabrot, sem ákærði er talinn hafa gerst sekur um með eftirgreindri háttsemi: I. Með því að hafa í nóvember 1996 sem fyrirsvarsmaður einkahlutafélags síns, Bílastúdíós, kt. 470296-2409, Faxafeni 14, Reykjavík, beiðst fyrir hönd félagsins tollafgreiðslu þriggja nýrra bifreiða af tegundinni Suzuki Sidekick, árgerð 1997, á grunidvelli rangra aðflutningsskýrslna til embættis tollstjórans í Reykjavík og meðfylgjandi rangra vörureikninga frá seljanda bifreiðanna, Ville Marie Suzuki Automobiles Inc., Montreal í Kanada, sbr. eftirgreinda lýsingu í stafliðum a til c, en þá jafnframt með því að leggja ekki fram til- skilin gögn skv. tollalögum, allt í þeim tilgangi að komast hjá greiðslu veru- legs hluta lögskyldra aðflutningsgjalda: a) Með aðflutningsskýrslu, dagsettri og inn lagðri 11. nóvember 1996, og vörureikningi, dagsettum 23. september 1996, þar sem kaupverð bifreiðar með skráningarnúmer PV-440 var tilgreint CAD 16.610. b) Með aðflutningsskýrslu, dagsettri 12. nóvember 1996 og inn lagðri 13. sama mánaðar, ásamt vörureikningi, dagsettum 24. september 1996, þar sem kaupverð bifreiðar með skráningarnúmer PR-630 var tilgreint CAD 18.080. c) Með aðflutningsskýrslu til embættis tollstjórans í Reykjavík, dagsettri 12. nóvember 1996 og inn lagðri 13. sama mánaðar, ásamt vörureikningi, dagsettum 24. september 1996, þar sem kaupverð bifreiðar með skráningar- númer PL-806 var tilgreint CAD 18.080. ll. Með því að hafa sem fyrirsvarsmaður einkahlutafélags síns, Bílastúdíós, kt. 470296-2409, Faxafeni 14, Reykjavík, beiðst fyrir hönd félagsins tollaf- greiðslu einnar nýrrar bifreiðar af tegundinni Suzuki Sidekick, árgerð 1997, með skráningarnúmerið DH-415, á grundvelli rangrar aðflutningsskýrslu til embættis tollstjórans í Reykjavík og meðfylgjandi rangs vörureiknings frá 1197 seljanda bifreiðarinnar, Checkered Flag, Virginia Beach, Bandaríkjum Norður-Ameríku, en þá jafnframt með því að leggja ekki fram tilskilin gögn skv. tollalögum, allt í þeim tilgangi að komast hjá greiðslu verulegs hluta lögskyldra aðflutningsgjalda. Tollafgreiðslu þessarar beiddist ákærði með aðflutningsskýrslu, dagsettri 1. ágúst 1996, sem lögð var inn hjá embættinu 8. sama mánaðar, en með henni fylgdi vörureikningur seljanda nr. 16693/A, dagsettur 17. apríl 1996, að fjárhæð USD 11.225. Framanlýst háttsemi ákærða skv. köflum Í og II í ákæruskjali þessu hafði í för með sér, að álagning aðflutningsgjalda á grundvelli veittra upplýsinga og gagna til embættis tollstjórans í Reykjavík hefði orðið mun lægri en vera átti, þar sem vörureikningar sýndu óraunhæft viðskiptaverð bifreiðanna, en samkvæmt mati embættis ríkistollstjóra verður sá mismunur talinn vera í tilviki 1,a) 210.480 kr., í tilviki 1,b) 154.619 kr., í tilviki 1,c) 154.619 kr. og í til- viki 11) 250.255 kr., samtals 769.973 kr. Telst háttsemi ákærða varða við 1. og 2. mgr. 126. gr. tollalaga nr. 55/1987, sbr. a-lið 38. gr. laga nr. 69/1996, en til vara, að því er refsiviðurlög varðar, við 125. gr. tollalaga nr. 55/1987. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar, jafnframt, að Bíla- stúdíó ehf., kt. 470296-2409, Faxafeni 14, Reykjavík, verði dæmt in solidum með ákærða til greiðslu sektar skv. heimild í 6. mgr. 126. gr. tollalaga nr. 55/ 1987, sbr. c-lið 38. gr. laga nr. 69/1996.“ Verjandi ákærða krefst sýknu af öllum kröfum ákæruvalds og réttar- gæslu- og málsvarnarlauna að mati réttarins. Með bréfi, dags. 10. janúar 1997, lagði tollstjórinn í Reykjavík fram kæru á hendur ákærða í máli þessu vegna innflutnings þriggja bifreiða fyrir hönd Bílastúdíós ehf. og óskaði eftir rannsókn á viðskiptum innflytjandans, eins og segir í kæru. Þessar þrjár bifreiðar eru þær, sem í Í. kafla ákæru greinir. Þá segir í kæru, að við athugun hafi komið í ljós, að verðmæti bifreiðanna hafi verið talsvert lægra en eðlilegt gat talist, þar sem um nýjar bifreiðar hafi verið að ræða. Bílastúdíó hafi þá verið tilkynnt, að fullnægjandi gögn yrði að leggja fram til að staðfesta upp gefið verðmæti bifreiðanna ásamt skriflegum skýringum á hinu lága verði. Þá segir í kærubréfinu, að tilraunir tollstjóraembættisins til að fá frekari gögn hafi ekki borið árangur, fyrr en hatt hafi verið samband við hinn erlenda seljanda bifreiðanna, sbr. ákærulið I, og hjá honum fengnar upplýsingar um, að til væru aðrir kostnaðarreikn- ingar. Þessir reikningar hafi verið lagðir fram 23. desember sl. án skýringa og tollstjóraembættið talið þá ófullnægjandi, en verjandi ákærða í máli þessu talið reikningana vera fyrir kaupumboðslaun, sem undanþegin séu tollgreiðslu hér á landi, sbr. 9. gr., a-lið, tollalaga nr. 55/1987. 1198 Gögn málsins bera með sér, að eftir þetta urðu miklar bréfaskriftir milli verjanda ákærða og tollyfirvalda, þar sem einkum var fjallað um það, hvort ákærða hafi borið að framvísa reikningunum, sem sagðir voru vegna kaup- umboðslauna, og þá, hvort greiðslan væri kaupumboðslaun, sem mynduðu ekki gjaldstofn til útreiknings gjalda hjá tollstjóraembættinu. Ekki þykir ástæða til að rekja þessar bréfaskriftir hér. 4. febrúar 1997 sendi tollstjóri RLR kærubréf vegna innflutnings bif- reiðarinnar, sem ákært er út af í 11. kafla ákæru. Þar voru tilgreindar svip- aðar ástæður til kærunnar og í fyrra kærubréfi, sem rakið var, og sagt, að við athugun á verðmæti bifreiðarinnar hefði komið í ljós, að það hefði verið talsvert lægra en eðlilegt gat talist, þar sem um nýja bifreið hefði verið að ræða. Tilraunir tollstjóra til að fá frekari gögn hafi borið takmarkaðan ár- angur og innflytjanda verið tilkynnt með bréfi, dags. 13. janúar sl., að bif- reiðin hafi verið virt til tolls á grundvelli 21. gr. reglugerðar nr. 274/1995. Eftir þetta, 30. janúar sl., hafi innflytjandinn sent tollstjóra viðbótarreikning yfir ýmsan kostnað. Verður nú rakinn framburður ákærða og vitna fyrir dómi. 1. og II. Ákærði kom fyrir dóminn 30. maí og 10. október sl. Hann neitar sök. Ákærði kvaðst fyrirsvarsmaður einkahlutafélagsins Bílastúdíós, eins og í ákæru greinir, og kvað dagsetningar og fjárhæðir, sem lýst er í báðum köfl- um ákæru, réttar, en vísaði því á bug að hafa brotið lög og komist hjá að greiða 769.973 kr., eins og ákært er út af. Ákærði bar, að hann hefði framvísað réttum aðflutningsskýrslum og rétt- um vörureikningum, en ekki röngum, eins og í ákæru greinir. Hann bar að hafa framvísað þeim gögnum, sem sér hafi borið vegna bílakaupanna, en reikningar, sem sýni kaupumboðslaun, myndi ekki stofn til útreiknings toll- verðs, og því hafi sér ekki borið skylda til að leggja gögn um kaupum- boðslaunin fram. Engu að síður hafi hann lagt þau gögn fram, eftir að þess var krafist af tollyfirvöldum. Um ástæðu þess, að ákærði lagði reikningana um kaupumboðslaunin ekki fram strax, bar hann, að það hefði aldrei sér vitanlega tíðkast að leggja fram við tollafgreiðslu kostnaðarreikninga, sem ekki myndi gjaldstofn til útreiknings aðflutningsgjalda, og því hafi hann ekki gert það, fyrr en þess hafi verið krafist, en þá brugðist strax við þeirri beiðni tollyfirvalda og lagt reikningana fram. Þá bar ákærði einnig um það, að hann léti tollyfirvöld ekki hafa önnur gögn en nauðsynlegt væri vegna þess, að hann hefði iðulega lent í þeirri aðstöðu, að skjöl, sem hann fram- vísaði vegna tollafgreiðslu bifreiða, hafi óðara verið send frá embætti toll- 1199 stjóra á faxi bæði einstaklingum og fyrirtækjum, og hafi það iðulega komið sér illa fyrir ákærða vegna viðskipta hans. Þessu til stuðnings var lagt fram í réttinum ljósrit af faxi, sem sent var aðila, er keypti bifreið af ákærða. Faxið hafði verið sent viðkomandi frá tollstjóraembættinu sama dag og skjalið var lagt fram vegna tollafgreiðslu bifreiðarinnar. Ákærði neitar því, að gögn, sem hann framvísaði vegna tollafgreiðslu bif- reiðanna, hafi sýnt óraunhæft viðskiptaverð, eins og lýst er í ákæru, og hann þannig komist hjá að greiða gjöld, samtals að fjárhæð 769.973 kr. Ákærði lýsti því, að fyrirtæki í Kanada keypti fyrir sig bíla á uppboði og sendi hingað til lands upplýsingar um verksmiðjunúmer og síðan greiddi ákærði bílana gegnum banka hér á landi. Á þennan hátt kveðst ákærði spara sér ýmis útgjöld við bílakaupin, t. d. ferðir til útlanda o. s. frv. Sér- stakur reikningur væri síðan sendur fyrirtækinu ytra vegna kaupumboðs- launa. Ákærði kveðst vita til þess, að aðrir, sem stunda bílainnflutning frá Bandaríkjunum og Kanada, hafi flutt sams konar bifreiðar hingað til lands á lægra verði en ákærði. Vitnið Björn Hermannsson, fyrrverandi tollstjóri, kom fyrir dóminn 10. október sl. Björn kvað tollstjóraembættið hafa talið verð bifreiðanna, sem ákært er út af, talsvert lægra en eðlilegt gat talist, og vísaði í þessu sambandi til starfs, sem unnið var við endurskoðun hjá tollstjóraembættinu, en verðið hafi m. a. verið fundið með samanburði við þekkt verð erlendis. Björn kvað ekki hafa komið til álita að ákvarða verð bifreiðanna, sem í ákæru greinir, á grundvelli 10. gr. reglugerðar nr. 374/1995, vegna þess að legið hafi fyrir reikningar frá seljanda bifreiðanna ytra um kaupverð og einnig reikn- ingar, sem ákærði hefur sagt vegna kaupumboðslauna. Björn kvað aldrei hafa verið farið fram á það við tollyfirvöld, að þau úrskurðuðu um það, hvort viðbótarreikningarnir, sem rætt hefur verið um, hafi verið vegna kaupumboðslauna eða ekki. Björn kvaðst ekki hafa skilið bréf verjanda frá 18. desember 1996 svo, að þar væri verið að biðja um tollafgreiðslu á grund- velli upprunalegra gagna, en í þessu bréfi verjanda til tollstjóra er m. a. fjallað um kaupumboðslaun og þess krafist, að bifreiðarnar þrjár frá Kan- ada, sbr. ákærulið 1, verði tollafgreiddar án tafar. Þá segir og í bréfinu, að ákærði sé reiðubúinn að leggja fram tryggingu fyrir lögboðnum gjöldum, sem á kunni að falla, þegar embætti tollstjóra þóknist að taka ákvörðun sína, eins og segir í bréfinu. Segir jafnframt í bréfi verjanda, að gert sé ráð fyrir þess konar afgreiðslu í 26. gr. reglugerðar um tollverð og tollverðs- ákvörðun. Vitnið Reynir Haraldsson deildarstjóri kom fyrir dóminn 10. október sl. Reynir lýsti því, að töluvert hefði þurft að hafa fyrir því að fá hjá ákærða 1200 upplýsingar, sem leitað var eftir af hálfu tollyfirvalda vegna innflutnings þeirra fjögurra bifreiða, sem ákært er út af. Lýsti Reynir því, er ákærði sýndi starfsmönnum tollsins reikninga vegna innflutnings bílanna frá Kan- ada og að ákærði hefði talið, að þeir reikningar ættu ekki að mynda stofn til útreiknings aðflutningsgjalda. Viðbótarreikninga vegna bílsins, sem fluttur var inn frá Bandaríkjunum og lýst er í Il kafla ákæru, hafi ákærði sent strax, eftir að fyrir lá áætlun tollsins um verð þeirrar bifreiðar. Reynir kvað toll- yfirvöld ekki hafa talið viðbótarreikningana sýna kaupumboðslaun, þar sem reikningarnir hefðu verið frá sama aðila og seldi bifreiðarnar ytra, en kaupumboðslaunin séu yfirleitt frá þriðja aðila. Reynir kvað tollyfirvöld hafa haft samband við sölumann bílanna í Kanada, sbr. ákærulið 1, og hafi sá greint frá því, að aðflutningsgjöld, sem ákærði framvísaði til að fá bílana tollafgreidda, endurspegluðu ekki það verð, sem almennt væri selt á er- lendis. Gefnir hafi verið út tveir reikningar vegna hvers bíls. Reynir kvaðst ekki hafa sjálfur haft samband við sölumann bílanna í Kanada, en sér hefði verið greint frá samtalinu, eins og hann lýsti fyrir dóminum. Ekki hefði ver- ið haft samband við seljanda bílsins, sem lýst er í ll. kafla ákæru. Vitnið Matthías Berg Stefánsson deildarstjóri kom fyrir dóminn 10. októ- ber sl. Matthías lýsti því, er ákærði kom að máli við sig eftir 18. desember sl. og sýndi þrjá viðbótarreikninga vegna bílanna, sem fluttir voru til landsins frá Kanada, sbr. ákærulið I. Þetta hafi verið reikningar út af ýmsum kostnaði. Strax hafi komið fram hjá ákærða sú skoðun, að viðbótarreikningarnir væru vegna kaupumboðslauna og því ekki tollskyldir. Matthías kvað ákærða hafa verið greint strax frá þeirri skoðun tollyfirvalda, að ekki væri fallist á skoð- un ákærða um, að reikningarnir væru vegna kaupumboðslauna. Þetta hafi verið ástæða þess, að ákærði taldi sig ekki þurfa að afhenda reikningana við tollafgreiðslu bílanna frá Kanada. Matthías kvaðst engin samskipti hafa átt við ákærða vegna bílsins, sem í 11. kafla ákæru greinir. Niðurstöður. 1. og 11. Í báðum köflum ákæru er ákærða gefið að sök að hafa fyrir hönd Bíla- stúdíós beiðst tollafgreiðslu nýrra bifreiða á grundvelli rangra aðflutnings- skýrslna og rangra vörureikninga og að leggja ekki fram tilskilin gögn sam- kvæmt tollalögum, allt í þeim tilgangi að komast hjá greiðslu verulegs hluta lögskyldra aðflutningsgjalda, eins og í ákæru greinir. Þá segir í ákæru, að vörureikningarnir hafi sýnt óraunhæft viðskiptaverð bifreiðanna, sem hafi leitt til samtals 769.973 króna lægri aðflutningsgjalda en vera átti. 1201 Rakið er að framan, að ákærði framvísaði vörureikningum, sem hann taldi sig þurfa, og sýni þeir, hvert kaupverð bifreiðanna var. Viðbótarreikn- inga, sem síðar var framvísað, telur ákærði kaupumboðslaun, og hafi hann því ekki þurft að framvísa þeim reikningum, þar sem þeir myndi ekki stofn til útreiknings aðflutningsgjalda, sbr. 1. tl. a-liðar 1. mgr. 9. gr. tollalaga nr. 55/1987. Við mat ríkistollstjóra á tollverði bifreiðanna, sem í ákæru greinir, er stuðst við V. kafla reglugerðar nr. 374/1995 um tollverð og tollverðsákvörð- un og miðað við útsöluverð Suzuki Vitara Sport, fjögurra strokka, fimm dyra, sjálfskiptan bíl á 30 tommu hjólbörðum og álfelgum. Bifreiðarnar, sem lýst er í 1. ákærulið, eru samkvæmt ákæru Suzuki Sidekick, árgerð 1997, en sams konar bifreið í Il. kafla ákæru er árgerð 1996. Allar eru bifreiðarn- ar nýjar. Samkvæmt reikningum yfir verð allra bílanna virðist mega ráða, að bílarnir séu allir af gerðinni Suzuki Sidekick Sport JX. Ekki verður ráð- ið af gögnum málsins, hvort bílarnir voru að öðru leyti með sams konar út- búnað og sú bifreið, sem notuð var sem grundvöllur við ákvörðun tollverðs, t. d., hvort dekkjastærð er hin sama, sjálfskipting, álfelgur o. s. frv. Ákærði og verjandi hans halda því fram, að ekki hafi borið að framvísa reikningum vegna kaupumboðslauna við tollafgreiðslu, en það hafi engu að síður verið gert, er eftir var leitað. Vegna ágreinings um kaupumboðslaunin og hvort kostnaðurinn á við- bótarreikningunum væri raunverulega kostnaður, var ekki fær sú leið að styðjast við 2. gr. reglugerðar nr. 374/1995 um tollverð og tollverðsákvörðun til að ákvarða viðskiptaverð bílanna, enda tollyfirvöld ekki sammála ákærða um, að viðbótarreikningana væri unnt að meta sem kaupumboðs- laun. Reikningarnir, sem ákærði framvísaði við tollafgreiðslu, hafi því ekki sýnt það verð, sem raunverulega hafi verið greitt fyrir bílana. Í 1. mgr. 10. gr. reglugerðarinnar segir: „Sé ekki hægt að ákvarða tollverð vöru sam- kvæmt 2. gr., skal tollverðið vera viðskiptaverð sams konar vara sem seldar hafa verið og fluttar til landsins á sama eða svipuðum tíma.“ Í lokamáls- grein 10. gr. reglugerðarinnar segir: „Finnist við beitingu ákvæða þessarar greinar meira en eitt viðskiptaverð á sams konar vörum, skal nota lægsta verðið við ákvörðun á tollverði vörunnar.“ Svo sem rakið var, var tollverð bílanna ákvarðað á grundvelli V. kafla reglugerðarinnar. Í 1. mgr. 20. gr. reglugerðarinnar segir: „Við ákvörðun tollverðs samkvæmt 15. gr., þegar ekki reynist unnt að ákvarða tollverð ökutækis á grundvelli 2. eða 10.-14. gr., skal tollverð vera viðmiðunarverð nýs ökutækis af sömu tegund og undirtegund, eins og það er tilgreint í bif- reiðaskrá ríkistollstjóra, reiknað út samkvæmt ákvæðum 21. gr.“ 1202 Ráða má af þessu ákvæði, að þá fyrst komi til álita að ákvarða tollverð eftir 21. gr. reglugerðarinnar, ef hvorug leiðanna, sem um getur í 2. gr. eða 10.-14. gr., reynist fær. Undir rekstri málsins var af hálfu ákæruvalds aflað gagna frá embætti ríkistollstjóra um viðskiptaverð bifreiða sams konar þeim, sem í ákæru greinir. Listi fylgdi bréfi ríkistollstjóra yfir 48 bifreiðar, sem fluttar voru til landsins frá Kanada og Bandaríkjunum, og voru vörureikningar vegna þeirra dags. frá 2. nóvember 1995 til 30. maí 1997. Allar bifreiðarnar, sem listinn nær yfir, hafa sama undirnúmer og bifreiðarnar í ákæru og eru því sams konar, eins og segir í bréfi ríkistollstjóra. Hins vegar er ekki unnt að sjá af listanum, hvaða sérútbúnaði bifreiðarnar eru búnar, sem getur haft veruleg áhrif á verð, eins og ríkistollstjóri tekur fram í bréfi sínu, sem fylgdi með listanum. Fram kemur á listanum, að margar bifreiðanna, sem fluttar voru til landsins, hafa samkvæmt vörureikningi kostað minna en þær bif- reiðar, sem ákærði flutti inn og vörureikningar, sem hann framvísaði, bentu til, en aðrar voru dýrari. Listinn hefur að geyma upplýsingar um verð 48 bifreiða sams konar þeim, sem ákærði flutti til landsins, eftir því sem best verður séð. Dómurinn telur, að ekki verði ráðið af gögnum málsins og að ákæruvaldið hafi ekki sýnt fram á það, hvers vegna tollverð bifreiðanna, er ákærði flutti til landsins, hafi ekki verið ákvarðað eftir IV. kafla reglugerðar um tollverð og tollverðsákvörðun, en ákvarða ber tollverð samkvæmt þeim kafla reglugerðarinnar, áður en gripið er til þess að ákvarða tollverð eftir V. kafla, en einungis ein bifreið af þeim 48, sem getið var um í lista frá ríkis- tollstjóra, hefur verið afgreidd á hærra tollverði en viðmiðunarverði ríkis- tollstjóra, er hann studdist við, þegar tollverð bifreiða ákærða var ákvarðað. Ákærði telur, að sér hafi ekki borið að afhenda viðbótarskjölin, svo sem rakið var, en hann afhenti þau hins vegar innan eðlilegra fresta, er eftir var gengið og áður en kærur voru sendar lögreglu. Með vísan til þessa ber að sýkna ákærða af þeirri háttsemi að hafa ekki lagt fram tilskilin gögn sam- kvæmt tollalögum. Í málinu er einungis til að dreifa áliti eða skoðun frá tollyfirvöldum um, að verðmæti bifreiðanna, sem ákærði flutti til landsins, hafi verið talsvert lægra en eðlilegt gat talist. Dómurinn telur samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, og með vísan til gagna málsins ekkert það fram komið í málinu, sem renni stoðum undir ákæru varðandi það, að vörureikningarnir, sem ákærði framvísaði, hafi sýnt óraunhæft viðskiptaverð bílanna, og engin þau gögn í málinu, er geri dóminum kleift að meta sjálfstætt, hvort svo hafi ver- ið. Af þessum sökum telur dómurinn, að sýkna beri ákærða af þeirri hátt- 1203 semi að hafa framvísað vörureikningum, sem sýnt hafi óraunhæft viðskipta- verð bifreiðanna, og það haft það í för með sér, að álagning aðflutnings- gjalda hafi orðið mun lægri en vera átti. Samkvæmt þessu ber að sýkna ákærða af öllum kröfum ákæruvaldsins og dæma, að sakarkostnaður greiðist úr ríkissjóði, þ. m. t. 175.000 kr. í réttar- gæslu- og málsvarnarlaun Gunnars Jónssonar hrl. Björn Ólafur Hallgrímsson hrl., saksóknari ad hoc, flutti málið af hálfu ákæruvaldsins. Dómsorð: Ákærði, Þröstur Róbert Kristinsson, er sýknaður af öllum kröfum ákæruvaldsins í málinu. Sakarkostnaður greiðist úr ríkissjóði, þ. m. t. 175.000 kr. í réttar- gæslu- og málsvarnarlaun Gunnars Jónssonar hæstaréttarlögmanns. 1204 Fimmtudaginn 26. mars 1998. Nr. 519/1997. — Ákæruvaldið (Sigríður Jósefsdóttir saksóknari) gegn Magnúsi Haukssyni (Sigurður G. Guðjónsson hrl.) Virðisaukaskattur. Vanreifun. Frávísun máls frá héraðsdómi. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og jafnframt af hálfu ákæruvalds með stefnu 15. desember 1997. Af hálfu ákæruvalds er þess krafist, að refsing ákærða verði þyngd. Ákærði krefst þess aðallega, að málinu verði vísað frá héraðs- dómi, til vara, að héraðsdómur verði ómerktur, en til þrautavara, að sér verði gerð vægasta refsing, sem lög leyfa. Í málinu er ákærða gefið að sök að hafa ekki staðið skil á virðis- aukaskatti, sem hann hafi innheimt á árunum 1994 og 1995, samtals að fjárhæð 8.908.689 krónur. Samkvæmt málflutningi fyrir Hæsta- rétti er ekki vefengt, að ákærði greiddi árið 1995 sýslumanninum á Ísafirði samtals 16.500.000 krónur upp í skuld vegna opinberra gjalda, en ákærði kveður samning hafa verið gerðan um mánaðar- legar greiðslur upp í skattskuld sína, sem sýslumaðurinn hafi haft til innheimtu. Í málatilbúnaði ákæruvaldsins fyrir Hæstarétti er gerð grein fyrir því, hvernig sýslumaður hafi ráðstafað samtals 10.191.828 krónum af innborgunum ákærða til greiðslu á virðisaukaskatti og ýmsum öðrum opinberum gjöldum. Því var hins vegar lýst yfir, að ekki væri unnt nema með talsverðri vinnu að afla upplýsinga um það, inn á hvaða skattskuldir afgangur innborgana ákærða hafi get- að runnið. Við meðferð málsins fyrir héraðsdómi var lýst yfir því af hálfu ákæruvalds, að viðurkennt væri, að innborgun ákærða 29. desember 1995, að fjárhæð 3.700.000 krónur, hefði með réttu átt að ganga til greiðslu inn á skuld hans vegna virðisaukaskatts. Ekki var við þetta miðað í ákæru. Samanlagt nema þessi fjárhæð og hin fyrr- 1205 nefnda, sem ákæruvaldið hefur ekki getað gefið skýringar á, meiru en virðisaukaskattsskuldin, sem ákæra lýtur að. Þegar þetta er virt, verður að telja rannsókn málsins svo áfátt, að efnisdómur verði ekki lagður á það. Verður málinu því vísað frá héraðsdómi. Sakarkostnaður greiðist allur úr ríkissjóði, svo sem nánar greinir Í dómsorði. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá héraðsdómi. Allur sakarkostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða í héraði, Jóns Sigfúsar Sigurjónssonar héraðsdómslög- manns, 80.000 krónur, og fyrir Hæstarétti Sigurðar G. Guð- Jónssonar hæstaréttarlögmanns, 60.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Vestfjarða 19. nóvember 1997. Ár 1997, miðvikudag 19. nóvember, er á dómþingi Héraðsdóms Vest- fjarða, sem háð er í dómsal embættisins að Hafnarstræti |, Ísafirði, af Ólafi Kristinssyni, fulltrúa héraðsdómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. S-60/ 1997: Ákæruvaldið gegn Magnúsi Haukssyni, sem tekið var til dóms 14. s.m. á grundvelli 125. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. I. Málið er höfðað með ákæru ríkislögreglustjóra, dagsettri 9. október 1997, til refsingar á hendur ákærða, Magnúsi Haukssyni verkstjóra, Pólgötu 10, Ísafirði, kt. 131154-3059, „fyrir brot á lögum um virðisaukaskatt með því að hafa eigi í samræmi við það, sem lög áskilja, staðið innheimtumanni ríkis- sjóðs skil á virðisaukaskatti sem hann hafði innheimt árin 1994 og 1995, samtals að fjárhæð 8.908.689 kr., og sundurliðast sem hér greinir: Árið 1994: Maí-júní kr. 167.433 Júlí-ágúst —- 1.567.546 September-október — „ 1.696.056 Nóvember-desember — 1.450.149 kr. 4.881.184 Árið 1995: Janúar-febrúar kr. 559.906 Mars-apríl - 819.024 1206 Maí-júní kr. 859.117 Júlí-ágúst - 796.121 September-október - 993.337 - kr. 4.027.505 Samtals kr. 8.908.689 Telst þetta varða við 1. mgr., sbr. 6. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988 um virðis- aukaskatt, sjá nú 3. gr. laga nr. 42/1995 og 262. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 1. gr. laga nr. 39/1995“. I. Með afdráttarlausri játningu ákærða fyrir dómi, sem er í samræmi við framburð hans hjá lögreglu og önnur gögn málsins, er framangreind hátt- semi sönnuð. Af hálfu ákærða er þess krafist, að hann verði dæmdur til vægustu refs- ingar, sem lög frekast leyfa, og að hún verði eftir atvikum skilorðsbundin með öllu eða að hluta, óháð því, hvort um refsivistar- eða sektardóm verði að ræða. Þá er krafist hæfilegra málsvarnarlauna skipuðum verjanda til handa. Er af hálfu ákærða vísað til þess, að hann hefur gengist greiðlega við brotum sínum og ekki hagnast persónulega á þeim. Þá er bent á persónu- legar aðstæður ákærða, þar á meðal fjölskyldu- og heimilishagi, en ákærði er kvæntur, þriggja barna faðir og býr nú í leiguhúsnæði, eftir að bú hans var tekið til gjaldþrotaskipta 21. febrúar 1996, en í kjölfar þess missti ákærði forræði yfir húseign fjölskyldunnar á Ísafirði. Loks er vakin athygli á fram lagðri greiðslukvittun frá 29. desember 1995, en samkvæmt henni greiddi ákærði þá 3.700.000 krónur inn á skuld sína við innheimtumann ríkissjóðs og lét þess sérstaklega getið, að greiðslan skyldi ganga upp í virðisauka- skattsskuld sína við innheimtumann. Greiðslunni hafi hins vegar einhverra hluta vegna verið ráðstafað til lækkunar á skuld ákærða vegna opinberra gjalda utan staðgreiðslu. Með nefndri greiðslu og öðrum innborgunum árið 1995, samtals að fjárhæð 16.500.000 krónur, hafi ákærði engu að síður sýnt ótvíræðan greiðsluvilja í verki, sem taka beri tillit til við ákvörðun refsingar. 111. Á því tímabili, sem ákæra tekur til, rak ákærði þrifa- og löndunarþjón- ustu á Ísafirði og var því virðisaukaskattsskyldur samkvæmt 3. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt. Samkvæmt 24. gr. sömu laga bar ákærða skylda til að greiða ótilkvaddur innheimtan virðisaukaskatt eigi síðar en á fimmta degi annars mánaðar eftir lok hvers uppgjörstímabils vegna viðskipta á því tímabili. Með því einu að láta slíkt ógert vann ákærði til refsingar sam- kvæmt 1. mgr., sbr. 6. mgr. 40. gr. laganna, eins og téð lagaákvæði voru orð- 1207 uð fram til 9. mars 1995. Þann dag tóku gildi lög nr. 42/1995 um breyting á refsiákvæðum nokkurra skattalaga. Í athugasemdum, sem fylgdu frumvarpi til þessara laga, var lýst því markmiði löggjafans að herða refsingar við skattalagabrotum. Liður í því var að lögfesta lágmarksfésekt, sem aldrei skyldi vera lægri en tvöföld og allt að tíföld sú fjárhæð, sem vanrækt væri að greiða. Tekur 3. gr. laganna til nefndra breytinga á 40. gr. virðisaukaskatts- laga. Í niðurlagi 1. mgr. 40. gr. segir eftir lagabreytinguna, að stórfelld brot gegn ákvæðinu varði við 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Er háttsemi ákærða í ákæru einnig heimfærð undir téða lagagrein, svo sem henni var breytt með lögum nr. 39/1995. Með vísan til dóms Hæstaréttar frá 25. september 1997 í málinu nr. 136/1997 ber að líta svo á, að síðastgreind lög hafi öðlast gildi 1. júlí 1995. Taka lögin meðal annars til efnislýsingar 6. mgr. 40. gr. virðisaukaskattslaga, eins og þau voru fyrir breytingu. Brot þau, sem ákærði er nú sakfelldur fyrir, eru einungis að hluta til framin eftir gildistöku laga nr. 42/1995 og laga nr. 39/1995. Verður litið til þess við ákvörðun refsingar, sbr. 2. gr. almennra hegningarlaga. Brot ákærða eru stórfelld í skilningi 1. mgr. 40. gr. virðisaukaskattslaga og 262. gr. almennra hegningarlaga. Getur því refsing samkvæmt hinu síðargreinda ákvæði varðað „varðhaldi eða fangelsi allt að sex árum. Heim- ilt er að dæma fésekt að auki samkvæmt þeim ákvæðum skattalaga, er fyrr greinir“, eins og segir orðrétt í niðurlagi 1. mgr. 262. gr. hegningarlaga. Til- vitnuð orð lagagreinarinnar staðfesta þann skilning dómara máls þessa, að fésektir, hversu háar sem dæmdar eru, eru vægasta form refsinga að ís- lenskum lögum. Þannig er til dæmis fjögurra milljóna króna sekt vægari refsing en fimm daga varðhald. Í ljósi þessa fær áðurgreint markmið lög- gjafans að herða refsingar við skattalagabrotum með setningu laga nr. 42/ 1995 tæplega samrýmst grundvallarreglum refsiréttarins. Hlýtur þetta að vera íhugunarefni, jafnt fyrir þá, sem koma að setningu skattalaga, og þá, sem eiga að framfylgja þeim. Við meðferð máls þessa fyrir dómi féllst ákæruvaldið á þá skoðun skip- aðs verjanda ákærða, að við ákvörðun refsingar bæri að horfa til greiðslu ákærða á 3.700.000 krónum 29. desember 1995 og líta á hana sem innborg- un á samsafnaða virðisaukaskattsskuld, þó þannig, að til lækkunar kæmi á þeirri skattskuld, sem myndast hefði árið 1994 og aldrei næmi hærri fjárhæð en 2.000.000 krónum af höfuðstól. Er á þetta fallist af hálfu dómsins, og verður tekið tillit til þessa við ákvörðun refsingar. Þá ber við ákvörðun refsingar að líta til sakaferils ákærða, en samkvæmt sakavottorði var hann í október 1996 dæmdur í 12.000 króna sekt fyrir um- ferðarlagabrot. Eldri brot ákærða, sem öll eru smávægileg, hafa engu þýð- 1208 ingu við úrlausn þessa máls. Þá þykir mega líta til þess, að ákærði hefur gengist greiðlega við brotum sínum, að hann lagði sitt af mörkum, til að þau upplýstust, bæði fyrir skattrannsóknarstjóra ríkisins og lögreglu, og að hann hefur reynt eftir megni að standa skil á umræddum vörslusköttum til ríkissjóðs, þótt ekki væri það á lögmæltum gjalddögum. Samkvæmt öllu framanröktu verður ákærði sakfelldur fyrir þau brot, sem honum eru gefin að sök í ákæru og þar þykja rétt færð til refsiákvæða. Við ákvörðun refsingar er gætt ákvæða 77. og 78. gr. almennra hegningarlaga. Þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin fangelsi í þrjá mánuði, en fresta skal fullnustu refsingar og hún niður falla að liðnum tveimur árum frá dómsbirt- ingu, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Þá greiði ákærði sekt í ríkissjóð, sem telst hæfilega ákveðin 9.000.000 krónur, og komi tólf mánaða fangelsi í stað sektarinnar, verði hún ekki greidd innan fjögurra vikna frá dómsbirtingu. Loks greiði ákærði allan sakarkostnað, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Jóns Sigfúsar Sigurjónssonar héraðsdómslögmanns, sem þykja með hliðsjón af eðli og umfangi málsins hæfilega ákveðin 80.000 krónur. Hefur þá ekki verið tekið tillit til greiðslu virðisaukaskatts. Dómsorð: Ákærði, Magnús Hauksson, sæti fangelsi í 3 mánuði, en fresta skal fullnustu refsingarinnar í 2 ár frá dómsbirtingu, og falli hún niður að þeim tíma liðnum, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga. Ákærði greiði 9.000.000 krónur í sekt til ríkissjóðs innan fjögurra vikna frá dómsbirtingu, en sæti ella fangelsi í 12 mánuði. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með talin 80.000 króna máls- varnarlaun skipaðs verjanda síns, Jóns Sigfúsar Sigurjónssonar hér- aðsdómslögmanns. 1209 Fimmtudaginn 26. mars 1998. Nr. 225/1997. — Jón Páll Jakobsson (Ævar Guðmundsson hdl.) gegn Hornbjargi ehf. (Skarphéðinn Þórisson hrl.) Skip. Lausafjárkaup. Ógilding samnings. Veiðiheimildir. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 23. maí 1997. Hann krefst þess aðallega, að kaupsamningur aðila frá 1. mars 1996 um mb. Frey, BA 9, verði dæmdur ógildur og hann sýknaður af kröfu stefnda um útgáfu afsals fyrir bátnum. Til vara krefst hann þess, að efni kaupsamningsins verði breytt á þann hátt, að kaupverð bátsins verði ákveðið 16.349.936 krónur og stefnda gert að greiða gegn útgáfu afsals 4.849.936 krónur auk vaxta samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. mars 1996 til 19. nóvember sama árs, en dráttarvaxta samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Til þrautavara krefst áfrýjandi þess, að kaupverð sam- kvæmt kaupsamningi aðila verði hækkað að mati dómsins og stefnda gert að greiða mismuninn með vöxtum gegn útgáfu afsals, eins og í varakröfu greinir. Í öllum tilvikum krefst hann málskostn- aðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Fyrir Hæstarétti heldur áfrýjandi fram þeim kröfum, sem hann gerði í gagnsök í héraði, um ógildingu kaupsamnings aðila eða hækkun kaupverðs samkvæmt honum. Hann reisir kröfur þessar á 31. gr., 33. gr. og 36. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, eins og þeim ákvæðum var breytt með lögum nr. 11/1986, svo og reglum um brostnar forsendur. Hann heldur því fram, að forsvarsmenn stefnda hafi við gerð kaupsamningsins vitað um væntanlegt lagafrumvarp sjávarútvegsráðherra um, að afla- 1210 hámark krókabáta yrði gert framseljanlegt og að verðmæti þeirra myndi þá stóraukast. Þeir hafi ásett sér að kaupa krókabát fyrir lagabreytingu eingöngu til þess að hagnast á kostnað seljanda, sem ekki vissi, að hún væri í vændum. Áfrýjandi, ungur og óreyndur, hafi verið einangraður við starf sitt og ekki fylgst með því, sem var að gerast í málum smábátaeigenda. Hann hafi því verið slíkur selj- andi, sem forsvarsmenn stefnda hafi leitað að. Þeir hafi áður reynt fyrir sér hjá ýmsum öðrum smábátaeigendum, en ekki tekist. Skipa- salinn hafi reynst vera í vitorði með þeim og áfrýjandi því ekki get- að fengið hjá honum þau ráð og leiðbeiningar, sem honum hafi bor- ið að veita. Fljótlega eftir undirritun kaupsamnings hafi frumvarpið verið lagt fram á Alþingi og samþykkt 5. júní 1996 með gildistöku 1. september sama árs. Verðmæti krókabáta hafi þar með stórhækkað, og hafi það útilokað, að áfrýjandi gæti keypt sér nýjan. 1. Áfrýjandi ber fyrir sig 31. gr. laga nr. 7/1936. Enda þótt áfrýjandi hafi sýnt fram á, að munur hafi verið á aldri hans og forsvarsmanna stefnda og högum þeirra að ýmsu öðru leyti, verður ekki fram hjá því litið, að fyrir liggur, að áfrýjandi ráðfærði sig um kaupin við föð- ur sinn, sem hafði reynslu á þessu sviði, og gat að auki hæglega leit- að ráða annars staðar, áður en samningurinn komst á. Áfrýjandi hefur ekki sýnt fram á, að fjárhagur hans hafi verið þannig, að við- semjendur hans verði taldir hafa notað sér bágindi hans, eins og í lagaákvæði þessu er greint, eða að aðstöðumunur hafi verið svo mikill, að samningurinn verði talinn ógildur af þeim sökum. Í annan stað styður áfrýjandi kröfur sínar við 33. gr. sömu laga og vísar þá einkum til vitneskju forsvarsmanna stefnda við gerð samn- ingsins. Þótt vitneskja þeirra um væntanlegt lagafrumvarp kunni að hafa verið meiri en áfrýjanda, verður ekki á það fallist, að þeir hafi þar með mátt vita við samningsgerð um þá síðari verðþróun, sem áfrýjandi reisir mál sitt á. Verður þessu lagaákvæði því ekki beitt um samning aðila. Þá heldur áfrýjandi því fram, að forsenda hans við samningsgerð, að lög um stjórn fiskveiða yrðu óbreytt, hafi brostið. Ekki verður á það fallist, að viðsemjendum hans hafi mátt vera ljós þessi forsenda. Verður samningnum því ekki hnikað af þessari ástæðu. 1211 Áfrýjandi ber loks fyrir sig 36. gr. tilvitnaðra laga og vísar til verðhækkana á bátnum vegna þeirra lagabreytinga, sem unnið var að, þegar samningurinn var gerður. Við mat á því, hvort þessu ákvæði verði beitt í málinu, verður að líta til efnis samnings, stöðu samningsaðila, atvika við samningsgerðina og atvika, er síðar komu til. Af gögnum málsins er ljóst, að umrædd lagabreyting átti sér nokkurn aðdraganda. Atriði henni tengd voru til almennrar um- ræðu um nokkurra mánaða skeið fyrir samningsgerðina, þar á með- al í röðum þeirra, sem gerðu út smábáta, líkt og áfrýjandi hafði gert. Átti þetta ekki að geta farið fram hjá áfrýjanda. Í málinu liggja fyrir nokkrir samningar á milli annarra um kaup á krókabátum frá þeim tíma, sem viðskipti málsaðila fóru fram. Þeir samningar benda ekki sérstaklega til þess, að verðið á mb. Frey hafi verið óeðlilegt, þegar kaupin voru gerð. Við kaupsamninginn tóku því báðir aðilar áhættu vegna þeirrar þróunar mála, sem orðið gæti. Þótt verð á krókabát- um hafi hækkað vegna fyrrgreindrar lagabreytingar, sem var sam- þykkt nokkru eftir samningsgerð, verður ekki talið í þessu ljósi, að þau atvik, sem síðar komu til, séu þess eðlis, að umrætt lagaákvæði geti átt hér við. Samkvæmt framansögðu eru ekki rök til að ógilda samning aðila eða breyta efni hans. Verður því fallist á niðurstöðu héraðsdóms að þessu leyti. Ekkert er fram komið til stuðnings því, að áfrýjandi hafi neitað stefnda um veðleyfi í þeim tilgangi að hindra, að hann gæti efnt samningsskyldur sínar. Með þessari athugasemd verður fallist á for- sendur héraðsdóms fyrir því, að áfrýjanda verði gert að gefa út afsal til stefnda fyrir mb. Frey. Verður hinn áfrýjaði dómur því staðfestur um annað en málskostnað. Eftir atvikum er rétt, að hvor aðila beri sinn málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. 1212 Dómur Héraðsdóms Reykjaness 11. apríl 1997. Ár 1997, föstudaginn 11. apríl, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjaness, sem háð er að Brekkugötu 2, Hafnarfirði, af Gunnari Aðalsteinssyni hér- aðsdómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. 1100/1996: Hornbjarg ehf. gegn Jóni Páli Jakobssyni og gagnsök. Mál þetta var tekið til dóms 18. mars 1997. Það var þingfest í aðalsök 22. október 1996 og gagnsök lögð fram 19. nóvember 1996. Aðalstefnandi er Hornbjarg ehf., kt. 680296-2279, Aðalstræti 26, Ísafirði, en aðalstefndi er Jón Páll Jakobsson, kt. 010173-5829, Sæbraut 1, Bíldudal. Dómkröfur aðalstefnanda eru þær, að aðalstefndi verði að viðlögðum dagsektum, 50.000 krónum á dag, dæmdur til að gefa út afsal til aðalstefn- anda fyrir mb. Frey, BA-9, með skipaskrárnúmer 2148, að viðlagðri aðför. Þess er krafist, að aðfararfrestur verði eigi lengri en þrír dagar frá dóms- uppsögu og að áfrýjun málsins hindri eigi aðför, hvað skyldu aðalstefnda til útgáfu afsals varðar. Þá krefst stefnandi þess, að aðalstefndi verði dæmdur til greiðslu skaða- bóta, að fjárhæð 1.067.000 krónur, eða aðra lægri fjárhæð að mati dómsins. Dráttarvaxta er krafist samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá stefnu- birtingardegi 21. október 1996 til greiðsludags. Málskostnaðar er krafist að skaðlausu. Aðalstefndi krefst aðallega sýknu á útgáfu afsals og að skaðabótakröfu verði vísað frá dómi í heild eða að hluta. Til vara er þess krafist, að aðal- stefndi verði alsýknaður af öllum kröfum aðalstefnanda. Aðalstefndi krefst málskostnaðar. Í gagnsök krefst gagnstefnandi, Jón Páll Jakobsson, þess, að kaupsamn- ingur aðila frá 1. mars 1996 um vélbátinn Frey, BA-9, verði dæmdur ógildur og óskuldbindandi fyrir gagnstefnanda. Til vara krefst gagnstefnandi þess, að efni kaupsamnings aðila verði breytt á þann hátt, að kaupverð hins selda verði ákveðið 16.349.936 krónur, að gagnstefnda verði gert að greiða gagnstefnanda 4.849.936 krónur og að sú fjárhæð beri vexti samkvæmt 7. gr. laga nr. 25/1987, sbr. 2. gr. laga nr. 67/ 1989, frá 1. mars 1996 fram til 19. nóvember 1996, en dráttarvexti samkvæmt 11. kafla laga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Til þrautavara er þess krafist, að efni kaupsamnings aðila verði breytt á þann hátt, að kaupverð hins selda verði lækkað um tiltekna fjárhæð að mati dómsins og gagnstefnda gert að greiða gagnstefnanda mismun þeirrar fjár- hæðar og kaupverðs samkvæmt kaupsamningi aðila frá 1. mars sl. og að sú fjárhæð beri vexti samkvæmt 7. gr. laga nr. 25/1987, sbr. 2. gr. laga nr. 67/ 1989, frá 1. mars 1996 fram til 19. nóvember 1996, en dráttarvexti samkvæmt 111. kafla laga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. 1213 Þá er loks gerð sú krafa, að gagnstefndi verði dæmdur til að greiða gagn- stefnanda málskostnað að skaðlausu samkvæmt mati dómsins. Gagnstefndi krefst sýknu af dómkröfum í gagnsök og málskostnaðar. Aðalsök og gagnsök hafa verið sameinaðar og voru sóttar og varðar sem eitt og sama mál. Málavextir í aðalsök. Upphaf máls þessa má rekja til þess, að trillusjómennirnir Birgir Her- mannsson og mágur hans, Árni Sigtryggsson, hittust í afmæli í október 1995. Breyting hafði þá orðið á lögum um stjórn fiskveiða, og sá Birgir fram á, að sá kvóti, sem hann hafði, myndi ekki duga honum til lífsviðurværis. Árni hafði róið á sinni trillu á sumrin, en unnið á trésmíðaverkstæði á vet- urna, sem nú var hætt starfsemi. Afréðu þeir að leita sér að krókaleyfisbát til kaups til þess að tryggja sér vinnu vetrarmánuðina. Bróðir Árna, Jón Björn Sigtryggsson tannlæknir, lýsti yfir áhuga á að taka þátt í kaupunum. Síðar stofnuðu þeir fyrirtækið Hornbjarg ehf. um kaupin. Skiptist eignarað- ild jafnt milli þriggja eigenda, sem voru Alda, Árni og Jón Björn Sigtryggs- börn, en Alda er eiginkona Birgis Hermannssonar. Ýmsir bátar voru skoðaðir. Birgir var þá búsettur á Ísafirði, og bað hann Arnar Geir Hinriksson hdl. að auglýsa eftir báti. Var það gert, og höfðu nokkrir samband, þ. á m. aðalstefndi, sem bauð Frey, BA-9, til sölu, sem er 5,99 brúttótonna dekkaður plastbátur af tegundinni Gáski 800 D, smíðaður 1992. Bátnum skyldi fylgja 44.900 kg þorskaflahámark. Birgir kom fram fyrir aðalstefnanda, og gerði hann aðalstefnda tilboð, að fjárhæð 9 milljónir króna, í desember 1995, sem aðalstefndi hafnaði. Í byrj- un árs 1996 gerði Birgir aðalstefnda annað tilboð, að fjárhæð 11,5 milljónir króna, sem einnig var hafnað. Það var svo 16. febrúar 1996, að aðalstefndi hitti Birgi á heimili hans á Ísafirði. Gengu þeir frá kauptilboði í bátinn og lögðu til grundvallar tilboð, sem Birgir hafði áður gert stefnda. Gerðu þeir nokkrar breytingar á kauptilboðinu, m. a., að bifreið skyldi fylgja með í kaupunum. Segir aðalstefndi, að við kaupsamningsgerðina hafi Birgir jafn- framt lofað að greiða aðalstefnda aukalega 500.000 krónur, en hafi sagt, að meðeigendur hans mættu ekki vita af því. Vildu þeir ekki greiða meira en 11,5 milljónir króna fyrir bátinn, en Birgir hafi lofað að sjá persónulega um mismuninn. Birgir hefur mótmælt þessari frásögn aðalstefnda og sagt hana tilbúning. 1. mars 1996 gengu aðilar frá kaupsamningi á skrifstofu Arnars Geirs Hinrikssonar hdl. á Ísafirði. Kaupverð var 11,5 milljónir króna, og greiddist það með þeim hætti, að aðalstefnandi tók á sig áhvílandi skuldir, en greiddi 1214 mismuninn, 1.675.119 krónur, við undirritun kaupsamnings, og skipasalinn tók við 100.000 þúsund króna ávísun, sem hann skyldi geyma, uns fylgifé hefði verið afhent. Að öðru leyti eru eftirfarandi ákvæði í kaupsamningi: „Seljandi skuldbindur sig til að selja og kaupandi sig að kaupa mb. Frey, BA-9, skrnr. 2148, sem er dekkaður plastbátur, Gáski 800 D, 5,99 brúttó- tonn, ásamt öllu, sem bátnum fylgir og fylgja ber, þar með talin veiðirétt- indi, veiðireynsla og aflahámark, allt í samræmi við samkomulag aðila. Báturinn selst í því ástandi, sem hann nú er í og kaupandi hefur kynnt sér rækilega. Báturinn sé með gilt kvaðalaust haffærisskírteini. Bátinn ásamt fylgifé skal afhenda í Flateyrarhöfn í dag, 1. mars 1996. Það, sem á kann að vanta, að full skil séu á afhendingu fylgifjár, skal afhenda í Ísafjarðarhöfn eigi síðar en 15. mars nk. Eyrarsparisjóður er í sjálfskuldarábyrgð fyrir láninu í 3 hér að framan, og skuldbindur kaupandi sig til að gera fullnægjandi ráðstafanir til að létta þeirri ábyrgð af fyrir 10. 4. nk. Kaupandi tekur að sér að losa seljanda og fjölskyldu hans úr ábyrgð vegna framangreindra veðskulda fyrir 10. 4. nk. Kaupandi hefur kynnt sér rækilega greiðslubyrði yfirtekinna veðskulda. Engar aðrar veðskuldir en hér að framan greinir hvíla á bátnum. Seljandi ábyrgist, að engar sjóðveðskröfur hvíli á bátnum eða falli á hann vegna útgerðar hans til þessa. Kaupandi fær afsal af bátnum eigi síðar en 10. 4. 1996, enda hafi hann fullnægt skuldbindingum sínum skv. framanskráðu.“ Aðalstefndi kveður það fyrst hafa verið við kaupsamningsgerðina, að hann komst að raun um, að Birgir, sem hann hafði átt öll samskipti við, var ekki hluthafi í aðalstefnanda, Hornbjargi ehf. Birgir hefur skýrt þetta atriði þannig, að hann hafi lent í fjárhagserfiðleikum nokkru áður vegna rekstrar frystihúss, og því hafi hann talið heppilegra, að eiginkona sín væri hluthafi í aðalstefnanda. Aðalstefndi segir, að kaupsamningurinn hafi verið gerður í miklum flýti og hann verið undir þrýstingi um, að ekkert yrði af kaupunum, ef hann skrifaði ekki undir strax. Þessu hafa Birgir og Arnar Geir mótmælt. Sagði Arnar Geir auk þess, að ekki hefði verið minnst á 500.000 króna aukagreiðslu við kaupsamningsgerðina. Í ljós kom eftir kaupin, að ýmsar kröfur voru óuppgerðar af hálfu stefnda og að sumar þeirra nutu sjóveðsréttar í bátnum, hin helsta skuld við Vél- bátaábyrgðarfélag Ísafjarðar, að fjárhæð 885.256 krónur. Óumdeilt er í mál- inu, að aðalstefndi gekk frá þeirri skuld 16. ágúst 1996. Þá kom í ljós, að aðalstefndi hafði framselt Eyrarsparisjóði 43% af aflaverðmæti bátsins, og 1215 skyldi andvirðið renna til greiðslu veðlána á bátnum. Segir aðalstefnandi, að útgerðin hafi verið vonlaus með þessum afarkostum, og fengu þeir þess- ari kvöð aflétt, þegar eigendur höfðu gengið persónulega í ábyrgðir. Kvaðst aðalstefndi ekki hafa upplýst um þessa kvöð, þar sem Birgir hefði allan tímann látið í það skína, að kaupendur væru fjársterkir og myndu greiða upp áhvílandi veðskuldir. Arnar Geir tók undir það, að fram hefði komið hjá Birgi, að fjársterkir aðilar stæðu að kaupunum. 27. mars 1996 sendi aðalstefnandi aðalstefnda símskeyti og óskaði eftir, að stefndi gæfi út veðleyfi, til þess að aðalstefnandi gæti staðið við ákvæði kaupsamnings um að losa stefndu og fjölskyldu hans úr persónulegum ábyrgðum fyrir 10. apríl 1996. Þessari ósk svaraði aðalstefndi ekki, og kem- ur fram í greinargerð hans, að honum hafi verið rétt að synja um slíkt veð- leyfi, þar sem aðalstefnandi hafi fyrst átt að leysa aðalstefnda og fjölskyldu hans úr ábyrgð. Með bréfi lögmanns aðalstefnda 19. apríl 1996 var þess krafist, að aðalstefnandi aflétti ofangreindum ábyrgðum. Í sama bréfi var tilkynnt um þá ákvörðun aðalstefnda að krefjast hærra verðs fyrir bátinn, þar sem yfirlýsing sjávarútvegsráðherra um, að kvóti krókabáta yrði fram- seljanlegur, hefði hækkað verð slíkra báta. Lögmaður aðalstefnanda upp- lýsti lögmann aðalstefnda þegar símleiðis um, að verið væri að vinna við að leysa aðalstefnda úr ábyrgðum, og samkvæmt gögnum málsins lauk þessari vinnu í maí. Skömmu síðar sendi aðalstefnandi aðalstefnda bréf 9. maí 1996 og skoraði á hann að gefa út afsal. Fram kemur í því bréfi, að aðalstefnandi eigi eftir að greiða 100.000 krónur af kaupverði, en jafnframt er bent á, að í ljós hafi komið, að veðskuld hvíldi á bifreiðinni, sem fylgdi kaupunum, og sjóveðskröfur væru enn ógreiddar. Aðilar hittust á skrifstofu Arnars Geirs Hinrikssonar hdl. 19. júlí 1996 í þeim tilgangi að ganga frá útgáfu afsals. Þá lá fyrir, að aðalstefndi hafði greitt lausaskuldir og samkomulag var um greiðslu skulda við Vélbáta- ábyrgðarfélag Ísfirðinga. Í ljós kom, að aðalstefndi neitaði að gefa út afsal, nema hann fengi greiddar 500.000 krónur til viðbótar kaupverði samkvæmt kaupsamningi eða kæmi að eftirfarandi fyrirvara í afsali: „Sá fyrirvari er gerður í afsali þessu, að þar sem aflaheimildir bátsins hafa verið gerðar framseljanlegar með lögum nr. 105/1996, sem voru sam- þykkt á vorþingi 1996 samkvæmt þeim tillögum, sem sjávarútvegsráðherra kynnti í marsmánuði, nokkrum dögum eftir að skrifað var undir kaupsamn- ing um Frey, BA, áskilur seljandi sér rétt til þess að setja fram kröfu um, að kaupverð bátsins verði hækkað, með vísan til 36. gr. samningalaga, meðal annars með vísan til eftirfarandi aðstæðna að teknu tilliti til þess, að fyrir- heit sjávarútvegsráðherra og síðar lög nr. 105/1996 hafa stóraukið verðmæti 1216 Freys, BA.“ Stefnandi vildi þá koma að sínum athugasemdum eða fyrir- vara: „Afsalshafi mótmælir þeim skilningi afsalsgjafa/seljanda, að hann eigi lögmæta kröfu á að hækka kaupverð Freys, BA-9 (2148), sbr. fyrirvara í af- sali þessu, og áskilur sér allan rétt í hugsanlegu dómsmáli seljanda á hendur kaupanda af þeim sökum og setja þar fram málsástæður og lagarök. Af hálfu seljanda er ófrávíkjanleg krafa fyrir útgáfu afsals þessa, að hann fái fyrirvara sinn í texta afsalsins, en kaupandi samþykkir á engan hátt þann skilning, sem kemur þar fram, og heimilar hann einvörðungu til að freista þess að binda enda á mál þetta, sem hefur dregist af ýmsum orsökum, sem eigi verða raktar hér.“ Ekki náðist samkomulag um þetta með aðilum, og lauk fundi, án þess að afsal væri gefið út. 12. ágúst 1996 gerði stefndi stefnanda sáttatilboð bréflega þess efnis, að stefndi tæki bátinn til baka eða stefnandi greiddi 2 milljónir króna auka- lega, vegna þess að verð bátsins hefði hækkað. Með bréfi 10. september 1996 greiddi stefnandi eftirstöðvar af kaupverði bátsins, að fjárhæð 100.000 krónur, en dró frá samtals 31.002 krónur, sem stefnandi hafði greitt 4. mars 1996 vegna vanskila á skipaskoðunargjöldum. Málsástæður og lagarök í aðalsök. Aðalstefnandi reisir kröfu sína um útgáfu afsals á kaupsamningi aðila frá 1. mars 1996. Aðalstefnandi hafi efnt samningsskyldu sína, og því beri aðal- stefnda að gefa út afsal. Neitun aðalstefnda á útgáfu afsals sé ólögmæt, því að hann geti fengið skorið úr réttmæti kröfu sinnar, enda þótt hann gefi áð- ur út afsal. Í þessu sambandi vísar aðalstefnandi til 1. mgr. 24. gr. laga nr. 91/ 1991, sbr. 2. málslið 2. gr. 25. gr. s. 1. og 74. gr. laga um aðför nr. 90/1989. Kröfu sína um dagsektir styður aðalstefnandi við 4. mgr. 114. gr. laga nr. 91/1991 og kröfu um, að áfrýjun fresti ekki aðför, við 5. mgr. 114. gr. s. 1. Mikilvægt sé fyrir aðalstefnanda að fá afsal sem fyrst gefið út. Hann ætli sér að sækja um hagstæðari lán en nú eru áhvílandi, og ef hann hygðist úrelda bátinn, væri afsal nauðsynlegt. Aðalstefnandi telur, að hann hafi átt rétt á því að halda eftir greiðslu til stefnda, vegna þess að ýmsar skuldir voru ógreiddar af hálfu aðalstefnda. Skaðabótakröfu sína sundurliðar aðalstefnandi með eftirfarandi hætti: 300.000 krónur vegna vinnu og fyrirhafnar forsvarsmanna aðalstefnanda vegna neitunar stefnda á útgáfu afsals og veðleyfis, árangurslausrar fundar- setu og taps vegna vaxtamunar og 767.000 krónur vegna aflatjóns, samtals 1.067.000 krónur. Aðalstefnandi hafi ekki fengið út gefið veiðileyfi fyrir fiskveiðiárið 1996— 1217 1997 fyrr en 16. september 1996. Þær tafir séu algerlega á ábyrgð aðal- stefnda. Aflaverðmæti samsvarandi báta dagana 1.—16. september hafi verið 767.000 krónur að frádregnum olíukostnaði. Aðalstefnandi telur, að aðal- stefndi hafi skaðað sig með því að neita að gefa út veðleyfi, og þar sem af- sal fékkst ekki, hafi aðalstefnandi ekki getað nýtt sér boð Byggðastofnunar um hagstæðara lán en á bátnum hvíldu. Aðalstefnandi telur, að erfitt sé að staðreyna tjón nákvæmlega, og því sé þess krafist, að dæmdar verði bætur að álitum. Sýknukrafa aðalstefnda í aðalsök er í fyrsta lagi miðuð við það, að aðal- stefnandi hafi ekki enn greitt kaupverð bátsins. Honum hafi borið að greiða 100.000 krónur við afhendingu fylgifjár og draga frá skipa- og skoð- unargjöld, að fjárhæð 31.002 krónur, samkvæmt munnlegu samkomulagi að- ila. Dráttarvextir séu hins vegar einnig ógreiddir. Afsal verði því ekki gefið út með vísan til 2. mgr. 26. gr. laga nr. 91/1991. Í öðru lagi er sýknukrafa á því reist, að aðalstefnda hafi verið rétt að neita útgáfu afsals, þar sem hann hafði sett fram kröfu um ógildingu kaupsamningsins á grundvelli ákvæða TI. kafla samningalaga nr. 7/1936. Í þessu sambandi bendir aðalstefndi á, að Freyr, BA-9, sé eina eign aðalstefnda. Ef hann hefði gefið út afsal, hefði aðalstefnandi getað selt bátinn og aflahámark hans og þar með gert að engu möguleika aðalstefnda á að ná fram kröfu sinni í gagnsök. Um kröfu aðalstefnanda um aðfararfrest og að áfrýjun hindri ekki aðför, telur aðalstefndi, að ekki hafi verið sýnt fram á, að skilyrði 5. mgr. 114. gr. laga nr. 91/1991 um mikilsverða hagsmuni komi til greina. Sama gildi um að- fararfrestinn. Verði krafan tekin til greina, hljóti aðalstefnandi að þurfa að setja tryggingu fyrir hugsanlegu tjóni. Aðalstefndi krefst sýknu af kröfu um greiðslu dagsekta og til vara, að dagsektir verði aldrei lagðar á aðalstefnda fyrr en í fyrsta lagi að liðnum áfrýjunarfresti. Aðalstefndi mótmælir jafnframt kröfufjárhæð dagsekta. Hún hljóti að teljast fyrir ofan það mark, sem eðlilegt megi teljast. Aðalstefndi krefst þess aðallega, að bótakröfu verði í heild eða að hluta vísað frá dómi, en til vara, að aðalstefndi verði sýknaður af henni. Krafan sé vanreifuð og ósannað, að aflatjón hafi nokkurt orðið. Aðeins olíukostn- aður sé dreginn frá. Hann sé aftur á móti ekki eini rekstrarkostnaðurinn, því að margvíslegur annar kostnaður fylgi því að ná aflanum, t. d. fæðis- kostnaður, beita, veiðarfæri, gjöld á fiskmarkaði, löndunargjöld o. s. frv. Ekki komi heldur fram hjá aðalstefnanda, hvort Freyr, BA-9, hafi legið samfleytt lengur en 20 daga í landi á þessu tímabili og þannig fengið endur- greitt 0,15% af ársiðgjaldi tryggingar. Svona mætti lengi telja, og þess vegna sé fjárhagslegur grundvöllur bótakröfu mjög óljós. Auk þess verði að taka 39 Hæstaréttardómar II 1218 tillit til þess, að Freyr, BA-9, er aflahámarksbátur og þess vegna ekki unnt að staðreyna tjón fyrr en í fyrsta lagi 1. september 1997. Bátnum sé úthlutað ákveðnu aflamarki, sem heimilt sé að nýta allt fiskveiðiárið, og auk þess sé heimilt að flytja 20% af aflaheimildum yfir á næsta fiskveiðiár. Af þessu megi sjá, að fráleitt sé að fullyrða, að tjón hafi hlotist af landlegu bátsins 1.- 15. september 1996. Aðalstefndi hafi auk þess ekki haft hugmynd um, að aðalstefnandi hefði ekki fengið veiðileyfi fyrir bátinn. Aðalstefndi hafi þá verið á „Flæmska hattinum“ frá miðjum júlí fram í október 1996 og ekki vitað af vandræðum aðalstefnanda. Birgir Hermannsson, skipstjóri á Frey, BA-9, sé hins vegar alvanur útgerð og þekki gjörla, að veiðileyfi þurfi til að stunda útgerð fiskiskipa. Það hafi því ekki átt að koma honum í opna skjöldu, að veiðileyfi rann út í lok fiskveiðiárs 31. ágúst 1996. Hann hafi hins vegar engar ráðstafanir gert fyrir þann tíma. Þá hafi engin gögn verið lögð fram í málinu um, að Fiskistofa hafi neitað um útgáfu veiðileyfis. Af framansögðu verði ekki séð, að aðalstefnandi hafi reynt að takmarka tjón sitt. Um bótakröfu um tap vegna vaxtamunar bendir aðalstefndi á, að aldrei hafi verið óskað eftir slíku veðleyfi né hafi aðalstefnandi sýnt fram á, að honum hafi staðið slíkt lán til boða. Aðalstefndi hafi neitað aðalstefnanda um útgáfu veðleyfis 27. mars 1996, enda hafði aðalstefnandi þá ekki staðið við sinn hluta kaupsamningsins um að leysa aðalstefnda og fjölskyldu hans úr persónulegum ábyrgðum. Neitunin hafi verið réttmæt, þar sem engin ákvæði hafi verið um útgáfu veðleyfis í kaupsamningi. Þar að auki sé ósannað, að þessi neitun hafi valdið aðalstefnanda tjóni. Aðalstefndi telur, að krafa aðalstefnanda um bætur fyrir fyrirhöfn og tímaeyðsla vegna deilna aðila sé miskabótakrafa. Engin fordæmi séu fyrir því, að slík krafa hafi ver- ið tekin til greina. Málavextir í gagnsök. Gagnstefnandi heldur því fram, að fljótlega eftir að kaupsamningur var undirritaður, hafi sjávarútvegsráðherra lýst yfir því í fjölmiðlum, að hann hygðist leggja fram frumvarp á Alþingi, þar sem aflamark krókabáta yrði gert framseljanlegt. Hinn 21. mars var lagt fram frumvarp til laga um breyt- ingar á lögum nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða. Frumvarpið var samþykkt sem lög nr. 105/1996 frá Alþingi 5. júní 1996 með gildistöku 1. september 1996. Með lögum þessum var kvóti krókabáta gerður framseljanlegur. Kaupsamningur aðila um vélbátinn Frey, BA-9, var undirritaður 1. mars 1996. Hinn 19. apríl 1996 tilkynnti gagnstefnandi gagnstefnda, að hann hygðist gera kröfur um hækkun á kaupverði bátsins vegna gjörbreyttra for- sendna. 1219 Í gagnstefnu er varakröfu gagnstefnanda lýst svo: „Krafa í máli þessu er grundvölluð á úreldingarverðmæti bátsins (úreld- ingarstyrk skv. dskj. 48 í aðalsök) að viðbættu verði framseljanlegs afla- marks bátsins auk þess verðmætis, sem í bátnum sjálfum felst, eftir að hann hefur verið úreltur. Ekki þarf lengur að eyðileggja báta, sem eru úreltir, heldur dugir að þinglýsa á þá kvöð, sbr. dskj. 49, og hægt er að selja þá síð- an sem skemmtibáta eða úr landi sem fiskveiðibáta. Markaðsverð á framseljanlegu aflamarki krókabáta er nú um 170-185 kr. á hvert kíló, sbr. dskj. 53—54, og hefur verðið aldrei verið lægra en 145 kr. á hvert kíló, sbr. dskj. 59. Í máli þessu verður miðað við meðaltalsverð, 150 kr. á hvert kíló, sem má telja sanngjarna og eðlilega verðlagningu og ekki yfir markaðsverði kvóta nú. Heildarverðmæti þau, sem felast í kvóta báts- ins, eru því 44.900 kg margfölduð með 150 kr. á hvert kíló, alls 6.735.000 kr. Úreldingarstyrkur bátsins er 6.787.000 kr., sbr. dskj. 48. Markaðsverð bátsins sjálfs, eftir að hann hefur verið úreltur, er á bilinu 20-30% af trygg- ingarmati, og hafa þessir bátar verið seldir við því verði að undanförnu, sbr. yfirlýsingu Þróunarsjóðs sjávarútvegsins á dskj. 54. Í máli þessu verður mið- að við meðaltal af markaðsverði eða 25% af tryggingarmati, og verður að telja það eðlilega verðlagningu á bátnum. Samkvæmt því og með hliðsjón af tryggingarmati á dskj. 43, sem er að fjárhæð 11.311.730 kr., er verðmæti bátsins að fjárhæð 2.827.936 kr. Tryggingarmat það, sem kemur fram á dskj. 43, miðast við það ástand, sem báturinn var í við sölu 1. mars sl. Samtals eru því þau verðmæti, sem felast í bátnum og aflamarki hans, að lágmarki að fjárhæð 16.349.936 kr. En stefnufjárhæð í varasök miðast við mismun þeirrar fjárhæðar og kaupverðs bátsins samkvæmt kaupsamningi aðila á dskj. 4.“ Málsástæður og lagarök í gagnsök. Gagnstefnandi krefst þess aðallega, að kaupsamningurinn verði ógiltur með vísan til ákvæða 36. gr., sbr. 31. og 33. gr. laga nr. 7/1936. Til vara og þrautavara er þess krafist, að kaupverð bátsins verði hækkað um ákveðna krónutölu eða að mati dómsins. Auk þess er byggt á meginreglum samn- inga- og kröfuréttar um brostnar og breyttar forsendur, bæði að því er varðar aðalkröfu og vara- og þrautavarakröfu. Gagnstefnandi styður kröfur sínar í gagnsök því, að sér hafi verið með öllu ókunnugt um, að til stæði að leggja fram breytingar á lögum um stjórn fiskveiða. Hann hefði aldrei selt bátinn, ef sér hefði verið kunnugt um væntanlegar breytingar. Gagnstefndi hafi hins vegar viðurkennt að hafa bú- ið yfir þessari vitneskju. Gagnstefndi hafi gengið hart eftir því, að viðskipti 1220 tækjust, og hagnast um milljónir á kaupunum. Breyting á lögum um stjórn fiskveiða hafi því kollvarpað öllum forsendum kaupsamnings málsaðila. Ógildingarkrafa gagnstefnanda er umfram allt reist á því, að dómstólum sé heimilt að víkja samningi til hliðar í heild eða hluta eða breyta samningi, ef það yrði talið ósanngjarnt eða andstætt góðri viðskiptavenju að bera hann fyrir sig. Við mat á þessu verði að skoða aðstæður allar og meta atvik heildstætt með vísan til 2. mgr. 36. gr. laga nr. 7/1936. Forsvarsmenn gagn- stefnda hafi vitað af fyrirhugaðri breytingu, en gagnstefnandi ekki. Nýbúið hafi verið að breyta lögum um krókabáta á þinginu 1994-1995, og þess vegna hafi gagnstefnandi ekki búist við frekari breytingum á lögum um stjórn fiskveiða. Líta verði til þess, að gagnstefndi var beittur þrýstingi til að ganga frá kaupsamningi í flýti. Nokkur aðstöðumunur hafi einnig verið með aðilum. Annars vegar var hlutafélag nokkurra fjársterkra aðila og hins vegar ein- staklingur. Skipasalinn hafi einkum unnið að málinu fyrir gagnstefnda og auglýst sérstaklega eftir krókaleyfisbát fyrir hann. Gagnstefnandi hafi hins vegar notið lítillega aðstoðar föður síns í síma, þegar gengið var frá samn- ingnum. Þá beri einnig að líta til þess, að sú veiðireynsla, sem aflamark bátsins byggðist á, hafi orðið til fyrir tilstuðlan gagnstefnanda. Gagnstefnandi heldur því fram, að það breyti engu um heimildir 36. gr. laga nr. 7/1936, enda þótt gagnstefndi hafi verið grandalaus um fyrirhugaðar breytingar á fiskveiðistjórnarkerfinu. Nægjanlegt sé að líta hlutlægt til stöðu samningsaðila, atvika við samningsgerð og atvika, er síðar komu til. Verð bátsins hafi miðast við þágildandi kvótakerfi fyrir smábáta. Aðeins nokkrum dögum síðar hafi verið orðið ljóst, að breytingar stóðu fyrir dyr- um, og áður en gefa átti út afsal, var breytingin orðin staðreynd. Með hlið- sjón af þessum atvikum verði að telja eðlilegt, að samningur aðila verði Ógiltur með vísan til meginreglna samninga- og kröfuréttarins um breyttar og brostnar forsendur. Varakrafa gagnstefnanda er reist á því, að kaupverð bátsins verði hækk- að um 4.849.936 krónur. Gagnstefndi vísar um mál sitt í gagnsök til þeirrar meginreglu samn- ingaréttarins, að gerða samninga skuli halda og að breyting á lögum geti ekki leitt til þess, að ógilda beri kaupsamninginn. Gagnstefndi telur, að gagnstefnandi geti ekki stuðst við 31. gr. samninga- laga. Ekkert bendi til, að gagnstefndi hafi notfært sér bágindi, einfeldni, fá- kunnáttu eða léttúð gagnstefnanda í ávinningsskyni. Aðstæður aðila hafi verið afar svipaðar. Báðir séu þeir sjómenn, en Birgir Hermannsson hafi séð um viðræður við gagnstefnanda. Faðir gagnstefnanda, Jakob Kristins- 1221 son, hafi verið gagnstefnanda til ráðgjafar frá upphafi málsins. Hann hafi talsverða reynslu af útgerð. Gagnstefnda hafi ekki verið sérlega kunnugt um slæma stöðu gagnstefnanda hjá viðskiptabönkum. Hann hafi leynt gagnstefnda þeim samningi sínum við Eyrarsparisjóð, að sparisjóðurinn fengi ávallt 43% af aflaverðmæti bátsins upp í veðkröfur. Þessi samningur hafi reynst mjög erfiður fyrstu vikurnar eftir kaupin á sama tíma og verið var að koma veðkröfum í skil. Forsvarsmönnum gagnstefnda hafi ekki ver- ið kunnugt um, hvaða breytingar yrðu gerðar á kvótakerfinu. Á þessum tíma hafi verið rætt um breytingar í þjóðfélaginu og verið á vitorði allra sjó- manna, að einhverjar breytingar væru í aðsigi. Forsvarsmenn gagnstefnda hafi hins vegar ekki búið yfir meiri vitneskju en aðrir um þessi mál. Þeir hafi ekki vitað, að sjávarútvegsráðherra myndi leggja fram frumvarp 21. mars 1996 og frumvarpið yrði að lögum $. júní 1996. Þá hafi þeir ekki haft hugmynd um eða velt því sérstaklega fyrir sér, hvaða áhrif lög nr. 105/1996 myndu hafa á verðlagningu báta um lengri eða skemmri tíma. Ógildingarregla 33. gr. samningalaga eigi einungis við atvik, er fyrir voru, þegar stofnað var til löggernings. Óumdeilt sé, að markaðsverð hafi ráðið verði bátsins á þeim tíma, er kaup voru gerð. Vélbáturinn Freyr hafi verið falur fyrir 12 milljónir króna á tveimur skipasölum í Reykjavík, og oftar en ekki lækki ásett verð. Gagnstefndi mómælir því, að 36. gr. laga nr. 7/1936 geti átt við í málinu. Langur aðdragandi hafi verið að kaupunum. Tilboð hafi verið gert í desem- ber 1995 og aftur í janúar 1996, en báðum verið hafnað. Viðræður hafi verið í febrúar, sem leitt hafi til tilboðs 16. febrúar 1996, er hafi verið samþykkt. Samkvæmt 2. mgr. 36. gr. laga nr. 7/1936 skuli m. a. líta til atvika, sem síðar koma til, þegar lagt sé mat á, hvort samningur teljist ósanngjarn eða and- stæður góðri viðskiptavenju. Aðdragandi að setningu laga nr. 105/1996 um stjórn fiskveiða hafi verið nokkuð langur. Fram hafi komið í fréttabréfi Landssambands smábátaeigenda í desember 1995, að breytingar væru í að- sigi. Í því fréttabréfi hafi hugmyndir ráðuneytis verið kynntar, og formaður félagsins hafi haldið alls 11 fundi víðs vegar um land með smábátaeigendum um væntanlegar lagabreytingar. Ótrúverðug sé sú staðhæfing gagnstefn- anda, að hann hafi ekkert vitað um þær viðræður, sem fram fóru í þjóðfé- laginu um þessi mál. Þá sé erfitt að sjá, hvernig verðlag á aflaheimildum breytist frá einum tíma til annars. Fjarstæðukennt sé, að úrræðum 36. gr. laga nr. 7/1936 verði beitt í þeim tilgangi að leiðrétta verð vöru vegna lög- mála markaðsins, hækkun eða lækkun tolla eða annarra gjalda eða af öðr- um utanaðkomandi ástæðum, sem samningsaðilar geta engin áhrif haft á. Gagnstefndi heldur því einnig fram, að sér hafi verið í sjálfsvald sett, 1222 hvort hann stundaði veiðar með þorskaflaheimildir eða tiltekinn fjölda sóknardaga frá og með 1. september 1996, sbr. 6. mgr. 6. gr. laga nr. 38/1990. Gagnstefndi hafi valið að halda bátnum til veiða með þorskaflahámarki, en engin skylda hafi verið að velja það veiðikerfi. Gagnstefnandi geti ekki krafist hagnaðar, er rekja megi til ákvörðunar gagnstefnda. Niðurstaða. Aðalstefnandi keypti bátinn Frey, BA-9, af aðalstefnda með kaupsamn- ingi 1. mars 1996. Deila aðila í aðalsök snýst einkanlega um útgáfu afsals og um skaðabótakröfu aðalstefnanda vegna dráttar á útgáfu afsals. Í kaupsamningi aðila segir, að afsal skuli gefa út 10. apríl 1996. Við gerð kaupsamningsins greiddi aðalstefnandi verð bátsins með yfirtöku áhvílandi veðskulda og með greiðslu 1.675.119 króna við undirritun kaupsamnings. Þá segir, að 100.000 krónur skyldi greiða við lokaafhendingu fylgifjár. Aðal- stefnandi gaf út ávísun með þessari fjárhæð, og var hún í geymslu skipasal- ans. Í ljós kom fljótlega, að nokkrar kröfur höfðu ekki verið teknar með í reikninginn, t. d. hafnar-, skipa- og skoðunargjöld. Mestu munaði þó um skuld aðalstefnda við Vélbátaábyrgðarfélag Ísfirðinga, að fjárhæð 885.256 krónur. Var sjóveð til tryggingar þeirri kröfu. Þá upplýsti aðalstefndi ekki við kaupsamningsgerð, að áhvílandi skuld við Eyrarsparisjóð, að fjárhæð 4.958.046 krónur, var með þeirri kvöð, að 43% af aflaverðmæti bátsins skyldi renna til sparisjóðsins. Aðalstefnandi greiddi nokkrar smærri skuldir aðalstefnda, samtals að fjárhæð 31.002 krónur, og skuldajafnaði við 100.000 króna greiðsluna, sem hann átti enn ógreidda. Eftirstöðvar voru því 68.998 krónur, sem aðalstefnandi greiddi 10. september 1996. Hinn 16. ágúst 1996 samdi aðalstefndi við Vélbátaábyrgðarfélag Ísfirðinga, sem lýsti yfir, að sjó- veðið væri niður fallið. Í kaupsamningi aðila var það ákvæði, að aðalstefnandi skyldi leysa aðal- stefnda og fjölskyldu hans úr persónulegum ábyrgðum vegna áhvílandi veð- skulda fyrir 10. apríl 1996. Hinn 27. mars 1996 sendi aðalstefnandi stefnda skeyti og óskaði eftir útgáfu veðleyfis, til þess að aðalstefnandi gæti uppfyllt þetta ákvæði kaupsamningsins. Aðalstefndi svaraði ekki skeytinu vegna þess, að hann taldi sér ekki skylt að veita slíkt leyfi, þar sem enginn slíkur áskilnaður hefði verið í kaupsamningi. Telja verður, að strax í byrjun maí 1996 hafi aðalstefnandi verið búinn að efna samningsskyldur sínar samkvæmt kaupsamningi aðila. Hann hafði þá greitt kaupverð og leyst aðalstefnda og fjölskyldu hans úr ábyrgðum, þrátt fyrir það að aðalstefndi neitaði honum um veðleyfi. Ávísun, að fjárhæð 100.000 krónur, var til reiðu hjá skipasalanum, og telst það á ábyrgð aðal- 1223 stefnda, að lokauppgjör dróst. Aðalstefndi telst því ekki eiga rétt til dráttar- vaxta. Fallast verður á með aðalstefnanda, að svo virðist sem aðalstefndi hafi neitað aðalstefnanda um veðleyfi í þeim tilgangi einum að hindra, að aðal- stefnandi gæti efnt samningsskyldur sínar. Aðalstefnandi hugðist taka nýtt lán til að leysa aðalstefnda og fjölskyldu hans úr ábyrgðum og greiða áhvíl- andi lán með nýja láninu. Vel mátti binda veðleyfið því skilyrði, eins og oft er tíðkað, að það yrði eingöngu notað til að greiða upp eldri áhvílandi lán á bátnum. Hagsmunum aðalstefnda var þá ekki stefnt í hættu. Aðalstefnandi hafði rétt til að halda eftir 100.000 króna greiðslu vegna vanefnda aðalstefnda. Aðalstefndi skuldaði enn töluverða fjárhæð, sem tryggð var með sjóveði, en í kaupsamningi er sérstaklega tekið fram, að skuldir séu tæmandi taldar í kaupsamningi. Gegn andmælum aðalstefnanda þykir ósönnuð sú fullyrðing aðalstefnda, að samið hafi verið um aukagreiðslu, að fjárhæð 500.000 krónur. Ekki verður talið, að aðalstefnda hafi verið rétt að synja um útgáfu afsals á þeirri forsendu, að hann hafi gert kröfu um ógildingu kaupsamnings á grundvelli ákvæða II. kafla samningalaga nr. 7/1936. Kaupsamningurinn var gagnkvæmur samningur beggja málsaðila. Aðalstefnandi hafði efnt hann, og því bar aðalstefnda einnig að standa við skyldur sínar samkvæmt efni hans. Ekki verður talið, að atvik, er síðar koma til, geti orðið til þess, að seljanda sé heimilt að neita um útgáfu afsals, ef kaupandi hefur staðið við sínar skyldur að öllu leyti. Samkvæmt framansögðu verður aðalstefndi dæmdur til að gefa út afsal. Kröfur hans um dagsektir og aðför þykja hins vega ósamrýmanlegar. Í kröfu um aðför felst krafa um, að sýslumaður gefi út afsal, sbr. 74. gr. að- fararlaga nr. 90/1989, ef aðalstefndi verður ekki við þeirri skyldu. Krafan um aðför þykir ganga lengra en krafan um dagsektir, og verður hún því tekin til greina. Aðalstefnandi krefst samkvæmt 5. mgr. 114. gr. laga nr. 91/1991 styttri að- fararfrests og að áfrýjun málsins hindri ekki aðför. Ekki þykja efni til að víkja frá hinum almennu reglum um aðfararfrest, sbr. 1. mgr. 5. gr. aðfarar- laga nr. 90/1989. Þá þykja hagsmunir aðalstefnanda á að fá út gefið afsal ekki svo mikilvægir, að víkja beri frá þeirri meginreglu, að áfrýjun máls hindri aðför. Skaðabótakrafa aðalstefnanda er annars vegar reist á tapi, að fjárhæð 767.000 krónur, vegna tafa frá veiðum og hins vegar á tekjutapi, fyrirhöfn og tapi vegna vaxtamunar, að fjárhæð 300.000 krónur. Aðalstefnandi heldur því fram, að hann hafi ekki fengið út gefið veiði- 1224 leyfi, fyrr en 16 dagar voru liðnir af september 1996. Hann hafi því ekki komist á veiðar 1. september, eins og hann ætlaði sér. Ekki þykir nægilega sannað, að Fiskistofa hafi synjað um útgáfu veiðileyfis. Aðalstefnandi var orðinn löglegur eigandi bátsins og hafði kaupsamning því til staðfestu. Hann tók við réttindum og skyldum sem eigandi bátsins 1. mars 1996. Þær tafir, sem urðu á útgáfu veiðileyfis, voru því ekki á ábyrgð aðalstefnda. Ósannað þykir, að aðalstefnandi hafi átt kost á láni frá Byggðastofnun með 7,7% ársvöxtum. Engin gögn hafa verið lögð fram í málinu þar að lút- andi. Krafa um bætur vegna vinnutaps og fyrirhafnar er í raun miskabóta- krafa, sem ekki er dómafordæmi fyrir, eins og hér háttar. Niðurstaðan verð- ur því sú, að skaðabótakrafa aðalstefnanda verður ekki tekin til greina. Kröfur gagnstefnda eru á því reistar, að honum hafi verið ókunnugt um við kaupsamningsgerð, að til stæði að leggja fram frumvarp um breytingar á lögum um stjórn fiskveiða. Styður hann málatilbúnað sinn í gagnsök við 31., 33. og 36. gr. laga nr. 7/1936 og reglur um breyttar og brostnar for- sendur. 21. mars 1996 var lagt fram frumvarp til laga um breytingar á lögum nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða. Frumvarpið var samþykkt sem lög nr. 105/1996 frá Alþingi 5. júní 1996 með gildistöku 1. september 1996. Samkvæmt 3. gr. breytingalaganna er rýmkað um heimildir til að framselja þorskaflahámark krókabáts, minni en 6 brúttótonna, til annars krókabáts eða báta að ákveðnum skilyrðum fullnægðum. Fyrir setningu laga nr. 105/1996 mátti framselja veiðiheimildir báta undir 6 brúttótonnum, sbr. 6. mgr. 11. gr. laga nr. 38/1990, að hluta eða öllu leyti til stærri skipa, og kom slík heimild til framkvæmda 1. janúar 1991. Fyrir þann tíma voru veiðileyfi smábáta ófram- seljanleg. Aðdragandi að lögum nr. 105/1996 var nokkur. Samkvæmt greinargerð með lögunum bauðst sjávarútvegsráðherra til þess á aðalfundi Landssambands smábátaeigenda í október 1995 að eiga samstarf við lands- sambandið um breytingar á krókabátaútgerð. Sérstök nefnd var kosin og haldnir fundir þar til 18. mars 1996, að samkomulag varð um frumvarpið, sem síðar varð að lögum nr. 105/1996. Í fréttabréfi Landssambands smá- bátaeigenda, sem út kom í desember 1995, eru kynntar hugmyndir sjávarút- vegsráðuneytis. Þar er m. a. getið um heimild til afsals veiðileyfis milli smá- báta. Í grein í fréttabréfi í mars kemur fram, að Landssamband smábátaeig- enda hafi haldið níu fundi um land allt með eigendum smábátaeigenda til þess að kynna þeim hugmyndir ráðuneytis frá því í desember 1995. Af hálfu forsvarsmanna gagnstefnda hefur það komið fram, að þeir vissu um, að til stæði að breyta lögum um fiskveiðistjórnun. Sögðu þeir, að á þessum tíma hefði verið umræða um þessi mál í þjóðfélaginu og sérstaklega meðal sjómanna. Sú umræða hafi hins vegar ekki snúist um, hvort hækkun 1225 yrði á krókaleyfisbátum, og hefðu þeir ekki velt því sérstaklega fyrir sér á þessum tíma. Ósannað þykir gegn neitun gagnstefnda, að hann hafi um- fram gagnstefnanda búið yfir vitneskju um, að verð á krókaleyfisbátum kynni að hækka. Nægilega þykir komið fram í málinu, að gagnstefndi keypti bátinn einkum í þeim tilgangi, að trillusjómennirnir Árni Sigtryggs- son og Birgir Hermannsson gætu haft atvinnu og tekjur af bátnum. Gagn- stefnandi er einnig sjómaður, og var því jafnræði með aðilum að þessu leyti. Gagnstefndi gerði tvö tilboð í bátinn, sem báðum var hafnað. Þriðja til- boðinu var tekið og það samþykkt. Undirritaði gagnstefnandi kaupsamning án þess að gera fyrirvara eða athugasemdir. Verður því talið, að báturinn hafi selst á markaðsverði. Hann hafði verið boðinn til sölu um nokkurt skeið á 12 milljónir króna, og er ekki óalgengt, að ásett verð lækki eitthvað. Samkvæmt framansögðu þykja ákvæði 31. gr., 33. gr. eða 36. gr. laga nr. 7/ 1936 ekki eiga við í máli þessu. Ekki þykir heimilt að beita ákvæðum 36. gr. í þeim tilgangi að leiðrétta verð vöru, ef það breytist vegna lögmála markaðarins um framboð og eftir- spurn, hækkunar eða lækkunar tolla eða annarra atvika, sem samningsaðil- ar geta ekki haft áhrif á. Reglur samningaréttar um brostnar eða breyttar forsendur eru undan- tekningarreglur frá þeirri aðalreglu, að við samninga skuli standa. Ekki verður talið, að það hafi verið forsenda af hálfu gagnstefnanda í viðskiptum aðila, að lög um fiskveiðistjórnun stæðu óbreytt til skemmri eða lengri tíma. Varhugavert yrði fyrir viðskiptalífið, ef taka mætti upp kaup vegna hækkunar eða lækkunar á verði söluhlutar vegna lagabreytinga. Niðurstaðan verður því sú, að gagnstefndi verður alsýknaður í gagnsök. Niðurstaða málsins í heild verður því sú, að krafa aðalstefnanda í aðalsök um útgáfu afsals og að aðför megi fara fram, er tekin til greina. Sýknað er af kröfu um dagsektir, styttri aðfararfrest og að áfrýjun máls hindri eigi að- för. Þá er aðalstefndi enn fremur sýknaður af kröfu um greiðslu skaðabóta. Í gagnsök er gagnstefndi alsýknaður af öllum kröfum gagnstefnanda. Eftir þessari niðurstöðu verður málskostnaður ákveðinn fyrir báðar sak- ir, þannig, að aðalstefndi greiði aðalstefnanda 400.000 krónur í málskostn- að. Ekki er þá tekið tillit til reglna um virðisaukaskatt. Gunnar Aðalsteinsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Uppsaga dóms hefur dregist vegna páskahátíðar. Dómsorð: Aðalstefndi, Jón Páll Jakobsson, gefi út afsal til handa aðalstefn- anda, Hornbjargi ehf., fyrir mb. Frey, BA-9, skipaskrárnúmer 2148, að viðlagðri aðför. 1226 Aðalstefndi er að öðru leyti sýknaður af kröfum aðalstefnanda í aðalsök. Gagnstefndi, Hornbjarg ehf., skal vera sýkn af öllum kröfum gagn- stefnanda, Jóns Páls Jakobssonar, í gagnsök. Aðalstefndi, Jón Páll Jakobsson, greiði aðalstefnanda, Hornbjargi ehf., 400.000 krónur í málskostnað í báðum sökum. 1227 Fimmtudaginn 26. mars 1998. Nr. 267/1997. — Íslenska ríkið (Sigrún Guðmundsdóttir hrl.) gegn Ernu Grétu Garðarsdóttur (Magnús Thoroddsen hrl.) og gagnsök Þinglýsing. Skaðabætur. Gjafsókn. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 25. júní 1997 og krefst þess aðallega, að hann verði sýknaður af öllum kröf- um gagnáfrýjanda og sér verði dæmdur málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann lækkunar á dæmdri fjárhæð, og verði málskostnaður þá látinn falla niður. Gagnáfrýjandi áfrýjaði með stefnu 25. júlí 1997, og krefst hún staðfestingar héraðsdóms, að því er varðar skaðabætur vegna þing- lýsingarmistaka. Þá krefst hún þess, að aðaláfrýjandi greiði sér út- lagðan málskostnað, sem mistökin hafi haft í för með sér, að fjár- hæð 155.441 krónu, með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxta- laga nr. 25/1987 frá 28. desember 1996 til greiðsludags. Þá krefst gagnáfrýjandi málskostnaðar úr hendi aðaláfrýjanda í héraði og fyr- ir Hæstarétti, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál, en hún fékk „ gjafsókn fyrir Hæstarétti 14. júlí 1997. Málavöxtum er lýst í héraðsdómi. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms er fallist á þá niður- stöðu hans, að mistök hafi orðið hjá þinglýsingardómara við emb- ætti sýslumannsins í Kjósarsýslu, er útbúið var sérstakt blað fyrir eignina Aðaltún 22 í framhaldi þinglýsingar veðleyfis Mosfellsbæjar 22. júlí 1988 og veðskuldabréfs Byggingarsjóðs ríkisins, sem dagsett var 2. ágúst sama ár, en þá var þess ekki gætt að færa inn á blaðið tryggingarbréf Búnaðarbanka Íslands, að fjárhæð 7.200.000 krónur, sem borist hafði til þinglýsingar 14. janúar 1988. 1228 Í héraðsdómi segir, að eftir þetta hafi kaupendur, gagnáfrýjandi og þáverandi eiginmaður hennar, greitt 3.150.000 krónur til Hamra hf., áður en afsal var gefið út 8. nóvember 1988. Miðað við kaup- samning áttu greiðslur að vera með þeim hætti, að fyrir umræddan tíma, þ. e. fyrir ágúst 1988, átti að vera búið að greiða 1.700.000 krónur af þeim 4.050.000 krónum, sem kaupverðið nam. Verður ekki annað séð af gögnum málsins en þessar greiðslur hafi þá þegar verið greiddar. Eftir þennan tíma átti að greiða 800.000 krónur 5. september 1988 og síðan 1.550.000 krónur, þegar húsnæðismála- stjórnarlán fengist. Miðað við afsal og önnur gögn þykir ljóst, að þessar greiðslur hafi verið efndar við útgáfu afsals. Hafa kaupendur því óyggjandi greitt 2.350.000 krónur, eftir að þinglýsingarmistökin urðu og þar til afsal var gefið út. Verður talið, að uppfyllt séu skil- yrði 49. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978, til að aðaláfrýjandi verði tal- inn ábyrgur fyrir tjóni, sem nemi þessari fjárhæð, gagnvart gagn- áfrýjanda, en annað ætlað tjón hennar geti ekki talist sennileg af- leiðing mistakanna, heldur eigi það rót að rekja til vanefnda og gjaldþrots viðsemjanda hennar. Rétt þykir að dæma aðaláfrýjanda til að greiða ofangreinda fjárhæð samkvæmt skilmálum skuldabréfs þess, sem er grundvöllur kröfu gagnáfrýjanda og lýst er í héraðs- dómi. Með vísan til raka héraðsdóms er fallist á niðurstöðu hans um kröfu gagnáfrýjanda um útlagðan málskostnað, að fjárhæð 155.441 króna. Málskostnaðar- og gjafsóknarákvæði héraðsdóms eru staðfest. Rétt þykir, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður, en gjaf- sóknarkostnaður gagnáfrýjanda greiðist úr ríkissjóði, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, íslenska ríkið, greiði gagnáfrýjanda, Ernu Grétu Garðarsdóttur, 2.350.000 krónur miðað við grunnvísi- tölu neysluverðs, 178,5 stig, auk 6,5% ársvaxta frá 15. nóvem- ber 1996 til greiðsludags. Staðfest eru ákvæði héraðsdóms um málskostnað og gjaf- sóknarkostnað. 1229 Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Gjafsóknar- kostnaður gagnáfrýjanda greiðist úr ríkissjóði, þar með talin laun talsmanns hennar, Magnúsar Thoroddsen hæstaréttarlög- manns, 150.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 18. apríl 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 24. mars síðastliðinn, er höfðað með stefnu, þingfestri 28. nóvember 1996. Stefnandi er Erna Gréta Garðarsdóttir, kt. 241257-3399, Aðaltúni 22, Mosfellsbæ. Stefnt er fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða henni 2.800.000 kr. miðað við grunnvísitölu neysluverðs, 178,5 stig, auk 6,5% ársvaxta frá 15. nóvember 1996 til greiðsludags. Þá krefst stefnandi þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér útlagð- an málskostnað, er þinglýsingarmistökin hafi haft í för með sér fyrir sig, að fjárhæð 155.441 kr., auk dráttarvaxta samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/ 1987 frá 28. desember 1996 til greiðsludags. Að lokum er krafist málskostnaðar úr hendi stefnda samkvæmt máls- kostnaðarreikningi, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál, þar með talinn virðisaukaskattur á málflutningsþóknun, en stefnandi fékk gjafsókn með bréfi dómsmálaráðherra, dagsettu $. janúar 1997. Stefndi krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda og að sér verði tildæmdur málskostnaður að mati réttarins, en til vara, að stefnukröfur verði lækkaðar verulega og málskostnaður látinn niður falla. I. Með tveimur afsölum, öðru út gefnu 7. október 1986 og þinglýstu 13. apríl 1987 og hinu út gefnu 30. október 1987 og þinglýstu 27. nóvember sama ár, eignaðist Mosfellsbær tvær landspildur úr landi Lágafells þar í bæ. Með samningi, dagsettum 26. nóvember 1987, úthlutaði sveitarfélagið bygg- ingafélaginu Hömrum hf. landi þessu til skipulags og byggingar íbúðarhúsa. Áður en uppdrætti og yfirlýsingu um skiptingu landsins í byggingarlóðir hafði verið þinglýst, afhenti Búnaðarbanki Íslands 14. janúar 1988 til þing- lýsingar við embætti sýslumannsins í Kjósarsýslu tryggingarbréf, út gefið af byggingafélaginu Hömrum hf. 12. janúar 1988. Í upphafi bréfsins er skuldari tilgreindur byggingafélagið Hamrar hf. og/eða Páll Harðarson, en hann var framkvæmdastjóri félagsins. Í meginefni bréfsins kemur fram, að til trygg- ingar skaðlausri greiðslu, að höfuðstólsfjárhæð allt að samtals 7.200.000 kr., auk verðbóta, dráttarvaxta og alls kostnaðar, séu Búnaðarbankanum veð- 1230 settar byggingarlóðirnar nr. 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20, 22, 24 og 26 við Aðaltún í Mosfellsbæ með öllum framkvæmdum og öðru tilheyrandi. Þá segir, að lóðirnar séu úr landi Lágafells, en þinglýstur eigandi sé Mosfells- hreppur samkvæmt tveimur nánar tilgreindum afsölum. Sé eignin veðsett með fyrsta veðrétti og uppfærslurétti. Að lokum er í bréfinu ákvæði um, að ef bú skuldara verði tekið til skiptameðferðar sem gjaldþrota, sé veðhafa heimilt að gjaldfella og eindaga allar slíkar skuldir fyrirvaralaust og án upp- sagnar. Mosfellsbær samþykkti veðsetninguna með áritun á tryggingarbréfið, og var það fært sem veð á báðar ofangreindar landspildur. Var bréfinu þinglýst 19. janúar 1988. Í kjölfar þessarar tryggingar veitti bankinn byggingafélag- inu ýmsa fyrirgreiðslu. 11. september 1987 gerðu stefnandi og fyrrverandi eiginmaður hennar, Torfi Axelsson, kaupsamning við byggingafélagið Hamra hf. um kaup á fasteigninni nr. 22 við Aðaltún í Mosfellsbæ. Í samningnum var ekkert tek- ið fram um áhvílandi veð á eigninni. Var heildarverð ákveðið 4.050.000 kr., og skyldi það greitt sem hér segir: við samning 600.000 kr., 5. nóvember 300.000 kr., 5. janúar 1988 800.000 kr., 5. september 1988 800.000 kr. og með húsnæðisstjórnarláni 1.550.000 kr. Í samningnum var tekið fram, að Hömrum hf. væri heimilt að taka veð- lán út á eignina, sem næmi láninu frá Húsnæðisstofnun, en Hamrar hf. skyldu hafa losað veðið af eigninni, er húsnæðislán kæmi og afsal yrði gefið út. 19. júní 1988 undirritaði Páll Harðarson ábyrgðaryfirlýsingu til Búnaðar- banka Íslands, þar sem fram kemur, að hann takist á hendur sjálfskuldar- ábyrgð á greiðslu tólf veðskuldabréfa, að fjárhæð 7.200.000 kr., sem öll séu út gefin af byggingafélaginu Hömrum hf. til bankans. Sé hvert bréf að fjár- hæð 600.000 kr. og þau tryggð samkvæmt texta þeirra með veði í fast- eignunum nr. 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20, 22, 24 og 26 við Aðaltún, og skyldi eitt veðskuldabréf hvíla á hverju húsi. Verði veðskuldabréfunum ekki þinglýst, fyrr en húsin séu orðin fokheld og lóðirnar sérgreindar í veð- málabókum. Taki kaupendur húsanna að sér að greiða bréfin samkvæmt ákvæðum í kaupsamningum Hamra hf. við þá, og þurfi þeir að fá bréfunum nafnbreytt í bankanum eftir afhendingu húsanna. Þangað til þinglýsing bréfanna fari fram, sé veðtrygging bankans í formi fyrrgreinds tryggingar- bréfs, að fjárhæð '7.200.000 kr., með veði í öllum lóðunum óskiptum. Beri öll bréfin grunnvísitöluna 1968 og vexti frá 1. mars 1988. Bréfum þessum var hins vegar aldrei þinglýst. 22. júlí 1988 gaf Mosfellsbær stefnanda og fyrrverandi eiginmanni hennar 1231 veðleyfi vegna láns frá Byggingarsjóði ríkisins. Var þar tekið fram, að veð- setning til Mosfellsbæjar (vegna gatnagerðargjalda) viki fyrir veðsetningu til byggingarsjóðs, en að engu getið um veðleyfi Mosfellsbæjar vegna trygg- ingarbréfs Búnaðarbankans. Var skuldabréfi byggingarsjóðs þinglýst at- hugasemdalaust með þeim hætti, að útbúið var nýtt blað fyrir fasteignina Aðaltún 22 í þinglýsingabók. Á blaðinu var aðeins getið um eignarheimild Mosfellsbæjar og ofangreint veðleyfi, en ekkert um fyrrgreint tryggingar- bréf Búnaðarbankans. 22. ágúst 1988 gaf Mosfellsbær út leigusamning um lóð til íbúðarhúss- byggingar, þar sem Hömrum hf. var leigð lóðin Aðaltún 22, en í samningn- um var ekkert getið um áhvílandi lán á eigninni eða kvaðir varðandi veð- setningu. Samningurinn barst til þinglýsingar sama dag og færður inn at- hugasemdalaust á blað umræddrar fasteignar í þinglýsingabók. 8. nóvember 1988 gáfu Hamrar hf. út afsal til stefnanda og fyrrverandi eiginmanns hennar fyrir umræddri fasteign nr. 22 við Aðaltún. Í afsalinu var tekið fram, að umsamið kaupverð væri að fullu greitt. Þá var svofellt ákvæði í afsalinu: „Til áhvílandi veðskulda, ef einhverjar eru, hafa kaup- endur sjálfir stofnað, og eru þær seljanda óviðkomandi.“ Var farið með af- salið til þinglýsingar og það fært í þinglýsingabók á blað eignarinnar Aðal- túns 22 án nokkurra athugasemda um áhvílandi lán eða veðsetningar. Byggingafélagið Hamrar hf. stóð ekki við ákvæði kaupsamningsins um frágang hússins og skil framkvæmda á réttum tíma, og var það úrskurðað gjaldþrota 21. nóvember 1988. Þar sem stefnandi og fyrrverandi eiginmaður hennar töldu sig hafa orðið fyrir umtalsverðu tjóni vegna viðskipta sinna við félagið, lýstu þau kröfu í þrotabú Hamra hf., en ekkert kom upp í al- mennar kröfur við skiptalok. Stefnandi og fyrrverandi eiginmaður hennar fengu veðbókarvottorð fyrir eign sína 9. desember 1988, þar sem að engu var getið veðsetningarinnar til Búnaðarbankans, og síðan gáfu þau út skuldabréf til handhafa. 22. mars 1989 sendi Búnaðarbankinn sýslumanninum í Kjósarsýslu sím- skeyti, þar sem þess var krafist, að tryggingarbréfið frá 12. janúar 1988, að fjárhæð 7.200.000 kr., yrði tafarlaust fært inn á 1. veðrétt allra þeirra lóða við Aðaltún í Mosfellsbæ, sem taldar voru upp í bréfinu. Jafnframt áskildi bankinn sér allan rétt til þess að hafa uppi bótakröfur á hendur embættinu, yrði bankinn fyrir einhverju tjóni vegna málsins. Embætti sýslumanns brást Þannig við, að tryggingarbréfið var fært á blað fasteignar stefnanda og fyrr- verandi eiginmanns hennar í þinglýsingabók og gerð sú athugasemd, að bréfið hvíldi á öllum lóðunum nr. 2-26 við Aðaltún. Var stefnanda og fyrr- verandi eiginmanni hennar fyrst kunnugt um afgreiðslu þessa um mitt ár 1989, er þau fengu nýtt veðbókarvottorð fyrir eign sína. 1232 Við yfirheyrslu hjá Rannsóknarlögreglu ríkisins 8. janúar 1990 viður- kenndi Páll Harðarson, að kaupendum einstakra húsa við Aðaltún hefði ekki verið tilkynnt um skuldir við Búnaðarbankann eða veðsetningu eign- anna við gerð kaupsamninga og þeim einungis verið gerð grein fyrir því, að Hamrar hf. myndu veita kaupendum lán, 600.000 kr., sem tryggt yrði með veði í hverri eign. Þá kom fram hjá Páli, að umræddar ráðstafanir Hamra hf. gagnvart Búnaðarbankanum hefðu verið vegna eldri skulda og að engar nýjar lánveitingar bankans lægju þarna að baki. 25. janúar 1991 var ákæra gefin út á hendur Páli, þar sem honum var m. a. gefið að sök að hafa ráðstafað leiguréttindum byggingafélagsins Hamra hf., og með dómi Hæstaréttar, upp kveðnum 19. mars 1993, var hann sakfelldur fyrir brot gegn 2. tl. 1. mgr. 250. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 vegna háttsemi sinnar gagnvart Búnaðarbankanum. Af hálfu stefnanda og annarra fasteignareigenda við Aðaltún í Mosfells- bæ var reynt að ná samkomulagi við Búnaðarbankann út af veðsetningu þeirri, er mál þetta tekur til, og í því skyni haldnir fundir með fyrirsvars- mönnum bankans, ríkislögmanni, sýslumanninum í Kjósarsýslu og lög- mönnum eigenda fasteignanna, en þær sáttatilraunir báru ekki árangur. Með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 28. janúar 1993 var tekin til greina krafa Búnaðarbanka Íslands á hendur stefnanda og fleiri fasteignareigend- um við Aðaltún um staðfestingu á 2. veðrétti bankans, m. a. í fasteign stefnenda. Þeim dómi var áfrýjað af hálfu fasteignareigendanna. Með dómi Hæstaréttar 21. september 1995 var viðurkennt, að Búnaðarbankinn ætti 2. veðrétt í umræddri fasteign stefnenda til tryggingar kröfum bankans á hendur þrotabúi byggingafélagsins Hamra hf. samkvæmt tólf skuldabréfum, hverju að fjárhæð 600.000 kr., öllum út gefnum af Hömrum 10. júní 1988, og til tryggingar kröfum bankans á hendur Páli Harðarsyni samkvæmt ábyrgð hans á ofangreindum skuldabréfum með yfirlýsingu, dagsettri 19. júní 1988. Miðast hámark veðréttarins samkvæmt tryggingarbréfinu frá 12. janúar 1988 við 7.200.000 kr. auk dráttarvaxta samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 22. nóvember 1988 til greiðsludags auk alls kostnaðar. Fasteignin Aðaltún 22 kom í hlut stefnanda við skilnað árið 1992. Eftir ofangreindan dóm! Hæstaréttar hefur stefnandi leitað eftir skaða- bótum úr ríkissjóði, en af hans hálfu hefur bótaskylda ekki verið viður- kennd og bótagreiðslu þar með neitað, síðast með bréfi ríkislögmanns, dag- settu 22. nóvember 1995. Stefnandi hefur samið við Búnaðarbanka Íslands um að gera upp hæsta- réttardóminn frá 21. september 1995, að því er Aðaltún 22 varðar, með því að gefa út 15. nóvember 1996 veðskuldabréf til bankans, að fjárhæð 1233 2.800.000 kr., miðað við grunnvísitölu neysluverðs, 178,5 stig. Er bréfið til fimmtán ára, tryggt með 2. veðrétti í eigninni, og ber 6,5% ársvexti frá 15. nóvember 1996. Í kjölfar samkomulagsins var umræddu tryggingarbréfi, að fjárhæð 7.200.000 kr., létt af Aðaltúni 10. 1. Stefnandi reisir kröfur sínar á því, að við embætti sýslumannsins í Kjósar- sýslu hafi árin 1988 og 1989 orðið þinglýsingarmistök við fasteign hennar nr. 22 við Aðaltún í Mosfellsbæ. Hafi mistökin verið í því fólgin að geta ekki á veðbókarvottorðum tryggingarbréfs Búnaðarbankans frá 12. janúar 1988 og láta niður falla að skrá athugasemd, sbr. 7. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978, á afsal fyrir fasteigninni frá 8. nóvember 1988, á lóðarleigusamning um eign- ina frá 14. sama mánaðar eða á veðskuldabréf til handhafa, út gefin 27. september 1988, né á tvö veðskuldabréf til Byggingarsjóðs ríkisins, út gefin 2. ágúst 1988 og 10. janúar 1989, en á þessum skjölum sé tryggingarbréfsins að engu getið. Hafi tryggingarbréfið ekki verið fært inn á eign stefnenda fyrr en í mars 1989, og þar hafi það hvílt á 2. veðrétti, þar til veðskuldabréf- ið, að fjárhæð 2.800.000 kr., hafi verið fært á eignina. Sé þetta brot á 7. gr. laga nr. 39/1978. Hafi mistökin valdið stefnanda bæði fjárhagslegum út- gjöldum vegna málskostnaðar svo og áframhaldandi tjóni, meðan bréfið hvílir á eign hennar. Beri stefndi skaðabótaábyrgð á tjóni stefnanda sam- kvæmt 49. gr. þinglýsingalaga, enda hafi hún verið grandlaus um veðskuld- ina og ekki fengið vitneskju um tryggingarbréfið fyrr en á miðju ári 1989, er beðið hafi verið um veðbókarvottorð. IH. Af hálfu stefnda er vísað til þess, að til þess að um bótaábyrgð geti verið að ræða af hálfu ríkissjóðs samkvæmt 49. gr. þinglýsingalaga, verði því skil- yrði að vera til að dreifa, að um endanlegt tjón sé að ræða. Þá verði tjónið að vera sennileg afleiðing af mistökum þinglýsingardómara/þinglýsingar- stjóra og bótakrefjandinn að vera grandlaus og megi ekki sjálfur eiga sök á tjóninu. Sama gildi um þann, sem hann leiði rétt sinn frá, en þessum skil- yrðum verði öllum að vera fullnægt. Jafnframt verði tjónið að stafa frá ein- hverju þeirra atriða, sem upp séu talin í a- til e-liðar greinarinnar. Sé þess- um skilyrðum ekki fullnægt og því ekki um að ræða bótaábyrgð af hálfu stefnda. Upphaf málsins megi rekja til umrædds tryggingarbréfs, að fjárhæð 7.200.000 kr., en í Hæstaréttardómum 1995, 2064 (2066), sé því slegið föstu, að því hafi verið réttilega þinglýst. Séu því ekki nein mistök við þá þing- lýsingu. Ekki hafi orðið þinglýsingarmistök af hálfu embættis sýslumannsins í 1234 Kjósarsýslu. Er leigusamningur um lóð til íbúðarhússbyggingar hafi borist til þinglýsingar 22. ágúst 1988, hafi hann verið undirritaður af byggingar- fulltrúa Mosfellsbæjar og Páli Harðarsyni f. h. leigutaka. Hvergi sé tilgreint á leigusamningnum, að Aðaltún 22 tengist landspildunni í landi Lágafells, þar sem umrætt tryggingarbréf var áhvílandi. Engin rannsóknarskylda hvíli á þinglýsingardómara. Hafi hann þinglýst skjalinu samkvæmt efni sínu, enda hafi hann mátt treysta því, að á því hafi verið getið þeirra kvaða og veða, sem tengist lóðinni. Verði því ekki séð, að um mistök hafi verið að ræða hjá þinglýsingardómara við þinglýsingu leigusamningsins. Sé hér bent á, að bæði forsvarsmenn Mosfellsbæjar og Páll Harðarson hafi vitað um tryggingarbréfið, Páll vegna ábyrgða sinna á því og Mosfellsbær sem þing- lýstur eigandi landsins. Verði talið, að um mistök hafi verið að ræða af hálfu þinglýsingardóm- ara, er því haldið fram, að þau valdi ekki bótaskyldu af hálfu stefnda, þar sem þau hafi ekki valdið stefnanda neinu tjóni. Kaupsamningurinn um hús- ið hafi verið gerður 11. september 1987, áður en tryggingarbréfið og lóðar- leigusamningurinn voru gerð. Að því leyti, sem stefnandi hafi orðið fyrir tjóni, stafi það af vanefndum Hamra hf. og Páls Harðarsonar, en þeir hafi ekki getað staðið við sinn hluta samningsins vegna gjaldþrots. Jafnframt er á það bent, að Hamrar hf./Páll Harðarson hafi látið útbúa tryggingarbréfið, eftir að hann hafi verið búinn að selja stefnanda og fyrrverandi eiginmanni hennar eignina. Enn fremur er því haldið fram, að stefnandi eigi ekki meiri rétt en sá átti, er hún leiðir rétt sinn frá. Fyrir liggi í málinu, að Páll Harðarson, forsvars- maður byggingafélagsins, hafi vitað um tryggingarbréfið og áhvílandi veð. Ljóst sé, að Páll geti aldrei átt rétt á bótum frekar en þeir, sem leiði rétt sinn frá honum. Sömuleiðis hafi Mosfellsbær vitað um tryggingarbréfið. Þrátt fyrir þetta hafi verið gefinn út leigusamningur, án þess að upplýst hafi verið um veðið. Varakröfu sína reisir stefndi á því, að taka verði tillit til aðgæsluleysis stefnanda og lækka tildæmdar bætur í ljósi eigin sakar hennar. Þá beri að taka tillit til þess, að tjón stefnanda sé umfram allt að rekja til vanefnda Hamra hf. Mótmælt er kröfu um greiðslu á útlögðum málskostnaði, að fjár- hæð 155.441 kr., auk dráttarvaxta. IV. Svo sem áður greinir, var tryggingarbréf, að fjárhæð 7.200.000 kr., fært 19. júní 1988 í veðmálabækur Kjósarsýslu á fasteign Mosfellsbæjar í landi Lága- fells þar í bæ. Kemur fram í bréfinu, að sveitarfélaginu séu veðsettar þrett- án byggingarlóðir úr umræddu landi, nánar tiltekið lóðirnar nr. 2, 4, 6, 8, 10, 1235 12, 14, 16, 18, 20, 22, 24 og 26 við Aðaltún, en lóðirnar höfðu ekki verið sér- greindar í fasteignabók, er þinglýsingin fór fram. Í dómi Hæstaréttar frá 21. september 1995 í málinu nr. 166/1993 er staðfest sú niðurstaða Héraðsdóms Reykjavíkur, að tryggingarbréfinu hafi verið réttilega þinglýst, en í héraðs- dóminum kemur m. a. fram, hvað þá niðurstöðu varðar, að í bréfinu sé gerð skilmerkilega grein fyrir veðinu, og að þar sem engum eignarréttar- yfirlýsingum hafi þá verið þinglýst um einstakar lóðir, hafi ekki verið efni til að bókfæra bréfið, eins og lóðirnar væru sjálfstæðar eignir. Hafi það ekki verið fyrr en síðar, þegar rétt var talið að sérgreina lóðirnar í fasteignabók, að þess hafi ekki verið gætt að geta tryggingarbréfsins á blöðum hinna nýju fasteigna. Þá segir í hæstaréttardóminum, að tryggingarbréfið hafi verið fært inn í veðmálabækur á blöð einkennd landsvæðunum tveimur úr landi Lágafells með þeirri athugasemd þar, að það skyldi yfirfært á viðkomandi lóðir, þegar lóðarsamningum yrði þinglýst. Rannsóknarskylda hvílir á þinglýsingarstjóra (áður þinglýsingardómara) samkvæmt 5. mgr. 7. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978, en þar kemur skýrlega fram, að skjal verði ekki afhent þinglýsingarbeiðanda, fyrr en rannsókn á skjali sé lokið. Samkvæmt sama lagaákvæði skal greiða úr því svo fljótt sem föng eru á og eigi síðar en innan tveggja vikna, frá því að skjal barst til þinglýsingar, hvort það verði fært í þinglýsingabók. Stefnandi og þáverandi eiginmaður hennar fengu 22. júlí 1988 veðleyfi hjá Mosfellsbæ vegna láns, sem þau hugðust taka hjá Byggingarsjóði ríkis- ins samkvæmt skuldabréfi. Veðleyfi þetta er svohljóðandi: „Það staðfestist hér með, að Mosfellsbær hefur úthlutað Hömrum hf. byggingarlóðinni nr. 22 við Aðaltún, Mosfellsbæ, til byggingar íbúðarhúss til endursölu. Lóðarleigusamningur hefur ekki verið gefinn út, en af hálfu bæjarfélags- ins er heimil veðsetning á lóðinni og þeim mannvirkjum, sem þar eru, vegna láns frá Veðdeild Landsbanka Íslands (húsnæðismálastjórnarláns) til kaupanda eignarinnar, Ernu G. Garðarsdóttur, nnr. 2218-0762, og Torfa Axelssonar, nnr. 8914-6593, Aðaltúni 22, að upphæð allt að hámarksláni Húsnæðisstjórnar með þeim skilmálum, sem um slík lán gilda, og á þeim veðrétti, sem krafist er. Núverandi veðsetning til Mosfellsbæjar með trygg- ingarbréfi, út gefnu af Hömrum hf., víkur fyrir veðsetningu þessari.“ Með tryggingarbréfi því til Mosfellsbæjar, sem frá er greint í veðleyfinu, mun samkvæmt málsgögnum vera átt við skuldbindingu Hamra hf. gagn- vart sveitarfélaginu vegna gatnagerðargjalda. Er skuldabréfinu til byggingarsjóðs var þinglýst eftir útgáfu veðleyfisins, var útbúið sérblað fyrir fasteignina Aðaltún 22 í fasteignabók. Á blaðinu 1236 var aðeins getið um eignarheimild Mosfellsbæjar og ofangreint veðleyfi, en ekkert um fyrrgreint tryggingarbréf Búnaðarbankans, sem þá þegar hafði verið þinglýst. Er ómótmælt, að skuldabréfinu hafi verið þinglýst athuga- semdalaust á Í. veðrétt eignarinnar. Verður að telja, að þinglýsingardómara hafi í ljósi rannsóknarskyldu sinnar borið að gæta þess af sjálfsdáðum, er eignin var þannig sérgreind í fasteignabók úr landi Lágafells, að tryggingar- bréfið væri fært sem veð á fasteignina. Er það því niðurstaða dómsins, að mistök í skilningi 1. mgr. 27. gr. þinglýsingalaga hafi orðið að þessu leyti við sérgreiningu eignarinnar í fasteignabók embættis sýslumannsins í Kjósarsýslu og þinglýsingu skuldabréfsins. Var þannig greinilegt ósamræmi á milli veðrétt- ar samkvæmt skuldabréfinu og tryggingarbréfs Búnaðarbankans, og bar þing- lýsingardómara því að geta þess með áritun á skuldabréfið, sbr. 3. mgr. 7. gr. þinglýsingalaga. Þá voru það jafnframt mistök af hálfu þinglýsingardómara að geta ekki um tryggingarbréfið á þeim veðbókarvottorðum, sem gefin voru út eftir þetta og þar til veðréttur bankans var færður á eignina. Það er skilyrði þess, að um bótaábyrgð ríkissjóðs sé að ræða samkvæmt 49. gr. þinglýsingalaga, að tjón sé sennileg afleiðing af mistökum þing- lýsingardómara, nú þinglýsingarstjóra, sbr. lög nr. 85/1989. Jafnframt er áskilið í nefndu ákvæði, að aðili sé grandlaus um, að veðbókarvottorð sé rangt. Ber stefnandi sönnunarbyrðina fyrir því, að fjárhagslegt tjón hafi hlotist af ofangreindum mistökum þinglýsingardómara. Af málatilbúnaði stefnanda verður ráðið, að hún reisi bótaskyldu stefnda á a-lið 49. gr. áðurgreindra laga, þ. e., að hún hafi beðið tjón af því, að hún og fyrrverandi eiginmaður hennar hafi treyst þinglýsingarvottorði eða veð- bókarvottorði. Er stefnandi og fyrrverandi eiginmaður hennar gerðu kaupsamning um Aðaltún nr. 22 11. september 1987, hafði tryggingarbréfi Búnaðarbankans ekki verið þinglýst á eignina. Það er því álit dómsins, að þau hafi eftir sér- greiningu eignarinnar í fasteignabókum og þinglýsingu skuldabréfsins til byggingarsjóðs mátt vera í góðri trú um, að eignin væri veðbandalaus að öðru leyti en hvað veðsetninguna til byggingarsjóðs varðaði. Eftir þetta greiddu þau Hömrum hf. samtals 3.150.000 kr. samkvæmt kaupsamningi, en í afsali kemur fram, að kaupverðið hafi verið að fullu greitt við útgáfu þess 8. nóvem- ber 1988. Verður því að telja, að greiðsla þeirrar fjárhæðar til Hamra hf. sé bein afleiðing af framangreindum mistökum við sérgreiningu eignarinnar í fasteignabók, enda hefðu kaupendur ella átt þess kost að grípa til viðeigandi vanefndaúrræða gagnvart byggingafélaginu og þeim þannig verið unnt að af- stýra tjóni, sem hlaust af því, að veðréttur Búnaðarbankans hvíldi á eigninni. Eins og mál þetta er vaxið, verður ekki séð, að stefnandi leiði rétt sinn 1237 gagnvart stefnda að neinu leyti frá byggingafélaginu Hömrum hf. og/eða Páli Harðarsyni. Ber því að hafna þeirri málsástæðu stefnda. Stefnandi, sem ekki er vefengt, að hafi fengið í sinn hlut skaðabótakröfu vegna þinglýsingarmistakanna við skilnað árið 1992, hefur gefið út veð- skuldabréf til Búnaðarbanka Íslands, að fjárhæð 2.800.000 kr., vegna hlutar nefndrar fasteignar hennar í greiðslu tryggingarbréfs bankans frá 12. janúar 1988. Bréfið er dagsett 15. nóvember 1996 og er til fimmtán ára. Reiknast 6,5% fastir vextir frá sama degi. Bréfið er verðtryggt miðað við grunnvísi- tölu neysluverðs, 178,5 stig. Reisir stefnandi skaðabótakröfu sína að veru- legu leyti á því, að fjárhæð bréfsins sé tjón hennar vegna fyrrnefndra mis- taka. Þykir rétt að taka þá kröfu til greina að fullu með vísan til þess, sem að ofan greinir. Þá hefur stefnandi lagt fram gögn um útlagðan kostnað, að fjárhæð 155.441 kr., sem hlaust af málaferlum hennar ásamt fleiri fasteignareigend- um við Aðaltún við Búnaðarbankann vegna tryggingarbréfsins, og vísar hún til þess, að stefndi beri bótaskylda ábyrgð á þeim kostnaði. Svo sem áður greinir, varð það niðurstaða með fyrrnefndum dómi Hæstaréttar frá 21. september 1995, að tryggingarbréfinu hefði verið réttilega þinglýst á sín- um tíma, og þar með, að bankinn ætti tiltekinn veðrétt í eigninni. Eru því ekki efni til að taka kröfu þessa til greina. Samkvæmt framansögðu ber að dæma stefnda til að greiða stefnanda 2.800.000 kr. miðað við grunnvísitölu neysluverðs, 178,5 stig, auk 6,5% árs- vaxta frá 15. nóvember 1996 til greiðsludags. Rétt er, að málskostnaður falli niður. Gjafsóknarkostnaður stefnanda, 314.550 kr., þar með talin laun lögmanns hennar, Magnúsar Thoroddsen hæstaréttarlögmanns, 311.250 kr., að með- töldum virðisaukaskatti á málflutningsþóknun, greiðist úr ríkissjóði. Dóminn kveður upp Helgi 1. Jónsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, fjármálaráðherra fyrir hönd ríkissjóðs, greiði stefnanda, Ernu Grétu Garðarsdóttur, 2.800.000 kr. miðað við grunnvísitölu neysluverðs, 178,5 stig, auk 6,5% ársvaxta frá 15. nóvember 1996 til greiðsludags. Málskostnaður fellur niður. Gjafsóknarkostnaður stefnanda, 314.550 kr., þar með talin laun lögmanns hennar, Magnúsar Thoroddsen hæstaréttarlögmanns, 311.250 kr., greiðist úr ríkissjóði. 1238 Fimmtudaginn 26. mars 1998. Nr. 268/1997. — Gunnjóna S. Jensdóttir og Karl Snorrason (Magnús Thoroddsen hrl.) gegn íslenska ríkinu (Sigrún Guðmundsdóttir hrl.) Þinglýsing. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar með stefnu 27. Júní 1997. Krefjast þau þess aðallega, að stefndi verði dæmdur til að greiða þeim skaðabætur vegna þinglýsingarmistaka, að fjárhæð 2.800.000 krónur, miðað við grunnvísitölu neysluverðs, 178,5 stig, auk 6,5% ársvaxta frá 15. nóvember 1996 til greiðsludags. Til vara krefjast þau annarrar og lægri fjárhæðar að álitum. Þá krefjast áfrýjendur þess, að stefndi greiði þeim útlagðan málskostnað vegna þinglýsingar- mistakanna, 154.748 krónur, með dráttarvöxtum samkvæmt NI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 22. júní 1994 til greiðsludags. Að lok- um krefjast þau málskostnaðar úr hendi stefnda í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostn- aðar fyrir Hæstarétti, en til vara, að kröfur áfrýjenda verði lækkaðar verulega og málskostnaður verði þá látinn niður falla. Málsatvikum er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms er fallist á þá niður- stöðu hans, að ekki hafi orðið mistök af hálfu þinglýsingardómara við embætti sýslumanns í Kjósarsýslu fyrr en við þinglýsingu lóðar- leigusamnings og afsals 14. nóvember 1988 vegna eignar áfrýjenda, Aðaltúns 10, og sérgreiningu eignarinnar í fasteignabók. Eins og rakið er í héraðsdómi, höfðu áfrýjendur þá þegar greitt umsamið kaupverð. Getur ætlað tjón þeirra því ekki talist sennileg afleiðing þessara mistaka, sbr. 49. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978, heldur bein 1239 afleiðing vanefnda og gjaldþrots viðsemjanda áfrýjenda. Ber þegar af þessari ástæðu að sýkna stefnda af kröfum áfrýjenda, og verður héraðsdómur því staðfestur. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Sératkvæði Guðrúnar Erlendsdóttur og Hjartar Torfasonar Leigulóðinni að Aðaltúni 10 í Mosfellsbæ og tólf öðrum við þá götu var úthlutað til byggingafélagsins Hamra hf. með samningi 26. nóvember 1987 milli félagsins og Mosfellsbæjar, eins og rakið er í hinum áfrýjaða dómi, á grundvelli samþykktar bæjarstjórnar 10. desember 1986. Þegar félagið gaf út tryggingarbréf til Búnaðar- banka Íslands 12. janúar 1988 með árituðu leyfi Mosfellsbæjar vegna þessara þrettán lóða, var bankinn ekki að taka veð í tvemur landar- eignum bæjarfélagsins, sem lóðirnar voru úr, heldur í lóðunum sjálf- um ásamt þeim mannvirkjum, sem þar yrðu reist. Eigi að síður var bréfinu ekki þinglýst sem veðbandi á hverja lóð um sig, heldur sem kvöð á þessar landareignir. Sú ráðstöfun var lögmæt og nægði til að tryggja veðrétti bankans þá vernd, sem þinglýsing veitir, svo sem staðfest var með dómi Hæstaréttar 21. september 1995 (H. 1995, 2064) í máli bankans gegn rétthöfum að sjö lóðum við Aðaltún. Hins vegar hefur það ekki verið skýrt til hlítar, hvaða nauðsyn hafi rekið til þessarar tilhögunar, en ætla verður, að bæjaryfirvöldum hefði verið innan handar að gefa út yfirlýsingu um úthlutun hverrar lóðar, sem nýta hefði mátt til sérgreiningar á henni í þinglýsinga- bókum þá þegar. Ætla verður jafnframt, að þinglýsingarstjóri hefði getað hlutast til um að beina erindi þinglýsingarbeiðanda í þann far- veg. Í þess stað var sú athugasemd færð á blöð landareignanna tveggja, að tryggingarbréfið skyldi yfirfært á viðkomandi lóðir, þeg- ar lóðarsamningum yrði þinglýst. 1240 Við þetta fyrirheit var ekki staðið, þegar leigulóðarsamningar Mosfellsbæjar við Hamra hf., sem framseldir voru kaupendum að húsum í byggingu á lóðunum, tóku að berast þinglýsingarstjóra í nóvember 1988. Var samningunum öllum þinglýst án athugasemda um veðrétt Búnaðarbankans, þótt þinglýsingarstjóra bæri að ganga úr skugga um, hvar lóðirnar ættu rými meðal áður skrásettra fast- eigna. Voru þau mistök ekki leiðrétt, fyrr en bankinn gekk eftir því í mars 1989, að veðbandið yrði fært á lóðirnar. Jafnframt kom þá í ljós, að þinglýsingarstjóra hafði láðst að taka tillit til tryggingar- bréfsins við afgreiðslu annarra erinda vegna lóðanna, sem honum bárust eftir innfærslu þess. Er þar einkum að geta veðleyfis Mos- fellsbæjar til kaupenda hússins að Aðaltúni 22, sem barst til þing- lýsingar 22. júlí 1988. Á það verður ekki fallist, að áfrýjendur og aðrir kaupendur að húsum á lóðunum, sem flestir gerðu kaupsamninga við Hamra hf. í febrúar — apríl 1988, hafi átt að bera alla þá áhættu, sem til var stofnað með fyrrgreindri tilhögun á þinglýsingu veðréttar Búnaðar- bankans. Einfaldasta aðferð kaupendanna til að kanna frumheim- ildir um réttindi yfir lóðunum var að óska eftir þinglýsingu á kaup- samningum sínum sem kvöð á lóðunum, meðan lóðarsamningar væru ófrágengnir. Þetta kveðast áfrýjendur og fleiri hafa gert, og má ætla, að árangur eins kaupanda af þeirri viðleitni hefði komið þeim öllum að gagni. Erindum þessum var hins vegar vísað frá, og liggur skrifleg staðfesting þess fyrir um Aðaltún 12. Við það tæki- færi virðist kaupendunum ekki hafa verið bent á, að þeir gætu reynt að leita eftir skriflegu samþykki landeigandans Mosfellsbæjar við hinni umbeðnu þinglýsingu, sbr. 1. mgr. 24. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978, heldur hafi frávísunarástæðan verið sú, að nothæf sérgrein- ing á lóðunum samkvæmt skipulagsgögnum lægi ekki fyrir, og væri rétt að bíða útgáfu lóðarsamnings. Verður þetta ráðið af bréfi sýslu- mannsembættisins í Hafnarfirði til ríkislögmanns 30. janúar 1997, sem kemur heim við frásögn áfrýjenda um þetta efni. Af þessum og öðrum ástæðum varð reyndin sú, að kaupendunum var haldið í góðri trú um það, að réttindum þeirra samkvæmt gerð- um kaupsamningum væri borgið án þinglýsingar að svo stöddu. Lóðirnar væru eign Mosfellsbæjar, sem hefði alla stjórn á skipulagn- ingu og ráðstöfun þeirra. Voru kaupendurnir þannig grandlausir í 1241 almennum skilningi, þegar þeir tóku við lóðarsamningum sínum án athugasemda frá Mosfellsbæ eða þinglýsingarstjóra um tilvist trygg- ingarbréfsins og sömdu við Hamra hf. um afhendingu húsanna og þær framkvæmdir, sem ljúka þyrfti til að ná viðeigandi byggingar- stigi. Á þessum tíma höfðu áfrýjendur greitt byggingafélaginu samtals 2.400.000 krónur af umsömdu kaupverði, en 2.600.000 krónur voru ógreiddar, þar af 600.000 krónur vegna fyrirhugaðs láns, sem sagt var vera frá Hömrum hf. Leitt var í ljós með mati, að hið ógreidda væri lægra en kostnaður af framkvæmd ólokinna verkþátta. Varð byrðin af veðbandi Búnaðarbankans þannig hrein viðbót við heildarkostnað áfrýjenda. Ekki verður á það fallist, að beint tjón þeirra vegna þessa eigi einvörðungu að teljast afleiðing af gjaldþroti og vanefndum byggingafélagsins. Verður að rekja það að hluta til fyrrgreindra mistaka af hálfu þinglýsingarstjóra, og skiptir þá ekki máli, hvort fleiri en hann kunni að bera ábyrgð á hinni góðu trú kaupendanna. Jafnframt er ljóst, að áfrýjendur hafa orðið fyrir margþættu óbeinu tjóni, sem telja verður beina afleiðingu mistak- anna. Meðal þess er kostnaður af málsókn Búnaðarbankans vegna tryggingarbréfsins, en eðlilegt var, eins og á stóð, að lóðarhafar reyndu þar að halda uppi vörnum. Samkvæmt þessu eiga áfrýjendur rétt til bóta úr hendi stefnda á grundvelli 49. gr. laga nr. 39/1978. Um mat á þeim verður að fara að álitum, eins og gögnum málsins og atvikum er háttað. Að öllu at- huguðu er það niðurstaða okkar, að dæma beri stefnda til að greiða þeim sameiginlega 1.200.000 krónur með verðbótum og vöxtum, eins og krafist er. Hefur þá verið tekið tillit til fyrrgreinds máls- kostnaðar, en hann ekki metinn sérstaklega. Jafnframt greiði stefndi áfrýjendum kostnað af máli þessu í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 18. apríl 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 24. mars síðastliðinn, er höfðað með stefnu, þingfestri 28. nóvember 1996. Stefnendur eru Gunnjóna S. Jensdóttir, kt. 230455-3339, og Karl Snorra- son, kt. 120155-5989, bæði til heimilis að Aðaltúni 10, Mosfellsbæ. Stefnt er fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs. 1242 Dómkröfur stefnenda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða þeim 2.800.000 kr. miðað við grunnvísitölu neysluverðs, 178,5 stig, auk 6,5% ársvaxta frá 15. nóvember 1996 til greiðsludags. Þá krefjast stefnendur þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða þeim útlagðan málskostnað, er þinglýsingarmistökin hafi haft í för með sér fyrir þau, að fjárhæð 154.748 kr., auk dráttarvaxta samkvæmt II. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 22. júní 1994 til greiðsludags. Að lokum er krafist málskostnaðar úr hendi stefnda samkvæmt máls- kostnaðarreikningi, þar með talinn virðisaukaskattur á málflutningsþókn- un. Stefndi krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnenda og að honum verði tildæmdur málskostnaður að mati réttarins, en til vara, að stefnukröf- ur verði lækkaðar verulega og málskostnaður látinn niður falla. I. Með tveimur afsölum, öðru út gefnu 7. október 1986 og þinglýstu 13. apríl 1987 og hinu út gefnu 30. október 1987 og þinglýstu 27. nóvember sama ár, eignaðist Mosfellsbær tvær landspildur úr landi Lágafells þar í bæ. Með samningi, dagsettum 26. nóvember 1987, úthlutaði sveitarfélagið bygg- ingafélaginu Hömrum hf. landi þessu til skipulags og byggingar íbúðarhúsa. Áður en uppdrætti og yfirlýsingu um skiptingu landsins í byggingarlóðir hafði verið þinglýst, afhenti Búnaðarbanki Íslands 14. janúar 1988 til þing- lýsingar við embætti sýslumannsins í Kjósarsýslu tryggingarbréf, út gefið af byggingafélaginu Hömrum hf. 12. janúar 1988. Í upphafi bréfsins er skuldari tilgreindur byggingafélagið Hamrar hf. og/eða Páll Harðarson, en hann var framkvæmdastjóri félagsins. Í meginefni bréfsins kemur fram, að til trygg- ingar skaðlausri greiðslu, að höfuðstólsfjárhæð allt að samtals 7.200.000 kr., auk verðbóta, dráttarvaxta og alls kostnaðar, séu Búnaðarbankanum veð- settar byggingarlóðirnar nr. 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20, 22, 24 og 26 við Aðaltún í Mosfellsbæ með öllum framkvæmdum og öðru tilheyrandi. Þá segir, að lóðirnar séu úr landi Lágafells, en þinglýstur eigandi sé Mosfells- hreppur samkvæmt tveimur nánar tilgreindum afsölum. Sé eignin veðsett með fyrsta veðrétti og uppfærslurétti. Að lokum er í bréfinu ákvæði um, að ef bú skuldara verði tekið til skiptameðferðar sem gjaldþrota, sé veðhafa heimilt að gjaldfella og eindaga allar slíkar skuldir fyrirvaralaust og án upp- sagnar. Mosfellsbær samþykkti veðsetninguna með áritun á tryggingarbréfið, og var það fært sem veð á báðar ofangreindar landspildur með þinglýsingu 19. janúar 1988. Í kjölfar þessarar tryggingar veitti bankinn byggingafélaginu ýmsa fyrirgreiðslu. 1243 2. mars 1988 gerðu stefnendur kaupsamning við byggingafélagið Hamra hf. um kaup á fasteigninni nr. 10 við Aðaltún í Mosfellsbæ. Í samningnum var ekkert tekið fram um áhvílandi veð á eigninni. Var heildarverð ákveðið 5.000.000 kr., og skyldi það greitt sem hér segir: við samning 400.000 kr., 20. maí 1988 500.000 kr., 1. júlí 1988 500.000 kr., 1. september 1988 500.000 kr., 1. nóvember 1988 500.000 kr., 20. desember 1988 1.000.000 kr., lán til Hamra hf. til 5 ára 600.000 kr. og húsnæðisstjórnarlán 1.000.000 kr. Rætt var um það við kaupsamningsgerð, að gengið yrði frá skuldabréfi vegna lánsins til Hamra hf., að fjárhæð 600.000 kr., um leið og gengið yrði frá útgáfu afsals. 10. júní 1988 var útbúið skuldabréf byggingafélagsins Hamra hf. til Bún- aðarbanka Íslands, að fjárhæð 600.000 kr., sem bundið var lánskjaravísitölu með grunnvísitölu 1968 stig og bar meðalvexti samkvæmt auglýsingum Seðlabanka Íslands hverju sinni. Til tryggingar greiðslu var veðsett fast- eignin Aðaltún nr. 10, Mosfellsbæ, með tilheyrandi leigulóðarréttindum. Skyldi endurgreiða lánið með tíu afborgunum á sex mánaða fresti, í fyrsta sinn Í. apríl 1989, en bréfið skyldi bera vexti frá 7. mars 1988. Gengið var frá veðskuldabréfi þessu og það stimplað, en hins vegar var því ekki þinglýst. Þá var tryggingarbréfinu frá 12. janúar 1988 ekki aflýst. 19. júní 1988 undirritaði Páll Harðarson ábyrgðaryfirlýsingu til Búnaðar- banka Íslands, þar sem fram kemur, að hann takist á hendur sjálfskuldar- ábyrgð á greiðslu tólf veðskuldabréfa, að fjárhæð 7.200.000 kr., sem öll séu út gefin af byggingafélaginu Hömrum hf. til bankans. Sé hvert bréf að fjár- hæð 600.000 kr. og þau tryggð samkvæmt texta þeirra með veði í fast- eignunum nr. 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20, 22, 24 og 26 við Aðaltún, og muni eitt veðskuldabréf hvíla á hverju húsi. Verði veðskuldabréfunum ekki þinglýst, fyrr en húsin séu orðin fokheld og lóðirnar sérgreindar í veðmála- bókum. Taki kaupendur húsanna að sér að greiða bréfin samkvæmt ákvæð- um í kaupsamningum Hamra hf. við þá, og þurfi þeir að fá bréfunum nafn- breytt í bankanum eftir afhendingu húsanna. Þangað til þinglýsing bréf- anna fari fram, sé veðtrygging bankans í formi fyrrgreinds tryggingarbréfs, að fjárhæð 7.200.000 kr., með veði í öllum lóðunum óskiptum. Beri öll bréf- in grunnvísitöluna 1968 og vexti frá 1. mars 1988. 14. nóvember 1988 gaf Mosfellsbær út leigusamning um lóð til íbúðar- hússbyggingar, þar sem Hömrum hf. var leigð lóðin Aðaltún nr. 10, en í samningnum var ekkert getið um áhvílandi lán á eigninni eða kvaðir varð- andi veðsetningu. Samningurinn barst til þinglýsingar sama dag og inn færður athugasemdalaust með þeim hætti, að útbúið var nýtt blað fyrir fast- eignina nr. Aðaltún 10 í þinglýsingabók. Á blaðinu kom fram eignarheimild 1244 Hamra hf., en ekkert getið þar um áðurnefnt tryggingarbréf Búnaðar- bankans. Sama dag og leigusamningurinn var út gefinn, gáfu Hamrar hf. út afsal til stefnenda fyrir umræddri fasteign nr. 10 við Aðaltún. Í afsalinu var tekið fram, að umsamið kaupverð væri að fullu greitt að undanskildu skuldabréfti, sem gengið yrði frá, er verki væri að fullu lokið. Fóru stefnendur með afsal- ið til þinglýsingar, og var það fært í þinglýsingabók á blað eignarinnar Aðaltún nr. 10 án nokkurra athugasemda um áhvílandi lán eða veðsetning- ar. Byggingafélagið Hamrar hf. stóð ekki við ákvæði kaupsamningsins um frágang hússins og skil framkvæmda á réttum tíma, og var það úrskurðað gjaldþrota 21. nóvember 1988. Þar sem stefnendur töldu sig hafa orðið fyrir umtalsverðu tjóni vegna viðskipta sinna við félagið, lýstu þau yfir skulda- jöfnuði vegna ógreiddra eftirstöðva kaupverðsins. Var sú krafa þeirra sam- þykkt af hálfu bústjóra þrotabúsins, en hins vegar kom ekkert upp í al- mennar kröfur í þrotabúið við skiptalok. Stefnendur fengu veðbókarvottorð fyrir eign sína 2. janúar 1989, þar sem fram kom, að hún væri veðbandalaus. Fengu þau síðan lán hjá Landsbanka Íslands samkvæmt tveimur skuldabréfum, báðum út gefnum $. janúar 1989, hvort um sig að fjárhæð 739.000 kr. Til tryggingar láninu veðsettu stefnend- ur bankanum fasteignina Aðaltún nr. 10 á 1. og 2. veðrétti. 22. mars 1989 sendi Búnaðarbankinn sýslumanninum í Kjósarsýslu sím- skeyti, þar sem þess var krafist, að tryggingarbréfið frá 12. janúar 1988, að fjárhæð 7.200.000 kr., yrði tafarlaust fært inn á 1. veðrétt allra lóðanna við Aðaltún í Mosfellsbæ, sem taldar voru upp í bréfinu. Jafnframt áskildi bankinn sér allan rétt til þess að hafa uppi bótakröfur á hendur embættinu, yrði bankinn fyrir einhverju tjóni vegna málsins. Embætti sýslumanns brást þannig við, að tryggingarbréfið var fært á blað fasteignar stefnenda í þing- lýsingabók og gerð sú athugasemd, að bréfið hvíldi á öllum lóðunum nr. 2- 26 við Aðaltún. Var stefnendum fyrst kunnugt um afgreiðslu þessa um mitt ár 1989, er þau fengu nýtt veðbókarvottorð fyrir eign sína. Við yfirheyrslu hjá Rannsóknarlögreglu ríkisins 8. janúar 1990 viður- kenndi Páll Harðarson, að kaupendum einstakra húsa við Aðaltún hefði ekki verið tilkynnt um skuldir við Búnaðarbankann eða veðsetningu eign- anna við gerð kaupsamninga, heldur einungis gerð grein fyrir því, að Hamr- ar hf. myndu veita kaupendum lán, 600.000 kr., sem tryggt yrði með veði í hverri eign. Þá kom fram hjá Páli, að umræddar ráðstafanir Hamra hf. gagnvart Búnaðarbankanum hefðu verið vegna eldri skulda og að engar nýjar lánveitingar bankans lægju þarna að baki. 1245 25. janúar 1991 var ákæra gefin út á hendur Páli, þar sem honum var m. a. gefið að sök að hafa ráðstafað leiguréttindum byggingafélagsins Hamra hf., og með dómi Hæstaréttar, upp kveðnum 19. mars 1993, var hann sakfelldur fyrir brot gegn 2. tl. 1. mgr. 250. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 vegna háttsemi sinnar gagnvart Búnaðarbankanum. Af hálfu stefnenda og annarra fasteignareigenda við Aðaltún í Mosfells- bæ var reynt að ná samkomulagi við Búnaðarbankann út af veðsetningu þeirri, er mál þetta tekur til, og í því skyni haldnir fundið með fyrirsvars- mönnum bankans, ríkislögmanni, sýslumanninum í Kjósarsýslu og lög- mönnum eigenda fasteignanna, en þær sáttatilraunir báru ekki árangur. Með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 28. janúar 1993 var tekin til greina krafa Búnaðarbanka Íslands á hendur stefnendum og fleiri fasteignareig- endum við Aðaltún um staðfestingu á 3. veðrétti bankans, m. a. í fasteign stefnenda. Þeim dómi var áfrýjað af hálfu fasteignareigenda. Með dómi Hæstaréttar 21. september 1995 var viðurkennt, að Búnaðarbankinn ætti 3. veðrétt í umræddri fasteign stefnenda til tryggingar kröfum bankans á hendur þrotabúi byggingafélagsins Hamra hf. samkvæmt tólf skuldabréfum, hverju að fjárhæð 600.000 kr., öllum út gefnum af Hömrum 10. júní 1988, og til tryggingar kröfum bankans á hendur Páli Harðarsyni samkvæmt ábyrgð hans á ofangreindum skuldabréfum með yfirlýsingu, dagsettri 19. júní 1988. Miðast hámark veðréttarins samkvæmt tryggingarbréfinu frá 12. janúar 1988 við 7.200.000 kr. auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 22. nóvember 1988 til greiðsludags auk alls kostnaðar. Eftir ofangreindan dóm Hæstaréttar hafa stefnendur leitað eftir skaða- bótum úr ríkissjóði, en af hans hálfu hefur bótaskylda ekki verið viður- kennd og bótagreiðslu þar með neitað, síðast með bréfi ríkislögmanns, dag- settu 22. nóvember 1995. Stefnendur hafa samið við Búnaðarbanka Íslands um að gera upp hæsta- réttardóminn frá 21. september 1995, að því er Aðaltún nr. 10 varðar, með því að gefa út 15. nóvember 1996 veðskuldabréf til bankans, að fjárhæð 2.500.000 kr., miðað við grunnvísitölu neysluverðs, 178,5 stig. Er bréfið til fimmtán ára, tryggt með 2. veðrétti í eigninni, og ber 6,5% ársvexti frá 15. nóvember 1996. Eftir samkomulagið var umræddu tryggingarbréfi, að fjár- hæð 7.200.000 kr., aflétt af Aðaltúni 10. 11. Stefnendur reisa kröfur sínar á því, að við embætti sýslumannsins í Kjósarsýslu hafi árin 1988 og 1989 orðið þinglýsingarmistök um fasteign þeirra nr. 10 við Aðaltún í Mosfellsbæ. Hafi mistökin verið í því fólgin að 1246 geta ekki á veðbókarvottorðum tryggingarbréfs Búnaðarbankans frá 12. janúar 1988 og láta niður falla að skrá athugasemd, sbr. 7. gr. þinglýsinga- laga nr. 39/1978, á afsal þeirra fyrir fasteigninni frá 14. nóvember 1988 á lóðarleigusamning um eignina frá sama degi né á veðskuldabréfin tvö til Landsbanka Íslands frá 5. janúar 1989, en á þessum skjölum sé tryggingar- bréfsins að engu getið. Hafi tryggingarbréfið ekki verið fært inn á eign stefnenda fyrr en í mars 1989, og þar hafi það hvílt á 3. veðrétti, þar til veð- skuldabréfið, að fjárhæð 2.800.000 kr., hafi verið fært á eignina. Sé þetta brot á 7. gr. laga nr. 39/1978. Hafi mistökin valdið stefnendum bæði fjár- hagslegum útgjöldum vegna málskostnaðar svo og áframhaldandi tjóni, meðan bréfið hvílir á eign þeirra. Beri stefndi skaðabótaábyrgð á tjóni stefnenda samkvæmt 49. gr. þinglýsingalaga, enda hafi þau verið grandlaus um veðskuldina og ekki fengið vitneskju um tryggingarbréfið fyrr en á miðju ári 1989, er þau hafi beðið um veðbókarvottorð. ll. Af hálfu stefnda er vísað til þess, að til þess að um bótaábyrgð geti verið að ræða af hálfu ríkissjóðs samkvæmt 49. gr. þinglýsingalaga, verði því skil- yrði að vera til að dreifa, að um endanlegt tjón sé að ræða. Þá verði tjónið að vera sennileg afleiðing mistaka þinglýsingardómara/þinglýsingarstjóra og bótakrefjandinn að vera grandlaus og megi ekki sjálfur eiga sök á tjón- inu. Sama gildi um þann, sem hann leiði rétt sinn frá, en þessum skilyrðum verði öllum að vera fullnægt. Jafnframt verði tjónið að stafa frá einhverju þeirra atriða, sem upp séu talin í a- til e-liðar greinarinnar. Þessum skilyrð- um sé ekki fullnægt og því ekki um að ræða bótaábyrgð af hálfu stefnda. Upphaf málsins megi rekja til umrædds tryggingarbréfs, að fjárhæð 7.200.000 kr., en í Hæstaréttardómum 1995, 2064 (2066), sé komist að þeirri niðurstöðu, að því hafi verið réttilega þinglýst. Sé þannig ekki um að ræða mistök við þá þinglýsingu. Ekki hafi orðið nein þinglýsingarmistök af hálfu embættis sýslumannsins í Kjósarsýslu. Er leigusamningur um lóð til íbúðarhússbyggingar hafi borist til þinglýsingar 14. nóvember 1988, hafi hann verið undirritaður af bygg- ingarfulltrúa Mosfellsbæjar og Páli Harðarsyni f. h. leigutaka. Hafi þinglýs- ingardómarinn því búið til nýtt blað í fasteignabók fyrir Aðaltún 10, en hvergi sé tilgreint á leigusamningnum, að Aðaltún 10 tengist landspildunni í landi Lágafells, þar sem umrætt tryggingarbréf var áhvílandi. Engin rann- sóknarskylda hvíli á þinglýsingardómara. Hann hafi þinglýst skjalinu sam- kvæmt efni sínu, enda hafi hann mátt treysta því, að á því hafi verið getið þeirra kvaða og veða, sem tengist lóðinni. Verði því ekki séð, að um mistök 1247 hafi verið að ræða hjá þinglýsingardómara við þinglýsingu leigusamnings- ins. Sé hér bent á, að bæði forsvarsmenn Mosfellsbæjar og Páll Harðarson hafi vitað um tryggingarbréfið, Páll vegna ábyrgða sinna á því og Mosfells- bær sem þinglýstur eigandi landsins. Kaupsamningurinn frá 2. mars 1988 hafi verið gerður, áður en lóðar- leigusamningurinn hafi komið til, og því ekki verið tök á að þinglýsa hon- um. Afsali fyrir eigninni hafi verið þinglýst um leið og lóðarleigusamningn- um, 14. nóvember 1988, en afsalið beri ekki með sér tilvist tryggingar- bréfsins né heldur, að lóðin sé hluti af landspildu þeirri, sem veðsett hafi verið fyrir því. Því sé ekki unnt að gera þá kröfu til þinglýsingardómara, að hann með lóðarleigusamning og afsal í höndunum hafi átt að vita, að eignin væri hluti af landspildu þeirri, sem sett hafði verið að veði vegna trygg- ingarbréfsins. Verði talið, að um mistök hafi verið að ræða af hálfu þinglýsingardóm- ara, er því haldið fram, að þau valdi ekki bótaskyldu af hálfu stefnda, þar sem þau hafi ekki valdið stefnendum neinu tjóni. Kaupsamningurinn um húsið hafi verið gerður 2. mars 1988, en þá hafi einungis tryggingarbréfinu verið réttilega þinglýst. Að því leyti, sem stefnendur hafi orðið fyrir tjóni, stafi það af vanefndum Hamra hf. og Páls Harðarsonar, en þeir hafi ekki getað staðið við sinn hluta samningsins vegna gjaldþrots. Þá er einnig á það bent, að stefnendur hafi tekið að sér í kaupsamningn- um að greiða Hömrum hf. 600.000 kr., sem svari til hlutdeildar þeirra í skuldinni samkvæmt tryggingarbréfinu. Hefði það engu breytt um tjón stefnenda, þótt athugasemd hefði verið skráð á afsal og leigusamning 14. nóvember 1988, þar sem þau hafi áður verið búin að ganga frá kaupsamn- ingnum. Kaupsamningur stefnenda sé dagsettur 2. mars 1988. Sé samningurinn gerður hjá fasteignasölunni Gimli, sem muni hafa haft eignina til sölumeð- ferðar. Samkvæmt 10. gr. laga nr. 34/1986 skuli fasteignasala semja rækilegt yfirlit yfir öll grundvallaratriði, sem máli skipti fyrir aðila, til þess að þeir hafi glögga mynd um verð eignarinnar. Hafi yfirlitið samkvæmt $. tl. 1. mgr. m. a. að geyma greinargerð fyrir veðskuldum og öðrum eignarhöftum, sem kunna að hvíla á eign, stutt vottorði úr þinglýsingabókum, og skuli þar greina, hvers eðlis eignarhöftin eru. Verði ekki betur séð en umrædd fast- eignasala hafi brugðist lagaskyldum sínum, en miðað sé við, að ábyrgð stefnda sé varaábyrgð. Þá er því jafnframt fram haldið, að stefnendur geti sjálf ekki talist grand- lausir í skilningi 19. gr. þinglýsingalaga, en ítrekað sé, að þau hafi ekki aflað sér upplýsinga um áhvílandi veð á eign þeirri, sem þau festu kaup á greint sinn. 1248 Enn fremur er því haldið fram, að stefnendur eigi ekki meiri rétt en sá átti, er þau leiða rétt sinn frá. Fyrir liggi í málinu, að Páll Harðarson, for- svarsmaður byggingafélagsins, hafi vitað um tryggingarbréfið og áhvílandi veð. Ljóst sé, að Páll geti aldrei átt rétt á bótum frekar en þeir, sem leiði rétt sinn frá honum. Sömuleiðis hafi Mosfellsbær vitað um tryggingarbréfið. Þrátt fyrir þetta hafi verið gefinn út leigusamningur, án þess að upplýst hafi verið um veðið. Varakröfu sína reisir stefndi á því, að taka verði tillit til aðgæsluleysis stefnenda og lækka tildæmdar bætur í ljósi eigin sakar þeirra. Þá beri að taka tillit til þess, að tjón stefnenda sé öðru fremur að rekja til vanefnda Hamra hf. Mótmælt er kröfu um greiðslu á útlögðum málskostnaði, að fjár- hæð 154.748 kr., auk dráttarvaxta. IV. Í máli þessu verður ekki skorið úr um, hvort fasteignasala sú, er gekk frá kaupum Aðaltúns nr. 10, kunni að bera bótaábyrgð gagnvart stefnendum samkvæmt lögum nr. 34/1986. Svo sem áður greinir, var tryggingarbréf, að fjárhæð 7.200.000 kr., fært 19. janúar 1988 í veðmálabækur Kjósarsýslu á fasteign Mosfellsbæjar í landi Lágafells þar í bæ. Kemur fram í bréfinu, að sveitarfélaginu séu veðsettar þrettán byggingarlóðir úr umræddu landi, nánar tiltekið lóðirnar nr. 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20, 22, 24 og 26 við Aðaltún, en þær höfðu ekki verið sérgreindar í fasteignabók, er þinglýsingin fór fram. Í dómi Hæstaréttar frá 21. september 1995 í málinu nr. 166/1993 er staðfest sú niðurstaða héraðs- dóms, að tryggingarbréfinu hafi verið réttilega þinglýst, en í héraðsdómin- um kemur meðal annars fram, hvað þá niðurstöðu varðar, að í bréfinu sé gerð skilmerkileg grein fyrir veðinu, og áð þar sem engum eignarréttaryfir- lýsingum hafi þá verið þinglýst um einstakar lóðir, hafi ekki verið efni til að bókfæra bréfið, eins og lóðirnar væru sjálfstæðar eignir. Hafi það ekki verið fyrr en síðar, þegar rétt var talið að sérgreina lóðirnar í fasteignabók, að þess hafi ekki verið gætt að geta tryggingarbréfsins á blöðum hinna nýju fasteigna. Þá segir í hæstaréttardóminum, að tryggingarbréfið hafi verið innfært í veðmálabækur á blöð einkennd landsvæðunum tveimur úr landi Lágafells með þeirri athugasemd þar, að það skyldi yfirfært á viðkomandi lóðir, þegar lóðarsamningum yrði þinglýst. Rannsóknarskylda hvílir á þinglýsingarstjóra samkvæmt 5. mgr. 7. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978, en þar kemur skýrlega fram, að skjal verði ekki afhent þinglýsingarbeiðanda, fyrr en rannsókn á skjali sé lokið. Samkvæmt sama lagaákvæði skal greiða úr því svo fljótt sem föng eru á og eigi síðar en 1249 innan tveggja vikna, frá því að skjal barst til þinglýsingar, hvort það verði fært í þinglýsingabók. Á lóðarleigusamningi þeim, er hér um ræðir, var ekki getið ofan- greinds tryggingarbréfs, og þá kom heldur ekkert fram í honum um tengsl lóðarinnar við umrædda fasteign Mosfellsbæjar í landi Lágafells. Hins vegar verður að telja, að þinglýsingardómara hafi í ljósi rannsóknarskyldu sinnar borið að gæta þess af sjálfsdáðum, er eignin var sérgreind í landi Lágafells, með því að útbúið var sérstakt blað fyrir hana í fasteignabók, að tryggingarbréfið væri fært sem veð á fasteignina, og geta þess jafn- framt, að það hvíldi einnig á öllum hinum lóðunum við Aðaltún, er að framan greinir og um er rætt í bréfinu. Er það því niðurstaða dómsins, að mistök í skilningi 1. mgr. 27. gr. þinglýsingalaga hafi orðið að þessu leyti við sérgreiningu eignarinnar í fasteignabók embættis sýslumannsins í Kjósar- sýslu. Af málatilbúnaði stefnenda verður ráðið, að þau reisi bótaskyldu stefnda á a-lið 49. gr. áðurgreindra laga, þ. e., að þau hafi beðið tjón af því, að þau hafi treyst þinglýsingarvottorði eða veðbókarvottorði. Það er skilyrði þess, að um bótaábyrgð ríkissjóðs sé að ræða samkvæmt 49. gr. þinglýsingalaga, að tjón sé sennileg afleiðing af mistökum þing- lýsingarstjóra (áður þinglýsingardómara). Bera stefnendur sönnunarbyrð- ina fyrir því, að þau hafi beðið fjárhagslegt tjón vegna ofangreindra mistaka þinglýsingardómara. Til þess að bótaskyldu samkvæmt a-lið 49. gr. sé til að dreifa, verður tjónið auk þess að stafa af því, að tjónþoli hafi treyst þing- lýsingarvottorði þinglýsingarstjóra, sbr. 9. gr. laganna, eða veðbókarvott- orði, enda sé aðili grandlaus. Um tímamark grandleysis stefnenda verður miðað við dagsetningu kaup- samningsins um Aðaltún 10, 2. mars 1988. Samkvæmt 19. gr. þinglýsingalaga er grandleysi miðað við það, að rétthafi hafi hvorki þekkt né átt að þekkja „hin óþinglýstu réttindi“. Í máli þessu er hins vegar ekki um óþinglýst rétt- indi að ræða, heldur hafði réttindum Búnaðarbankans þvert á móti verið þinglýst á framangreindar fasteignir, er kaupsamningur var gerður. Telja verður ljóst af gögnum málsins, að veðbókarvottorð hafi ekki legið frammi við kaupsamningsgerð, enda hafði eignin þá ekki verið sérgreind. Þá var heldur engin afstaða tekin til þess í kaupsamningi, hvort veðbönd hvíldu á eigninni eða eigi, og stefnendur ekki heldur upplýstir um veðréttindi Bún- aðarbankans samkvæmt tryggingarbréfinu. Vissu stefnendur því ekki af þeirri veðsetningu, er kaupsamningur var gerður. Á hinn bóginn var það á áhættu stefnenda að gera kaupsamning og efna hann, án þess að fyrir þeim lægi þinglýst eignarheimild viðsemjanda þeirra 40 Hæstaréttardómar II 1250 og traustar upplýsingar um eignina eða þær landspildur, sem hún var úr, þar sem komið hefði í ljós veðréttur Búnaðarbankans. Þá áttu þau þess jafnframt kost að kanna frumeignarheimild Aðaltúns nr. 10 í fasteignabók með sama árangri. Af þessari vanrækslu leiðir, að stefnendur gátu ekki tal- ist grandlaus í skilningi a-liðar 49. gr., sbr. 19. gr. þinglýsingalaga, er kaup- samningurinn var gerður. Eins og áður greinir, urðu engin mistök af hálfu þinglýsingardómara fyrr en við sérgreiningu umræddrar eignar í fasteignabók. Stefnendur fengu þinglýst lóðarleigusamningi og afsali í nóvember 1988, og átti þá að skrá á afsalið athugasemd um veðrétt Búnaðarbanka Íslands samkvæmt trygg- ingarbréfinu, sbr. 3. mgr. 7. gr. laga, þar sem greinilegt ósamræmi var á milli réttinda þeirra, sem það skjal átti að veita, og veðréttar bankans. Á þeim tíma hafði tjón stefnenda hins vegar þegar orðið, þar sem kaupverð eignar- innar var þá að fullu greitt, miðað við það verk, sem samkvæmt gögnum málsins var ólokið af hálfu Hamra hf., er afsal var gefið út. Af því leiðir, að stefnendur gátu ekki gripið til viðeigandi vanefndaúrræða gagnvart félaginu á því tímamarki. Er tjón stefnenda því bein afleiðing af gjaldþroti og van- efndum félagsins og Páls Harðarsonar gagnvart Búnaðarbanka Íslands, en ekki afleiðing af þinglýsingarmistökum. Skipta þau mistök, sem eftir þetta urðu og voru í því fólgin að geta ekki á veðbókarvottorðum tryggingarbréfs Búnaðarbankans frá 12. janúar 1988 og á veðskuldabréfunum tveimur til Landsbanka Íslands frá 5. janúar 1989, því ekki máli í þessu sambandi. Ber því að hafna kröfu stefnenda um greiðslu á 2.800.000 kr. miðað við grunn- vísitölu neysluverðs, 178,5 stig, auk 6,5% ársvaxta frá 15. nóvember 1996 til greiðsludags. Þá hafa stefnendur lagt fram gögn um útlagðan kostnað, að fjárhæð 154.748 kr., sem hlaust af málaferlum þeirra ásamt fleiri fasteignareigend- um við Aðaltún við Búnaðarbankann vegna tryggingarbréfsins, og vísa þau til þess, að stefndi beri bótaskylda ábyrgð á þeim kostnaði. Svo sem áður greinir, varð það niðurstaðan með fyrrnefndum dómi Hæstaréttar frá 21. september 1995, að tryggingarbréfinu hefði verið réttilega þinglýst á sínum tíma og þar með, að engin mistök hefðu orðið við þá athöfn. Eru því ekki efni til að taka kröfu þessa til greina. Samkvæmt framansögðu ber að sýkna stefnda af kröfum stefnenda í máli þessu, en eftir atvikum er rétt, að málskostnaður falli niður. Dóminn kveður upp Helgi 1. Jónsson héraðsdómari. 1251 Dómsorð: Stefndi, fjármálaráðherra fyrir hönd ríkissjóðs, er sýknaður af kröf- um stefnenda, Gunnjónu S. Jensdóttur og Karls Snorrasonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 1252 Fimmtudaginn 26. mars 1998. Nr. 269/1997. — Hallur Birgisson og Kristín Dóra Karlsdóttir (Magnús Thoroddsen hrl.) gegn íslenska ríkinu (Sigrún Guðmundsdóttir hrl.) Þinglýsing. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar með stefnu 27. júní 1997. Krefjast þau þess aðallega, að stefndi verði dæmdur til að greiða þeim skaðabætur vegna þinglýsingarmistaka, að fjárhæð 2.800.000 krónur, miðað við grunnvísitölu neysluverðs, 178,5 stig, auk 6,5% ársvaxta frá 15. nóvember 1996 til greiðsludags. Til vara krefjast þau annarrar og lægri fjárhæðar að álitum. Þá krefjast áfrýjendur þess, að stefndi greiði þeim útlagðan málskostnað vegna þinglýsingar- mistakanna, 144.684 krónur, með dráttarvöxtum samkvæmt MI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 20. maí 1994 til greiðsludags. Að lok- um krefjast þau málskostnaðar úr hendi stefnda í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostn- aðar fyrir Hæstarétti, en til vara, að kröfur áfrýjenda verði lækkaðar verulega og málskostnaður verði þá látinn niður falla. Málsatvikum er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms er fallist á þá niður- stöðu hans, að ekki hafi orðið mistök af hálfu þinglýsingardómara við embætti sýslumanns í Kjósarsýslu fyrr en við þinglýsingu lóðar- leigusamnings og afsals 18. nóvember 1988 vegna eignar áfrýjenda, Aðaltúns 12, og sérgreiningu eignarinnar í fasteignabók. Eins og rakið er í héraðsdómi, höfðu áfrýjendur þá þegar greitt umsamið kaupverð. Getur ætlað tjón þeirra því ekki talist sennileg afleiðing þessara mistaka, sbr. 49. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978, heldur bein 1253 afleiðing vanefnda og gjaldþrots viðsemjanda áfrýjenda. Ber þegar af þessari ástæðu að sýkna stefnda af kröfum áfrýjenda, og verður héraðsdómur því staðfestur. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Sératkvæði Guðrúnar Erlendsdóttur og Hjartar Torfasonar Leigulóðinni að Aðaltúni 12 í Mosfellsbæ og tólf öðrum við þá götu var úthlutað til byggingafélagsins Hamra hf. með samningi 26. nóvember 1987 milli félagsins og Mosfellsbæjar, eins og rakið er í hinum áfrýjaða dómi, á grundvelli samþykktar bæjarstjórnar 10. desember 1986. Þegar félagið gaf út tryggingarbréf til Búnaðar- banka Íslands 12. janúar 1988 með árituðu leyfi Mosfellsbæjar vegna þessara þrettán lóða, var bankinn ekki að taka veð í tveimur landar- eignum bæjarfélagsins, sem lóðirnar voru úr, heldur í lóðunum sjálf- um ásamt þeim mannvirkjum, sem þar yrðu reist. Eigi að síður var bréfinu ekki þinglýst sem veðbandi á hverja lóð um sig, heldur sem kvöð á þessar landareignir. Sú ráðstöfun var lögmæt og nægði til að tryggja veðrétti bankans þá vernd, sem þinglýsing veitir, svo sem staðfest var með dómi Hæstaréttar 21. september 1995 (H. 1995, - 2064) í máli bankans gegn rétthöfum að sjö lóðum við Aðaltún. Hins vegar hefur það ekki verið skýrt til hlítar, hvaða nauðsyn hafi rekið til þessarar tilhögunar, en ætla verður, að bæjaryfirvöldum hefði verið innan handar að gefa út yfirlýsingu um úthlutun hverrar lóðar, sem nýta hefði mátt til sérgreiningar á henni í þinglýsinga- bókum þá þegar. Ætla verður jafnframt, að þinglýsingarstjóri hefði getað hlutast til um að beina erindi þinglýsingarbeiðanda í þann far- veg. Í þess stað var sú athugasemd færð á blöð landareignanna tveggja, að tryggingarbréfið skyldi yfirfært á viðkomandi lóðir, þeg- ar lóðarsamningum yrði þinglýst. 1254 Við þetta fyrirheit var ekki staðið, þegar leigulóðarsamningar Mosfellsbæjar við Hamra hf., sem framseldir voru kaupendum að húsum í byggingu á lóðunum, tóku að berast þinglýsingarstjóra í nóvember 1988. Var samningunum öllum þinglýst án athugasemda um veðrétt Búnaðarbankans, þótt þinglýsingarstjóra bæri að ganga úr skugga um, hvar lóðirnar ættu rými meðal áður skrásettra fast- eigna. Voru þau mistök ekki leiðrétt, fyrr en bankinn gekk eftir því í mars 1989, að veðbandið yrði fært á lóðirnar. Jafnframt kom þá í ljós, að þinglýsingarstjóra hafði láðst að taka tillit til tryggingar- bréfsins við afgreiðslu annarra erinda vegna lóðanna, sem honum bárust eftir innfærslu þess. Er þar einkum að geta veðleyfis Mos- fellsbæjar til kaupenda hússins að Aðaltúni 22, sem barst til þing- lýsingar 22. júlí 1988. Á það verður ekki fallist, að áfrýjendur og aðrir kaupendur að húsum á lóðunum, sem flestir gerðu kaupsamninga við Hamra hl. í febrúar — apríl 1988, hafi átt að bera alla þá áhættu, sem til var stofnað með fyrrgreindri tilhögun á þinglýsingu veðréttar Búnaðar- bankans. Einfaldasta aðferð kaupendanna til að kanna frumheim- ildir um réttindi yfir lóðunum var að óska eftir þinglýsingu á kaup- samningum sínum sem kvöð á lóðunum, meðan lóðarsamningar væru ófrágengnir. Þetta gerðu áfrýjendur þegar í mars 1988, og má ætla, að árangur af þeirri viðleitni hefði komið hinum að gagni. Er- indinu var hins vegar vísað frá, og liggur skrifleg staðfesting þess fyrir. Við það tækifæri virðist þeim ekki hafa verið bent á, að þau gætu reynt að leita eftir skriflegu samþykki landeigandans Mostells- bæjar við hinni umbeðnu þinglýsingu, sbr. 1. mgr. 24. gr. þinglýs- ingalaga nr. 39/1978, heldur hafi frávísunarástæðan verið sú, að not- hæf sérgreining á lóðinni samkvæmt skipulagsgögnum lægi ekki fyr- ir, og væri rétt að bíða útgáfu lóðarsamnings. Verður þetta ráðið af bréfi sýslumannsembættisins í Hafnarfirði til ríkislögmanns 30. jan- úar 1997, sem kemur heim við frásögn áfrýjenda um þetta efni. Af þessum og öðrum ástæðum varð reyndin sú, að kaupendunum var haldið í góðri trú um það, að réttindum þeirra samkvæmt gerð- um kaupsamningum væri borgið án þinglýsingar að svo stöddu. Lóðirnar væru eign Mosfellsbæjar, sem hefði alla stjórn á skipulagn- ingu og ráðstöfun þeirra. Voru kaupendurnir þannig grandlausir í almennum skilningi, þegar þeir tóku við lóðarsamningum sínum án 1255 athugasemda frá Mosfellsbæ eða þinglýsingarstjóra um tilvist trygg- ingarbréfsins og sömdu við Hamra hf. um afhendingu húsanna og þær framkvæmdir, sem ljúka þyrfti til að ná viðeigandi byggingar- stigi. Á þessum tíma höfðu áfrýjendur greitt byggingafélaginu samtals 1.800.000 krónur af umsömdu kaupverði, en 3.100.000 krónur voru ógreiddar, þar af 600.000 krónur vegna fyrirhugaðs láns, sem sagt var vera frá Hömrum hf. Leitt var í ljós, að síðastnefnda fjárhæðin væri nær jafnhá kostnaði af framkvæmd ólokinna verkþátta. Varð byrðin af veðbandi Búnaðarbankans þannig hrein viðbót við heildarkostnað áfrýjenda. Ekki verður á það fallist, að beint tjón þeirra vegna þessa eigi einvörðungu að teljast afleiðing af gjaldþroti og vanefndum byggingafélagsins. Verður að rekja það að hluta til fyrrgreindra mistaka af hálfu þinglýsingarstjóra, og skiptir þá ekki máli, hvort fleiri en hann kunni að bera ábyrgð á hinni góðu trú kaupendanna. Jafnframt er ljóst, að áfrýjendur hafa orðið fyrir margþættu óbeinu tjóni, sem telja verður beina afleiðingu mistak- anna. Meðal þess er kostnaður af málsókn Búnaðarbankans vegna tryggingarbréfsins, en eðlilegt var, eins og á stóð, að lóðarhafar reyndu þar að halda uppi vörnum. Samkvæmt þessu eiga áfrýjendur rétt til bóta úr hendi stefnda á grundvelli 49. gr. laga nr. 39/1978. Um mat á þeim verður að fara að álitum, eins og gögnum málsins og atvikum er háttað. Að öllu at- huguðu er það niðurstaða okkar, að dæma beri stefnda til að greiða þeim sameiginlega 1.000.000 krónur með verðbótum og vöxtum, eins og krafist er. Hefur þá verið tekið tillit til fyrrgreinds máls- kostnaðar, en hann ekki metinn sérstaklega. Jafnframt greiði stefndi áfrýjendum kostnað af máli þessu í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 18. apríl 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 24. mars síðastliðinn, er höfðað með stefnu, þingfestri 28. nóvember 1996. Stefnendur eru Hallur Birgisson, kt. 101157-7419, og Kristín Dóra Karls- dóttir, kt. 300957-3589, bæði til heimilis að Aðaltúni 12, Mosfellsbæ. Stefnt er fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs. Dómkröfur stefnenda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða þeim 2.800.000 kr. miðað við grunnvísitölu neysluverðs, 178,5 stig, auk 6,5% ársvaxta frá 15. nóvember 1996 til greiðsludags. 1256 Þá krefjast stefnendur þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða þeim útlagðan málskostnað, er þinglýsingarmistökin hafi haft í för með sér fyrir þau, að fjárhæð 144.684 kr., auk dráttarvaxta samkvæmt HI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 20. maí 1994 til greiðsludags. Að lokum er krafist málskostnaðar úr hendi stefnda samkvæmt máls- kostnaðarreikningi, þar með talinn virðisaukaskattur á málflutningsþókn- un. Stefndi krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnenda og að honum verði tildæmdur málskostnaður að mati réttarins, en til vara, að stefnukröf- ur verði lækkaðar verulega og málskostnaður látinn niður falla. Dóminn kveður upp Helgi 1. Jónsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, fjármálaráðherra fyrir hönd ríkissjóðs, er sýknaður af kröf- um stefnenda, Halls Birgissonar og Kristínar Dóru Karlsdóttur, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 1257 Fimmtudaginn 26. mars 1998. Nr. 270/1997. — Guðbjörg Jónsdóttir (Magnús Thoroddsen hrl.) gegn íslenska ríkinu (Sigrún Guðmundsdóttir hrl.) Þinglýsing. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 27. júní 1997. Krefst hún þess aðallega, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér skaðabætur vegna þinglýsingarmistaka, að fjárhæð 2.800.000 krón- ur, miðað við grunnvísitölu neysluverðs, 178,5 stig, auk 6,5% árs- vaxta frá 15. nóvember 1996 til greiðsludags. Til vara krefst hún annarrar og lægri fjárhæðar að álitum. Þá krefst hún þess, að stefndi greiði sér útlagðan málskostnað vegna þinglýsingarmistakanna, 155.834 krónur, með dráttarvöxtum samkvæmt Hl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 28. desember 1996 til greiðsludags. Að lokum krefst hún málskostnaðar úr hendi stefnda í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostn- aðar fyrir Hæstarétti, en til vara, að kröfur áfrýjanda verði lækkaðar verulega og málskostnaður verði þá látinn niður falla. Málsatvikum er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms er fallist á þá niður- stöðu hans, að ekki hafi orðið mistök af hálfu þinglýsingardómara við embætti sýslumanns í Kjósarsýslu fyrr en við þinglýsingu lóðar- leigusamnings og afsals 11. nóvember 1988 vegna eignar áfrýjanda, Aðaltúns 20, og sérgreiningu eignarinnar í fasteignabók. Kaupverð eignarinnar var 4.200.000 krónur. Við útgáfu afsals voru ógreiddar 2.600.000 krónur eða sem nam skuldabréfi, sem átti að vera að fjár- hæð 600.000 krónur, og fyrirhuguðu láni frá Húsnæðisstofnun ríkis- ins, að fjárhæð 2.000.000 krónur. Fram hefur komið hjá kaupanda eignarinnar, að síðastgreind fjárhæð hafi runnið til hans. Með vísan 1258 til þessa verður fallist á þá niðurstöðu héraðsdóms, að ekki hafi ver- ið sýnt fram á tjón í málinu, sem geti talist sennileg afleiðing þing- lýsingarmistaka, sbr. 49. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978. Ber þegar af þessari ástæðu að sýkna stefnda af kröfum áfrýjanda, og verður hér- aðsdómur því staðfestur. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Sératkvæði Guðrúnar Erlendsdóttur og Hjartar Torfasonar Leigulóðinni að Aðaltúni 20 í Mosfellsbæ og tólf öðrum við þá götu var úthlutað til byggingafélagsins Hamra hf. með samningi 26. nóvember 1987 milli félagsins og Mosfellsbæjar, eins og rakið er í hinum áfrýjaða dómi, á grundvelli samþykktar bæjarstjórnar 10. desember 1986. Þegar félagið gaf út tryggingarbréf til Búnaðar- banka Íslands 12. janúar 1988 með árituðu leyfi Mosfellsbæjar vegna þessara þrettán lóða, var bankinn ekki að taka veð í tveimur landar- eignum bæjarfélagsins, sem lóðirnar voru úr, heldur í lóðunum sjálf- um ásamt þeim mannvirkjum, sem þar yrðu reist. Eigi að síður var bréfinu ekki þinglýst sem veðbandi á hverja lóð um sig, heldur sem kvöð á þessar landareignir. Sú ráðstöfun var lögmæt og nægði til að tryggja veðrétti bankans þá vernd, sem þinglýsing veitir, svo sem staðfest var með dómi Hæstaréttar 21. september 1995 (H. 1995, 2064) í máli bankans gegn rétthöfum að sjö lóðum við Aðaltún. Hins vegar hefur það ekki verið skýrt til hlítar, hvaða nauðsyn hafi rekið til þessarar tilhögunar, en ætla verður, að bæjaryfirvöldum hefði verið innan handar að gefa út yfirlýsingu um úthlutun hverrar lóðar, sem nýta hefði mátt til sérgreiningar á henni í þinglýsinga- bókum þá þegar. Ætla verður jafnframt, að þinglýsingarstjóri hefði getað hlutast til um að beina erindi þinglýsingarbeiðanda í þann far- veg. Í þess stað var sú athugasemd færð á blöð landareignanna 1259 tveggja, að tryggingarbréfið skyldi yfirfært á viðkomandi lóðir, þeg- ar lóðarsamningum yrði þinglýst. Við þetta fyrirheit var ekki staðið, þegar leigulóðarsamningar Mosfellsbæjar við Hamra hf., sem framseldir voru kaupendum að húsum í byggingu á lóðunum, tóku að berast þinglýsingarstjóra í nóvember 1988. Var samningunum öllum þinglýst án athugasemda um veðrétt Búnaðarbankans, þótt þinglýsingarstjóra bæri að ganga úr skugga um, hvar lóðirnar ættu rými meðal áður skrásettra fast- eigna. Voru þau mistök ekki leiðrétt, fyrr en bankinn gekk eftir því í mars 1989, að veðbandið yrði fært á lóðirnar. Jafnframt kom þá í ljós, að þinglýsingarstjóra hafði láðst að taka tillit til tryggingar- bréfsins við afgreiðslu annarra erinda vegna lóðanna, sem honum bárust eftir innfærslu þess. Er þar einkum að geta veðleyfis Mos- fellsbæjar til kaupenda hússins að Aðaltúni 22, sem barst til þing- lýsingar 22. júlí 1988. Á það verður ekki fallist, að áfrýjendur og aðrir kaupendur að húsum á lóðunum, sem flestir gerðu kaupsamninga við Hamra hf. í febrúar — apríl 1988, hafi átt að bera alla þá áhættu, sem til var stofnað með fyrrgreindri tilhögun á þinglýsingu veðréttar Búnaðar- bankans. Einfaldasta aðferð kaupendanna til að kanna frumheim- ildir um réttindi yfir lóðunum var að óska eftir þinglýsingu á kaup- samningum sínum sem kvöð á lóðunum, meðan lóðarsamningar væru ófrágengnir. Þetta kveðast nokkrir þeirra hafa gert, og má ætla, að árangur eins af þeirri viðleitni hefði komið þeim öllum að gagni. Erindum þessum var hins vegar vísað frá, og liggur skrifleg staðfesting þess fyrir um Aðaltún 12. Við það tækifæri virðist kaup- endunum ekki hafa verið bent á, að þeir gætu reynt að leita eftir skriflegu samþykki landeigandans Mosfellsbæjar við hinni umbeðnu þinglýsingu, sbr. 1. mgr. 24. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978, heldur hati frávísunarástæðan verið sú, að nothæf sérgreining á lóðunum samkvæmt skipulagsgögnum lægi ekki fyrir, og væri rétt að bíða út- gáfu lóðarsamnings. Verður þetta ráðið af bréfi sýslumannsemb- ættisins í Hafnarfirði til ríkislögmanns 30. janúar 1997 og öðrum gögnum. Af þessum og öðrum ástæðum varð reyndin sú, að kaupendunum var haldið í góðri trú um það, að réttindum þeirra samkvæmt gerð- um kaupsamningum væri borgið án þinglýsingar að svo stöddu. 1260 Lóðirnar væru eign Mosfellsbæjar, sem hefði alla stjórn á skipulagn- ingu og ráðstöfun þeirra. Voru kaupendurnir þannig grandlausir í almennum skilningi, þegar þeir tóku við lóðarsamningum sínum án athugasemda frá Mosfellsbæ eða þinglýsingarstjóra um tilvist trygg- ingarbréfsins og sömdu við Hamra hf. um afhendingu húsanna og þær framkvæmdir, sem ljúka þyrfti til að ná viðeigandi byggingar- stigi. Á þessum tíma hafði kaupandi Aðaltúns 20, sem áfrýjandi rekur rétt sinn til, greitt byggingafélaginu samtals 1.600.000 krónur af um- sömdu kaupverði, en 2.600.000 krónur voru ógreiddar, þar af 600.000 krónur vegna fyrirhugaðs láns, sem sagt var vera frá Hömr- um hf. Skýr samanburður á hinu ógreidda og kostnaði af fram- kvæmd ólokinna verkþátta liggur ekki fyrir, en ljóst er, að byrðin af veðbandi Búnaðarbankans varð að mestu hrein viðbót við heildar- kostnað kaupandans. Ekki verður á það fallist, að beint tjón vegna þessa eigi einvörðungu að teljast afleiðing af gjaldþroti og vanefnd- um byggingafélagsins. Verður að rekja það að hluta til fyrrgreindra mistaka af hálfu þinglýsingarstjóra, og skiptir þá ekki máli, hvort fleiri en hann kunni að bera ábyrgð á hinni góðu trú kaupendanna. Jafnframt er ljóst, að áfrýjandi og forveri hennar hafa orðið fyrir margþættu óbeinu tjóni, sem telja verður beina afleiðingu mistak- anna. Meðal þess er kostnaður af málsókn Búnaðarbankans vegna tryggingarbréfsins, en eðlilegt var, eins og á stóð, að lóðarhafar reyndu þar að halda uppi vörnum. Samkvæmt þessu á áfrýjandi rétt til bóta úr hendi stefnda á grundvelli 49. gr. laga nr. 39/1978. Um mat á þeim verður að fara að álitum, eins og gögnum málsins og atvikum er háttað. Að öllu at- huguðu er það niðurstaða okkar, að dæma beri stefnda til að greiða henni 800.000 krónur með verðbótum og vöxtum, eins og krafist er. Hefur þá verið tekið tillit til fyrrgreinds málskostnaðar, en hann ekki metinn sérstaklega. Jafnframt greiði stefndi henni kostnað af máli þessu í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 18. apríl 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 24. mars síðastliðinn, en endurupptekið og dómtekið að nýju í dag vegna framlagningar gjafsóknarleyfis, dagsetts 1. þessa mánaðar, er höfðað með stefnu, þingfestri 28. nóvember 1996. 1261 Stefnandi er Guðbjörg Jónsdóttir, kt. 120258-2499, Aðaltúni 20, Mosfells- bæ. Stefnt er fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða henni 2.800.000 kr. miðað við grunnvísitölu neysluverðs, 178,5 stig, auk 6,5% ársvaxta frá 15. nóvember 1996 til greiðsludags svo og 155.834 kr. auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 28. desember 1996 til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál, úr hendi stefnda samkvæmt málskostnaðarreikningi, þar með talinn virðis- aukaskattur á málflutningsþóknun, en stefnandi fékk gjafsókn með bréfi dómsmálaráðherra 1. apríl síðastliðinn, eftir dómtöku málsins. Var málið endurupptekið í dag að ósk stefnanda til framlagningar á gjafsóknarbréfi og kröfugerðar samkvæmt því með samþykki stefnda. Stefndi krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda og að honum verði tildæmdur málskostnaður að mati réttarins, en til vara, að stefnukröf- ur verði lækkaðar verulega og málskostnaður látinn niður falla. Dóminn kveður upp Helgi I. Jónsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, fjármálaráðherra fyrir hönd ríkissjóðs, er sýknaður af kröf- um stefnanda, Guðbjargar Jónsdóttur. Málskostnaður fellur niður. Gjafsóknarkostnaður stefnanda, 314.550 kr., þar með talin laun lögmanns hennar, Magnúsar Thoroddsen hæstaréttarlögmanns, 311.250 kr., greiðist úr ríkissjóði. 1262 Fimmtudaginn 26. mars 1998. Nr. 271/1997. — Kristján Sturluson og Sigrún M. Arnarsdóttir (Magnús Thoroddsen hrl.) gegn íslenska ríkinu (Sigrún Guðmundsdóttir hrl.) Þinglýsing. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar með stefnu 27. júní 1997. Krefjast þau þess aðallega, að stefndi verði dæmdur til að greiða þeim skaðabætur vegna þinglýsingarmistaka, að fjárhæð 2.800.000 krónur, miðað við grunnvísitölu neysluverðs, 175,8 stig, auk 6,5% ársvaxta frá 4. júní 1996 til greiðsludags. Til vara krefjast þau ann- arrar og lægri fjárhæðar að álitum. Þá krefjast áfrýjendur þess, að stefndi greiði þeim útlagðan málskostnað vegna þinglýsingarmis- takanna, 152.990 krónur, með dráttarvöxtum samkvæmt I. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 6. apríl 1994 til greiðsludags. Að lokum krefjast þau málskostnaðar úr hendi stefnda í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Stefndi krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostn- aðar fyrir Hæstarétti, en til vara, að kröfur áfrýjenda verði lækkaðar verulega og málskostnaður verði þá látinn niður falla. Málsatvikum er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms er fallist á þá niður- stöðu hans, að ekki hafi orðið mistök af hálfu þinglýsingardómara við embætti sýslumanns í Kjósarsýslu fyrr en við þinglýsingu lóðar- leigusamnings og afsals 11. nóvember 1988 vegna eignar áfrýjenda, Aðaltúns 24, og sérgreiningu eignarinnar í fasteignabók. Eins og rakið er í héraðsdómi, höfðu áfrýjendur þá þegar greitt umsamið kaupverð. Getur ætlað tjón þeirra því ekki talist sennileg afleiðing þessara mistaka, sbr. 49. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978, heldur bein 1263 afleiðing vanefnda og gjaldþrots viðsemjanda áfrýjenda. Ber þegar af þessari ástæðu að sýkna stefnda af kröfum áfrýjenda, og verður héraðsdómur því staðfestur. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Sératkvæði Guðrúnar Erlendsdóttur og Hjartar Torfasonar Leigulóðinni að Aðaltúni 24 í Mosfellsbæ og tólf öðrum við þá götu var úthlutað til byggingafélagsins Hamra hf. með samningi 26. nóvember 1987 milli félagsins og Mosfellsbæjar, eins og rakið er í hinum áfrýjaða dómi, á grundvelli samþykktar bæjarstjórnar 10. desember 1986. Þegar félagið gaf út tryggingarbréf til Búnaðar- banka Íslands 12. janúar 1988 með árituðu leyfi Mosfellsbæjar vegna þessara þrettán lóða, var bankinn ekki að taka veð í tveimur landar- eignum bæjarfélagsins, sem lóðirnar voru úr, heldur í lóðunum sjálf- um ásamt þeim mannvirkjum, sem þar yrðu reist. Eigi að síður var bréfinu ekki þinglýst sem veðbandi á hverja lóð um sig, heldur sem kvöð á þessar landareignir. Sú ráðstöfun var lögmæt og nægði til að tryggja veðrétti bankans þá vernd, sem þinglýsing veitir, svo sem staðfest var með dómi Hæstaréttar 21. september 1995 (H. 1995, 2064) í máli bankans gegn rétthöfum að sjö lóðum við Aðaltún. Hins vegar hefur það ekki verið skýrt til hlítar, hvaða nauðsyn hafi rekið til þessarar tilhögunar, en ætla verður, að bæjaryfirvöldum hefði verið innan handar að gefa út yfirlýsingu um úthlutun hverrar lóðar, sem nýta hefði mátt til sérgreiningar á henni í þinglýsinga- bókum þá þegar. Ætla verður jafnframt, að þinglýsingarstjóri hefði getað hlutast til um að beina erindi þinglýsingarbeiðanda í þann far- veg. Í þess stað var sú athugasemd færð á blöð landareignanna tveggja, að tryggingarbréfið skyldi yfirfært á viðkomandi lóðir, þeg- ar lóðarsamningum yrði þinglýst. 1264 Við þetta fyrirheit var ekki staðið, þegar leigulóðarsamningar Mosfellsbæjar við Hamra hí., sem framseldir voru kaupendum að húsum í byggingu á lóðunum, tóku að berast þinglýsingarstjóra í nóvember 1988. Var samningunum öllum þinglýst án athugasemda um veðrétt Búnaðarbankans, þótt þinglýsingarstjóra bæri að ganga úr skugga um, hvar lóðirnar ættu rými meðal áður skrásettra fast- eigna. Voru þau mistök ekki leiðrétt, fyrr en bankinn gekk eftir því í mars 1989, að veðbandið yrði fært á lóðirnar. Jafnframt kom þá í ljós, að þinglýsingarstjóra hafði láðst að taka tillit til tryggingar- bréfsins við afgreiðslu annarra erinda vegna lóðanna, sem honum bárust eftir innfærslu þess. Er þar einkum að geta veðleyfis Mos- fellsbæjar til kaupenda hússins að Aðaltúni 22, sem barst til þing- lýsingar 22. júlí 1988. Á það verður ekki fallist, að áfrýjendur og aðrir kaupendur að húsum á lóðunum, sem flestir gerðu kaupsamninga við Hamra hf. í febrúar — apríl 1988, hafi átt að bera alla þá áhættu, sem til var stofnað með fyrrgreindri tilhögun á þinglýsingu veðréttar Búnaðar- bankans. Einfaldasta aðferð kaupendanna til að kanna frumheim- ildir um réttindi yfir lóðunum var að óska eftir þinglýsingu á kaup- samningum sínum sem kvöð á lóðunum, meðan lóðarsamningar væru ófrágengnir. Þetta kveðast áfrýjendur og fleiri hafa gert, og má ætla, að árangur eins kaupanda af þeirri viðleitni hefði komið þeim öllum að gagni. Erindum þessum var hins vegar vísað frá, og liggur skrifleg staðfesting þess fyrir um Aðaltún 12. Við það tæki- færi virðist kaupendunum ekki hafa verið bent á, að þeir gætu reynt að leita eftir skriflegu samþykki landeigandans Mosfellsbæjar við hinni umbeðnu þinglýsingu, sbr. 1. mgr. 24. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978, heldur hafi frávísunarástæðan verið sú, að nothæf sérgrein- ing á lóðunum samkvæmt skipulagsgögnum lægi ekki fyrir, og væri rétt að bíða útgáfu lóðarsamnings. Verður þetta ráðið af bréfi sýslu- mannsembættisins í Hafnarfirði til ríkislögmanns 30. janúar 1997, sem kemur heim við frásögn áfrýjenda um þetta efni. Af þessum og öðrum ástæðum varð reyndin sú, að kaupendunum var haldið í góðri trú um það, að réttindum þeirra samkvæmt gerð- um kaupsamningum væri borgið án þinglýsingar að svo stöddu. Lóðirnar væru eign Mosfellsbæjar, sem hefði alla stjórn á skipulagn- ingu og ráðstöfun þeirra. Voru kaupendurnir þannig grandlausir í 1265 almennum skilningi, þegar þeir tóku við lóðarsamningum sínum án athugasemda frá Mosfellsbæ eða þinglýsingarstjóra um tilvist trygg- ingarbréfsins og sömdu við Hamra hf. um afhendingu húsanna og þær framkvæmdir, sem ljúka þyrfti til að ná viðeigandi byggingar- stigi. Á þessum tíma töldust áfrýjendur hafa greitt byggingafélaginu samtals 4.000.000 krónur af umsömdu kaupverði, en ógreiddar voru 600.000 krónur vegna fyrirhugaðs láns, sem sagt var vera frá Hömr- um hf. Var hluti greiðslunnar fólginn í makaskiptum á íbúð í eigu áfrýjenda, sem þau leyfðu byggingafélaginu að veðsetja í þess þágu. Leitt var í ljós, að ógreitt kaupverð hefði verið lægra en kostnaður af framkvæmd ólokinna verkþátta og öðrum vanda, sem áfrýjendur þurftu að leysa. Varð byrðin af veðbandi Búnaðarbankans þannig hrein viðbót við heildarkostnað þeirra. Ekki verður á það fallist, að beint tjón vegna þessa eigi einvörðungu að teljast afleiðing af gjald- þroti og vanefndum byggingafélagsins. Verður að rekja það að hluta til fyrrgreindra mistaka af hálfu þinglýsingarstjóra, og skiptir þá ekki máli, hvort fleiri en hann kunni að bera ábyrgð á hinni góðu trú kaupendanna. Jafnframt er ljóst, að áfrýjendur hafa orðið fyrir margþættu óbeinu tjóni, sem telja verður beina afleiðingu mistak- anna. Meðal þess er kostnaður af málsókn Búnaðarbankans vegna tryggingarbréfsins, en eðlilegt var, eins og á stóð, að lóðarhafar reyndu þar að halda uppi vörnum. Samkvæmt þessu eiga áfrýjendur rétt til bóta úr hendi stefnda á grundvelli 49. gr. laga nr. 39/1978. Um mat á þeim verður að fara að álitum, eins og gögnum málsins og atvikum er háttað. Að öllu at- huguðu er það niðurstaða okkar, að dæma beri stefnda til að greiða þeim sameiginlega 1.200.000 krónur með verðbótum og vöxtum, eins og krafist er. Hefur þá verið tekið tillit til fyrrgreinds máls- kostnaðar, en hann ekki metinn sérstaklega. Jafnframt greiði stefndi áfrýjendum kostnað af máli þessu í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 18. apríl 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 24. mars síðastliðinn, er höfðað með stefnu, þingfestri 28. nóvember 1996. Stefnendur eru Kristján Sturluson, kt. 110858-2649, og Sigrún M. Arnars- dóttir, kt. 231256-5639, bæði til heimilis að Aðaltúni 24, Mosfellsbæ. 1266 Stefnt er fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs. Dómkröfur stefnenda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða þeim 2.800.000 kr. miðað við grunnvísitölu neysluverðs, 178,5 stig, auk 6,5% ársvaxta frá 15. nóvember 1996 til greiðsludags. Þá krefjast stefnendur þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða þeim útlagðan málskostnað, er þinglýsingarmistökin hafi haft í för með sér fyrir þau, að fjárhæð 152.990 kr., auk dráttarvaxta samkvæmt II1. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 22. júní 1994 til greiðsludags. Að lokum er krafist málskostnaðar úr hendi stefnda samkvæmt máls- kostnaðarreikningi, þar með talinn virðisaukaskattur á málflutningsþókn- un. Stefndi krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnenda og að honum verði tildæmdur málskostnaður að mati réttarins, en til vara, að stefnukröf- ur verði lækkaðar verulega og málskostnaður látinn niður falla. Dóminn kveður upp Helgi I. Jónsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, fjármálaráðherra fyrir hönd ríkissjóðs, er sýknaður af kröf- um stefnenda, Kristjáns Sturlusonar og Sigrúnar M. Arnarsdóttur. Málskostnaður fellur niður. 1267 Fimmtudaginn 26. mars 1998. Nr. 272/1997. — Helga Elísabet Jónsdóttir (Magnús Thoroddsen hrl.) gegn íslenska ríkinu (Sigrún Guðmundsdóttir hrl.) Þinglýsing. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 27. júní 1997. Krefst hún þess aðallega, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér skaðabætur vegna þinglýsingarmistaka, að fjárhæð 2.800.000 krón- ur, miðað við grunnvísitölu neysluverðs, 178,5 stig, auk 6,5% árs- vaxta frá 15. nóvember 1996 til greiðsludags. Til vara krefst hún annarrar og lægri fjárhæðar að álitum. Þá krefst hún málskostnaðar úr hendi stefnda í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostn- aðar fyrir Hæstarétti, en til vara, að kröfur áfrýjanda verði lækkaðar verulega og málskostnaður verði þá látinn niður falla. Málsatvikum er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms er fallist á þá niður- stöðu hans, að ekki hafi orðið mistök af hálfu þinglýsingardómara við embætti sýslumanns í Kjósarsýslu fyrr en við þinglýsingu lóðar- leigusamnings og afsals 11. nóvember 1988 vegna eignar áfrýjanda, Aðaltúns 18, og sérgreiningu eignarinnar í fasteignabók. Eins og rakið er í héraðsdómi, var kaupverð hússins 4.200.000 krónur. Í af- sali 8. nóvember 1988 segir, að kaupverð sé þá að fullu greitt að undanskildu skuldabréti, sem samkvæmt gögnun málsins átti að nema 600.000 krónum. Svo virðist einnig sem ekki hafi komið til lántöku hjá Húsnæðisstofnun ríkisins, sem gert var ráð fyrir í kaup- samningi, að fjárhæð 1.000.000 krónur. Er því sýnt og er óumdeilt, að kaupandi hafi átt eftir að greiða 1.600.000 krónur við útgáfu af- sals, en ekki 2.600.000 krónur, eins og misritast hefur í héraðsdómi. 1268 Eins og þar kemur fram, verður ekki séð, að kaupandi eignarinnar hafi gert kröfu í þrotabú Hamra hf. Að þessu athuguðu verður á það fallist með héraðsdómi, að ekki hafi af hálfu áfrýjanda verið sýnt fram á tjón, sem talið verði senni- leg afleiðing þinglýsingarmistaka, sbr. 49. gr. þinglýsingalaga nr. 39/ 1978. Ber þegar af þeirri ástæðu að sýkna stefnda af kröfum áfrýj- anda, og verður héraðsdómur því staðfestur. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Sératkvæði Guðrúnar Erlendsdóttur og Hjartar Torfasonar Leigulóðinni að Aðaltúni 18 í Mosfellsbæ og tólf öðrum við þá götu var úthlutað til byggingafélagsins Hamra hf. með samningi 26. nóvember 1987 milli félagsins og Mosfellsbæjar, eins og rakið er í hinum áfrýjaða dómi, á grundvelli samþykktar bæjarstjórnar 10. desember 1986. Þegar félagið gaf út tryggingarbréf til Búnaðar- banka Íslands 12. janúar 1988 með árituðu leyfi Mosfellsbæjar vegna þessara þrettán lóða, var bankinn ekki að taka veð í tveimur landar- eignum bæjarfélagsins, sem lóðirnar voru úr, heldur í lóðunum sjálf- um ásamt þeim mannvirkjum, sem þar yrðu reist. Eigi að síður var bréfinu ekki þinglýst sem veðbandi á hverja lóð um sig, heldur sem kvöð á þessar landareignir. Sú ráðstöfun var lögmæt og nægði til að tryggja veðrétti bankans þá vernd, sem þinglýsing veitir, svo sem staðfest var með dómi Hæstaréttar 21. september 1995 (H. 1995, 2064) í máli bankans gegn rétthöfum að sjö lóðum við Aðaltún. Hins vegar hefur það ekki verið skýrt til hlítar, hvaða nauðsyn hafi rekið til þessarar tilhögunar, en ætla verður, að bæjaryfirvöldum hefði verið innan handar að gefa út yfirlýsingu um úthlutun hverrar lóðar, sem nýta hefði mátt til sérgreiningar á henni í þinglýsinga- bókum þá þegar. Ætla verður jafnframt, að þinglýsingarstjóri hefði 1269 getað hlutast til um að beina erindi þinglýsingarbeiðanda í þann far- veg. Í þess stað var sú athugasemd færð á blöð landareignanna tveggja, að tryggingarbréfið skyldi yfirfært á viðkomandi lóðir, þeg- ar lóðarsamningum yrði þinglýst. Við þetta fyrirheit var ekki staðið, þegar leigulóðarsamningar Mosfellsbæjar við Hamra hf., sem framseldir voru kaupendum að húsum í byggingu á lóðunum, tóku að berast þinglýsingarstjóra í nóvember 1988. Var samningunum öllum þinglýst án athugasemda um veðrétt Búnaðarbankans, þótt þinglýsingarstjóra bæri að ganga úr skugga um, hvar lóðirnar ættu rými meðal áður skrásettra fast- eigna. Voru þau mistök ekki leiðrétt, fyrr en bankinn gekk eftir því í mars 1989, að veðbandið yrði fært á lóðirnar. Jafnframt kom þá í ljós, að þinglýsingarstjóra hafði láðst að taka tillit til tryggingar- bréfsins við afgreiðslu annarra erinda vegna lóðanna, sem honum bárust eftir innfærslu þess. Er þar einkum að geta veðleyfis Mos- fellsbæjar til kaupenda hússins að Aðaltúni 22, sem barst til þing- lýsingar 22. júlí 1968. Á það verður ekki fallist, að kaupendur að húsum á lóðunum, sem flestir gerðu kaupsamninga við Hamra ht. í febrúar — apríl 1988, hafi átt að bera alla þá áhættu, sem til var stofnað með fyrrgreindri tilhögun á þinglýsingu veðréttar Búnaðarbankans. Einfaldasta að- ferð kaupendanna til að kanna frumheimildir um réttindi yfir lóð- unum var að óska eftir þinglýsingu á kaupsamningum sínum sem kvöð á lóðunum, meðan lóðarsamningar væru ófrágengnir. Þetta kveðast nokkrir þeirra hafa gert, og má ætla, að árangur eins af þeirri viðleitni hefði komið þeim öllum að gagni. Erindum þessum var hins vegar vísað frá, og liggur skrifleg staðfesting þess fyrir um Aðaltún 12. Við það tækifæri virðist kaupendunum ekki hafa verið bent á, að þeir gætu reynt að leita eftir skriflegu samþykki landeig- andans Mosfellsbæjar við hinni umbeðnu þinglýsingu, sbr. 1. mgr. 24. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978, heldur hafi frávísunarástæðan verið sú, að nothæf sérgreining á lóðunum samkvæmt skipulags- gögnum lægi ekki fyrir, og væri rétt að bíða útgáfu lóðarsamnings. Verður þetta ráðið af bréfi sýslumannsembættisins í Hafnarfirði til ríkislögmanns 30. janúar 1997 og öðrum gögnum. Af þessum og öðrum ástæðum varð reyndin sú, að kaupendunum var haldið í góðri trú um það, að réttindum þeirra samkvæmt gerð- 1270 um kaupsamningum væri borgið án þinglýsingar að svo stöddu. Lóðirnar væru eign Mosfellsbæjar, sem hefði alla stjórn á skipulagn- ingu og ráðstöfun þeirra. Voru kaupendurnir þannig grandlausir í almennum skilningi, þegar þeir tóku við lóðarsamningum sínum án athugasemda frá Mosfellsbæ eða þinglýsingarstjóra um tilvist trygg- ingarbréfsins og sömdu við Hamra hf. um afhendingu húsanna og þær framkvæmdir, sem ljúka þyrfti til að ná viðeigandi byggingar- stigi. Á þessum tíma höfðu kaupendur Aðaltúns 18, sem áfrýjandi rek- ur rétt sinn til, greitt byggingafélaginu samtals 2.600.000 krónur af umsömdu kaupverði, en 1.600.000 krónur voru ógreiddar, þar af 600.000 krónur vegna fyrirhugaðs láns, sem sagt var vera frá Hömr- um hf. Leitt var í ljós, að síðastnefnda fjárhæðin væri nær jafnhá kostnaði af framkvæmd ólokinna verkþátta. Varð byrðin af veð- bandi Búnaðarbankans þannig hrein viðbót við heildarkostnað kaupendanna. Ekki verður á það fallist, að beint tjón vegna þessa eigi einvörðungu að teljast afleiðing af gjaldþroti og vanefndum byggingafélagsins. Verður að rekja það að hluta til fyrrgreindra mis- taka af hálfu þinglýsingarstjóra, og skiptir þá ekki máli, hvort fleiri en hann kunni að bera ábyrgð á hinni góðu trú kaupendanna. Jafn- framt er ljóst, að áfrýjandi og forverar hennar hafa orðið fyrir marg- þættu óbeinu tjóni, sem telja verður beina afleiðingu mistakanna. Meðal þess er kostnaður af málsókn Búnaðarbankans vegna trygg- ingarbréfsins, en eðlilegt var, eins og á stóð, að lóðarhafar reyndu þar að halda uppi vörnum. Samkvæmt þessu á áfrýjandi rétt til bóta úr hendi stefnda á grundvelli 49. gr. laga nr. 39/1978. Um mat á þeim verður að fara að álitum, eins og gögnum málsins og atvikum er háttað. Að öllu at- huguðu er það niðurstaða okkar, að dæma beri stefnda til að greiða henni 1.000.000 krónur með verðbótum og vöxtum, eins og krafist er. Hefur þá verið tekið tillit til fyrrgreinds málskostnaðar, en hann ekki metinn sérstaklega. Jafnframt greiði stefndi henni kostnað af máli þessu í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 18. apríl 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 24. mars síðastliðinn, er höfðað með stefnu, þingfestri 28. nóvember 1996. 1271 Stefnandi er Helga Elísabet Jónsdóttir, kt. 200764-4719, Aðaltúni 18, Mosfellsbæ. Stefnt er fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða henni 2.800.000 kr. miðað við grunnvísitölu neysluverðs, 178,5 stig, auk 6,5% ársvaxta frá 15. nóvember 1996 til greiðsludags. Þá krefst stefnandi málskostnaðar úr hendi stefnda samkvæmt máls- kostnaðarreikningi, þar með talinn virðisaukaskattur af málflutningsþókn- un. Stefndi krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda og að honum verði tildæmdur málskostnaður að mati réttarins, en til vara, að stefnukröf- ur verði lækkaðar verulega og málskostnaður látinn niður falla. Dóminn kveður upp Helgi 1. Jónsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, fjármálaráðherra fyrir hönd ríkissjóðs, er sýknaður af kröf- um stefnanda, Helgu Elísabetar Jónsdóttur, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 1272 Fimmtudaginn 26. mars 1998. Nr. 161/1997. Arngrímur Jónasson (Magnús Guðlaugsson hrl.) segn Landsvirkjun (Hreinn Loftsson hrl.) Kjarasamningur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 7. apríl 1997. Hann krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 812.355 krónur með dráttarvöxtum af nánar tilteknum fjárhæðum frá 28. febrúar 1991 til greiðsludags auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst þess, að héraðsdómur verði staðfestur og áfrýjandi dæmdur til að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann staðfest- ur. Áfrýjandi verður dæmdur til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Arngrímur Jónasson, greiði stefnda, Landsvirkj- un, 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 29. janúar 1997. Mál þetta, sem dómtekið var í dag, var höfðað með stefnu, birtri 16. október 1995. Stefnandi er Arngrímur Jónasson, kt. 240245-2809, Írafossi, Grímsnes- hreppi, Árnessýslu. Stefndi er Landsvirkjun, kt. 420289-1299, Háaleitisbraut 68, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða 812.355 kr. ásamt nánar tilgreindum dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 {...| til greiðsludags. 1273 Jafnframt krefst stefnandi þess, að stefndi verði dæmdur til þess að greiða sér málskostnað að mati dómsins með inniföldum áhrifum 24,5% virðisaukaskatts á málflutningsþóknun. Dómkröfur stefnda eru þær, að öllum kröfum stefnanda verði hafnað. Þess er krafist, að stefnanda verði gert að greiða stefnda málskostnað að mati dómsins. Jafnframt er þess krafist, að tildæmdur málskostnaður beri dráttarvexti samkvæmt 111. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá og með fimm- tánda degi eftir dómsuppkvaðningu til greiðsludags. 24. júní 1996 var kveðinn upp úrskurður í Héraðsdómi Reykjavíkur, þar sem máli þessu var vísað frá dómi. Með dómi Hæstaréttar, upp kveðnum 27. ágúst 1996, var frávísunarúrskurðurinn ómerktur. Málavextir. Stefnandi starfar sem vélfræðingur hjá stefnda. Ráðast launakjör hans af kjarasamningi Vélstjórafélags Íslands og Landsvirkjunar, dags. 24. ágúst 1988, framlengdum með minni háttar breytingum 7. júní 1989, 2. maí 1990, 3. september 1992, 21. desember 1994 og 29. júní 1995. Samkvæmt grein nú 12.4 í kjarasamningi skulu laun vélfræðinga hjá stefnda samræmd þeim hækkunum, er verða á umsömdum launum vakt- stjóra í Áburðarverksmiðju ríkisins og Sementsverksmiðju ríkisins. Samkvæmt samningi milli Áburðarverksmiðju ríkisins og Vélstjórafélags Íslands, dags. 24. júní 1994, grein 3.15, er vélfræðingum, er starfa í Áburðar- verksmiðju ríkisins, nú Áburðarverksmiðjunni hf. samkvæmt lögum nr. 89/ 1994, greiddur kaupauki. Kaupauki þessi er að sögn stefnanda lægstur 12%, en getur hæstur orðið 20%. Kaupaukinn kemur sem hundraðshluti ofan á heildarlaun. Kaupauki þessi var tekinn upp í Áburðarverksmiðju ríkisins með sam- komulagi 24. maí 1985, en færður í núverandi horf, þ. e. lægst 12%, hæst 20%, með samkomulagi, dags. 4. maí 1988. Að sögn stefnanda gerði Vélstjórafélag Íslands þá kröfu á grundvelli gr. 12.5 í kjarasamningi aðila, að stefndi hækkaði laun vélfræðinga í þjónustu sinni samsvarandi. Með samkomulagi um starfsaldursbreytingar, dags. 25. sept. 1986, og samkomulagi um 3,5% kaupauka, dags. 1S. september 1988, hafi stefndi viðurkennt þá skyldu sína. Þær kjarabætur, sem vélfræðingum hjá stefnda hafi verið tryggðar með þessu, jafngildi lágmarkinu 12%, enda hafi kaupaukinn í Áburðarverksmiðju ríkisins, er síðara samkomulagið var undirritað í september 1988, að jafnaði verið um 12%. Eftir þetta hafi kom- ið í ljós, að breyting sú, sem gerð var á útreikningi kaupaukans í Áburðar- verksmiðju ríkisins í maí 1988, hafi leitt til þess, að hann haldist að jafnaði í hámarki, þ. e. 20%. Samkomulagið frá 4. maí 1988 um kaupauka í Áburðar- 1274 verksmiðju ríkisins hafi því í raun falið í sér 8% kauphækkun til vaktstjóra í Áburðarverksmiðju ríkisins. Vélstjórafélag Íslands og vélfræðingar í þjón- ustu stefnda hafi iðulega krafist sömu eða sambærilegrar launahækkunar á grundvelli greinar 12.5 í kjarasamningi Vélstjórafélags Íslands og stefnda, en án árangurs. Grein 12.4 í kjarasamningi Vélstjórafélags Íslands og stefnda á að sögn stefnanda upphaf sitt að rekja til þess, að með dómi Hæstaréttar 10. júní 1971 var verkfall vélstjóra hjá stefnda dæmt ólöglegt. Eftir þann dóm samdi stefndi um kjör vélstjóra, er starfa hjá honum, ásamt Áburðarverksmiðju ríkisins og Sementsverksmiðju ríkisins. Sú tilhögun stóð allt til ársins 1975, en 19. júní það ár gerði stefndi sjálfstæðan kjarasamning við Vélstjórafélag Íslands. Í þeim samningi var að sögn svofellt ákvæði: „Verði breyting á samningsbundnum launum vélstjóra (vaktstjóra og að- stoðarvaktstjóra) hjá Áburðarverksmiðju ríkisins og Sementsverksmiðju ríkisins, skulu laun vélstjóra í þjónustu Landsvirkjunar tekin til endurskoð- unar.“ Orðalag samsvarandi ákvæðis í kjarasamningi aðila hljóðar nú svo: „Verði breyting á umsömdum launum vaktstjóra hjá Áburðarverksmiðju ríkisins og Sementsverksmiðju ríkisins á samningstímanum, skulu laun vél- fræðinga hjá Landsvirkjun samræmd þeim.“ Málsástæður stefnanda. Ráðningarsamningur stefnanda og stefnda miðist við kjarasamning Vél- stjórafélags Íslands og stefnda. Stefnandi reisir kröfur sínar á því, að sam- kvæmt grein 12.5 (svo í stefnu, mun eiga að vera 12.4) í þeim kjarasamningi beri að samræma laun hans þeim breytingum, er verða á umsömdum laun- um hjá vaktstjórum í Áburðarverksmiðju ríkisins, nú Áburðarverksmiðj- unni hf. Stefndi hafi með því að greiða honum ekki þær kjarabætur, er hann krefst með málsókn þessari, brotið gegn þeim kjarasamningi. Réttur stefnanda til greiðslu launa í samræmi við kjarasamning sé bæði samningsbundinn og einnig lögverndaður með 1. gr. laga nr. 55/1980 um starfskjör launafólks og skyldutryggingu lífeyrisréttinda. Samkvæmt 1. gr. laga nr. 55/1980 skuli laun og önnur starfskjör, sem aðildarsamtök vinnu- markaðarins semja um, vera lágmarkskjör í viðkomandi starfsgrein á því svæði, er samningurinn tekur til. Stefnandi hafi ávallt staðið við sinn hluta ráðningarsamnings aðila, og því heimili engin atvik stefnda að brjóta gegn samningsbundnum og lögvörðum réttindum stefnanda með þeim hætti að greiða honum ekki umsamdar launahækkanir. Grein 12.4 sé hluti af gildandi kjarasamningi Vélstjórafélags Íslands og 1275 stefnda, og beri að greiða stefnanda þær launabreytingar og þau hlunnindi, sem í þeirri grein felast, án þess að sérstakur kjarasamningur eða breyting á gildandi kjarasamningi komi til í hvert sinn. Engu breyti í því sambandi, þótt Vélstjórafélag Íslands og Landsvirkjun hafi samið svo um 25. septem- ber 1986 og 15. september 1988, að lágmarksprósenta umkrafins kaupauka, 12%, greiddist til vélfræðinga í þjónustu stefnda í formi starfsaldurshækk- ana og 3,5% kaupauka. Aðeins sé þörf á að gera sérstakan kjarasamning vegna launabreytinga samkvæmt grein 12.5, ef láta eigi þær launabreytingar koma til vélfræðinga í þjónustu stefnda í einhverju öðru formi en þær launabreytingar eða hlunn- indi, sem miðað er við hverju sinni. Stefnandi hafi aflað sér upplýsinga um hundraðshluta þess kaupauka, sem greiddur hafi verið í Áburðarverksmiðjunni frá janúar 1988 til desem- ber 1994, og séu dómkröfur hans miðaðar við þær upplýsingar. Kröfur stefnanda séu þannig reiknaðar, að fyrir hvern mánuð frá janúar 1991 til apríl 1995 sé fundinn mismunur á hundraðshluta greidds kaupauka hvers mánaðar í Áburðarverksmiðju ríkisins og 12% lágmarkskaupauka og það hlutfall reiknað af launum stefnanda fyrir þann mánuð að frádregnum 12%. Útreikningar þessir séu gerðir af Vélstjórafélagi Íslands á grundvelli upplýs- inga frá stefnda og Áburðarverksmiðjunni hf. Samtals fyrir allt tímabilið sé fjárhæðin 812.356 kr., þ. e. stefnufjárhæð málsins. Málskostnaðarkröfu sína styður stefnandi lögum nr. 91/1991 um meðferð einkamála, einkum 130. gr. Um þá kröfu sína, að tekið verði tillit til 24,5% virðisaukaskatts á málflutningsþóknun, vísar stefnandi til laga nr. 50/1988 og þess, að stefnandi reki ekki neina virðisaukaskattsskylda starfsemi og honum því nauðsynlegt vegna skaðleysissjónarmiða að fá dæmdan máls- kostnað úr hendi stefnda með inniföldum áhrifum 24,5% virðisaukaskatts á málflutningsþóknun. Stefnandi telur, að megintilgangur samningsákvæðisins um, að laun vél- fræðinga hjá Landsvirkjun skuli samræmd breytingum, sem verða á um- sömdum launum vaktstjóra hjá Áburðarverksmiðju ríkisins, sé að tryggja, að vélfræðingar í þjónustu stefnda dragist ekki aftur úr þeim starfsbræðrum sínum, sem vinna sambærileg störf og hafa verkfallsrétt. Með því að vaktstjórar í Áburðarverksmiðjunni hf. fái greiddan kaup- auka, lágmark 12%, hámark 20%, telur stefnandi, að sér beri sami kaup- auki ofan á sín laun og vaktstjórum hafi verið greiddur. Málsástæður og rökstuðningur stefnda. Stefnandi telji kröfur sínar hvíla á gr. nr. 12.4 (áður 12.5) í kjarasamningi Vélstjórafélags Íslands og Landsvirkjunar, upphaflega frá 24. ágúst 1988, en 1276 með síðari breytingum. Stefnandi hafi ekki heimild til að setja kröfu sína fram með þessum hætti, þar sem gera verði sérstakan samning hverju sinni milli aðila kjarasamningsins um hækkun á grundvelli nefndrar greinar hans. Um þetta vísar stefndi t. d. til forsendna gerðardóms frá 24. ágúst 1988 á dskj. 17, bls. 9, en þar segir: „Í framkvæmd hafa vélfræðingar hjá varnaraðila (þ. e. Landsvirkjun) ekki fengið hækkanir þessar sjálfkrafa, heldur hefur verið gerður um það sérstakur samningur í hvert sinn. Þá tilhögun má að líkindum rekja til þeirrar reglu, að kjarasamningar skuli vera skriflegir, jafnframt því sem það leiðir af eðli þessa ákvæðis, að samræming launa milli starfsmanna fyrir- tækjanna geti að einhverju leyti verið háð mati vegna sérstakra aðstæðna á hverjum stað.“ Skriflegum samningi, sem feli í sér þann 20% kaupauka, sem stefnandi krefst sér til handa, sé ekki til að dreifa í málinu. Laun og önnur starfskjör stefnanda hjá stefnda hafi verið í samræmi við gildandi ráðningarsamninga og kjarasamninga. Með vísan til þess sé engin lagastoð fyrir kröfugerð stefnanda á hendur stefnda. Í ráðningarsamningi stefnanda frá 1. mars 1986 og 1. janúar 1994 sé hvergi að finna ákvæði, er hann geti reist rétt sinn á, heldur sé þar vísað um kaup og kjör til kjarasamnings Landsvirkjunar og Vélstjórafélags Íslands. Breyt- ist ráðningarsamningurinn af sjálfu sér í samræmi við þær almennu breyt- ingar, sem kunni að verða á kjarasamningnum í gildistíð ráðningarsamn- ingsins. Vélstjórar hjá Landsvirkjun hafi ekki verkfallsrétt, og sé óumdeilt, að til- gangur greinds ákvæðis kjarasamningsins sé að tryggja það, að þeir dragist ekki aftur úr ákveðnum viðmiðunarhópum um kaup og kjör. Þegar hækk- anir verði hjá þeim hópum, hittist samningsaðilar og endurskoði kaup og kjör vélstjóra hjá Landsvirkjun, þ. e., ef tilefni sé til þess. Hækkun hjá öðr- um viðmiðunarhópnum eða báðum þurfi ekki fortakslaust að leiða til hækkunar hjá vélstjórum Landsvirkjunar, heldur verði að fara fram mat og samanburður á milli hópanna. Í því efni komi m. a. til skoðunar, að allir vélstjórar hjá Áburðarverksmiðjunni hafi stöðu vaktstjóra, en aðeins hluti vélstjóra, sem starfi hjá Landsvirkjun. Á sínum tíma hafi verið tekinn upp kaupauki á laun vaktstjóra hjá Áburðarverksmiðju ríkisins, og í kjölfarið hafi orðið breytingar á kjarasamningi Landsvirkjunar og Vélstjórafélags Ís- lands. Hafi fyrirtækið ekki léð máls á frekari hækkun umrædds kaupauka, enda hafi fyllsta samræmis verið gætt gagnvart viðmiðunarhópunum. Í gildandi kjarasamningi Landsvirkjunar og Vélstjórafélags Íslands sé því hvergi að finna ákvæði, er veiti stefnda rétt til þess 20% kaupauka, sem 1277 kröfugerðin feli í sér. Eins og fram komi í stefnu, skuli laun og önnur starfs- kjör, sem aðildarsamtök vinnumarkaðarins semja um, vera lágmarkskjör í viðkomandi starfsgrein á því svæði, er samningurinn tekur til, sbr. 1. gr. laga nr. 55/1980 um starfskjör launafólks og skyldutryggingu lífeyrisréttinda. Samkvæmt 6. gr. laga nr. 80/1938 um stéttarfélög og vinnudeilur skuli allir samningar milli stéttarfélaga og atvinnurekenda um kaup og kjör vera skriflegir. Laun og önnur starfskjör stefnanda hjá stefnda hafi fyllilega ver- ið í samræmi við ákvæði gildandi kjarasamnings Landsvirkjunar og Vél- stjórafélags Íslands. Kröfugerð stefnanda virðist benda til óánægju hans með, hvernig um hef- ur samist milli Landsvirkjunar og Vélstjórafélags Íslands á grundvelli gr. 12.4 í kjarasamningi þeirra í kjölfar kaupauka, sem samið var um á sínum tíma milli Vélstjórafélags Íslands og Áburðarverksmiðju ríkisins. Skýra verði gr. 12.4 (áður 12.5) í ljósi samningsins í heild og með tilliti til forsögu og tilgangs ákvæðisins. Vélstjórar hjá Landsvirkjun hafi ekki verk- fallsrétt, og greininni sé ætlað að tryggja, að þeir dragist ekki aftur úr laun- um ákveðinna viðmiðunarhópa, þ.e. vélstjóra hjá Áburðarverksmiðju ríkisins og Sementsverksmiðju ríkisins, en þeir hópar hafi verkfallsrétt, svo og, að grunnkjör þessara hópa séu fyllilega sambærileg. Þegar rætt sé um grunnkjör í þessu sambandi, sé átt við öll þau kjaraatriði, sem eru almenns eðlis. Þar hafi menn reynt að greina frá kjör, sem séu á einhvern hátt stað- bundin við aðra hvora verksmiðjuna. Sem dæmi um slíkt megi nefna ágreining, sem upp hafi komið milli samningsaðila 1985 um greiðslu á verk- stjóraálagi til vélfræðinga Landsvirkjunar. Tildrög þess hafi verið, að allir vélfræðingar hjá Áburðarverksmiðjunni hafi verið komnir með slíkt álag, og því hafi verið gerð sú krafa, að vélfræðingar Landsvirkjunar fengju slíkt hið sama. Fulltrúar Landsvirkjunar hafi á hinn bóginn talið, að um ósam- bærilega hluti væri að ræða þar, sem vélfræðingar Áburðarverksmiðjunnar væru u. þ. b. tíu á móti sextíu hjá Landsvirkjun, og þar að auki væru störfin mjög ólík. Sæst hafi verið á málamiðlun 3. júlí 1985, sem hafi falið í sér hækkun á stjórnunar- og vaktaálagi vélfræðinga Landsvirkjunar, en auk þess hafi álag 1. vélfræðinga og yfirvélfræðinga hækkað. Það hafi verið mat samningsaðila með samkomulagi þessu, að sú hækkun væri fyllilega viðun- andi, þegar tekið hafi verið tillit til staðbundinna atriða. Hækkanir hjá viðmiðunarhópunum hafi þannig verið teknar til skoðunar og mats, þegar um þær hafi verið að ræða, og síðan hafi verið samið sér- staklega um hækkanir hjá vélstjórum Landsvirkjunar til að gæta samræmis, ef tilefni sé til hækkana og eftir að tillit hafi verið tekið til staðbundinna at- riða. Samanburður leiði líka í ljós, að vélstjórar hjá Landsvirkjun séu með sambærileg grunnkjör og greindir viðmiðunarhópar. 1278 Laun vélfræðinga hjá stefnda hafi ávallt verið í samræmi við laun vakt- stjóra hjá Áburðarverksmiðju ríkisins og Sementsverksmiðju ríkisins, þ. e. viðmiðunarhópanna tveggja. Hafi stefndi ætíð fullnægt samningsskyldum sínum í því sambandi. Samkvæmt skýru og ótvíræðu orðalagi gr. 12.4 skuli laun viðmiðunarhópanna vera til viðmiðunar, en þar segi ekki, að stefnandi skuli hljóta allt hið besta úr kjarasamningum viðmiðunaraðilanna tveggja, en geti hafnað öðru, enda hafi það ekki verið markmið með þessu ákvæði, heldur það, að sem best heildarsamræmi verði á milli hópanna þriggja. Kjarninn í kröfu stefnanda sé sá, að hann krefjist nákvæmlega sömu kaupauka og annar viðmiðunaraðilinn, vaktstjórar hjá Áburðarverksmiðj- unni, hafi haft, frá því að síðasta samkomulag milli Vélstjórafélagsins og Á burðarverksmiðjunnar var gert 4. maí 1988. Með þessari kröfu sé komið langt út fyrir það markmið greinar 12.4 að stuðla að samræmi milli kjara vélstjóra hjá stefnda, Áburðarverksmiðju ríkisins, og Sementsverksmiðju ríkisins. Krafa þessi sé og óframkvæmanleg, þar eð, ef krafan næði fram að ganga, yrði kaupauki vélstjóra í þjónustu stefnda að vera nákvæmlega eins og kaupauki vaktstjóra í þjónustu annars viðmiðunaraðilans, Áburðarverk- smiðju ríkisins. Þetta sé ekki það, sem að hafi verið stefnt með grein 12.4. Þar sé talað um samræmi við laun viðmiðunarhópanna, en með kröfu sinni fari stefnandi fram á, að farið verði í öllu eftir samkomulagi milli aðila einkaréttarlegs eðlis. Engin breyting hafi orðið á umsömdum launum vaktstjóra hjá Áburðar- verksmiðju ríkisins varðandi umræddan kaupauka frá 4. maí 1988. Við þessu hafi verið brugðist þannig á sínum tíma af hálfu stefnda, að samið hafi verið við Vélstjórafélag Íslands 25. september 1986 og 15. september 1988 um breyttar starfsaldursreglur, sem hafi falið í sér kjarabætur. Hafi það verið gert til að standa við ákvæði 12.5 í þágildandi kjarasamningi (nú 12.4) og gæta samræmis gagnvart vaktstjórunum hjá Áburðarverksmiðju ríkisins. Sá kaupauki sé innan þeirra viðmiðunarmarka, sem geti í kjara- samningi Vélstjórafélags Íslands og Áburðarverksmiðju ríkisins. Skoðun á launakjörum stefnanda og samanburður við heildarlaunagreiðslur til vél- stjóra hjá Áburðarverksmiðjunni leiði og í ljós, að heildarlaunagreiðslur til stefnanda á tímabilinu 1991-1995 hafi verið sambærilegar við það, sem þær hafi verið hæstar til vélstjóra hjá Áburðarverksmiðjunni. Stefnandi gegni þó ekki vaktstjórastöðu hjá Landsvirkjun. Landsvirkjun hafi því að öllu leyti staðið við skyldur sínar samkvæmt kjarasamningi við Vélstjórafélag Ís- lands og ráðningarsamningi við stefnanda. Kröfu um málskostnað styður stefndi XXI. kafla laga nr. 91/1991. 1279 Niðurstaða. Ákvæði í kjarasamningi Vélstjótafélags Íslands og Landsvirkjunar um samræmingu við laun vélstjóra hjá Áburðarverksmiðjunni hf., upphaflega Áburðarverksmiðju ríkisins, hafa að sögn verið allt frá árinu 1975, en þá var samið um, að ef breyting yrði á samningsbundnum launum vélstjóra (vakt- stjóra og aðstoðarvaktstjóra) hjá Áburðarverksmiðju ríkisins og Sements- verksmiðju ríkisins, skyldu laun vélstjóra í þjónustu Landsvirkjunar tekin til endurskoðunar. Orðalag samsvarandi ákvæðis í núgildandi kjarasamningi hljóðar svo: „Verði breyting á umsömdum launum vaktstjóra hjá Áburðarverksmiðju ríkisins og Sementsverksmiðju ríkisins á samningstímanum, skulu laun vél- fræðinga hjá Landsvirkjun samræmd þeim.“ Árið 1988 voru gerðar breytingar á launum vélstjóra hjá Landsvirkjun vegna þessa ákvæðis. Síðan hafa í nokkur skipti verið endurnýjaðir kjara- samningar Vélstjórafélags Íslands og Landsvirkjunar án sérstakra aðgerða vegna þessa ákvæðis. Við gerð kjarasamnings 21. desember 1994 fylgdi samningnum yfirlýsing stefnda. Yfirlýsing þessi er svohljóðandi: „Landsvirkjun lýsir því hér með yfir, að með samkomulagi aðila, dags. 25. sept. 1986, um starfsaldursbreytingar og með samkomulagi aðila, dags. IS. sept. 1988, um kaupauka hafi vélfræðingum fyrirtækisins verið tryggðar kjarabætur, sem jafngiltu þeim 12% lágmarkskaupauka, sem um var samið í kjarasamningi milli Áburðarverksmiðju ríkisins og Vélstjóratélags Íslands, dags. 4. maí 1988. Vísað er til bókunar fulltrúa Landsvirkjunar með sam- komulaginu frá 15. sept. 1988 þessu til áréttingar. Téður lágmarkskaupauki hefur ekki breyst, og Landsvirkjun hafnar eindregið þeirri kröfu VSFÍ, að sveiflur í framleiðslu Áburðarverksmiðjunnar leiði til launahækkunar hjá vélfræðingum Landsvirkjunar.“ Framangreindur samningur var framlengdur með tilteknum breytingum hinn 29. júní 1995, án þess að sérstaklega væri tekið á samræmingu við laun vélfræðinga í Áburðarverksmiðjunni. Eins og hér hefur verið rakið, var upphaflega ákvæðið á þann veg, að laun vélstjóra skyldu tekin til endurskoðunar, ef breyting yrði á samninps- bundnum launum vélstjóra hjá Áburðarverksmiðju ríkisins, og í núgildandi ákvæði segir, að launin skuli samræmd. Ekki er kveðið á um það, að launin skuli vera eins. Það virðist og hafa verið skoðun Vélstjórafélags Íslands, sem margsinnis hefur framlengt kjarasamninga sína við stefnda, án þess að gerðar hafi verið sérstakar ráðstafanir í tilefni þessara ákvæða síðan 1988. Um kaup og kjör stefnanda fer eftir gildandi kjarasamningi. Framan- greind ákvæði í kjarasamningi Vélstjórafélags Íslands og stefnda um sam- ræmingu við laun vélfræðinga hjá Áburðarverksmiðjunni veita félaginu rétt 1280 til að láta fara fram athuganir og samanburð á launakjörum félagsmanna sinna, sem vinna hjá Landsvirkjun og Áburðarverksmiðjunni, og krefjast lagfæringa, ef eitthvað þykir á skorta um samræmingu, en einstakir starfs- menn stefnda hafa ekki þann rétt. Með vísan til þess, sem hér hefur verið rakið, ber að sýkna stefnda af kröfum stefnanda. Samkvæmt 130. gr. laga um meðferð einkamála ber að dæma stefnanda til þess að greiða stefnda málskostnað, sem eftir atvikum þykir hæfilega ákveðinn 100.000 kr., og hefur þá verið litið til virðisaukaskattsskyldu mál- flutningsþóknunar. Auður Þorbergsdóttir héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: Stefndi, Landsvirkjun, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Arn- gríms Jónassonar, í máli þessu. Stefnandi greiði stefnda 100.000 kr. í málskostnað. 1281 Fimmtudaginn 26. mars 1998. Nr. 275/1997. — Kynmnisferðir sf. (Jakob R. Möller hrl.) gegn Sigurði Flygenring (Lára V. Júlíusdóttir hrl.) Kjarasamningur. Vinnusamningur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áffrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 27. júní 1997 að fengnu áfrýjunarleyfi. Hann krefst sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Í héraðsdómi er gerð grein fyrir ágreiningsefnum málsaðila. Eru þau tvenns konar og verða bæði rakin til kjarasamnings, sem gerður var 31. maí 1995 milli Bifreiðastjórafélagsins Sleipnis, sem var stéttarfélag stefnda, og Vinnuveitendasambands Íslands fyrir hönd þar til greindra viðsemjenda, en meðal þeirra var áfrýjandi málsins. Fyrra atriðið lýtur að ákvæði í 2. grein hins nýja kjarasamnings, sem tekið er upp orðrétt í héraðsdómi. Telur áfrýjandi, að með heimild í því hafi hann mátt fækka óunnum yfirvinnustundum, sem stefnda voru áður greiddar, úr þrjátíu í tuttugu með þeim hætti, sem hann gerði. Með því sé að nokkru fylgt því ákvæði samningsins, að nýir launataxtar eigi ekki að leiða til hækkunar launa umfram það, sem felist í samningnum. Að því leyti gildi hið sama um þennan kjarasamning og aðra kjarasamninga, sem gerðir voru við stærstu stéttarfélögin innan Alþýðusambands Íslands í febrúar á sama ári, að með þeim hafi launataxtar verið færðir nær þeim launum, sem tíðkast hafi. Lagður hefur verið fram í málinu kjarasamningur Samiðnar, sam- bands iðnfélaga, og Vinnuveitendasambands Íslands o. fl. frá 21. febrúar 1995. Er ljóst, að umþrætt ákvæði í kjarasamningi Sleipnis 41 Hæstaréttardómar II 1282 frá 31. maí 1995 er ekki eins og það ákvæði í kjarasamningi Samiðn- ar, sem áfrýjandi telur vera fyrirmynd síðari samningsins og sama efnis. Er ákvæðið í kjarasamningi Samiðnar mun ýtarlegra. Hefur það meðal annars að geyma skýrar yfirlýsingar um, að taxtabreyt- ingar verði ekki til þess, að þau laun hækki, sem ákveðin hafi verið sem yfirborgun, og að yfirborgun lækki þá á móti taxtahækkun, þó þannig, að eftir standi 2.700 króna hækkun fastra mánaðarlauna. Þessa er hins vegar í engu getið í kjarasamningi Sleipnis. Formaður stéttarfélags stefnda gaf skýrslu fyrir dómi. Kom fram, að hann var ósamþykkur túlkun áfrýjanda á samningsákvæðinu. Hið sama gilti um vitnið Inga Jón Sverrisson, sem tók þátt í gerð kjarasamningsins í samninganefnd bifreiðarstjóra. Kvað hann við- semjendur þeirra hafa við lok samningsviðræðna reynt að fá sam- þykkt ákvæði um, að heimilt væri að taka til baka bónusgreiðslur og yfirborganir á móti taxtahækkun samningsins. Þessu hafi verið hafn- að og litlu munað, að slitnaði upp úr viðræðum vegna þessa ágrein- ings. Um þetta hafi síðan samist með þeim hætti, að um það bil helmingur af þeim samningstexta, sem viðsemjendur bifreiðarstjóra hafi komið með varðandi þetta atriði, hafi verið tekinn í kjarasamn- inginn. Í 1. gr. kjarasamnings Sleipnis og viðsemjenda félagsins segir, að síðast gildandi kjarasamningur aðila sé framlengdur til 31. desember 1996 með þeim breytingum og fyrirvörum, sem í samningi þessum felist. Í eldri kjarasamningi félagsins var ákvæði í grein 1.8.4. þess efnis, að hafi bifreiðarstjóri hærra kaup eða frekari hlunnindi en samningurinn ákveði, skuli þau hlunnindi haldast óbreytt. Með kjarasamningnum 31. maí 1995 var ekki hróflað við þessu ákvæði, og gilti það því áfram óbreytt. Samkvæmt því, sem að framan greinir, verður ekki fallist á með áfrýjanda, að í kjarasamningnum hafi falist heimild til að fella fyrir- varalaust niður hluta óunninna yfirvinnustunda, sem voru áður hluti launa stefnda. Engin sönnun hefur verið færð fram í málinu þess efnis, að um hafi verið að ræða greiðslur, sem háðar væru afkomu félagsins á hverjum tíma og að stefnda og öðrum bifreiðarstjórum hafi verið gerð grein fyrir því. Verður niðurstaða héraðsdóms um þennan þátt málsins því staðfest. 1283 11. Annar þáttur ágreinings málsaðila vegna áðurgreinds kjarasamn- ings lýtur að ákvæði í 7. grein hans um greiðslur fyrir svokallaða neyslutíma. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður niðurstaða hans um þann þátt málsins staðfest. Ekki er tölulegur ágreiningur í málinu, og samkvæmt öllu framansögðu verður héraðsdómur því staðfestur. Áfrýjandi skal greiða málskostnað fyrir Hæstarétti, sem verður ákveðinn, eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Kynnisferðir sf., greiði stefnda, Sigurði Flygen- ring, 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 31. janúar 1997. I. Mál þetta, sem dómtekið var þriðjudaginn 21. janúar sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Sigurði Flygenring, Miðvangi 4, Hafnarfirði, með stefnu, birtri 21. mars 1996, á hendur Kynnisferðum sf., Vesturvör 6, Kópavogi. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefnda verði gert að greiða stefnanda 48.010 kr. með dráttarvöxtum skv. 111. kafla |. nr. 25/1987 af 8.383 kr. frá 1. 7. 1995 till. 8.s. á., en af 19.013 kr. frá þeim degi til 1. 9. s. á., en af 29.643 kr. frá þeim degi til 1. 10. s. á., en af 39.140 kr. frá þeim degi til 1. 11. s. á., en af 48.010 kr. frá þeim degi til greiðsludags, þannig, að ársvextir taki breyt- ingum samkvæmt Ill. kafla |. nr. 25/1987. Þá er gerð krafa um málskostnað samkvæmt gjaldskrá Löggarðs hf. ásamt virðisaukaskatti. Dómkröfur stefnda eru þær, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og tildæmdur málskostnaður úr hendi hans að mati dómsins. II. Gangur málsins. Stefndi skilaði greinargerð 9. maí 1996, og fór málið þá út af hinu reglu- lega dómþingi. Undirritaður dómari fékk málið til meðferðar 1. júní s. á. Gagnaöflun var lýst lokið 21. sama mánaðar, og var málinu frestað til aðal- flutnings til 5. desember s. á. Að loknum aðalflutningi þann dag var málið dómtekið. Með úrskurði, upp kveðnum 17. desember s. á., var málinu vísað frá dómi ex officio. Úrskurðurinn var kærður til Hæstaréttar með kæru, 1284 dags. 18. desember s. á. Með dómi Hæstaréttar, dags. 8. janúar sl., var hinn kærði úrskurður felldur úr gildi og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar. TI. Málavaxtalýsing stefnanda. Stefnandi var bílstjóri hjá stefnda, Kynnisferðum sf. Hann er enn fremur félagslegur trúnaðarmaður stéttarfélags síns, Bifreiðastjórafélagsins Sleipn- is, á vinnustað sínum. Stefnandi lýsir málavöxtum svo, að nýir kjarasamningar hafi verið gerðir milli Bifreiðastjórafélagsins Sleipnis annars vegar og Vinnuveitendasam- bands Íslands o. fl. hins vegar 31. maí 1995. Stefndi hafi eftir gildistöku samningsins ekki greitt félagsmönnum Sleipnis, sem hjá honum unnu, laun í samræmi við þau ráðningarkjör, sem bílstjórar hafi verið ráðnir á í ljósi hins nýja samnings. Annars vegar sé um að ræða fasta yfirvinnu samkvæmt ráðningarsamningi, sem stefndi hafi einhliða skert í kjölfar kjarasamnings, og hins vegar hafi stefndi ekki greitt vaktavinnumönnum fimm viðbótar- mínútur á hvern unninn tíma í yfirvinnu eða aukavakt vegna neyslutíma, sem um hafi verið samið í hinum nýja kjarasamningi. 1. Bifreiðastjórum Kynnisferða hafi um árabil verið greiddur bónus ofan á fast kaup, sem sé hluti ráðningarkjara þeirra. Hafi bónus þessi numið 30 yfirvinnutímum á mánuði. Í nýgerðum kjarasamningi Sleipnis og VSÍ hafi meðal annars verið samið um hækkun á launatöxtum. Eftir gildistöku kjarasamningsins hafi stefndi einhliða lækkað bónusgreiðslur úr 30 yfirvinnutímum á mánuði í 20 yfir- vinnutíma. Hafi hann gert þetta, þrátt fyrir það að stefnandi hafi margsinnis bent á ákvæði í kjarasamningi aðila í gr. 1.8.4 um, að hafi bifreiðastjóri hærra kaup eða frekari hlunnindi en samningur ákveði, skuli þau hlunnindi haldast óbreytt. 2. Í nýgerðum kjarasamningi hafi verið samið um breytingar á gr. 2.1.2, sem fjalli um vaktavinnu. Þar segi, að þeir bifreiðastjórar, sem vinni á vökt- um og hafi ekki sérstaka kaffitíma, skuli til uppfyllingar vikulegri vinnu- skyldu fá í stað neyslutíma 35 mínútur aukalega umfram raunverulega við- veru fyrir hverja átta klst. vakt. Vinni vaktamenn yfirvinnu eða aukavakt, skuli til viðbótar unnum tíma greiða fimm mínútur fyrir hvern fullan unn- inn klukkutíma sem hlutfallsgreiðslu fyrir neyslutíma. Ekki sé um það deilt, að stefndi fullnægi fyrra skilyrði þessa ákvæðis og greiði vaktavinnumönn- um sem nemi 35 mínútum aukalega umfram raunverulega viðveru fyrir hverja átta klst. vakt. Hins vegar hafi hann ekki greitt þær fimm mínútur til 1285 viðbótar fyrir hvern fullan unninn klukkutíma vegna yfirvinnu eða auka- vaktar, sem hér hafi verið samið um. Sú ákvörðun hafi verið tekin af Bifreiðastjórafélaginu Sleipni, að höfðað yrði mál til innheimtu kröfu fyrir einn starfsmann stefnda, en skerðingin nái hins vegar til allra starfsmanna félagsins á þessum vinnustað. Dómkrafan, 48.010 kr., sé samtala skuldar stefnda við stefnanda frá júní 1995 út október sama ár, annars vegar það, sem á bónusgreiðslur hafi vant- að samkvæmt útreikningi þar um, og hins vegar þær fimm mínútur, sem vangreiddar séu fyrir hvern yfirvinnutíma og aukavinnutíma. Vegna yfir- vinnunnar sé krafist 10,17% orlofs. Uppgjörsmánuður sé frá og með 25. hvers mánaðar. Júnímánuður sé ekki fullur uppgjörsmánuður vegna verk- falls Sleipnis. Stefnandi sundurliðar dómkröfuna þannig: Júní 1995: Bónus 8,1 t Q 685/41 kr. 5552 Yfirvinna (45 klst.) 3,75 Q 685/41 - 2.570 10,17% orlof af 2.570 kr. - 261 kr. 8.383 Júlí 1995: Bónus 10 t Q 685/41 kr. 6.854 Yfirvinna (60 klst.) 5 t € 685/41 - 3.421 10,17% orlof af 3.427 kr. - 349 kr. 10.630 Á gúst 1995: Bónus 10 t E 685/41 kr. 6.854 Yfirvinna (60 klst.) 5 t € 685/41 - 3.427 10,17% orlof af 3.427 kr. - 349 kr. 10.630 September 1995: Bónus 10 t Q 685/41 kr. 6.854 Yfirvinna (42 klst.) 3,5 t Q 685/41 - 2.399 10,17% orlof af 2.399 kr. - 244 kr. 9.497 Október 1995: Bónus 10 t Q 685/41 kr. 6.854 Yfirvinna (32 klst.) 2,67 t € 685/41 - 1.830 10,17% orlof af 1.830 kr. - 186 kr. 8.870 Samtals kr. 48.010 Málsástæður stefnanda. Stefnandi kveður kröfu um leiðréttingu launa studda almennum reglum samningaréttarins og vinnuréttarins, m. a. 1. gr. 1. nr. 55/1980 um starfskjör launafólks og skyldutryggingu lífeyrisréttinda í kjarasamningum aðila og ráðningarsamningum starfsmanna. 1286 Milli stefnanda máls þessa og stefnda sé í gildi ráðningarsamningur, sem kveði á um, að stefndi greiði stefnanda mánaðarlegan bónus, 30 yfirvinnu- tíma á mánuði. Sé þetta greiðsla, sem óumdeilt sé, að sé umfram kjara- samninga. Í 2. gr. kjarasamningsins séu birtir nýir launataxtar. Undir þeim segi síðan: „Ofangreindir launataxtar eru samræmdir lágmarkstaxtar Bifreiðastjóra- félagsins Sleipnis. Breytingin felur í sér, að taxtarnir eru færðir nær þeim launum, sem tíðkast. Samningsaðilar eru sammála um, að hinir nýju launa- taxtar eigi ekki undir neinum kringumstæðum að leiða til hækkunar launa umfram það, sem felst í samningi þessum. Samræmdir launataxtar skulu ekki undir neinum kringumstæðum leiða til lækkunar launa.“ Eins og ákvæði þetta sé orðað, geti það ekki gefið stefnda máls þessa ein- hliða rétt til að fella niður 10 tíma í bónus, þar sem bónus sé hluti af um- sömdum ráðningarkjörum stefnanda. Í kjarasamningi aðila, gr. 1.8.4, segi beinlínis, hvernig með skuli fara, hafi bifreiðastjóri frekari hlunnindi en kjarasamningur segi til um. Þar segi svo: „Hafi bifreiðastjóri hærra kaup eða frekari hlunnindi en samningur þessi ákveður, skulu þau hlunnindi haldast óbreytt.“ Einhliða og fyrirvaralaus skerðing stefnda á umsömdum bónus hafi því verið brot á þessu ákvæði kjarasamningsins. Stefnandi hafi ekki sagt ráðningarsamningi aðila upp, og því hafi hann verið áfram bundinn af þessu atriði ráðningarsamningsins eftir gerð kjara- samninganna. Hafi stefndi talið, að laun stefnanda væru of há eftir gerð kjarasamnings, hefði hann orðið að segja upp ráðningarsamningi og endur- semja við starfsmenn sína um lækkun á bónusgreiðslum. Slíkt hafi ekki ver- ið gert, og sé hann því bundinn af ráðningarsamningi, að því er snerti bón- us, sem nemi 30 yfirvinnutímum á mánuði. Í nýgerðum kjarasamningi aðila hafi orðið að samkomulagi, að vinni bif- reiðastjórar á vöktum og hafi ekki sérstaka kaffitíma, skuli þeir til uppfyll- ingar vikulegri vinnuskyldu fá í stað neyslutíma 35 mínútur aukalega um- fram raunverulega viðveru fyrir hverja átta klst. vakt. Vinni vaktavinnu- menn yfirvinnu eða aukavakt, skuli til viðbótar unnum tíma greiða fimm mínútur fyrir hvern fullan unninn klukkutíma sem hlutfallsgreiðslu fyrir neyslutíma. Stefndi hafi ekki greitt stefnanda þessa viðbótargreiðslu sam- kvæmt þessu ákvæði. Ekki sé sett fram krafa um 35 mínúturnar, þar sem það sé túlkun Sleipnis og trúnaðarmanns stefnda, að 35 mínútna neyslutími sé innifalinn í því vaktaálagi, sem greitt sé hjá stefnda, sbr. bréf Sleipnis, dags. 12. 2. 1996. 1287 Krafa um orlof byggist á orlofslögum nr. 30/1987 svo og kjarasamningum, en stefnandi máls þessa hafi 10,17% orlof. Krafa um greiðslu dráttarvaxta er reist á II. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Gerð er krafa um greiðslu dráttarvaxta einstakra liða frá gjalddaga launa. Krafa um málskostnað er studd 129. og 130. gr. 1. nr. 91/1991. Málavaxtalýsing stefnda. Stefndi kveður stefnanda hafa notið sömu ráðningarkjara hjá stefnda og aðra bifreiðastjóra hans. Um launakjör hafi farið samkvæmt kjarasamningi Bifreiðastjórafélagsins Sleipnis og Vinnuveitendasambands Íslands. Því til viðbótar hafi verið greiddur sérstakur bónus, þannig, að laun bifreiðastjór- anna, þar á meðal stefnanda, hafi verið hærri en lágmarkstaxtar kjarasamn- ingsins sögðu til um. Bónusgreiðslur séu breytilegar, háðar afkomu fyrir- tækisins, og hafi það verið margtekið fram við bifreiðastjóra stefnda. Bónusgreiðslurnar hafi þannig ýmist samsvarað 20 eða 30 yfirvinnutímum á mánuði eftir afkomu stefnda, þó að ekki hafi komið til slíkra breytinga á starfstíma stefnanda. Í upphafi árs 1995 hafi þær samsvarað 30 yfirvinnutím- um á mánuði. Breyting hafi orðið á því í kjölfar kjarasamnings Bifreiðastjórafélagsins Sleipnis, sem undirritaður var 31. maí 1995. Með samningnum hafi laun ver- ið hækkuð með sama hætti og gert hafi verið með kjarasamningum lands- sambanda ASÍ við VSÍ í febrúar 1995, jafnframt því, sem farin hafi verið sú leið að færa lágmarkslaunataxta nær greiddu kaupi með hliðstæðum hætti og gert hafi verið með kjarasamningi Verkamannasambands Íslands, að því er varði byggingaverkamenn, og kjarasamningi Samiðnar varðandi iðnaðar- menn. Ekki skyldi koma til neinna launahækkana þeirra, sem hærra voru launaðir, umfram það, sem almennar launahækkanir fælu í sér. Samningur- inn hafi því falið í sér, að launataxtinn hækkaði og yfirborgunin lækkaði, þótt ekki væri dregið jafnmikið úr bónusgreiðslum stefnanda og samningur- inn leyfði. Mánaðarlaun hans hafi þannig hækkað um 10.570 kr., 10,76%, sem sé langt umfram það, er almennt gerðist, sbr. dskj. nr. 17. Með fyrrgreindum kjarasamningi hafi jafnframt verið samið um sérstakar greiðslur vegna neyslutíma. Ákveðið hafi verið, að bifreiðastjórar, sem vinni á vöktum og hafi ekki sérstaka kaffitíma, skuli til uppfyllingar viku- legri vinnuskyldu fá í stað neyslutíma 35 mínútur aukalega umfram viðveru fyrir hverja átta tíma vakt. Í yfirvinnu skuli til viðbótar unnum tíma greiða fimm mínútur fyrir hverja unna fulla klukkustund sem hlutfallsgreiðslu fyr- ir neyslutíma. Hafi með því verið komið til móts við þarfir þeirra fyrirtækja, þar sem starfsemi sé með þeim hætti, að örðugt sé að veita kaffihlé. Hlut- fallsgreiðsla hafi getað komið í stað þess, að hlé væru veitt. 1288 Stefnandi sem og aðrir bifreiðastjórar stefnda hafi ævinlega átt þess kost að taka hlé frá vinnu, og hafi þeir haft næg tækifæri til neyslu matar og kaffihressingar. Þeir hafi því ekki fengið greiðslur vegna neyslutíma, hvorki 35 mínútur á vakt né fimm mínútur vegna yfirvinnutíma. Málsástæður stefnda. Stefndi reisir sýknukröfu sína á því, að stefnandi eigi engan rétt til frek- ari greiðslna, hvorki samkvæmt kjarasamningi né ráðningarsamningi. Sýknukrafa stefnda er við það miðuð, að með kjarasamningi Bifreiða- stjórafélagsins Sleipnis hafi verið samið um sömu almennar launahækkanir og Í kjarasamningum landssambanda ASÍ, sbr. samninginn á dskj. nr. 3, 1. og 2. mgr. 2. gr., jafnframt því, sem lágmarkslaunataxtar félagsins hafi verið færðir nær þeim launum, sem tíðkist. Eins og skýrt sé tekið fram í samn- ingnum, hafi samningsaðilar verið sammála um, að hinir nýju launataxtar eigi ekki undir neinum kringumstæðum að leiða til hækkunar launa um- fram það, sem felist í samningnum, sbr. 3. mgr. 2 gr. Kjarasamningurinn hafi því breytt samsetningu launa stefnanda þannig, að bónusgreiðslan lækkaði samfara hækkun á taxtakaupinu. Á grundvelli kjarasamningsins hafi stefnda því ótvírætt verið heimilt að lækka bónusgreiðslur stefnanda í 20 yfirvinnutíma á mánuði, sbr. útreikning á dskj. nr. 17. Fyrrgreind 2. gr. kjarasamningsins gangi framar gr. 1.8.4 í eldri samningi Bifreiðastjórafélagsins Sleipnis. Launaútreikningur stefnda hvíli, sem fyrr greini, á ákvæðum 2. gr. kjarasamnings félagsins frá 31. maí 1995. Eldri samningsákvæði um, að hærra kaup eða frekari hlunnindi en sá samningur kveði á um skuli haldast óbreytt, hafi þar ekki áhrif. Stefnandi geti því ekki reist rétt á ákvæði gr. 1.8.4. Samkvæmt 2. mgr. 7. gr. kjarasamningsins á dskj. nr. 3 sé réttur til greiðslu fimm mínútna vegna neyslutíma í yfirvinnu bundinn við, að slíkt hlé hafi ekki verið veitt. Sú niðurstaða eigi sér beina stoð í orðalagi ákvæðisins, þar sem talað sé um hlutfallslega greiðslu fyrir neyslutíma. Sama greiðsluregla gildi að þessu leyti og um dagvinnu, enda skýrt tekið fram, að þessar aukamínútur skuli til viðbótar unnum tíma greiddar fyrir hvern fullan unninn klukkutíma. Stefnandi hafi ætíð átt kost á neysluhléum og eigi því ekki rétt til greiðslna vegna þeirra. Þá sé því einnig fram haldið af hálfu stefnda, að þegar litið sé til heildar- launakjara stefnanda, geti hann ekki átt frekari kröfur á hendur stefnda. Stefndi vísar um málskostnað til XXI. kafla |. nr. 91/1991, 129. og 130. gr. 1289 IV. Forsendur og niðurstaða. Krafa stefnanda er tvíþætt. Er annars vegar deilt um bónusgreiðslur, en hins vegar um greiðslur fyrir neyslutíma. Ágreiningur er ekki um fjárhæðir. Verður fyrst vikið að fyrra ágreiningsatriðinu. Bónusgreiðslur. Óumdeilt er, að bónusgreiðslur stefnanda voru samkvæmt sérsamningi hans við vinnuveitanda sinn umfram þau kjör, sem honum voru mörkuð með kjarasamningi, sem í gildi var þá. Eftir gerð hins nýja kjarasamnings hélst óbreytt ákvæði úr eldri samningi í tl. 1.8.4, svohljóðandi: „Hafi bif- reiðastjóri hærra kaup eða frekari hlunnindi en samningur þessi ákveður, skulu þau hlunnindi haldast óbreytt.“ Er ljóst, að með ákvæði þessu hefur kjarasamningi aðildarfélaganna aldrei verið ætlað að taka til sérráðningar- kjara einstakra félagsmanna, sem falla utan kjarasamnings, og er enda ekki fallist á, að unnt sé með heildarkjarasamningi að ógilda samninga, sem hvíla á sérstökum ráðningarkjörum, en falla ekki undir ákvæði heildar- kjarasamnings. Ósannað er, að bónusgreiðslur hafi verið breytilegar og háðar afkomu fyrirtækisins, og hefur þeirri staðhæfingu stefnanda fyrir dómi ekki verið hnekkt, að bónusinn hafi verið óbreyttur frá árinu 1994, 30 klst. á mánuði. Er því ekki fallist á, að stefndi geti einhliða skert þær greiðslur. Ber því að fallast á kröfur stefnanda um þennan kröfulið. Neyslutími. Í hinum umdeilda kjarasamningi er kveðið á um, að bifreiðastjórar, sem vinni á vöktum og hafi ekki sérstaka kaffitíma, skuli til uppfyllingar viku- legri vinnuskyldu fá í stað neyslutíma 35 mínútur aukalega umfram raun- verulega viðveru fyrir hverja átta klst. vakt. Vinni vaktavinnumenn yfir- vinnu eða aukavakt, skuli til viðbótar unnum tíma greiða fimm mínútur fyr- ir hvern fullan unninn klukkutíma sem hlutfallsgreiðslu fyrir neyslutíma. Það er síðara atriði framangreinds ákvæðis, sem aðila greinir á um. Ákvæði þetta verður að túlka með hliðsjón af fyrri hluta greinarinnar, þ. e., að greiðslan skuli koma til þeirra starfsmanna, sem ekki hafa sérstaka kaffi- tíma, enda virðist ekki ágreiningur um það með aðilum. Í málinu er upplýst, að stefnandi vinnur óreglulega vaktavinnu, þar sem fyrir kemur, að hann hefur allgóð hlé milli vinnutarna, en einnig getur stað- ið þannig á, að hann hefur engin hlé. Er ekki fallist á, að jafna megi slíkum tilviljanakenndum hléum til „sérstakra kaffitíma“ í skilningi kjarasamnings- ins. Verður kröfuliður þessi því tekinn til greina. Eftir þessum úrslitum ber að dæma stefnda til að greiða stefnanda máls- 1290 kostnað, sem þykir eftir atvikum hæfilega ákveðinn 70.000 kr. Við ákvörð- un málskostnaðar hefur ekki verið litið til virðisaukaskatts. Sigríður Ólafsdóttir héraðsdómari kvað upp dóminn. Dómsorð: Stefndi, Kynnisferðir sf., greiði stefnanda, Sigurði Flygenring, 48.010 kr. með dráttarvöxtum skv. II. kafla 1. nr. 25/1987 af 8.383 kr. frá 1. 7. 1995 til 1. 8. s. á., af 19.013 kr. frá þeim degi til 1. 9. s. á., af 29.643 kr. frá þeim degi til 1. 10. s. á., af 39.140 kr. frá þeim degi til 1. 11. s. á. og af 48.010 kr. frá þeim degi til greiðsludags og 70.000 kr. í málskostnað. 1291 Fimmtudaginn 26. mars 1998. Nr. 215/1997. — Sigurður Ingi Kristinsson (Ástráður Haraldsson hrl.) gegn íslenska ríkinu (Jón G. Tómasson hrl.) og gagnsök Opinberir starfsmenn. Niðurlagning stöðu. Skaðabætur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Arnljótur Björnsson, Garðar Gíslason, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi hefur skotið málinu til Hæstaréttar með stefnu 20. maí 1997. Hann krefst þess, að gagnáfrýjanda verði gert að greiða sér skaðabætur, að fjárhæð 10.836.062 krónur, með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. janúar 1994 til greiðsludags auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu með stefnu 18. júní 1997. Hann krefst aðallega sýknu af kröfum aðaláfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, en til vara lækkunar á kröfunum ásamt því, að málskostnaður falli niður. 1. Mál þetta varðar starfsemi Vita- og hafnamálastofnunar, sem laut stjórn vita- og hafnamálastjóra og yfirstjórn samgönguráðherra, og var nafn hennar samheiti fyrir Hafnamálastofnun ríkisins og Vita- stofnun Íslands. Hafa stofnanir þessar ásamt Siglingamálastofnun ríkisins nú verið sameinaðar í Siglingastofnun Íslands, sbr. lög nr. 6/1996 og nr. 7/1996. Framan af þeim tíma, sem hér skiptir máli, voru stofnanirnar starfræktar á grundvelli hafnalaga nr. 45/1973 og laga nr. 43/1933 um stjórn vitamála og um vitabyggingar. Fyrr- nefndu lögin voru síðar leyst af hólmi með hafnalögum nr. 69/1984, sem nú eru úr gildi fallin, en lög nr. 56/1981 um vitamál hafa komið í stað síðarnefndu laganna. Í skipuriti 15. janúar 1987 fyrir stofnanir undir stjórn vita- og hafnamálastjóra greinir frá verkefnum hafna- málastofnunar og vitastofnunar um þær mundir. Kemur þar fram, 1292 að vita- og hafnamálaskrifstofan hafi verið starfrækt sem deild und- ir stjórn skrifstofustjóra og annast skrifstofuhald fyrir báðar stofn- anirnar. Af skipuritinu verður einnig ráðið, að verkefni á sviði hafnamála hafi verið til muna umfangsmeiri en þau, er vörðuðu vitamál. Þegar aðaláfrýjandi réðst til starfa á skrifstofu vita- og hafnamála 1967, var hann 26 ára að aldri og hafði lokið háskólaprófi í við- skiptafræði ári fyrr. Hann var skipaður í stöðu skrifstofustjóra Vita- og hafnamálastofnunar frá og með 1. desember 1975 og gegndi því starfi óslitið fram í októbermánuð 1989, þegar upphaf varð á þeirri atburðarás, sem um er deilt í málinu. Honum var þá falið að annast ýmis verkefni á sviði vitamála, en annar starfsmaður var ráðinn til að sinna hinu venjulega bókhaldi og skrifstofuhaldi fyrir hafnamála- stofnun og vitastofnun, sem verið hafði á starfssviði hans. Af hálfu gagnáfrýjanda er litið svo á, að aðaláfrýjandi hafi með þessu verið ráðinn í nýja stöðu skrifstofustjóra Vitastofnunar Íslands, en aðal- áfrýjandi kveðst hafa litið á þetta sem breytingu á verkefnum án röskunar á skipun sinni í starf skrifstofustjóra fyrir báðar stofnan- irnar, enda hefði hann ekki samþykkt að láta af því starfi. Laun hans og tengd kjör héldust óbreytt. Skipulagsmál stofnananna voru rædd við aðaláfrýjanda og yfir- mann hans á fundum í samgönguráðuneytinu árið 1989, en að fyrr- greindum ráðstöfunum var ekki formlega kveðið með öðrum hætti en þeim, að vita- og hafnamálastjóra var tilkynnt með bréfi ráðu- neytisins 3. október 1989, að beiðni hans um leyfi til að flytja stöðu- heimild aðaláfrýjanda af fjárlagalið 10-331 (Vita- og hafnamála- skrifstofan) yfir á fjárlagalið 10-332 (Vitastofnun Íslands) væri sam- þykkt af þess hálfu, og yrði fjárlaga- og hagsýslustofnun og launaskrifstofu ríkisins gert kunnugt um það. Samþykkis ráðninga- nefndar ríkisins fyrir nýrri stöðu á vegum stofnananna var ekki afl- að, sbr. 1. og 6. gr. þágildandi laga nr. 97/1974 um eftirlit með ráðn- ingu starfsmanna og húsnæðismálum ríkisstofnana, og skipunarbréf aðaláfrýjanda frá samgönguráðherra var ekki afturkallað eða því breytt. Hið breytta starfssvið hans var ekki skilgreint með erindis- bréfi. Staða skrifstofustjóra Vita- og hafnamálastofnunar var auglýst laus til umsóknar í september 1990 og annar starfsmaður ráðinn til að gegna henni. Honum var ekki veitt skipun í stöðuna, 1293 heldur var gerður við hann ráðningarsamningur, er tók gildi 1. jan- úar 1991 og leysti af hólmi tímabundinn ráðningarsamning, sem starfsmaðurinn hafði notið á árinu 1990. Aðaláfrýjandi lét síðan af störfum hjá Vita- og hafnamálastofnun í árslok 1992, eftir að honum hafði verið tilkynnt með bréfi sam- gönguráðuneytis 28. desember þess árs, að starf skrifstofustjóra vitastofnunar yrði lagt niður frá og með 1. janúar 1993. Honum voru greidd biðlaun út árið 1993 á grundvelli 14. gr. þágildandi laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins. Að athuguðu því, sem hér hefur verið rakið, verður á það fallist með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms, að ósannað sé, að áfrýjandi hafi gengist undir það árið 1989 eða síðar að verða fluttur úr stöðu skrifstofustjóra Vita- og hafnamálastofnunar í stöðu skrif- stofustjóra Vitastofnunar Íslands og að lögmæt ákvörðun um þann flutning hafi ekki verið tekin. Hafi aðaláfrýjandi enn átt þann rétt til fyrrnefndu stöðunnar, sem skipunarbréf hans sagði til um, þegar honum var gert að láta af störfum. Ber að staðfesta þá niðurstöðu, að hann hafi orðið að sæta óréttmætum stöðumissi, sbr. 3. mgr. 11. gr. laga nr. 38/1954, og eigi rétt til bóta úr ríkissjóði samkvæmt þeirri lagagrein. 1. Til stuðnings kröfu sinni um skaðabætur hefur aðaláfrýjandi lagt fram líkindareikning Jóns Erlings Þorlákssonar tryggingafræðings 14. maí 1996, þar sem gerð er áætlun um tap aðaláfrýjanda af stöðu- missinum tímabilið frá ársbyrjun 1994 til ársloka 2001, en á því ári myndi hann geta hafið töku venjulegs lífeyris samkvæmt svonefndri 95 ára reglu, ef hann hefði haldið starfinu. Er annars vegar miðað við meðaltal af árslaunum aðaláfrýjanda síðustu tvö starfsárin og biðlaunaárið 1993, er nemi 2.337.800 krónum eftir kauplagi á út- reikningstíma, en hins vegar við ársmeðaltal þeirra atvinnutekna, er hann hafi aflað á árunum 1994 og 1995, og nemi það 740.600 krón- um. Mun þar vera um að ræða tekjur af verkefnum við bókhald og Önnur störf. Bótakrafan er miðuð við höfuðstólsverðmæti tapaðra launatekna á fyrrgreindu tímabili að viðbættu 6% framlagi vinnu- veitanda til lífeyrissjóðs, samtals 10.836.062 krónur. Ekki þykir unnt 1294 að leggja þann útreikning til grundvallar við ákvörðun bóta, eins og aðstæðum er hér háttað. Aðaláfrýjandi var á 52. aldursári, þegar hann lét af störfum í árs- lok 1992. Hann bjó þá að langri starfsreynslu á atvinnusviði, sem menntun hans laut að. Á hinn bóginn verður sú reynsla vart metin þannig, að hún hafi veitt honum mikilsvert forskot á vinnumarkaði fram yfir yngra fólk. Afdrif umsókna hans um önnur störf, sem um ræðir í héraðsdómi, benda ekki til, að svo hafi verið, og sjálfur var hann 34 ára, þegar hann tók við skipun í stöðu sína. Hann hafði ekki fengið annað starf í þjónustu ríkisins, þegar máli þessu var áfrýjað, sbr. 3. mgr. 14. gr. laga nr. 38/1954, sem við átti í því efni. Ljóst þykir, þegar litið er til allra atvika, að stöðumissirinn hafi orð- ið honum verulegt áfall. Með vísan til þessa og annars til forsendna hins áfrýjaða dóms þykja bætur til aðaláfrýjanda hæfilega ákveðnar 2.400.000 krónur, er gagnáfrýjandi greiði honum með dráttarvöxtum frá þingfestingu málsins í héraði. Gagnáfrýjandi greiði aðaláfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og tiltekið er í dómsorði. Dómsorð: Gagnáfrýjandi, íslenska ríkið, greiði aðaláfrýjanda, Sigurði Inga Kristinssyni, 2.400.000 krónur með dráttarvöxtum sam- kvæmt TIL. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 27. júní 1996 til greiðsludags. Gagnáfrýjandi greiði aðaláfrýjanda samtals 600.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 24. mars 1997. Ár 1997, mánudag 24. mars, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er af Allani Vagni Magnússyni héraðsdómara í Dómhúsinu við Lækjartorg, kveðinn upp dómur í málinu nr. E-3670/1996: Sigurður Ingi Kristinsson gegn samgönguráðherra og fjármálaráðherra. Mál þetta, sem dómtekið var 28. febrúar sl., er höfðað með stefnu, birtri 25. júní 1996. Stefnandi er Sigurður Ingi Kristinsson, kt. 130241-3529, Drápuhlíð 40, Reykjavík. 1295 Stefndi er samgönguráðherra f. h. Vita- og hafnamálastofnunar og fjár- málaráðherra f. h. ríkissjóðs. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndu verði dæmdir til að greiða honum 10.836.062 krónur með dráttarvöxtum skv. 1. nr. 35/1987 frá 1. janúar 1994 til greiðsludags. Þess er krafist, að dráttarvextir leggist við höfuðstól á tólf mánaða fresti, í fyrsta skipti 1. janúar 1995. Þá er þess krafist, að stefndu verði gert að greiða stefnanda málskostnað að mati dómsins. Dómkröfur stefndu eru þær aðallega, að þeir verði sýknaðir af öllum kröfum stefnanda og stefndu dæmdur málskostnaður að mati réttarins. Til vara er gerð krafa um verulega lækkun stefnukröfunnar, og verði þá máls- kostnaður látinn falla niður. Málsatvik. Stefnandi, sem er viðskiptafræðingur, réðst til starfa hjá Vita- og hafna- málaskrifstofu árið 1967, og 26. nóvember 1975 var hann skipaður skrif- stofustjóri Vita- og hafnamálastofnunar ríkisins. Stefnandi lýsir atvikum svo, að í kjölfar deilna, sem orðið hafi milli sín og vita- og hafnamálastjóra um fyrirkomulag bókhaldsmála stofnunarinnar á árunum 1988 og 1989, hafi vita- og hafnamálastjóri ákveðið um haustið 1989 að gera breytingar á starfssviði stefnanda, taka úr umsjón hans verkefni, sem verið höfðu á starfssviði hans, og fela honum í staðinn önnur og veigaminni verkefni. Virðist sem vita- og hafnamálastjóri og raunar einnig samgönguráðuneytið hafa litið svo á, að með breytingum þessum á verkefnum stefnanda, sem gerðar hafi verið með vísan til 33. gr. þágildandi starfsmannalaga nr. 38/ 1954 hafi stefnandi verið færður í nýja stöðu, stöðu skrifstofustjóra Vita- stofnunar. Í kjölfar ítrekaðra beiðna vita- og hafnamálastjóra til samgönguráðherra um að fá að segja stefnanda upp störfum eða leggja stöðu hans niður hafi stefnanda borist bréf samgönguráðuneytisins, dagsett 28. desember, þar sem honum hafi verið tilkynnt sú ákvörðun ráðuneytisins að leggja niður starf það, sem hann gegndi, starf skrifstofustjóra Vitastofnunar, frá og með 1. janúar 1993. Stefndi ritaði samgönguráðuneytinu bréf, dagsett 30. desember 1992, og lýsti þar þeirri skoðun sinni, að hann gegndi enn þeirri stöðu, sem hann var skipaður til að gegna árið 1975, þ. e. stöðu skrifstofustjóra Vita- og hafna- málastofnunar, og óskaði eftir því, að samgönguráðherra tæki af öll tvímæli um, að það væri sú staða, sem verið væri að leggja niður. Af svarbréfi samgönguráðuneytisins, dagsettu 2. apríl 1992, hafi verið ljóst, að ekki var verið að leggja niður stöðu skrifstofustjóra Vita- og hafna- málastofnunar, heldur hafi það verið skilningur ráðuneytisins, að stefnandi 1296 hefði árið 1989 tekið við nýrri stöðu, stöðu skrifstofustjóra Vitastofnunar, og að það væri sú staða, sem verið væri að leggja niður. Þessum skilningi ráðuneytisins hefur stefnandi ávallt mótmælt. Stefnandi ritaði umboðsmanni Alþingis bréf og kvartaði undan meðferð ráðuneytisins á máli sínu. Umboðsmaður Alþingis skilaði áliti sínu 12. júlí 1995 og beindi þeim tilmælum til stefnda, samgönguráðherra, að hann tæki mál stefnanda til meðferðar að nýju og gerði ráðstafanir til að rétta hlut hans. Hafi eftir það orðið viðræður milli lögmanns stefnanda og ríkislög- manns, en samningar ekki náðst um fjárhæð bóta, og því leiti stefnandi til dómstóla til að fá úrlausn. Málsástæður og lagarök. Stefnandi vísar til þess, að lög nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfs- manna ríkisins hafi gilt um stöðu sína. Svokölluð niðurlagning stöðu sinnar hafi verið löglaus. Staðan hafi ekki verið lögð niður og verði raunar ekki lögð niður með góðu móti nema því aðeins, að stofnun sú, er hann starfaði hjá, verði lögð niður. Heldur stefnandi því fram, að í raun hafi sér verið sagt upp störfum vegna óánægju yfirmanns síns með störf sín, en sú upp- sögn hafi verið dulbúin sem stöðuniðurlagning. Nefnd stöðuniðurlagning hafi í raun falið í sér uppsögn, en verið sett fram með þessum hætti í þeim tilgangi að komst undan ákvæðum starfs- mannalaga um aðferð við uppsögn ríkisstarfsmanns, enda hafi engar for- sendur verið til slíkrar uppsagnar. Stefnandi bendir á, að hann hafi 28. desember 1992 gegnt stöðu skrif- stofustjóra Vita- og hafnamálaskrifstofu og aldrei samþykkt að taka við nýrri stöðu og aldrei verið fluttur í nýja stöðu, svo að löglegt væri. Stefn- andi telur, að tilfærsla stöðuheimildar sinnar milli fjárlaganúmera, sem stofnuninni var úthlutað, geti ekki á nokkurn hátt talist fela í sér stöðutil- færslu, enda verði slík stöðutilfærsla aldrei að lögum gerð án samþykkis starfsmanns. Heimild 33. gr. starfsmannalaga til að gera breytingar á störf- um starfsmanns feli ekki heldur í sér heimild til þess að flytja starfsmann úr einni stöðu í aðra án hans samþykkis. Stefnandi miðar við það, að ekki hafi verið gætt réttra forsendna við meðferð. máls síns. Brotið hafi verið gegn málsmeðferðarreglum stjórnsýsluréttar. Hann hafi með ólögmætum hætti verið sviptur stöðu, sem hann mátti treysta, að hann gæti gegnt, þar til eitthvert þeirra atriða kæmi til, sem 4. gr. starfsmannalaga tilgreinir, og að þessi ólögmæta málsmeðferð og efniságallar á meðferð máls síns leiði til skaðabótaskyldu stefndu skv. 3. mgr. 11. gr. 1. nr. 38/1954. 1297 Stefnandi vísar til laga nr. 38/1954, til stjórnsýslulaga nr. 37/1993 og ólög- festra málsmeðferðarreglna stjórnsýsluréttar. Kröfugerð stefnanda er reist á útreikningi Jóns Erlings Þorlákssonar tryggingafræðings og er reiknuð út sem höfuðstólsverðmæti tapaðra at- vinnutekna 1. janúar 1994 að frádregnum þeim tekjum, sem stefnandi hefur getað aflað sér og muni geta aflað sér frá öðrum, eftir að stefnandi fór af launaskrá Vita- og hafnamálastofnunar 1. janúar 1994 og fram til þess, að hann getur hafið töku lífeyris árið 2001. Alls er þessi fjárhæð 10.222.700 krónur, og við hana bætast síðan 613.362 krónur, sem eru 6% framlag at- vinnurekanda til lífeyrissjóðs. Eru þessar fjárhæðir samanlagðar 10.836.062 krónur og eru stefnufjárhæð málsins. Af hálfu stefndu er því haldið fram, að þegar stefnandi tók við starfi skrifstofustjóra Vitastofnunar í október 1989, hafi verið um raunverulega breytingu á stöðu hans og starfssviði að ræða. Hafi stefnanda verið þetta ljóst og þessi breytta skipan verið ákveðin í samráði við hann og með sam- þykki hans. Breytingin hafi engin áhrif haft til skerðingar á launakjörum stefnanda eða réttindum hans. Hann hafi gegnt starfi skrifstofustjóra hjá Vitamálastofnun frá október 1989 til ársloka 1992, rúm þrjú ár, og allan þann tíma hafi hann engum mótmælum hreyft við þeim breytingum, sem orðið höfðu á starfi hans, er nú laut að öðrum verkefnum en hið fyrra starf hafði gert. Hafi stefnanda verið jafnframt kunnugt um, að laun hans voru greidd af fjárlagalið Vitastofnunar Íslands, en áður höfðu launin verið greidd af fjárlagalið Vita- og hafnamálaskrifstofunnar. Annar starfsmaður hafi gegnt starfi skrifstofustjóra Vita- og hafnamála- stofnunar frá því í október 1989, og var staðan auglýst í Lögbirtingablaðinu í september 1990. Stefnandi hafi ekki sótt um stöðuna né hreyft neinum andmælum við því, að staðan væri auglýst og veitt öðrum, þótt hann segist nú hafa gegnt stöðunni allan tímann. Af hálfu stefndu er því haldið fram, að staðið hafi verið að stöðubreyt- ingu stefnanda í samræmi við 33. gr., sbr. 5. tl. 4. gr. laga nr. 38/1954, og uppgjöri við stefnanda verið hagað í samræmi við 14. gr. sömu laga, þegar staðan, sem stefnandi gegndi, var lögð niður í árslok 1992. Um varakröfu segir, að forsendum þeim, sem miðað sé við um fjárhæð bótakröfu, sé mótmælt. Ekki standist að miða ætlað tjón stefnanda við óskert laun til löglegs eftirlaunaaldurs, og ósannað og óraunhæft sé, að stefnandi hafi ekki átt kost á og muni ekki eiga kost á að afla sér at- vinnutekna umfram það, sem hann virðist hafa gert á árunum 1994 og 1995. Þá er upphafsdegi dráttarvaxta í kröfugerð stefnanda mótmælt sérstak- lega. 1298 Niðurstaða. Af hálfu stefndu er það borið fyrir sig, að eftir fund í samgönguráðu- neytinu og með samþykki stefnanda sjálfs hafi hann verið fluttur úr starfi skrifstofustjóra Vita- og hafnamálastofnunar í stöðu skrifstofustjóra Vita- stofnunar, og er bent á bréf samgönguráðuneytisins 3. október þessu til stuðnings. Skilja verður efni bréfs þessa svo, að með því væri heimilað, að launagreiðslur til skrifstofustjóra Vita- og hafnamálastofnunar yrðu fluttar af fjárlagalið 10-331 á fjárlagalið 10-332. Sú ákvörðun ein og sér gat ekki falið í sér flutning stefnanda úr einni stöðu í aðra, enda hvergi á það minnst í bréfinu, að um slíkan flutning stefnanda væri að ræða. Þá verður að líta til þess, að stjórnvaldsákvörðun, sem felur í sér skipun, setningu eða ráðningu ríkisstarfsmanns, verður samkvæmt óskráðri meginreglu stjórnsýsluréttar að vera ákveðin og skýr, en því skilyrði er engan veginn fullnægt hér. Þá er til þess að líta, að ekki nýtur við í máli þessu gagna um nefndan fund, svo sem eins og minnisblaðs eða bókunar um, að samþykki stefnanda hafi legið fyrir. Enn síður er sýnt fram á, að stefnanda hafi verið veitt val um það, hvort hann tæki því að verða færður í aðra stöðu eða láta af stöðu sinni og hefja töku lífeyris, og verður ekki séð, að þess hafi verið gætt að taka tillit til réttar stefnanda, sem leiðir af ákvæði 4. mgr. 20. gr. stjórnarskrár. Verður þannig að fallast á það með stefnanda, að aldrei hafi verið tekin lögmæt og bindandi ákvörðun um að flytja hann í starf skrifstofustjóra Vitastofnunar og að ósannað sé, að hann hafi gengist undir það að verða fluttur í stöðu þessa. Stefnandi var skipaður í stöðu skrifstofustjóra Vita- og hafnamálastofn- unar 26. nóvember 1975. Svo sem að framan greinir, er fallist á þá máls- ástæðu hans, að hann hafi ekki verið fluttur í stöðu þá, sem lögð var niður skv. ákvörðun samgönguráðuneytisins 28. desember 1992. Enda þótt staða skrifstofustjóra Vita- og hafnamálastofnunar hafi verið auglýst í september 1990 og stefnandi ekki sótt um hana né hreyft andmælum við því, að staðan væri auglýst og veitt öðrum, verður það ekki metið sem samþykki hans við því, að hann gegndi ekki lengur þeirri stöðu, heldur er fallist á það með stefnda, að hann hafi gegnt stöðu þeirri, er hann var skipaður í 1975, allt þar til hann lét af störfum um áramót 1992—3, en ekki hefur verið sýnt fram á, að nein þau atriði, er greinir í 1.-7. tl. 4. gr. laga um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins nr. 38/1954, eigi við hér. Samkvæmt framansögðu er það niðurstaða málsins, að stefnanda hafi með ólögmætum hætti verið gert að hætta störfum Í. janúar 1993 og stöðu- missir hans því óréttmætur. Samkvæmt 3. mgr. 11. gr. laga nr. 38/1954, sem í gildi var, er atvik máls þessa urðu, ber ríkissjóður bótaskyldu gagnvart stefnanda. 1299 Stefnandi hefur lagt fram útreikning Jóns Erlings Þorlákssonar trygginga- fræðings á tjóni því, er hann telur sig hafa orðið fyrir vegna stöðumissisins. Við ákvörðun bóta þykir mega líta til þess, að stefnandi var 52 ára, er hann missti stöðu sína, og hafði unnið rúm 25 ár við Vita- og hafnamála- stofnun. Þá hefur stefnandi lagt fram 33 bréf frá opinberum stofnunum, þar sem umsóknum hans um störf hefur verið hafnað þrátt fyrir ákvæði 2. mgr. 14. gr. laga nr. 38/1954. Þegar litið er til þessa svo og nokkur hliðsjón höfð af tjónsútreikningi tryggingafræðings annars vegar og hins vegar þess, að ætla verður, að stefn- andi muni hafa atvinnutekjur og hafi raunar haft þær, frá því að hann lét af starfi sínu hjá Vita- og hafnamálastofnun, þykja bætur til hans hæfilega ákveðnar 2.000.000 króna með dráttarvöxtum frá þingfestingardegi, sem var 27. júní 1996. Eftir úrslitum málsins ber að dæma stefndu til að greiða stefnanda 400.000 krónur í málskostnað, og er þá ekki tekið tillit til reglna um virðis- aukaskatt. Dómsorð: Stefndu, samgönguráðherra f. h. Vita- og hafnamálastofnunar og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, greiði stefnanda, Sigurði Inga Krist- inssyni, 2.000.000 króna með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 27. júní 1996 til greiðsludags. Stefndu greiði stefnanda 400.000 krónur í málskostnað. 1300 Fimmtudaginn 26. mars 1998. Nr. 500/1997. — Flugleiðir hf. (Árni Vilhjálmsson hrl.) gegn samkeppnisráði (Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.) Samkeppnismál. Stjórnsýsla. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 12. desem- ber 1997. Hann krefst þess, að felldur verði úr gildi úrskurður áfrýj- unarnefndar samkeppnismála 20. júní 1997, að því er varðar stað- festingu nefndarinnar á 2. tölulið í ákvörðun samkeppnisráðs 4. apríl 1997 um takmarkanir á stjórnarsetu í dótturfélagi áfrýjanda, Flugfélagi Íslands hf. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Í héraðsdómi er því lýst, að 5. febrúar 1997 hafi verið gerður hlut- hafasamningur milli Flugfélags Norðurlands hf., einstakra hluthafa þess félags og áfrýjanda. Með þessum samningi var stefnt að sam- einingu Flugfélags Norðurlands hf. og innanlandsflugs áfrýjanda undir nafni Flugfélags Íslands hf. Í samningnum var sagt, að ástæður þessara viðskipta væru þær, að markaðurinn væri mjög takmarkað- ur, öryggiskröfum verði ekki hnikað, samkeppni við bifreiðar verði sífellt meiri og aukinn taprekstur af áætlunarflugi væri fyrirsjáanleg- ur. Þessi sameining gekk eftir. Eftir sameininguna átti áfrýjandi 65% hlutafjár í Flugfélagi Íslands hf., en aðilar tengdir Flugfélagi Norðurlands hf. 35% þess. Áfrýjandi hafði allt frá stofnun síðar- nefnda félagsins átt 35% hlutafjár þess og tilnefnt einn mann í 1301 þriggja manna stjórn. Ákvæði voru í samþykktum þess félags um, að samþykki allra stjórnarmanna þyrfti til ákveðinna ákvarðana, þar á meðal um flugáætlanir, sem leiða kynnu til samkeppni fé- lagsins við áfrýjanda. Þegar framangreind sameining gerðist, var í gildi auglýsing sam- gönguráðuneytisins nr. 523/1989 um veitingu leyfa til áætlunarflugs innanlands. Samkvæmt auglýsingunni höfðu flugfélög ýmist sérleyfi í áætlunarflugi eða leyfi til almenns áætlunarflugs. Leyfin voru til flugs með farþega, vörur og póst. Sérleyfunum fylgdi einkaréttur til áætlunarflugs á viðkomandi flugleið. Leyfum til almenns áætlunar- flugs fylgdi réttur til að stunda áætlunarflug á viðkomandi flugleið án sérleyfis. Flugleiðir höfðu sérleyfi á fjölförnustu leiðunum, en Ís- landsflug hf. hafði þó auk sérleyfa sinna á fáfarnari leiðum tak- markaða heimild til áætlunarflugs milli Reykjavíkur og Vestmanna- eyja og einnig Reykjavíkur og Egilsstaða samhliða áætlunarflugi áfrýjanda, sbr. einnig auglýsingu nr. 60/1993. Flugfélag Norðurlands hf. hafði ýmist sérleyfi eða leyfi til almenns áætlunarflugs á nokkr- um fáfarnari leiðum innanlands, en hafði annars tekjur af sjúkra- flugi og leiguflugi. Samkvæmt gögnum málsins var markaðshlut- deild áfrýjanda í áætlunarflugi innanlands fyrir sameininguna um 85%, en Flugfélags Norðurlands hf. um 5%. Samanlagt höfðu þessi félög því um og yfir 90% af markaðnum í áætlunarflugi, hvort sem miðað var við tekjur eða fjölda farþega. Þegar sameining félaganna var ráðin, lá það fyrir, að 1. júlí 1997 myndi verða sú breyting á markaðnum, að öll sérleyfi og leyfi til al- menns flugs myndu falla niður samkvæmt 1. gr. auglýsingar nr. 439/ 1994 um gildistöku ákvæða, er leiðir af samningnum um Evrópska efnahagssvæðið vegna flugmála, sbr. reglugerð ráðsins (EBE) nr. 2408/ 92 um aðgang bandalagsflugfélaga að flugleiðum innan bandalagsins. Áfrýjandi tilkynnti samkeppnisstofnun framangreinda ráðstöfun 6. febrúar 1997. Með ákvörðun sinni 4. apríl sama ár setti stefndi samruna Flugfélags Norðurlands hf. og innanlandsdeildar áfrýjanda skilyrði í átta liðum. Var ákvörðun þessi tekin með vísun til 18. gr. samkeppnislaga nr. 8/1993. Áfrýjandi sætti sig við ákvörðunina að nokkru leyti, en kærði hana að öðru leyti til áfrýjunarnefndar sam- keppnismála, svo sem nánar greinir í héraðsdómi. Áfrýjunarnefndin lagði úrskurð á álitaefnin 20. júní 1997, og hefur áfrýjandi sætt sig 1302 við hann að öðru leyti en því, er varðar skilyrði um skipan stjórnar Flugfélags Íslands hf. Skilyrði þetta er rakið orðrétt í héraðsdómi. Áfrýjandi krefst þess, að það verði fellt úr gildi. 1. Tilefni ákvörðunar samkeppnisráðs 4. apríl 1997 var sameining innanlandsflugs áfrýjanda og Flugfélags Norðurlands hf. undir merkjum Flugfélags Íslands hf., eins og áður segir. Ákvörðunin laut að öllu áætlunarflugi þessara félaga innanlands og var miðuð við þann samkeppnismarkað, sem koma átti á, að því er þetta flug varðaði, 1. júlí 1997. Eftir sameininguna starfar áfrýjandi ekki á innanlandsmarkaði. Ákvörðun stefnda tók því einnig mið af mark- aðsráðandi stöðu áfrýjanda í millilandaflugi og þeim áhrifum, sem sú staða gæti haft á samkeppnismarkaði innanlands, væri henni beitt. Á frýjandi heldur því fram, að með ákvörðuninni um stjórnunar- legan aðskilnað sinn og Flugfélags Íslands hf. hafi stefndi farið út fyrir þær heimildir, sem 18. gr. samkeppnislaga veitir. Verði hins vegar talið, að greinin feli í sér slíka íhlutunarheimild, er á því byggt, að skilyrði fyrir íhlutuninni hafi skort. Með 18. gr. samkeppnislaga er samkeppnisyfirvöldum gert kleift að koma í veg fyrir, að þær aðstæður skapist á markaði, að fyrirtæki nái með yfirtöku eða samruna einokun eða markaðsráðandi stöðu. Má gera þetta með ógildingu samrunans, en einnig má setja skilyrði fyrir honum. Verður að skilja ákvæðið svo, að því verði einkum beitt, þegar ljóst þykir, að samruni eða yfirtaka leiði til verulega minni samkeppni. Fallast má á það með stefnda, að sameiningin milli félaganna geti fallið undir samruna fyrirtækja í skilningi 18. gr. samkeppnislaga, sbr. einnig 119. gr. laga nr. 2/1995 um hlutafélög. Áfrýjandi á svo stóran hlut í Flugfélagi Íslands hf., að félögin mynda fyrirtækja- samstæðu í skilningi 4. gr. samkeppnislaga. Áfrýjandi hafði hins vegar samkvæmt sama ákvæði markaðsráðandi stöðu í innanlands- flugi fyrir sameininguna, og jukust þau yfirráð á hendi dótturfyrir- tækisins aðeins um 5%. Með óbreyttum ákvæðum í samþykktum Flugfélags Norðurlands hf. hafði áfrýjandi svo gagnger áhrif fyrir sameininguna á stjórn þess félags, að það gat ekki orðið raunhæfur samkeppnisaðili á innanlandsmarkaði, þótt sérleyfi til áætlunarflugs 1303 væru afnumin. Hugsanleg heimild stefnda til afskipta af þessum ákvæðum félagssamþykktanna skiptir hér ekki máli, því að miða verður við aðstæður, eins og þær voru, þegar ákvörðun stefnda var tekin. Samkvæmt framansögðu verður ekki sagt, að ætluð markaðsráð- andi staða Flugfélags Íslands hf. sé afleiðing samrunans eða hafi aukist verulega við hann, þar sem þessar aðstæður voru í raun þegar fyrir og breyttust aðeins óverulega. Þá voru aðstæður á markaðnum óljósar vegna þeirra breytinga, sem fyrirhugaðar voru. Grundvöllur aðgerða samkvæmt 18. gr. samkeppnislaga þykir því ekki hafa kom- ið til greina, þegar ákvörðun stefnda var tekin. Samkeppnisráði eru í 17. gr. samkeppnislaga veittar rúmar heim- ildir til mats um það, hvenær aðgerða gegn misbeitingu markaðs- yfirráða er þörf, en slík yfirráð eru ekki ólögmæt í sjálfu sér. Sam- keppnisráð mátti á grundvelli þessara heimilda hafa eftirlit með starfsemi Flugfélags Íslands hf., bæði fyrir og eftir að samkeppnis- markaði var komið á 1. júlí 1997, og hefur heimild til að grípa til að- gerða, skapist þörf á því. Grunnur heimilda 17. gr. samkeppnislaga er hins vegar annar en 18. gr. þeirra, og hæfilegar aðgerðir geta því orðið aðrar og verið komnar undir annars konar mati á aðstæðum. Af framansögðu leiðir, að taka ber kröfu áfrýjanda til greina, enda var ákvörðun samkeppnisráðs ekki tekin á réttum grundvelli og þá ekki heldur úrskurður áfrýjunarnefndar samkeppnismála. Samkvæmt þessari niðurstöðu ber stefnda að greiða áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, svo sem nánar er kveðið á um í dómsorði. Dómsorð: Felldur er úr gildi úrskurður áfrýjunarnefndar samkeppnis- mála 20. júní 1997 í málinu Flugleiðir hf. gegn samkeppnisráði, að því er varðar takmarkanir á stjórnarsetu í dótturfélagi áfrýjanda, Flugfélagi Íslands hf. Stefndi, samkeppnisráð, greiði áfrýjanda, Flugleiðum hf., samtals 800.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti. 1304 Sératkvæði Hjartar Torfasonar Telja verður, að samkeppnisráði hafi verið heimilt á grundvelli 18. gr. samkeppnislaga nr. 8/1993 að láta til sín taka þann samruna fyrir- tækja, sem varð við sameiningu innanlandsflugdeildar áfrýjanda og Flugfélags Norðurlands hf. undir merkjum Flugfélags Íslands hf. Var það annars vegar vegna stöðu Flugfélags Norðurlands hf. sem eins af örfáum starfandi fyrirtækjum hér á landi, er til álita gat kom- ið sem keppinautur áfrýjanda í innanlandsflugi eftir 1. júlí 1997, en forsendur að fyrra samstarfi milli félaganna hlutu að bresta eða breytast við það afnám sérleyfa á flugleiðum, sem þá átti að ganga í gildi. Hins vegar var það vegna yfirburðastöðu áfrýjanda bæði í innanlandsflugi og í flugi til og frá landinu, sem mótast hafði á grundvelli fyrra sérleyfakerfis og hlaut að haldast sterk á fyrsta þró- unarskeiði hins nýja markaðar, en áfrýjandi varð móðurfélag í hinu sameinaða fyrirtæki í skilningi hlutafélagalaga. Vera má, að samkeppnisráði hefði verið heimilt að banna þennan samruna í skjóli 18. gr. laganna, ef á hefði reynt. Úr því þarf ekki að skera til hlítar og þá meðal annars vegna þess, að eigendur að fyrir- tækinu urðu sammála um, að það skyldi rekið sem sjálfstætt fyrir- tæki, þannig, að viðskipti milli þess og áfrýjanda yrðu eins og um óskylda aðila væri að ræða. Hefur samkeppnisráð og ákveðið að gera þann starfsgrundvöll að fyrsta skilyrði við samrunanum af sinni hálfu. Álitaefnið í máli þessu er einungis það, hvort samkeppnisráði sé heimilt að setja samrunanum það frekara skilyrði, að stjórn Flug- félags Íslands hf. verði ekki skipuð mönnum úr hópi stjórnenda og starfsmanna áfrýjanda og dótturfélaga hans eða mönnum, er teljast megi háðir áfrýjanda. Um það má ekki aðeins líta til 18. gr. laganna, þótt til hennar væri sérstaklega vísað í ákvörðun ráðsins, heldur einnig til tengdra greina laganna. Ákvæði 18. gr. um heimild samkeppnisráðs til að setja skilyrði við samruna fyrirtækja er eðlilegt að skýra á þann veg, að einkum sé átt við skilyrði, er unnt sé að koma á með samkomulagi við aðila að samrunanum. Einnig er ljóst, og þá hvað sem þeirri skýringu líður, að heimild til að banna tiltekinn samruna eigi ekki að leiða til þess, að unnt sé í staðinn að setja skilyrði af hvaða tagi, sem er, með 1305 þeirri einu megintakmörkun, að þau geti talist málefnaleg og sam- kvæm markmiðum laganna í víðtækum skilningi. Ef sú staða er uppi, að samkeppnisráð telji þörf á einhliða skilyrðum á hendur fyrirtæki vegna skaðlegra áhrifa af samruna, er eðlilegt að líta eink- um til heimilda 17. gr. laganna um lögmæti þeirra. Dómstólar hafa almennt vald til að úrskurða um gildi skilyrða, sem samkeppnisyfirvöld ákveða að setja samkvæmt umræddum lagaákvæðum, á grundvelli 60. gr. stjórnarskrár lýðveldisins nr. 33/ 1944 og 1. mgr. 70. gr. hennar, sbr. 8. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/ 1997, og á þetta við um það skilyrði, sem hér er við að fást. Tel ég ljóst, að meta beri skilyrðið eftir því, hvort það stenst mælikvarða 17. gr. laganna. Skilyrðið er mjög íþyngjandi, þar sem áfrýjandi er móðurfélag Flugfélags Íslands hf.. eins og skipulagi þess er nú hátt- að. Jafnframt verður að spyrja, hvort skilyrðið hafi í raun verulega þýðingu vegna stöðu áfrýjanda sem meirihlutaeiganda í félaginu og þeirra áhrifa, sem unnt er að beita samkvæmt henni. Ætla verður enn fremur, að skilyrðið væri meðal annars til þess fallið að efla af- brigðilega stjórnarhætti í félaginu, þannig, að félagsstjórn sjálf færi að hallast til að gegna hlutverki eftirlitsaðila fremur en alhliða stjórnunarhlutverki. Með hliðsjón af þessu ásamt því grundvallarat- riði, að Flugfélag Íslands og áfrýjandi stefna að því að starfa hvort á sínum markaði, er það niðurstaða mín, að samkeppnisráði sé að svo stöddu ekki heimilt að gera fyrrgreinda takmörkun á skipan stjórn- ar Flugfélags Íslands að skilyrði gagnvart því og áfrýjanda án sam- þykkis þeirra sjálfra, hvorki samkvæmt 17. né 18. gr. samkeppnis- laga. Á þessum forsendum er ég sammála öðrum dómendum um úrslit málsins. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 26. nóvember 1997. Ár 1997, miðvikudag 26. nóvember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykja- víkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Hirti O. Aðalsteinssyni héraðsdómara, kveðinn upp dómur í máli nr. E-4517/1997: Flugleiðir hf. gegn samkeppnisráði. Mál þetta, sem dómtekið var 10. nóvember sl., er höfðað með stefnu, út gefinni 2. október sl. og birtri 8. október sl. Mál þetta hefur sætt flýtimeð- ferð eftir ákvæðum XIX. kafla laga nr. 91/1991 og með samþykki dómstjóra Héraðsdóms Reykjavíkur. 1306 Stefnandi er Flugleiðir hf., kt. 601273-0129, Reykjavíkurflugvelli, Reykja- vík. Stefndi er samkeppnisráð, og fyrir hönd þess er stefnt formanni þess, Brynjólfi 1. Sigurðssyni, kt. 010540-2839, Akraseli 32, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að felldur verði úr gildi úrskurður áfrýj- unarnefndar samkeppnismála, dags. 20. júní 1997, í málinu nr. 8/1997: Flug- leiðir gegn samkeppnisráði, að því er varðar staðfestingu áfrýjunarnefndar- innar á 2. tölulið í ákvörðunarorðum ákvörðunar samkeppnisráðs nr. 10/ 1997, dags. 4. apríl 1997, um takmarkanir á stjórnarsetu í dótturfélagi stefn- anda, Flugfélagi Íslands hf. Þá er þess krafist, að stefndi greiði stefnanda málskostnað að skaðlausu samkvæmt málskostnaðarreikningi, en sam- kvæmt þeim reikningi er auk þóknunar krafist virðisaukaskatts af málflutn- ingsþóknun. Dómkröfur stefnda eru þær, að stefndi verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og tildæmdur verði málskostnaður að skaðlausu úr hendi hans að meðtöldum virðisaukaskatti af málflutningsþóknun. Málavextir. Málavextir eru þeir, að stefnandi hafði í nokkur ár leitað leiða til þess að gera rekstur innanlandsflugs sjálfstæðan og gagnsærri, en taprekstur hafði verið um árabil á innanlandsfluginu. Stefnandi hafði sérleyfi í áætlunarflugi innanlands á fjölförnustu flugleiðunum, en Flugfélag Norðurlands hf. stundaði leiguflug og áætlunarflug frá Akureyri til fámennari staða. Ís- landsflug hf. hafði takmarkaða heimild til áætlunarflugs samhliða leyfi stefnanda og heldur auk þess uppi flugsamgöngum til nokkurra annarra staða á landinu. Sú breyting varð á markaðnum 1. júlí sl., að öll sérleyfi og leyfi til almenns flugs innanlands féllu niður, sbr. 64. lið a í XII. viðauka við EES-samninginn. Var því frjálsri samkeppni komið á, að því er varðaði innanlandsflug, og hefur stefnandi talið eðlilegt að bregðast við slíkum breytingum með einhverjum hætti. Árið 1996 fóru fram viðræður milli stefnanda, Flugfélags Norðurlands hf. og Íslandsflugs hf., um samvinnu eða sameiningu félaganna. Ekki varð ár- angur af þeim viðræðum, en eftir þær áttu forráðamenn Flugfélags Norður- lands hf. frumkvæði að viðræðum um yfirtöku stefnanda á félaginu. Þessar viðræður leiddu til þess, að 5. febrúar sl. var gerður hluthafasamningur milli Flugfélags Norðurlands hf., einstakra hluthafa í félaginu og stefnanda. Sam- kvæmt þessum samningi keypti Flugfélag Norðurlands hf. tilteknar eignir innanlandsdeildar stefnanda til að nota í eigin rekstri. Jafnframt var ákveð- ið, að stefnandi keypti hlutabréf af hluthöfum Flugfélags Norðurlands hf. á 1307 Akureyri, þannig, að eftir kaupin ættu þeir 35% hlut, en stefnandi 65%. Stefnandi hafði allt frá stofnun Flugfélags Norðurlands hf. átt 35% hlut í því félagi og hafði í krafti þeirrar hlutafjáreignar ávallt tilnefnt einn fulltrúa af þremur í stjórn félagsins. Þá voru ákvæði þess efnis í eldri samþykktum Flugfélags Norðurlands hf., að atkvæði allra stjórnarmanna þyrfti til tiltek- inna ákvarðana, svo sem um flugáætlanir, er leiða kynnu til samkeppni milli stefnanda og Flugfélags Norðurlands hf., og um allar stærri fjárfestingar, svo sem flugvélakaup. Í áðurgreindum hluthafasamningi var einnig ákvæði þess efnis, að eigi síðar en 21. febrúar 1997 skyldi lokið frágangi sölu eigna og greiðslur inntar af hendi í samræmi við samninginn. Skyldu þá gerðar breytingar á samþykktum Flugfélags Norðurlands hf. og ný stjórn kosin í samræmi við ákvæði samningsins. Á sama tíma skyldi breyta nafni Flugfé- lags Norðurlands hf. í Flugfélag Íslands hf. Í forsendum hluthafasamnings- ins er gerð grein fyrir ástæðum þessara löggerninga, og segir svo m. a.: „Með hliðsjón af öllu framanrituðu, þó einkum þeirri staðreynd, að mark- aðurinn er mjög takmarkaður, öryggiskröfum verður ekki hnikað, stöðugt harðari samkeppni við bifreiðar og fyrirsjáanlegum auknum taprekstri af áætlunarflugi, ákváðu aðilar, að Flugfélag Norðurlands hf. keypti tilteknar eignir Flugleiða hf. vegna rekstrarins, og er samningur þessi gerður af því tilefni.“ Í samræmi við sátt, sem stefnandi gerði við stefnda 27. janúar sl. vegna yfirtöku stefnda á Ferðaskrifstofu Íslands hf., var samkeppnisstofnun send tilkynning um þessa ráðstöfun 6. febrúar sl. Sáttin var þess efnis, að stefn- andi skyldi tilkynna samkeppnisstofnun um kaup félagsins á hlutum í fyrir- tækjum í ferðaþjónustu á Íslandi. Jafnframt skyldi tilkynna samkeppnis- stofnun, verði fyrirtæki í ferðaþjónustu á Íslandi, sem stefnandi eða dóttur- félög eiga meiri hluta í, sameinuð að hluta eða öllu leyti. Með ákvörðun nr. 10/997 frá 4. apríl sl. setti stefndi samkeppnisráð samruna Flugfélags Norðurlands hf. og innanlandsdeildar stefnanda skilyrði í átta töluliðum á grundvelli 18. gr. samkeppnislaga nr. 8/1993. Stefnandi undi skilyrðum stefnda um viðskipti stefnanda við Flugfélag Íslands hf. (1. tl.), skilyrði um breytingar á hluthafasamkomulagi (3. tl.) og skilyrði um aðstöðu á flugvöll- um (7. tl.). Stefnandi sætti sig ekki við niðurstöðu stefnda að öðru leyti og kærði þá þætti ákvörðunarinnar til áfrýjunarnefndar samkeppnismála með kæru, dagsettri 5. maí sl. Var þess krafist, að 2., 4., 5., 6. og 8. tl. ákvörð- unarorða stefnda yrðu felldir úr gildi, en þeir lúta að skilyrðum um skipan stjórnar Flugfélags Íslands hf. (2. tl.), samstarf Flugfélags Íslands hf. við stefnanda um vildarkerfi og farseðlaskipti (4. tl.), hlunnindi starfsmanna ($. tl.), samstarf við Flugfélag Íslands hf. um vildarkerfi og farseðlaskipti (6. tl.) og að síðustu skilyrði um áætlunarleiðir og ferðatíðni (8. tl.). 1308 Með úrskurði áfrýjunarnefndar samkeppnismála, upp kveðnum 20. júní sl., voru skilyrði samkvæmt 4. og $. tl. felld úr gildi, en önnur atriði hinnar kærðu ákvörðunar staðfest með einni lítils háttar breytingu. Stefnandi freistar þess hér fyrir dómi að fá felldan úr gildi úrskurð áfrýjunarnefndar- innar um staðfestingu á því skilyrði, sem fram kemur í 2. tl. ákvörðunar stefnda um stjórnunarlega íhlutun, en stefnandi unir niðurstöðu nefndar- innar um aðra þætti. Mál þetta snýst því um lögmæti þess að setja samruna Flugfélags Norðurlands hf. og innanlandsdeildar stefnanda eftirfarandi skil- yrði: „2. Skilyrði um stjórnun Flugfélags Íslands. a. Stjórnarmenn og starfsmenn Flugleiða og dótturfélaga þess, annarra en Flugfélags Íslands, eða þeir, sem í störfum sínum eru háðir Flugleiðum, skulu ekki sitja í stjórn Flugfélags Íslands. Lögmenn Flugleiða eða þeir, sem sinna reglubundið hagsmunagæslu og/eða lögfræðilegum ráðgjafar- störfum fyrir félagið, og endurskoðendur þess, þ. e. þeir, sem fást við endurskoðun reikningsskila félagsins og annarra fjárhagsupplýsinga, auk þeirra, sem veita félaginu reglubundið ráðgjöf á þessu sviði, teljast verulega háðir félaginu. Einnig skulu þeir, sem í þrjú ár hafa átt 20% af veltu sinni undir Flugleiðum, teljast verulega háðir félaginu og óheimilt að sitja í stjórn Flugfélags Íslands. b. Stjórnarmenn eða starfsmenn félaga, annarra en Flugfélags Íslands, sem Flugleiðir eiga meira en 1% beina eign eða 10% óbeina eign í, svo og stjórnarmenn og starfsmenn félaga, sem eiga meira en 1% beina eign eða 10% óbeina eign í Flugleiðum, skulu ekki sitja í stjórn Flugfélags Íslands. Sé um stjórnunartengsl að ræða á milli viðkomandi fyrirtækja, skulu stjórnar- menn og starfsmenn félaga, sem Flugleiðir eiga meira en 1% óbeina eign í, svo og stjórnarmenn og starfsmenn félaga, sem eiga meira en 1% óbeina eign í Flugleiðum, ekki sitja í stjórn Flugfélags Íslands.“ Málsástæður og lagarök. Stefnandi telur, að með ákvörðun sinni hafi stefndi farið út fyrir þá heim- ild, sem 18. gr. samkeppnislaga nr. 8/1993 veitir samkeppnisyfirvöldum til íhlutunar. Stefnandi telur 18. gr. ekki fela í sér heimild til að kveða á um stjórnunarlegan aðskilnað móður- og dótturfélags. Slík ákvörðun, sem felur í sér verulega réttindaskerðingu hluthafa, kalli á skýra og ótvíræða laga- heimild. Stefnandi bendir á til samanburðar 17. gr. sömu laga, þar sem sett- ar eru fram leiðbeiningar um þau úrræði, sem tiltæk eru. Við mat á því, hvort heimilt var að kveða á um stjórnunarlegan aðskilnað, ber að hafa í huga, að ákvörðun stefnda fól í sér takmarkanir á eignarréttindum manna, sem m. a. njóta ríkrar verndar samkvæmt 1. mgr. 72. gr. stjórnarskrárinnar 1309 og Í. mgr. Í. gr. 1. viðauka við mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/ 1994. Stefnandi vekur athygli á því, að samkvæmt 1. mgr. 18. gr. samkeppnis- laga er heimilt að ógilda samruna eða yfirtöku að fullnægðum þeim skilyrð- um, að það leiði til markaðsyfirráða yfirtökufyrirtækisins, dragi verulega úr samkeppni og sé andstætt markmiði samkeppnislaga. Stefnandi lítur ekki svo á, að með því að kveða á um stjórnunarlegan aðskilnað og setja önnur skilyrði sé beitt vægara úrræði en ógildingu, og það sé því heimilt. Verði að líta svo á, að velji stefndi þann kost að ógilda ekki samruna eða yfirtöku, sé ekki unnt að koma í veg fyrir, að eigendur félagsins hafi svigrúm til að ráða eðlilegri stjórnun þess. Það sé rekstrarlegt markmið stefnanda að ná stjórn- unarlegum yfirráðum í hinu nýja félagi, enda um mikla hagsmuni að ræða. Stefnandi vísar til 2. mgr. 80. gr. laga nr. 2/1995 um hlutafélög, en sam- kvæmt því fara hluthafar með ákvörðunarvald sitt í málefnum félags á hlut- hafafundum. Samkvæmt 1. mgr. sömu greinar fer hluthafafundur með æðsta vald í málefnum hlutafélags samkvæmt því, sem lög og samþykktir þess ákveða. Helsta tæki hluthafa til að ráða málefnum félags sé að kjósa því stjórn, sbr. 1. ml. 2. mgr. 63. gr. sömu laga. Stefnandi heldur því fram, að með því að svipta hluthafa rétti til að kjósa stjórnarmenn í samræmi við samþykktir viðkomandi félags, stjórnarmenn, sem fullnægja þeim almennu hæfisreglum, sem fram koma í 1. mgr. 66. gr. sömu laga, sé komið í veg fyrir, að hluthafar geti haft eðlileg og nauðsynleg áhrif á stjórnun félags. Stjórn- endur félagsins þurfi að svara fyrir viðskiptalegt gengi þess gagnvart hlut- höfum og þeir að bera ábyrgð á rekstrinum. Sú skipan mála, sem stefndi hefur mælt fyrir um, kemur í veg fyrir, að þessir stjórnendur geti með form- legum hætti tekið þátt í stjórnun dótturfélagsins. Stefnandi lítur svo á, að verði talið, að 18. gr. samkeppnislaga feli í sér heimild til að kveða á um stjórnunarlegan aðskilnað, verði henni einungis beitt í undantekningartilvikum sökum þess, hversu íþyngjandi hún er. Sé annars vegar um að ræða fyrirtæki, sem er stórt á íslenskan mælikvarða, og hins vegar annað, sem er smátt, þegar litið er til veltu og markaðshlutdeild- ar. Stefnandi telur, að yfirtakan styrki því ekki yfirtökufélagið nema að óverulegu leyti. Stefnandi er þeirrar skoðunar, að á milli stefnanda og Flugfélags Íslands hf. sé svokallað lóðrétt viðskiptasamband. Fyrirtækin keppi ekki á sama markaði, og ekkert bendi til þess, að svo hefði orðið, hefði ekki komið til yfirtökunnar. Stefnandi hafi fyrir yfirtökuna átt 35% hlut í Flugfélagi Norðurlands hf., stjórnarmaður var tilnefndur af hálfu stefnanda, og sam- þykki allra stjórnarmanna þurfti til ýmissa ákvarðana, er vörðuðu samskipti 1310 félaganna tveggja. Hyggur stefnandi, að telja verði ólíklegt, að innanlands- flug stefnanda og Flugfélag Norðurlands hf. hefðu háð harða samkeppni, eins og eignarhaldi, stjórnarskipan og einstökum ákvæðum samþykkta var háttað. Dragi þetta verulega úr hinum samkeppnislegu áhrifum yfirtökunn- ar á markaðinn. Stefnandi bendir á, að komist dómurinn að þeirri niðurstöðu, að yfirtak- an hafi haft neikvæð áhrif á markaðinn, hafi verið komið í veg fyrir sam- keppnisraskandi áhrif með öðrum þeim skilyrðum, sem sett voru. Hafi stefndi t. a. m. mælt svo fyrir, að öll viðskipti milli stefnanda og Flugfélags Íslands hf. skuli vera eins og um viðskipti milli óskyldra aðila væri að ræða. Þá hafi Flugfélagi Íslands hf. verið gert skylt að semja við væntanlega keppinauta um aðstöðu á Reykjavíkurflugvelli. Stefnandi telur, að með þessu ætti meginmarkmiði stefnda að vera náð, en það hljóti að hafa verið það að tryggja aðgengi að hinum íslenska flugmarkaði. Þá er stefnandi á því, að stefndi hafi ekki gætt meðalhófs í íhlutun sinni og með því brotið gegn 12. gr. stjórnsýslulaga nr. 50/1993. Helsta röksemdin fyrir skilyrðinu um stjórnunarlegan aðskilnað hafi verið sú að koma í veg fyrir, að Flugfélag Íslands hf. misnotaði sér sterka stöðu stefnanda á tengd- um mörkuðum í alhliða ferðaþjónustu. Hefði að mati stefnanda til dæmis verið mögulegt að koma í veg fyrir þessa hættu með því að gera það að skil- yrði, að öll viðskipti milli Flugfélags Íslands hf. og einstakra fyrirtækja inn- an flugleiðasamstæðunnar (sbr. skilgreiningu í 4. mgr. 4. gr. samkeppnis- laga) skyldu vera eins og um viðskipti milli óskyldra aðila væri að ræða. Hafi því verið óþarft að kveða á um stjórnunarlegan aðskilnað til að koma í veg fyrir, að stefnandi færði sér sterka stöðu sína í nyt með þeim hætti, að samkeppni stafaði ógn af. Einnig hefði mátt setja önnur skilyrði, sem gegndu sama hlutverki, án þess að koma með jafnafdrifaríkum hætti í veg fyrir, að einstaklingar tengdir stefnanda geti setið í stjórn Flugfélags Íslands hf. Að lokum minnir stefnandi á, að þar sem ekki var leitað sátta af hálfu stefnda og beiðni stefnanda um það hafi ekki verið sinnt, hafi jafnræðis- regla 11. gr. stjórnsýslulaga verið brotin af hálfu samkeppnisyfirvalda. Stefn- andi mátti vænta þess, að leitað yrði sátta, enda um sambærilegt mál að ræða og aðilar höfðu áður leitt til lykta með sátt. Stefnandi vísar um lagarök að öðru leyti til 56. gr. samkeppnislaga, að því er heimild til málshöfðunar varðar, og jafnframt vísar stefnandi til megin- reglu stjórnsýsluréttar um, að íþyngjandi stjórnvaldsákvarðanir verði að eiga skýra og ótvíræða stoð í lögum. Stefnandi styður málskostnaðarkröfu sína við XXI. kafla laga nr. 91/1991 1311 um meðferð einkamála. Stefnandi beinir kröfum sínum að samkeppnisráði, þar sem ráðið var gagnaðili sóknaraðila að því máli, sem áfrýjunarnefnd samkeppnismála úrskurðaði 20. júní 1997. Með vísan til dóms Hæstaréttar Íslands í málinu nr. 63/1997: Kirkjugarðar Reykjavíkurprófastsdæma gegn samkeppnisráði og áfrýjunarnefnd samkeppnismála, er ekki litið svo á, að áfrýjunarnefndin hafi lögvarða hagsmuni af úrlausn þessa máls, sem leitt geti til aðildar hennar. Af hálfu stefnda er skírskotað til þess, að stefnandi hafi ekki farið þá leið, sem kveðið er á um í 3. mgr. 18. gr. samkeppnislaga, að afla álits stefnda fyrir fram. Eftir samrunann var stefnanda gefinn kostur á að tjá sig um málið og gæta allra hagsmuna sinna við málsmeðferðina. Hann hafi því notið andmælaréttar við meðferð málsins. Stefndi vísar til þess, að skilyrði fyrir íhlutun samkvæmt 18. gr. sam- keppnislaga sé, að samruni fyrirtækja eða yfirtaka fyrirtækis á öðru fyrir- tæki leiði til markaðsyfirráða þess, dragi verulega úr samkeppni og sé and- stætt markmiði laganna. Þessum skilyrðum sé öllum fullnægt í málinu, og hafi stefnandi fallist á það með því að samþykkja önnur skilyrði, sem hon- um voru sett. Tiltekinn hluti af starfsemi stefnanda, þ. e. innanlandsflugið, hafi verið sameinaður Flugfélagi Norðurlands hf., en það hafi einmitt verið sá hluti starfsemi stefnanda, sem fór fram á þeim markaði, er af hálfu sam- keppnisyfirvalda var skilgreindur sem sá markaður, er ákvörðunin tæki til. Fékk stefnandi því virk yfirráð yfir allri hinni sameinuðu starfsemi, og að þessu leyti, segir stefndi, að samningurinn hafi falið í sér yfirtöku stefnanda á starfsemi Flugfélags Norðurlands hf. Með þessum hætti fól samningurinn í sér bæði samruna og yfirtöku, en samkvæmt 18. gr. er enginn greinarmun- ur gerður á samruna og yfirtöku. Stefndi heldur því fram, að ákvörðunin um stjórnunarlegan aðskilnað miði við ástand á markaðnum, eftir að á var komið frelsi í innanlandsflugi 1. júlí sl. Samningurinn hafi verið til þess fall- inn að styrkja markaðsyfirráð stefnanda og afnema með öllu möguleika Flugfélags Norðurlands hf. til samkeppni, en með vísan til 1. gr. sam- keppnislaga sé þetta í brýnni andstöðu við markmið samkeppnislaga. Skil- yrðum 18. gr. um þessi efni hafi því verið fullnægt við íhlutun stefnda. Stefndi er þess fullviss, að fyrirmæli um stjórnunarlegan aðskilnað séu vafalaust meðal þeirra úrræða, sem samkeppnisyfirvöld hafi yfir að ráða til að ná fram markmiðum samkeppnislaga. Með vísan til dóms Hæstaréttar Íslands í máli nr. 156/1997: Kirkjugarðar Reykjavíkurprófastsdæma vegna Útfararstofu kirkjugarðanna gegn samkeppnisráði, er það skilyrði fyrir ákvörðun um beitingu úrræðisins, að hún sé málefnaleg, stuðli að lögmætu markmiði og gangi ekki lengra en góðu hófi gegnir. Hafi að mati stefnda alls þessa verið gætt í hinni umstefndu ákvörðun. 1312 Stefndi mótmælir því, að stjórnskipuleg vernd eignarréttar samkvæmt ís- lenskum lögum valdi því, að hið umdeilda skilyrði um aðskilnað í stjórnun sé óheimilt. Að því leyti, sem samkeppnislög veita heimildir til að setja tak- markanir á atvinnustarfsemi í þágu heilbrigðrar samkeppni, sé um að ræða takmarkanir, sem hljóti að skoðast almennar í skilningi eignarnámsréttar- ins. Slíkar takmarkanir verði eðli máls samkvæmt aldrei tæmandi taldar í lögunum. Þá ber að hafa í huga, að 18. gr. felur í sér heimild til að ógilda samruna eða yfirtöku. Telur stefndi augljóst, að samkeppnisyfirvöld geti gert það, sem minna er, þ. e. a. s. sett skilyrði fyrir samruna eða yfirtöku. Sé það gert, er það lagt í vald hlutaðeigandi aðila, hvort hann hættir við eða sætir skilyrðinu. Stefndi minnir á, að stefnandi hafði fyrir samrunann neitunarvald um til- teknar ákvarðanir stjórnar Flugfélags Norðurlands hf., sem snertu sam- keppni við stefnanda. Að mati stefnda braut þetta fyrirkomulag í bága við 10. gr. samkeppnislaga. Stefndi mótmælir því sjónarmiði stefnanda, að þessi ólögmæti háttur, sem í gildi var fyrir samrunann, veiti honum ríkari heim- ildir til samruna en verið hefði, ef hann hefði farið að lögum. Stefndi heldur því fram, að hið umdeilda skilyrði um stjórnunarlegan að- skilnað breyti engu um, að stefnandi fari með þann rétt hjá Flugfélagi Ís- lands hf., sem fylgir hlutafjáreign hans, þ.m.t. atkvæðisrétt á fundum. Ákvörðunin lýtur aðeins að því að takmarka, hverja kjósa megi, en ekki, hvort kjósa megi. Takmörkunin sé í eðli sínu hliðstæð þeim takmörkunum, sem felast í 66. gr. hlutafélagalaga nr. 2/1995, þ. e. a.s. dragi því mörk, hverja kjósa megi. Stefnandi fari eftir sem áður með þá aðild, er hlutafjár- eign hans fylgir að lögum. Stefndi mótmælir því sjónarmiði stefnanda, að aðrar takmarkanir, sem settar voru, nægi og að brotið hafi verið gegn meðalhófsreglu. Úrræðið um stjórnunarlegan aðskilnað hafi alveg sjálfstæð markmið að efni til, enda hlyti slíkt úrræði að vera allsendis óheimilt, ef svo væri ekki. Stefndi mótmælir því, að brotið hafi verið gegn jafnræðisreglu 11. gr. stjórnsýslulaga við meðferð málsins fyrir samkeppnisráði, og fær ekki séð, við hvað þetta sjónarmið á að styðjast. Stefndi vísar um málskostnaðarkröfu til XXI. kafla laga nr. 91/1991. Forsendur og niðurstaða. Ágreiningur aðila í máli þessu sýnist í hnotskurn snúast um það í fyrsta lagi, hvort heimilt sé að lögum að kveða á um stjórnunarlegan aðskilnað; í öðru lagi, hvort lögmætt tilefni hafi verið til að beita 18. gr. samkeppnislaga í ljósi þess, að stefnandi og Flugfélag Íslands hf. keppa ekki á sama mark- 1313 aði; í þriðja lagi, hvort brotið hafi verið gegn meðalhófsreglu 12. gr. stjórnsýslulaga, og í fjórða lagi, hvort brotið hafi verið gegn jafnræðisreglu 11. gr. sömu laga. Með setningu samkeppnislaga nr. 8/1993 var leitast við að vinna að hag- kvæmri nýtingu framleiðsluþátta þjóðfélagsins og efla virka samkeppni í viðskiptum með því í fyrsta lagi að vinna gegn óhæfilegum hindrunum og takmörkunum á frelsi í atvinnurekstri og í öðru lagi að vinna gegn Órétt- mætum viðskiptaháttum, sbr. 1. gr. laganna. Samkvæmt $. gr. laganna fer viðskiptaráðherra með framkvæmd laganna, en í umboði hans annast sam- keppnisráð, samkeppnisstofnun og áfrýjunarnefnd samkeppnismála dag- lega stjórnsýslu á því sviði, sem lögin ná til. Í samkeppnisráði sitja fimm menn, og skulu tveir þeirra, sem Hæstiréttur Íslands skipar, hafa þekkingu á samkeppnis- og viðskiptamálum, sbr. 6. gr. laganna. Í áfrýjunarnefnd sam- keppnismála sitja þrír menn, og skulu tveir þeirra fullnægja hæfisskilyrðum hæstaréttardómara og hinn þriðji hafa staðgóða kunnáttu á sviði viðskipta, sbr. 9. gr. laganna. Samkvæmt samkeppnislögum og reglum nr. 672/1994 er það meðal annars hlutverk samkeppnisyfirvalda að ákveða aðgerðir gegn samkeppnishamlandi hegðun fyrirtækja og óréttmætum viðskiptaháttum. Samkvæmt 56. gr. samkeppnislaga er unnt að höfða mál til ógildingar á úr- skurði áfrýjunarnefndar, og í greinargerð með lagafrumvarpinu segir, að dómstólar geti að sjálfsögðu úrskurðað um öll atriði, er lúta að lögmæti ákvarðana, en að því er varði réttmæti ákvarðana áfrýjunarnefndar eða meðferð lögleyfðs valds, verði dómstólar að skera úr um, hversu langt þeir telja úrskurðarvald sitt ná í þeim efnum, en það kunni að reynast mismun- andi eftir tegund og eðli ákvörðunar. Þessi regla er í samræmi við þau ákvæði 60. gr. stjórnarskrárinnar, að dómstólar dæmi um embættistakmörk yfirvalda. Ljóst er, að stefnandi nýtti sér ekki þá heimild 3. mgr. 18. gr. samkeppnis- laga að leita álits samkeppnisráðs fyrir fram um það, hvort fyrirhugaðar ráðstafanir væru lögmætar. Eftir að stefnandi hafði tilkynnt samkeppnisyfir- völdum um ráðstafanir þær, er mál þetta snýst um, var honum á öllum stig- um málsmeðferðar fyrir samkeppnisyfirvöldum gefinn kostur á að koma sjónarmiðum sínum á framfæri. Ekki verður ráðið af 11. gr. stjórnsýslulaga eða ákvæðum samkeppnislaga, að stefnandi hafi átt kröfu til þess, að stefndi gengi til sátta við hann. Verður því hvorki talið, að andmælaréttur hafi verið brotinn á stefnanda né að jafnræðisreglu hafi ekki verið gætt af hálfu stefnda. Stefnandi heldur því fram, að 18. gr. samkeppnislaga feli ekki í sér heim- ild til að kveða á um stjórnunarlegan aðskilnað, eins og gert hefur verið í 42 Hæstaréttardómar II 1314 máli þessu. Samkvæmt gögnum málsins varð til fyrirtæki við yfirtökuna, sem hefur um 90% markaðshlutdeild, og verður að telja það óumdeilt. Hafa ber í huga, að ekki er lagt bann við markaðsyfirráðum í samkeppnis- lögum, heldur er misbeiting þeirra bönnuð. Í úrskurði áfrýjunarnefndar er lýst jákvæðum áhrifum ráðstafana stefnanda, m. a. auknum sveigjanleika í flugrekstri, sem tryggi notendum, einkum á fámennari stöðum, betri þjón- ustu en ella og aukið rekstrarlegt öryggi yfirleitt í flugsamgöngum innan- lands. Að mati áfrýjunarnefndar eru hin neikvæðu áhrif þau, að þeim aðil- um, sem stunda innanlandsflug, fækkar, hin nánu tengsl stefnanda og Flug- félags Íslands hf. veita því félagi forskot á markaðnum, raska mögulegri samkeppni og rýra möguleika nýrra aðila til aðgangs á markaðnum. Eins og mál þetta er vaxið, verður ekki hnekkt því mati samkeppnisyfirvalda, að ástæða hafi verið til að beita ákvæðum 18. gr. samkeppnislaga vegna ráð- stafana stefnanda. Samkvæmt 18. gr. laganna er samkeppnisyfirvöldum veitt heimild til þess að leggja bann við samruna eða yfirtöku. Telji samkeppnisyfirvöld ekki ástæðu til að beita svo áhrifaríkum úrræðum, er heimilt að setja samruna eða yfirtöku skilyrði, sem verður að fullnægja innan ákveðins tíma. Ekki eru í samkeppnislögum ákvæði um, hvers efnis slík skilyrði mega vera, en eðli máls samkvæmt hlýtur með setningu skilyrða að vera stefnt að því markmiði samkeppnislaga að efla virka samkeppni í viðskiptum. Til þess að ná því markmiði er nauðsynlegt að takmarka með einhverjum hætti áhrif hins markaðsráðandi fyrirtækis á stjórnun þess fyrirtækis, sem verður til við samruna eða yfirtöku. Hljóta því skilyrði ávallt að takmarka eignarráð með einhverjum hætti. Í úrskurði áfrýjunarnefndar er sérstaklega tekið fram, að hið umdeilda stjórnunarskilyrði sé sérstaklega nauðsynlegt, til að hæfileg samkeppni geti verið á þeim markaði, sem hér um ræðir. Með hliðsjón af framansögðu og þegar litið er til þess, að játa verður samkeppnisyfirvöldum rúmar heimildir til aðgerða og mats um það, hvenær þeirra er þörf, verður að telja, að setning skilyrðis um stjórnunarlegan aðskilnað hafi verið innan þeirra marka, er lög heimila, og nauðsynleg til viðbótar þeim skilyrðum, er sett voru og stefnandi sætti sig við. Verður stefndi því sýknaður af kröfum stefnanda í máli þessu. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Dómsorð: Stefndi, samkeppnisráð, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Flug- leiða hf., í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 1315 Fimmtudaginn 26. mars 1998. Nr. 324/1997. K (Stefán Pálsson hrl.) gegn M (Brynjar Níelsson hdl.) Börn. Forsjá. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 1. ágúst 1997. Hún krefst sýknu af öllum kröfum stefnda og málskostnaðar úr hans hendi í héraði, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál. Þá krefst hún málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Aðilar máls þessa hófu sambúð haustið 1984 og gengu í hjúskap 30. mars 1985. Þau slitu samvistir í lok mars 1994 og fengu leyfi til skilnaðar að borði og sæng 25. janúar 1995. Í tengslum við skilnað- inn gerðu þau með sér samning um skilnaðarkjör 4. janúar 1995, þar sem kveðið var á um, að forsjá dóttur þeirra, sem fædd er 7. nóvem- ber 1987, skyldi vera hjá áfrýjanda. Einnig voru ýtarleg ákvæði í samningnum um rúman umgengnisrétt barnsins við stefnda. Í júní 1995 höfðaði stefndi mál þetta og krafðist forsjár telpunnar. Að ósk stefnda voru dómkvaddir matsmenn til að meta hæfni aðila með tilliti til forsjár barnsins. Að fenginni matsgerð 6. apríl 1996 krafðist stefndi þess, að sér yrði veitt forsjá telpunnar til bráða- birgða. Með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 3. júní 1996 var stefnda veitt forsjá telpunnar til bráðabirgða, þar til endanlegur dómur gengi í forsjármálinu. Þótti sýnt samkvæmt þeim gögnum, sem fyrir lágu, að áfengisneysla móðurinnar ætti drjúgan þátt í að valda telpunni öryggisleysi og kvíða. Þá hefði telpan lýst yfir því með sannfærandi hætti, að hún vildi frekar vera hjá föður sínum en móður, þar sem hún treysti því ekki, að móðirin hætti áfengisneyslu. 1316 Því er lýst í hinum áfrýjaða dómi, að áfrýjandi hafi farið í áfengis- meðferð í júní og júlí 1996. Samkvæmt vottorði Þórarins Tyrfings- sonar yfirlæknis 28. febrúar 1997 hafði áfrýjandi verið án vímuefna frá 26. júlí 1996, og fyrir dómi 7. apríl 1997 taldi hann, að svo væri enn. Stefndi fullyrðir á hinn bóginn, að aftur hafi sótt í fyrra horf um áfengisneyslu áfrýjanda þrátt fyrir meðferðina. Að ósk áfrýjanda voru dómkvaddir þrír sálfræðingar til að meta yfirmati uppeldisaðstæður foreldra og persónulega eiginleika þeirra og hagi svo og tengsl telpunnar við þá og afstöðu hennar til búsetu, og er um mat þetta fjallað í héraðsdómi. Niðurstöður bæði undirmats og yfirmats benda til þess, að báðir foreldrar séu hæfir uppalendur og að barnið hafi góð tilfinninga- tengsl við þá báða. Þá eru ytri uppeldisaðstæður einnig taldar góðar hjá báðum foreldrum. Samkvæmt 1. mgr. 35. gr. barnalaga nr. 20/1992 verður krafa um breytingu á samningi um forsjá því aðeins tekin til greina, að breyt- ing þyki réttmæt vegna breyttra aðstæðna og með tilliti til hags og þarfa barnsins. Samkvæmt gögnum málsins er ljóst, að ástæða var fyrir stefnda að krefjast forræðis telpunnar vegna aukins áfengis- vanda áfrýjanda. Héraðsdómur byggist á því, að ekki sé komin löng reynsla á árangur áfengismeðferðar áfrýjanda, en auk þess sé það skýr og eindreginn vilji telpunnar að vera hjá föður sínum. Telja yfirmatsmenn, að eftir því sem unnt sé að greina forsendur þeirrar afstöðu, nái telpan því ekki enn, þótt henni þyki afar vænt um móð- ur sína, að treysta henni fullkomlega eftir þá erfiðleika í samskipt- um, sem á undan eru gengnir og tengjast í hennar huga áfengisnotk- un móður. Á það verður fallist með héraðsdómi, að báðir foreldrar geti ver- ið hæfir til að fara með forsjá telpunnar. Af hálfu áfrýjanda hafa engin ný gögn verið lögð fyrir Hæstarétt því til staðfestingar, að áfrýjandi hafi markvisst haldið sig frá áfengi frá miðju ári 1996. Telpan hefur dvalist hjá stefnda í tæp tvö ár, og er ekki annað fram komið en það hafi gengið vel. Að áliti allra matsmanna, er komið hafa að málinu, er það eindreginn vilji telpunnar að vera áfram hjá föður sínum, þar sem trúnaðartraust gagnvart móður hafi í ákveðnu tilliti beðið hnekki. Eins og málið liggur fyrir, verður að telja, að hagsmunir barnsins af öryggi og festu í fjölskyldulífi leiði til þeirrar 1317 niðurstöðu, að breyting á ákvæði skilnaðarsamningsins um forsjá þess hafi verið og sé réttmæt. Verður hinn áfrýjaði dómur því stað- festur með skírskotun til forsendna hans að öðru leyti. Umgengni áfrýjanda við dóttur sína hefur ekki verið í föstum skorðum, frá því að stefndi fékk forsjá hennar. Það er grundvallar- regla samkvæmt 2. mgr. 29. gr. og 1. mgr. 37. gr. barnalaga, að barn eigi rétt á umgengni við það foreldri, sem ekki fer með forsjá þess, og gagnkvæmt. Er afar mikilvægt, að rúmri og skipulegri umgengni verði komið á sem fyrst milli áfrýjanda og telpunnar. Þetta raskar þó ekki framangreindri niðurstöðu. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 2. maí 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 7. apríl sl., er höfðað með stefnu, birtri 24. júní 1995, af M, ..., Reykjavík, gegn K,...., Reykjavík. Dómkröfur. Dómkröfur stefnanda eru þær, að samningur hans og stefndu, dags. 4. janúar 1995, um forsjá barnsins B, f. 1987, verði felldur úr gildi, hvað forsjá barnsins snertir, og að stefnanda verði falin forsjá B. Þá er krafist málskostnaðar úr hendi stefnda að mati dómsins og að við ákvörðun málskostnaðar verði tekið tillit til kostnaðar við undirmat, 264.600 kr. Dómkröfur stefndu eru þær, að hún verði sýknuð af öllum kröfum stefn- anda, þannig, að forsjá barnsins B verði hjá stefndu. Þá er krafist máls- kostnaðar, eins og mál þetta væri ekki gjafsóknarmál, og að tekið verði tillit til gjafsóknarkostnaðar við ákvörðun málskostnaðar. Málavextir. Með leyfi sýslumannsins í Reykjavík, dags. 25. janúar 1995, var aðilum máls þessa veittur skilnaður að borði og sæng. Í tengslum við skilnaðinn gerðu þau með sér samning um skilnaðarkjör. Samkvæmt 1. gr. samningsins skyldi forsjá barns þeirra, B, vera hjá stefndu. Í 2. gr. samningsins er ýtar- lega fjallað um umgengni stefnanda við barnið. Fyrst í stað gekk nokkuð vel hjá málsaðilum að halda þennan samning um umgengni, en breyting varð á síðar. 1318 Í júnímánuði 1995 höfðaði stefnandi síðan mál þetta og krafðist forsjár barnsins. Jafnframt höfðaði hann annað mál, þar sem hann krafðist þess að fá forsjá B til bráðabirgða. Með úrskurði, upp kveðnum 3. júní 1996, var honum falin forsjá telpunnar til bráðabirgða, þar til dómur gengi í því máli, sem hér er til úrlausnar. Málsástæður stefnanda. Kröfu sína í máli þessu styður stefnandi þeim rökum, að áður en til skiln- aðar málsaðila kom, hafi stefnda átt í talsverðum erfiðleikum vegna áfengis- neyslu, sem að mati stefnanda leiddi til skilnaðarins. Eftir skilnaðinn kveð- ur stefnandi þessa erfiðleika hafa aukist til muna og stefni velferð barnsins í voða. Hafi stefnda t. a. m. verið ein með barnið undir verulegum áhrifum áfengis. Þetta hafi orðið til þess, að barninu hafi oft liðið illa hjá stefndu og kvíði ávallt fyrir því, þegar stefnandi þurfi að skila henni aftur. Stefnandi styður kröfur sínar því, að stefnda sé ekki fær um að hafa for- sjá barnsins sökum alvarlegra persónulegra vandamála og erfiðleika, sem hún eigi við að stríða. Þetta ástand valdi öryggisleysi og ótta hjá barninu. Stefnandi telur telpuna afar tengda sér, og hafi hún lýst yfir þeim vilja sín- um að vera hjá sér. Stefnandi telur ótvírætt, að hagir og þarfir barnsins krefjist þess, að sam- komulagi aðila um forsjá verði breytt í samræmi við kröfugerð stefnanda. Stefnandi sé og hafi ávallt verið vel í stakk búinn til þess að annast barnið, enda hafi hann haft forsjá eldri barna sinna eftir fyrri skilnað. Hann sé flug- stjóri og starfi sem slíkur hjá ... Hann hafi rúmgóða íbúð, sem sé í sama hverfi og barnið hafi átt heima í. Stefnandi reisir kröfu sína á barnalögum nr. 20/1992, aðallega 35. gr. lag- anna. Málsástæður stefndu. Af hálfu stefndu er því mótmælt, að forsendur skilnaðarsamningsins um forsjá barnsins B séu brostnar og að aðstæður mæli með, að stefnandi hafi forsjá telpunnar. Stefnda hafi samkvæmt samningi aðila forsjá telpunnar. Áður en samn- ingur þessi var undirritaður, höfðu samvistarslit málsaðila varað í tíu mán- uði, og allan þann tíma hafi telpan verið hjá stefndu. Samningurinn hafi einungis verið í gildi eitt ár, er mál þetta var höfðað. Það sé meginregla í barnarétti, að forsjárákvörðun, hvort sem um sé að ræða samning eða úrlausn stjórnvalds eða dómstóls, verði ekki breytt, nema aðstæður séu verulega breyttar frá því, sem var, þegar ákvörðun um forsjá var tekin og að hagur og þarfir barnsins krefjist þess. Barn eigi kröfu 1319 til stöðugleika og að sem minnstar breytingar séu gerðar á högum þess, dvalarstað og félagslegu umhverfi. Stefnandi hafi ekki rökstutt kröfu sína um breytta skipun forsjár. Stefn- andi haldi því fram, að áfengisneysla stefndu hafi leitt til skilnaðarins. Þeg- ar gengið hafi verið frá skilnaðarsamningi, höfðu samvistarslit stefnanda og stefndu varað í rúma tíu mánuði. Stefnanda hafi því verið í lófa lagið að krefjast þess við samningsgerðina, að forsjá yrði í hans höndum. Nú liggi hins vegar fyrir skilnaðarsamningur, undirritaður af báðum aðilum og stað- festur af sýslumanni, að forsjáin skuli vera hjá stefndu. B hafi frá upphafi verið í ... skóla, en stefnda búi í ... Þar eigi B leikfé- laga sína. Heimili stefnanda sé hins vegar að ..., sem sé í öðru skólahverfi. Stefnandi hafi, meðan móðir fór með forsjá, haft rúman umgengnisrétt við barn sitt, og leggi stefnda áherslu á, að gott samband sé milli barnsins og stefnanda. Stefnandi haldi því fram, að hann merki hjá barninu vanlíðan og kvíða. Stefnandi verði að gera sér grein fyrir því, að barnið sé níu ára gamalt og hafi undanfarið gengið í gegnum mestu breytingar í lífi sínu. Bernskuheim- ilið hafi verið selt, og foreldrarnir flytjist sitt í hvora íbúð. Barnið sé nógu gamalt til þess að skilja nokkurn veginn, hvað gangi á, og auðvitað taki skilnaður foreldranna mikið á það. Hins vegar sé barnið ekki nógu gamalt til að skilja, að í raun hafi það orðið fyrir áfalli vegna skilnaðarins. Barnið þurfi nú að vinna sig í gegnum miklar tilfinningaflækjur, og auðvitað valdi það því miklum kvíða og vanlíðan. Barnið þurfi hjálp við að vinna sig í gegnum þetta erfiðleikatímabil. Það þurfi stöðugleika, ró og umhyggju, en ekki meira umrót, sem málaferli sem þessi hafi óhjákvæmilega í för með sér. Mikil og sterk tilfinningatengsl séu milli móður og barns. Stefnandi hafi alls ekki sýnt fram á í málatilbúnaði sínum, að forsendur standi til þess, að breyta eigi forsjánni frá því, sem samið var um. Allar fé- lagslegar aðstæður stefndu séu sem best verði á kosið. Hún sé kennari að mennt og, hafi starfað sem slík í yfir áratug, hafi bestu meðmæli og sé iðu- lega valin til sérkennslu erfiðra nemenda. Stefnandi sé flugstjóri að atvinnu. Vinnutími hans sé óreglulegur, og starfs síns vegna þurfi hann oft að vera langdvölum að heiman, en slíkt henti að sjálfsögðu mjög illa við uppeldi barns á þessum aldri. Stefnda vísar til 1. mgr. 35. gr. laga nr. 20/1992 máli sínu til stuðnings. Niðurstaða. Að beiðni stefnanda voru dómkvaddir tveir matsmenn, sálfræðingarnir Aðalsteinn Sigfússon og Þorgeir Magnússon, til þess að láta í té álit á upp- eldisaðstæðum hjá hvoru foreldri um sig, tengslum barnsins við foreldrana, 1320 andlegu ástandi þess og afstöðu þess um búsetu svo og á persónulegum eigin- leikum foreldranna og högum þeirra. Er matsgerð þeirra dags. 6. apríl 1996. Stefnda vildi ekki una þessu mati og taldi, að í því hefði ekki verið gætt jafnræðis með aðilum við framkvæmd matsins. Að beiðni hennar voru því dómkvaddir þrír yfirmatsmenn til þess að meta framangreind atriði, sál- fræðingarnir Álfheiður Steinþórsdóttir, Oddi Erlingsson og Páll Magnús- son. Er yfirmatsgerð þeirra dags. 3. febrúar 1997. Við undirmat og yfirmat voru lögð nokkur próf fyrir málsaðila, Raven- greindarpróf, EPO-persónuleikapróf, Gough-félagsþroskapróf, MMIPI- persónuleikapróf, forsjárhæfnipróf og fjölskyldutengslapróf. Eru niður- stöður matsmanna reistar á þessum prófum svo og viðtölum við málsaðila og barn þeirra. Í matsgerð sálfræðinganna Aðalsteins Sigfússonar og Þorgeirs Magnús- sonar, sem dags. er 6. apríl 1996, segir eftirfarandi m. a.: „Uppeldisaðstæður hjá hvoru foreldri um sig. Aðstæður foreldranna til að búa barninu heppileg uppeldisskilyrði eru í báðum tilfellum góðar, ef frá er talin misnotkun móðurinnar á áfengi. Ytri aðbúnaður, húsakynni, efnahagur og afkomuhorfur eru góðar, auk þess sem foreldrunum þykir báðum vænt um barnið og er umhugað um framtíð þess. Foreldrarnir eru báðir einhleypir, en móðirin á vingott við karlmann, sem mikið dvelur á heimili hennar og er telpunni öryggisgjafi. Hjá föðurn- um býr tvítug hálfsystir B, sem hún hefur mjög jákvæð tengsl við. Atvinna föður veldur því, að hann þarf að vera talsvert að heiman, stundum sólar- hringum saman, og þarf þá að treysta á móðurina og önnur skyldmenni telpunnar um dvalarstað og umönnun, ef hann fer með forsjána. Vinnutími móður er betur sniðinn að þörfum barnsins, auk þess sem heimili hennar er innan ... skólahverfis, þar sem B hefur stundað nám frá upphafi og flestir vinir hennar búa þar í næsta nágrenni. Tengsl barnsins við foreldrana, andlegt ástand þess og afstaða til búsetu. Tengsl B við foreldrana eru náin, en nokkuð ólík; í báðum tilfellum er þó um gagnkvæma væntumþykju að ræða. Tengslin við föður eru átakalítil og traust, en sambandið við móður flóknara og einkennist á köflum af miklum kvíða og öryggisleysi. Sú vanlíðan stafar annars vegar af uppnáminu, sem leiðir af áfengisneyslu móður, og hins vegar af skuldbindandi kröfum móð- urinnar um tryggð telpunnar, samstöðu og þögn um þá vanlíðan, sem neysl- an veldur B. Faðirinn er telpunni skjól og öryggisgjafi í slíkum hremming- um, en veran hjá honum skapar B eigi að síður angur vegna óttans um við- brögð móðurinnar við meintu hollustuleysi hennar við sig. Þessar þreng- ingar eru telpunni mjög óhollar, valda henni togstreitu og öryggisleysi, 1321 sem brýst út í sterkum kvíðaeinkennum, andlegum og líkamlegum, þegar álagið er mest. Telpan lýsir því yfir með sannfærandi hætti, að hún vilji frekar vera hjá föður sínum en móður, enda treysti hún því ekki, að móðir- in hætti áfengisóreglunni. Persónulegir eiginleikar foreldranna og hagir þeirra. Eins og fyrr segir, eru ytri hagir foreldranna góðir og fullnægjandi. Per- sónulegir eiginleikar föður eru þeir helstir, að hann er ábyrgur og yfirveg- aður maður, skipulagður og stöðuglyndur, ekki frumkvæðismikill í tengsl- um, en svarar kröfum dóttur sinnar um tilfinningaleg samskipti og geð- tengsl með fullnægjandi hætti. Hann getur verið seinn til viðbragða, en fylginn sannfæringu sinni. Móðirin er vel gefin kona, opin og hressileg í viðmóti, en óstöðug að skapferli. Undir álagi er stutt í tortryggni, harðar ásakanir, visst taumleysi og óþroskaða, sjálfmiðaða hugsun. Hún á við áfengisvanda að etja, en tekst ekki á við hann. Það háir henni sem uppalanda, enda víkja þá þarfir ann- arra fyrir hennar eigin.“ Í samantekt matsþátta í yfirmatsgerð segir eftirfarandi: „1. Uppeldisaðstæður hjá foreldrum. a. Hjá móður. Móðir býr í 90 fermetra íbúð á jarðhæð að ... Íbúðin er mjög hlýleg, svolítið óskipuleg og ber með sér, að þar búi einstaklingur með margvísleg áhugamál. Mikið um gróður og ræktun, köttur á ferli og stórt fiskabúr. Íbúðin ber vott um, að hún er heimili barns, og eru leikföng vel sýnileg, en barnateikningar og föndur á veggjum. B hefur sérherbergi, hlýlegt og vel búið leikföngum. Einnig er hún vinnustaður móður og barns, þar sem stórt skrifborð og bókahillur eru í miðri íbúðinni. Heimili móður er nálægt... skóla og heimilum vinkvenna B, og þarf hún ekki að fara yfir umferðargötu til þeirra. Vinnutími móður er að jafnaði í föstum skorðum og daglega tími til að umgangast og sinna barni auk frítíma um helgar. B getur alltaf náð í móður á vinnustað, ef eitthvað bjátar á, t. d. í skóla, og hún þekkir vinnustað og vinnufélaga móður sinnar. Móðir er einhleyp, en hún á góðan vin, sem B þekkir, en hyggur ekki á sambúð. Í heimsókn mats- manna á heimili móður voru mæðgurnar greinilega mjög nánar og innileg- ar, báðar málgefnar og áhugasamar um að lýsa lífi sínu saman. b. Hjá föður. Frá maí 1995 hefur faðir búið í tvílyftu, 140 fermetra endur- nýjuðu 40 ára gömlu einbýlishúsi við ... í Reykjavík. Heimilið er snyrtilegt og án alls íburðar. Á heimilinu býr auk M og B yngri dóttir hans frá fyrra hjónabandi, X (21 árs), sem er nemi í Háskóla Íslands. B hefur sérherbergi, sem er hlýlegt og vel búið húsgögnum og persónulegum munum. B sækir skóla í öðru skólahverfi, í ... skóla, en hennar hverfisskóli samkvæmt lög- 1322 heimili er ... skóli. Nokkur vegalengd er á milli núverandi heimilis hennar og skólans og mikil umferðargata, ..., á milli. B er ávallt ekið í og úr skóla. Flestar vinkonur B búa í ... hverfi, þar sem hún bjó áður. Þetta virðist þó ekki hindra samskiptin, því að bæði fer hún í heimsóknir til vinkvenna og þær koma til hennar. Vinnutilhögun M er þannig háttað, að hann vinnur að meðaltali um 15 daga á mánuði og er um 15 daga heima. Hann flýgur millilandaflug og er ýmist í burtu daglangt, þ. e. frá morgni til kl. 18, eða tvær nætur í senn. Vegna fjarveru M, sem er tvær nætur þrisvar til fjórum sinnum í mánuði, tekur einhver nákominn ábyrgð á B, hálfsystir hennar, móðir, föðursystir eða föðuramma. M er ekki í föstu sambandi og hefur ekki verið það frá sambúðarslitum. Í heimsókn matsmanna á heimili föður var viðmót B til föður opið og hlýtt og laust við allan ótta. M virðist gera sér far um að setja sig í spor B. 2. Barnið. a. Tengsl barnsins við foreldra. Athugun bendir til þess, að tilfinningatengsl B við móður séu ríkulegri en við föður og bera vott um tilfinningalega næmni og ræktun frá hendi móð- ur. Fram koma einnig hlý tengsl telpunnar við föður, og faðirinn virðist í hennar augum vera tákn öryggis og stöðugleika, sem er henni mikils virði. b. Andlegt ástand B. Greind B reynist í góðu meðallagi. Á geðræna sviðinu er hún í megin- atriðum heilbrigt barn, og athugun bendir til eðlilegs persónu- og tilfinn- ingaþroska. Þó vottar fyrir kvíðaeinkennum, sem einkum virðast tengjast spennu og ósætti, sem ríkt hefur í samskiptum foreldra hennar. c. Afstaða B um búsetu. B tjáir skýrt þann vilja sinn að búa fremur hjá föður en móður. Að því leyti, sem unnt er að greina forsendur þeirrar afstöðu, virðist helst, að þrátt fyrir það að henni þyki afar vænt um móður, nái hún enn ekki að treysta henni fullkomlega eftir þá erfiðleika í samskiptum, sem á undan eru gengn- ir og tengjast í hennar huga áfengisnotkun móður. 3. Eiginleikar foreldra og hagir þeirra. a. K. Forsjárhæfni K er góð, og er þar sterkust hæfni hennar til að rækta djúp tilfinningatengsl, en hún er einnig ábyrg sem leiðbeinandi í félags- tengslum og í skólastarfi fyrir B. Ytri uppeldisskilyrði eru einnig góð. Sam- kvæmt sálfræðiprófum er K vel greind kona, með gott sjálfstraust og heil- steyptan persónuleika. Engin merki eru um geðræn einkenni, persónuleika- 1323 truflanir eða óstöðuglyndi. Hún er opin og virk, félagslega örugg og á því að geta verið góð fyrirmynd dóttur sinni. Hún hefur náin tengsl við B og treystir sér vel til að takast á við unglingsárin með henni. K er allvel meðvituð um veikar hliðar sínar, að hún geti verið fljóthuga og óþolinmóð og að viðnámsþol geti stundum verið lítið undir álagi. Hún hefur einnig misnotað áfengi, og er ekki komin nema rúmlega hálfs árs reynsla á árangur áfengismeðferðar. b. M. Forsjárhæfni M er góð, greind hans mjög góð, og engin merki eru um geðveiki eða persónuleikaröskun. Sjálfstraust er gott. Sterkar hliðar M sem uppalanda eru hæfileikar hans til að sinna öllum ytri aðstæðum og þörfum B eins og fjárhags- og búsetuöryggi. Hann getur tryggt henni stöð- ugan lífsstíl og hættulaust umhverfi, sem laust er við tilfinningalegt öryggis- leysi og geðsveiflur. M á auðvelt með að nýta sér aðstoð fjölskyldu sinnar við uppeldi B. Veikar hliðar M sem uppalanda eru aftur á móti afneitun hans á eigin yfirsjónum og veikleikum eða neikvæðum aðstæðum, eins og fram kemur á persónuleikaprófum. Þar sem M er í mikilli vörn fyrir sjálfan sig, má búast við, að innsæi hans á tilfinningalegum þörfum B geti verið takmarkað. Ein- stök vandamál og þarfir B geta því farið fram hjá M. Svo virðist sem M eigi erfitt með að draga nauðsynleg mörk á milli sín og B og láti nokkuð eftir henni. Hún virðist stýra samskiptum að töluverðu leyti. Einnig skortir á, að M dragi eðlileg mörk á milli samskipta sinna við móður barnsins annars vegar og dóttur hins vegar. M hefur látið togstreitu við móður B bitna á umgengni hennar við móður, enda hefur hann ekki treyst henni fyrir barn- inu vegna óreglu. M talar neikvætt um móður í áheyrn B, sem ýtt getur undir tortryggni hennar í garð móður. 4. Niðurstöður. Með hliðsjón af framantöldu telja matsmenn, að eftirfarandi atriði mæli með og á móti, að annars vegar móðir og hins vegar faðir fari með forsjá B. 1) Móðir: a) Atriði, sem mæla með forsjá: Persónulegir og félagslegir eiginleikar. K hefur góða getu til að mynda náin tilfinningatengsl, hún er sveigjanleg, en getur sett mörk. K er kennari, virk í félagsstarfi foreldra og er vön að umgangast unglinga í starfi sínu. Stúlkan er að nálgast kynþroskaaldur og þarf e.t. v. trúnaðartengsl við móður vegna þess. Umönnun. K hefur annast B frá fæðingu þar til í júní 1996, þegar faðir fékk úrskurð um forsjá til bráðabirgða. 1324 Ytri aðstæður. Atvinnu- og fjárhagsöryggi virðist tryggt, og vinnutími móður er sniðinn að þörfum barnsins. Öryggi er, að skóli og vinkonur barnsins eru í hverfinu, þar sem móðir býr. Umgengni. Vegna fyrri reynslu og persónuleika K má búast við, að um- gengni B við föður verði með eðlilegum hætti, fái hún forsjá hennar. b) Atriði, sem mæla gegn forsjá: Áfengisvandamál. Ekki er komin löng reynsla á árangur áfengismeðferð- ar K. 2) Faðir: a) Atriði sem mæla með forsjá: Persónulegir eiginleikar. M er reglusamur og traustur, og líf hans er í föstum skorðum. Í augum B er M ímynd öryggis og stöðugleika, enda greinir B frá því, að þurfi hún að velja, vilji hún fremur búa hjá föður sínum en móður. Ytri aðstæður. Stöðugleiki varðandi tekjur og búsetu. Tengsl við systkini. Á heimili M er B í daglegum samskiptum við eldri hálfsystur, X, og í nánum tengslum við aðra hálfsystur, sem gjarnan annast hana, þegar M er frá vegna vinnu. Á tengslaprófi kemur fram, að tengsl B og X eru sterk og jákvæð. b) Atriði, sem mæla gegn forsjá: Persónulegir eiginleikar. M virðist nokkuð eftirgefanlegur við B. Ætla má, að mörkin milli B og hans séu oft óljós og að hann eigi erfitt með að stýra henni. Vegna varnarhátta M getur hann átt erfitt með að setja sig Í spor B og sinna tilfinningalegum þörfum hennar. Samskipti við hitt foreldrið. M talar með neikvæðum hætti um móður í áheyrn B, en ætla má, að það geti haft neikvæð áhrif á tengsl B við móður.“ Samkvæmt 1. mgr. 35. gr. laga nr. 20/1992 skal því aðeins taka til greina kröfu um breytta forsjá, að breyting þyki réttmæt vegna breyttra aðstæðna og með tilliti til hags og þarfa barnsins. Eins og fram er komið, var mál þetta höfðað tæpum sex mánuðum eftir, að aðilar máls þessa höfðu gert samning um forsjá dóttur sinnar. Ástæðu málsóknar kvað stefnandi vera m. a. aukna áfengisneyslu stefndu. Í greinargerð stefndu er því algerlega mótmælt, að hún eigi við áfengis- vandamál að stríða. Í undirmatsgerð segir, að stefnda eigi við áfengisvanda að etja, en takist ekki á við hann, afneiti honum og feli og sé vafalaust með- ferðarþurfi á því sviði. Þegar yfirmat fór fram, viðurkennir stefnda hins vegar, að áfengisneysla hafi orðið henni vandamál eftir fæðingu B. Hún hafi notað áfengi í mótlæti, en það hafi farið úr böndunum, svo að B hafi 1325 liðið fyrir það. Í yfirmatsgerð segir, að stefnda hafi farið í áfengismeðferð í júní 1996, en fallið, hafi farið strax aftur í júlí og hafi verið vímulaus síðan. Þrátt fyrir fullyrðingar stefnanda um annað þykir ekki sýnt fram á annað í málinu en stefnda hafi verið vímulaus, síðan síðari meðferð lauk, eins og segir í yfirmatsgerð. Stefnda bar fyrir dómi, að drykkja sín hefði aukist í kjölfar skilnaðarins. Þykir því sýnt, að aðstæður höfðu breyst á því tímabili, frá því að samning- ur var gerður um forsjá og þar til mál þetta var höfðað. Telja verður með hliðsjón af niðurstöðum matsmanna, að uppeldis- aðstæður hjá báðum málsaðilum séu fullnægjandi svo og atvinnu- og fjár- hagsöryggi. Þá þykir einnig sýnt, að þau séu bæði hæf sem uppalendur og að barnið hafi góð tilfinningatengsl við báða foreldra. Samkvæmt undirmati, sem gert var í apríl 1996, er stefnda hafði enn for- sjá B, kom fram vilji barnsins til þess að vilja frekar búa hjá föður. Er yfir- mat fór fram, tjáði hún enn skýrt þann vilja að vera fremur hjá föður en móður, en á þeim tíma hafði hún dvalist um það bil sjö mánuði hjá föður. Eins og að framan er rakið, telja yfirmatsmenn helst, að því leyti sem unnt sé að greina forsendur þeirrar afstöðu, að enda þótt henni þyki afar vænt um móður, nái hún ekki enn að treysta henni fullkomlega eftir þá erfiðleika í samskiptum, sem á undan eru gengnir og tengjast í hennar huga áfengis- notkun móður. Hins vegar sé stefnandi í hennar augum ímynd öryggis og stöðugleika, sem sé henni mikils virði. Þrátt fyrir það að stefnda hafi nú horfst í augu við vandamál sín vegna áfengisdrykkju og hafi farið í áfengismeðferð, er ekki komin löng reynsla á árangur meðferðarinnar, en samkvæmt framburði Þórarins Tyrfingssonar yfirlæknis mun ekki unnt að tala um varanlegan bata í þessum efnum fyrr en eftir tvö ár. Samkvæmt fram lögðum gögnum eru tengsl B við eldri hálfsystur mjög góð og sömuleiðis tengsl hennar við fjölskyldu föður. Tengsl hennar við fjölskyldu móður eru mun minni, eftir því sem fram hefur komið. Þá hefur komið fram, að B hefur góð samskipti við vinkonur sínar, enda þótt þær eigi heima í öðru hverfi en hún. Stefnandi er flugmaður að atvinnu. Ekki hefur verið sýnt fram á, að fjar- vistir hans vegna atvinnu sinnar hafi valdið erfiðleikum í umönnun B. B hefur verið hjá föður sínum tæpt ár og hefur, eins og áður er rakið, lýst yfir því með skýrum hætti, að hún vilji fremur vera hjá föður en móður. Þegar þetta er virt svo og annað það, sem að framan er rakið og fram hefur komið í málinu, þykir sýnt fram á, eins og málum er komið, að þörfum og hagsmunum telpunnar B verði betur borgið, verði stefnanda falin forsjá 1326 hennar. Ber því að taka til greina kröfu hans um, að samningur hans og stefndu um forsjá B verði felldur úr gildi og honum falin forsjá barnsins. Eins og máli þessu er háttað, þykir rétt, að hvor aðila beri sinn kostnað af málinu. Stefnda hefur fengið gjafsókn í málinu, og greiðist gjafsóknarkostnaður hennar, 773.000 kr., úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns hennar, Sigríðar Logadóttur hdl., 350.000 kr. Ekki er tekið tillit til virðisaukaskatts. Kristjana Jónsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Felldur er úr gildi samningur stefnanda, M, og stefndu, K, dags. 4. janúar 1995, hvað varðar forsjá barnsins B. Stefnandi, M, skal fara með forsjá telpunnar B. Málskostnaður fellur niður. Gyjafsóknarkostnaður stefndu, 773.000 kr., þar með talin þóknun lögmanns hennar, Sigríðar Logadóttur hdl., 350.000 kr., greiðist úr ríkissjóði. 1327 Föstudaginn 27. mars 1998. Nr. 118/1998. — Jóhannes Einarsson og Bergmál ehf. (Guðjón Styrkársson hrl.) gegn Fjárfestingarbanka atvinnulífsins hf. (Sigurður G. Guðjónsson hrl.) Gunnari Hjaltalín Jóni Gunnari Zoéga og Þórarni Ragnarssyni (Jón Gunnar Zoöga hrl.) Kærumál. Málskostnaðartrygging. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðilar skutu málinu til Hæstaréttar með kæru 3. mars 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 12. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 20. febrúar 1998, þar sem fallist var á kröfu varnaraðila um, að sóknaraðilar skyldu hvor um sig setja tryggingu, að fjárhæð 150.000 krónur, fyrir greiðslu málskostnaðar varnaraðilum til handa. Kæruheimild er í o- lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknar- aðilar krefjast þess, að úrskurður héraðsdóms um, að þeim verði gert að setja málskostnaðartryggingu, verði felldur úr gildi. Þeir krefjast einnig kærumálskostnaðar. Varnaraðilar krefjast þess, að úrskurður héraðsdóms verði stað- festur svo og kærumálskostnaðar. Sóknaraðilar hafa lagt fyrir Hæstarétt yfirlýsingu JÓJ ehf., sem er einn stefnenda í héraði, þess efnis, að félagið ábyrgist „allan máls- kostnað stefnenda“. Í hinum kærða úrskurði var hafnað kröfu um, að þessum stefnanda yrði gert að setja tryggingu fyrir málskostnaði. Við skýringu á 133. gr. laga nr. 91/1991 um heimild til að gera stefnanda máls að setja tryggingu fyrir greiðslu málskostnaðar verð- ur að líta til þess, að um er að ræða undantekningarreglur, sem horfa honum til íþyngingar og kunna að skerða rétt hans til aðgangs 1328 að dómstólum. Að því athuguðu verður að skýra ákvæðið svo, að þegar fleiri en einn eiga sameiginlega aðild til sóknar í máli, sé hagsmuna stefnda nægilega gætt með því, að einn stefnenda að minnsta kosti standi ábyrgur fyrir greiðslu málskostnaðar, sem felldur yrði á þá. Af 132. gr. laga nr. 91/1991 leiðir, að þegar fleiri aðilar en einn eru til sóknar í máli, verður málskostnaður, sem þeir kunna að verða dæmdir til að greiða, að jafnaði ákveðinn í einu lagi, þannig, að þeir ábyrgist sameiginlega greiðslu hans. Fallist er á með héraðsdómi, að ekki hafi verið leiddar líkur að því, að stefnandinn JÓJ ehf. sé ófær um að greiða málskostnað. Verður því að telja, að með framangreindum ákvæðum 132. gr. laga nr. 91/1991 sé rétti varnaraðila nægilega borgið. Verður því að fella úr gildi ákvæði hins kærða úrskurðar um skyldu sóknaraðila til að setja tryggingu fyrir greiðslu málskostnaðar. Varnaraðilar greiði sóknaraðilum kærumálskostnað, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Felld eru úr gildi ákvæði hins kærða úrskurðar um skyldu sóknaraðila, Jóhannesar Einarssonar og Bergmáls ehf., til að setja tryggingu fyrir greiðslu málskostnaðar í héraðsdómsmál- inu nr. E-417/1998. Varnaraðilar, Fjárfestingarbanki atvinnulífsins hf., Gunnar Hjaltalín, Jón Gunnar Zoéga og Þórarinn Ragnarsson, greiði sameiginlega hvorum sóknaraðila fyrir sig 15.000 krónur í kærumálskostnað. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 20. febrúar 1998. Mál þetta var þingfest 3. febrúar 1998. Stefnendur eru Jóhannes Einarsson, kt. 080163-4879, Sjávargrund 5 b, Garðabæ, Bergmál ehf., kt. 560993-2509, Köllunarklettsvegi 4, Reykjavík, og JÓJ ehf., kt. 560896-2719, Síðumúla 33, Reykjavík. Stefndu eru Fjárfestingarbanki atvinnulífsins hf., kt. 501097-2179, Ármúla 13 a, Reykjavík, Gunnar Hjaltalín, kt. 080646-4109, Sævangi 44, Hafnar- firði, Jón Gunnar Zoéga, kt. 090643-2239, Reynimel 29, Reykjavík, og Þór- arinn Ragnarsson, kt. 271145-3499, Ystaseli 24, Reykjavík. 1329 Við þingfestingu málsins gerðu stefndu þá kröfu, að stefnendum yrði gert að leggja fram málskostnaðartryggingu samkvæmt b-lið 1. mgr. 133. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Því var mótmælt af hálfu stefnenda. Málið var tekið fyrir 17. febrúar til að gefa aðilum kost á að tjá sig frekar um ágreininginn. Af hálfu aðila voru reifaðar helstu málsástæður til stuðn- ings kröfum þeirra, og að því loknu var málið tekið til úrskurðar. Forsendur og niðurstaða. Af gögnum málsins verður ekki fullyrt neitt um fjárhagsstöðu stefnanda JÓJ ehf., og ekkert liggur fyrir um það, hvort lánardrottnar félagsins hafi án árangurs leitað fullnustu krafna á hendur þess. Líkur hafa því ekki verið leiddar að því, að stefnandi JÓJ ehf. sé ófær um greiðslu málskostnaðar, og verður honum því ekki gert að setja tryggingu fyrir greiðslu málskostnaðar samkvæmt b-lið 1. mgr. 133. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sú málsástæða stefndu, að stefnandi JÓJ ehf. eigi ekki aðild að málinu, kemur ekki til álita, enda leiðir aðildarskortur til sýknu samkvæmt 2. mgr. 16. gr. laga nr. 91/1991, en verður ekki heimfærður undir fyrrgreint ákvæði 133. gr. sömu laga. Af hálfu stefnenda Jóhannesar Einarssonar, sem var úrskurðaður gjald- þrota í desember 1993, og Bergmáls ehf. er því ekki mótmælt, að þeir séu ófærir um greiðslu málskostnaðar, en því haldið fram, að fullnægjandi yfirlýsing liggi fyrir af hálfu stefnanda JÓJ ehf. um greiðslu málskostnaðar fyrir alla stefndu, og því séu skilyrði b-liðar 1. mgr. 133. gr. laga nr. 91/1991 ekki uppfyllt. Ekki er unnt að fallast á þessa málsástæðu, en samkvæmt fyrrgreindu ákvæði nægir, að leiddar séu að því líkur, að stefnandi sé ófær um greiðslu málskostnaðar, til að honum verði gert að setja tryggingu fyrir honum að kröfu stefnda, og hefur þá yfirlýsing annarra stefnenda um greiðslu málskostnaðar fyrir alla stefnendur gegn mótmælum stefndu ekki þýðingu. Með því að það er viðurkennt af hálfu stefnenda Jóhannesar og Bergmáls ehf., að þeir séu ófærir um greiðslu málskostnaðar, telst skilyrði b-liðar 1. mgr. 133. gr. laga nr. 91/1991 uppfyllt, og verður þess vegna að fall- ast á kröfu stefnenda og gera hvorum um sig stefnenda Jóhannesi og Berg- máli ehf. að setja tryggingu fyrir sérhvern stefndu, sem þykir hæfilega ákveðin 150.000 krónur til handa hverjum stefndu, samtals 600.000 kr. Tryggingin skal sett með peningum eða bankaábyrgð, og ber að afhenda skilríki fyrir henni í dóminum innan tveggja vikna frá uppkvaðningu þessa úrskurðar. Úrskurðarorð: Kröfum stefndu, Fjárfestingarbanka atvinnulífsins hf., Gunnars Hjaltalín, Jóns Gunnars Zoéga, og Þórarins Ragnarssonar, um, að 1330 stefnanda JÓJ ehf. verði gert að setja tryggingu fyrir málskostnaði í héraðsdómsmálinu nr. E-417/98, er hafnað. Stefnandi Jóhannes Einarsson skal setja tryggingu, að fjárhæð 150.000 kr., fyrir greiðslu málskostnaðar í héraðsdómsmálinu nr. E-417/98 til handa hverjum og einum stefndu, Fjárfestingarbanka at- vinnulífsins hf., Gunnari Hjaltalín, Jóni Gunnari Zoðga og Þórarni Ragnarssyni. Stefnandi Bergmál ehf. skal setja tryggingu, að fjárhæð 150.000 kr., fyrir greiðslu málskostnaðar í héraðsdómsmálinu nr. E-417/98 til handa hverjum og einum stefndu, Fjárfestingarbanka atvinnulífsins hf., Gunnari Hjaltalín, Jóni Gunnari Zoöga og Þórarni Ragnarssyni. Tryggingarnar ber að setja með peningum eða bankaábyrgð, og ber að afhenda dóminum skilríki fyrir þeim innan tveggja vikna frá upp- kvaðningu þessa úrskurðar. 1331 Föstudaginn 27. mars 1998. Nr. 138/1998. — Fjallkonan ehf. (Leó E. Löve hdl.) gegn Lánasjóði Vestur-Norðurlanda (Baldur Guðlaugsson hrl.) Nýsmíði-Trélakki ehf. Landsbanka Íslands hf. tollstjóranum í Reykjavík Sjóvá-Almennum tryggingum hf. og Eldgömlu Ísafold ehf. (enginn) Kærumál. Nauðungarsala. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 5. mars 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 25. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 20. febrúar 1998, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um, að ógilt yrði nauðungar- sala á fasteigninni Þingholtsstræti 5 í Reykjavík, sem sýslumaðurinn í Reykjavík seldi við uppboð 23. september 1997. Kæruheimild er í 1. mgr. 85. gr., sbr. 79. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu. Sóknaraðili krefst þess, að umrædd nauðungarsala verði ógilt. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili Lánasjóður Vestur-Norðurlanda krefst þess, að úr- skurður héraðsdómara verði staðfestur og sóknaraðili dæmdur til að greiða kærumálskostnað. Aðrir varnaraðilar hafa ekki látið málið til sín taka. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann stað- festur. Um kærumálskostnað fer samkvæmt því, sem í dómsorði greinir. 1332 Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Sóknaraðili, Fjallkonan ehf., greiði varnaraðila Lánasjóði Vestur-Norðurlanda 50.000 krónur í kærumálskostnað. Að öðru leyti fellur kærumálskostnaður niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 20. febrúar 1998. I. Mál þetta var þingfest 15. desember sl. og tekið til úrskurðar 16. febrúar sl. að loknum munnlegum málflutningi. Endanlegar dómkröfur sóknaraðila, Fjallkonunnar ehf., kt. 660169-0329, Óðinsgötu 4, Reykjavík, eru þær, að nauðungarsala, sem fram fór 23. sept- ember 1997 á fasteigninni Þingholtsstræti 5, Reykjavík, verði ógilt. Þá krefst hann málskostnaðar úr hendi varnaraðila. Varnaraðili, Lánasjóður Vestur-Norðurlanda, kt. 611087-2689, Engjateigi 3, Reykjavík, gerir þær dómkröfur, að staðfest verði gildi framangreindrar nauðungarsölu. Þá krefst hann málskostnaðar úr hendi sóknaraðila. TI. 30. apríl 1997 var tekin fyrir hjá sýslumanninum í Reykjavík nauðungar- sala á fasteigninni Þingholtsstræti 5, Reykjavík. Samkvæmt endurriti úr gerðabók sýslumanns voru gerðarbeiðendur Nýsmíði-Trélakk ehf., Lands- banki Íslands og Gjaldheimtan í Reykjavík. Gerðarþoli var Eldgamla Ísa- fold ehf. Við fyrirtöku þessa voru einungis gerðarbeiðendur. 1. september 1997 tók sýslumaður fyrir að byrja uppboð fasteignarinnar. Var við þá fyrirtöku mætt af hálfu gerðarbeiðenda og auk þess af hálfu Sjó- vár-Almennra trygginga hf. sem veðhafa og af hálfu gerðarþola, Eldgömlu Ísafoldar ehf. Var leitað eftir boðum í eignina, og kom fram eitt boð frá Gjaldheimtunni í Reykjavík, 150.000 krónur. Var ákveðið við fyrirtöku þessa, að uppboði skyldi fram haldið á eigninni sjálfri 23. september 1997. Þann dag tók sýslumaður fyrir á fasteigninni sjálfri að halda áfram upp- boðinu, og var mætt af hálfu gerðarbeiðenda, veðhafanna Sjóvár- Almennra trygginga hf. og Lánasjóðs Vestur-Norðurlanda, og einnig af hálfu gerðar- þola. Veðhafinn Lánasjóður Vestur-Norðurlanda, varnaraðili þessa máls, átti 1. veðrétt í eigninni, og kom hæsta boð í hana frá honum, 10.000.000 krónur, og var honum sem hæstbjóðanda greint frá því, að boð hans yrði samþykkt 2. desember 1997, ef greiðsla bærist samkvæmt boðinu í samræmi við uppboðsskilmála. Með kaupsamningi 21. nóvember 1995 seldi sóknaraðili félaginu Eld- gömlu Ísafold ehf. fasteign þá, sem hér er fjallað um. Var kaupsamningi 1333 þinglýst 29. október 1996, og var Eldgamla Ísafold ehf. talin gerðarþoli í umræddu uppboðsmáli samkvæmt ákvörðun sýslumanns. Sýslumaður tilkynnti sóknaraðila um fyrirhugað framhaldsuppboð fast- eignarinnar 23. september 1997 með bréfi, dagsettu 15. september 1997, og er viðtakandi bréfsins Fjallkonan ehf., Þingholtsstræti 5, Reykjavík. Hinn 15. september 1997 tilkynnti lögmaður sóknaraðila, sem jafnframt er stjórnar- formaður félagsins, Hagstofu Íslands, fyrirtækjaskrá, að heimili félagsins væri flutt að Óðinsgötu 4, Reykjavík. Með bréfi 20. október 1997, sem barst Héraðsdómi Reykjavíkur sama dag, krafðist sóknaraðili úrlausnar um gildi nauðungarsölunnar. Staðfest eftirrit gagna og endurrit bárust dóminum hins vegar ekki fyrr en 26. nóvember 1997, og var málið þingfest, eins og áður greinir, 15. desember 1997. Aðrir aðilar að nauðungarsölunni létu ágreining þennan ekki til sín taka. Með bréfi 4. desember 1997 sendi sýslumaðurinn í Reykjavík athuga- semdir sínar samkvæmt 3. mgr. 81. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu. Þar kemur fram, að þinglýstur eigandi hafi verið Eldgamla Ísafold ehf., þegar nauðungarsala fasteignarinnar fór fram, og því hafi það félag verið gerðarþoli í uppboðsmálinu, sbr. 2. tl. 2. gr. nefndra laga, og hafi fengið til- kynningar um nauðungarsöluna frá byrjun uppboðsmeðferðarinnar í sam- ræmi við ákvæði 16. gr. laganna. Sé gerðarþoli sá, sem verði eftir almennum reglum talinn eigandi eignarinnar, sbr. 2. tl. 2. gr. laganna. Kveður sýslu- maður Eldgömlu Ísafold ehf. hafa þinglýstan kaupsamning, og hafi ekki verið þinglýst á eignina yfirlýsingu um, að riftunarmál sé í gangi. Hafi það verið staðfest af dómstólum, að eftir að kaupsamningi um fasteign hafi ver- ið þinglýst, sé það kaupandi, en ekki seljandi, sem hafi þinglýsta eignar- heimild í skilningi 1. mgr. 25. gr. laga nr. 39/1978 um þinglýsingar. Á sama hátt hafi hugtakið þinglýstur eigandi í 3. mgr. 47. gr. laga nr. 26/1994 um fjöleignarhús verið skýrt. Telur sýslumaður því engan vafa leika á því, að gerðarþoli í umræddu nauðungarsölumáli sé Eldgamla Ísafold ehf. Í bréfi sýslumanns kemur einnig fram, að eftir byrjun uppboðs 1. septem- ber sl. hafi öllum aðilum nauðungarsölunnar verið sendar tilkynningar um fyrirhugaða framhaldssölu í ábyrgðarbréfi í samræmi við 3. mgr. 3$. gr. nauðungarsölulaga. Hafi tilkynning verið send Fjallkonunni ehf. 15. sept- ember sl. á lögheimili félagsins, sem samkvæmt upplýsingum úr Þjóðskrá þann dag hafi verið Þingholtsstræti 5, Reykjavík. Hafi þær upplýsingar fengist síðar, að sama dag hafi komið tilkynning um nýtt lögheimili Fjall- konunnar ehf. Ágreiningsefni aðila lýtur að því, hvort ógilda beri nauðungarsölu fast- 1334 eignarinnar Þingholtsstrætis 5, Reykjavík, vegna þess að sóknaraðila hafi ekki verið tilkynnt á lögformlegan hátt um hana. Ill. Sóknaraðili kveður óundirritað bréf sýslumannsins í Reykjavík til sóknaraðila, dags. 15. september sl., hafa haft að geyma almennar upplýs- ingar, sem ætlaðar séu veðhöfum, en ekki gerðarþola. Hafi bréfið verið af- hent á pósthúsi til útburðar kl. 16.00 15. september 1997, en ekki borist sóknaraðila fyrr en 9. október 1997. Sóknaraðili kveður í athugasemdum sýslumanns 4. desember sl. vera settar fram skoðanir á því, hver teljist gerðarþoli við uppboð á fasteignum. Þar sé því haldið fram, að kaupandi, sem þinglýst hafi kaupsamningi, sé þinglýstur eigandi hennar. Samkvæmt almennum skilningi á gildi þinglýs- inga sé það ekki rétt. Aðili, sem þinglýst hafi kaupsamningi sínum, hafi að- eins skilyrtan eignarrétt, enda væri afsal annars ónauðsynlegt. Væri skiln- ingur sýslumanns réttur, gæti þinglýstur eigandi, sem hefði fengið lítið eða ekkert greitt af kaupverði eignar, tapað stórum hlutum eigna sinna við upp- boðssölu. Kveður sóknaraðili víða mega sjá í gögnum málsins, að sóknaraðila sé getið sem gerðarþola eða eiganda fasteignarinnar Þingholtsstrætis 5. Það komi fram á veðbókarvottorði, að þinglýstur eigandi sé sóknaraðili, en Eld- gamla Ísafold ehf. eigi þinglýstan kaupsamning. Um þá athugasemd sýslu- manns, að ekki hafi verið þinglýst yfirlýsingu á fasteignina, sé ástæðulaust, að þinglýstur eigandi þinglýsi slíkri kvöð á eign sína. Hann viti, að engar gildar ráðstafanir verði gerðar um fasteignina án síns samþykkis. Þann rétt eigi hann, allt þar til afsali hafi verið þinglýst. IV. Varnaraðili telur, eftir því sem hann fái séð af gögnum þeim, sem lágu frammi við nauðungarsöluna, að sýslumaður hafi fylgt réttum formreglum nauðungarsölulaga við framkvæmd uppboðsins. Reisti sóknaraðili kröfu sína um ógildingu uppboðsins á því, að telja beri hann gerðarþola við nauð- ungarsöluna samkvæmt ákvæðum 2. tl. 2. gr. nauðungarsölulaga. Telur varnaraðili skilning þennan rangan og aðild hans byggjast á 3. tl. 2. gr. lag- anna. Tekur varnaraðili undir sjónarmið sýslumanns þessu til stuðnings. Samkvæmt 3. mgr. 35. gr. nauðungarsölulaga skuli sýslumaður tilkynna öllum aðilum að nauðungarsölu um framhaldsuppboð, nema þeir hafi verið viðstaddir, þegar byrjun uppboðs fór fram og framhaldsuppboðið var ákveðið. Segir þar, að tilkynning þessi skuli send í ábyrgðarbréfi eða sím- skeyti eða með öðrum sambærilegum hætti. Telur varnaraðili sýslumann 1335 hafa virt þessi fyrirmæli gagnvart sóknaraðila þannig, að krafa um ógildi uppboðsins verði ekki rökstudd með vísan til þess, að eitthvað hafi misfar- ist í þessum efnum. Þegar sýslumaður hafi sent sóknaraðila tilkynningu sína um framhalds- uppboðið með ábyrgðarbréti 15. september 1997, hafi lögheimili sóknar- aðila verið að Þingholtsstræti 5, Reykjavík. Hafi tilkynningin því verið send á rétt heimilisfang. Engu breyti, hvenær dagsins bréfið hafi verið póstlagt, né heldur fái það nokkru breytt, að þennan sama dag hafi sóknaraðili til- kynnt Hlutafélagaskrá um flutning heimilisfangs síns. Breyting á heimilis- fangi sóknaraðila í Þjóðskrá hafi fyrst verið gerð 17. september 1997, svo sem staðfesting Hagstofu Íslands beri með sér. Sýslumaður hafi því stílað tilkynningu sína til sóknaraðila á skráð lögheimili hans þann dag, er til- kynningin var send, sem var og skráð lögheimili hans daginn eftir og a.m.k. hluta úr næsta degi frá sendingu ábyrgðarbréfsins. Það eigi því engu að varða um málsúrslit, að sóknaraðili hafi ekki vitjað sendingarinnar fyrr en 9. október 1997. V. Með kaupsamningi 21. nóvember 1995 keypti Eldgamla Ísafold ehf. fast- eignina Þingholtsstræti S af sóknaraðila þessa máls. Kaupsamningurinn barst til þinglýsingar 22. nóvember sama ár. Með kaupsamningnum varð Eldgamla Ísafold ehf. eigandi fasteignarinnar og af þeim sökum hinn rétti gerðarþoli í uppboðsmálinu, sbr. 2. tl. 2. gr. laga nr. 90/991 um nauðungar- sölu. Með bréfi 15. september 1997 tilkynnti sýslumaður sóknaraðila, að 1. september þ. á. hefði uppboð byrjað á fasteigninni, og með því að sóknar- aðili njóti veðréttinda í eigninni samkvæmt þinglýsingabók, sé honum til- kynnt um framhaldsuppboð, er halda átti á eigninni sjálfri 23. september þ. á. Tilkynningin var send í ábyrgðarbréfi í samræmi við ákvæði 35. gr. nauðungarsölulaga, og bera gögn málsins með sér, að það hafi verið póst- lagt 15. september 1997. Þau bera einnig með sér, að ítrekuð tilkynning um bréfið hafi verið send sóknaraðila þrívegis, áður en þess var vitjað 9. októ- ber 1997. Þá er og meðal gagna málsins tilkynning frá sóknaraðila til Hluta- félagaskrár, sem dagsett er Í. september 1997, en tekið við 15. september sama ár, þar sem segir, að á hluthafafundi í sóknaraðila 1. janúar 1997 hafi verið ákveðið að flytja heimilisfang sóknaraðila að Óðinsgötu 4 í Reykja- vík. Vottorð fyrirtækjaskrár Hagstofunnar ber með sér, að 17. september 1997 hafi skráð heimili sóknaraðila verið breytt í Þjóðskrá og skráð að Óð- insgötu 4 í stað Þingholtsstrætis 5. Samkvæmt þessu gat sýslumanni ekki verið kunnugt um hið nýja heimilisfang sóknaraðila, þegar hann sendi hon- 1336 um framangreinda tilkynningu sína, og var honum því rétt að senda hana til hans að Þingholtsstræti 5. Samkvæmt öllu framansögðu eru engin efni til að verða við kröfu sóknaraðila um að fella uppboðið úr gildi, og er henni því hafnað og sóknaraðili úrskurðaður til að greiða varnaraðila 50.000 krónur í máls- kostnað. Úrskurðinn kveður upp Arngrímur Ísberg héraðsdómari. Úrskurðarorð: Kröfu sóknaraðila, Fjallkonunnar ehf., um að ógilda nauðungar- sölu á Þingholtsstræti 5 er hafnað, og skal sóknaraðili greiða varnar- aðila, Lánasjóði Vestur-Norðurlanda, 50.000 krónur í málskostnað. 1337 Föstudaginn 27. mars 1998. Nr. 133/1998. - Vegmerking sf. (Erla S. Árnadóttir hrl.) gegn Njörva ehf. (Jónatan Sveinsson hrl.) Kærumál. Fjárnám. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 17. mars 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 23. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 4. mars 1998, þar sem fallist var á kröfu varnaraðila um, að fellt yrði úr gildi fjárnám, sem sýslumaðurinn í Reykjavík gerði samkvæmt kröfu sóknaraðila hjá Hafbeitarstöðinni Kleifum ehf. við endurupptöku fjárnámsgerð- ar 22. október 1997. Kæruheimild er í 3. mgr. 95. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, sbr. 102. gr. laga nr. 92/1991. Sóknaraðili krefst þess, að fyrrnefnt fjárnám verði staðfest, en varnaraðila auk þess gert að greiða málskostnað í héraði og kærumálskostnað. Varnaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdómara verði stað- festur og sóknaraðila gert að greiða kærumálskostnað. Sóknaraðili fékk gert fjárnám hjá Hafbeitarstöðinni Kleifum ehf. 10. janúar 1996 fyrir kröfu, sem þá var að fjárhæð 1.705.136,90 krón- ur. Fjárnámið var gert í kröfu, sem gerðarþoli taldi sig eiga á hend- ur Vátryggingafélaginu Skandia hf. vegna tjóns á fiskeldiskvíum sín- um í desember 1992. Sóknaraðili tilkynnti tryggingafélaginu um fjárnámið 11. janúar 1996. Ágreiningur var um þá kröfu gerðarþola. Gekk héraðsdómur um hana 14. júní 1996 og dómur Hæstaréttar 15. maí 1997, þar sem Vátryggingafélag Íslands hf., sem hafði þá tekið við aðild að málinu, var dæmt til að greiða gerðarþola 23.253.724 krónur ásamt vöxtum og málskostnaði. Þegar sá dómur gekk, höfðu fleiri fjárnám verið gerð í kröfu gerðarþola á hendur tryggingafélag- inu, og auk þess mun því hafa borist yfirlýsing hans S. ágúst 1996 um framsal kröfunnar til varnaraðila, sem var síðan ítrekuð með yfirlýs- 1338 ingu 26. september 1997. Vegna óvissu um réttindi yfir kröfunni varð Vátryggingafélag Íslands hf. ekki við ósk sóknaraðila um greiðslu í skjóli fjárnáms hans. Með bréfi til sýslumannsins í Reykjavík 20. október 1997 óskaði sóknaraðili eftir endurupptöku fjárnámsins frá 10. janúar 1996. Sýslumaður tók þessa beiðni fyrir 22. október 1997 og ákvað gegn andmælum gerðarþola, að fjár- námið yrði endurupptekið. Var fjárnám síðan gert í greiðslu frá Vá- tryggingafélagi Íslands hf., að fjárhæð 2.285.850 krónur, sem sýslu- manni mun hafa borist til varðveislu frá tryggingafélaginu 3. nóvember 1997. Eins og að framan greinir, var fjárnám sóknaraðila á hendur Haf- beitarstöðinni Kleifum ehf. upphaflega gert 10. janúar 1996. Hvorki verður séð, að réttarágreiningur hafi orðið um þá gerð né að rétt- indi þriðja manns hafi staðið í vegi því, að sóknaraðili gæti leitað nauðungarsölu á kröfunni, sem fjárnám var gert í. Ágreiningur um kröfuna hindraði ekki, að sóknaraðili gæti krafist fullnustu á rétt- indum samkvæmt fjárnámi sínu, svo sem leiðir af 3. mgr. 71. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu. Þetta lét sóknaraðili hins vegar hjá líða. Samkvæmt 1. mgr. 60. gr. laga nr. 90/1989, sbr. 91. gr. laga nr. 90/1991, féll fjárnám hans þannig úr gildi 10. janúar 1997. Að svo komnu máli stóð ekki heimild til að endurupptaka fjárnámið 22. október 1997. Áðurgreindar gerðir sýslumannsins í Reykjavík 22. október 1997 voru studdar við beiðni sóknaraðila, sem laut gagngert að endur- upptöku fjárnámsins 10. janúar 1996. Er því ekkert hald í þeirri málsástæðu, sem sóknaraðili hefur hreyft fyrir Hæstarétti, að fyrr- nefnda daginn hafi nýtt fjárnám verið gert fyrir kröfu hans. Samkvæmt framangreindu verður niðurstaða hins kærða úrskurð- ar staðfest um annað en málskostnað, en rétt þykir, að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu á báðum dómstigum. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur um annað en málskostn- að. Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður. 1339 Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 4. mars 1998. I. Mál þetta var þingfest 17. desember 1997 og tekið til úrskurðar 26. febrú- ar sl. að loknum munnlegum málflutningi. Sóknaraðili, Njörvi ehf., kt. 661093-2349, Lykkju III, Kjalarnesi, gerir þær dómkröfur, að fjárnámsgerð sýslumannsins í Reykjavík, sem fram fór 22. október 1997, þar sem gerðarbeiðandi var varnaraðili þessa máls og gerðar- þoli Hafbeitarstöðin Kleifum hf., kt. 500686-1119, verði felld úr gildi. Þá krefst hann málskostnaðar. Varnaraðili, Vegmerking sf., kt. 701293-2669, gerir þær dómkröfur, að aðfarargerðin verði staðfest og sóknaraðili úrskurðaður til að greiða sér málskostnað. Il. Með beiðni 20. október 1997 fór varnaraðili þess á leit við sýslumanninn í Reykjavík, að endurupptekin yrði aðfarargerð nr. 11/1995/21309, sem fram fór 10. janúar 1996 að kröfu varnaraðila hjá Hafbeitarstöðinni Kleifum ht. Hafði fjárnám verið gert fyrir kröfu, að fjárhæð 1.705.136,90 krónur, í bóta- kröfu, sem hafbeitarstöðin átti á hendur Vátryggingafélaginu Skandia hf. (nú Vátryggingafélag Íslands hf., hér eftir nefnt VÍS). Í endurupptöku- beiðninni kemur fram, að eftir að aðfarargerðin fór fram í janúar 1996, hafi VÍS verið tilkynnt um fjárnámið. Ágreiningur var milli Hafbeitarstöðvarinnar Kleifum hf. og vátrygginga- félagsins um bótaskyldu, og lauk honum með dómi Hæstaréttar 15. maí 1997, þar sem krafa hafbeitarstöðvarinnar var tekin til greina að hluta og í þeirri dómkröfu hafði varnaraðili gert fjárnám 10. janúar 1996. Dráttur varð á greiðslu fjárnámskröfunnar af hálfu VÍS, þar sem fleiri höfðu gert fjárnám í umræddri kröfu, og með bréfi til lögmanns varnaraðila 16. október 1997 taldi VÍS, að vafi væri á rétthæð þeirra krafna og réttast væri, að sýslumaður tæki bótaféð í sínar vörslur og úthlutaði því. Með bréfi til Héraðsdóms Reykjavíkur 18. nóvember sl. krafðist sóknar- aðili ógildingar fjárnámsins, sem fram fór 22. október sl., og var málið, eins og áður greinir, þingfest 11. desember sl. Ágreiningsefni það, sem er hér til úrlausnar, er, hvort skilyrði voru til endurupptöku umræddrar fjárnámsgerðar. Við þingfestingu málsins kom fram, að Hafbeitarstöðin Kleifum hf. léti ágreining þennan ekki til sín taka, og var aðildin ákveðin í samræmi við kröfugerð aðila. 1340 III. Sóknaraðili kveður mótmæli sín við því, að umrædd aðfarargerð hafi ver- ið endurupptekin, styðjast við 60. gr. aðfararlaga nr. 90/1989, þar sem fjár- námsgerð sú, sem fram fór 10. janúar 1996, hafi verið felld niður. Hafi hún verið fallin niður, hvort sem litið sé á 1. eða 2. mgr. 60. gr. laganna. Þar sem fjárnámið sé niður fallið, hafi ekki verið nein heimild til að endurupptaka gerðina. Fjárnám varnaraðila á grundvelli endurupptökubeiðninnar frá 22. október 1997 sé því ógilt. Kveður sóknaraðili varnaraðila þurfa að biðja um fjárnám á nýjan leik vegna kröfu sinnar, og fari það í venjulega tímaröð eft- ir aldri aðfararbeiðna hjá sýslumanni. Með endurupptökubeiðninni hafi varnaraðili farið fram fyrir beiðni sóknaraðila og fleiri aðila, sem valdið hafi því, að ekki hafi tekist að gera fjárnám í þeim peningum, 2.286.850 krónum, sem teknir hafi verið fjárnámi af varnaraðila og séu varðveittir í bankabók í vörslum sýslumannsins í Reykjavík. Kveður sóknaraðili varnaraðila hafa verið óheimilt að krefjast endur- upptöku beiðninnar með skírskotun til 4. mgr. 57. gr. aðfararlaga, sbr. 66. gr. laganna. Telur sóknaraðili, að 4. mgr. 57. gr. eigi alls ekki við, því að fjárnámið sé fallið niður, eins og fyrr segi, og verði að líta til þeirra atriða, sem fram komi í greinargerð með 57. gr., sbr. 59. gr. aðfararlaga, um að fjárnám sem slíkt veiti gerðarbeiðanda aðeins tryggingarrétt í tiltekinn tíma, en ekki rétt til að krefja skuldara kröfu um greiðslu og ekki heldur til að krefjast vörslutöku í tiltekinn tíma eða umráðasviptingar, ef það eigi við. IV. Varnaraðili kveður kröfu sína í fyrsta lagi reista á aðildarskorti sóknar- aðila, þar sem hann hafi ekki hagsmuni af máli þessu. Byggi sóknaraðili m. a. á því, að hann hafi gert fjárnám í þeim peningum, sem endurupptöku- fjárnámið hafi verið gert í. Kröfu sína styður varnaraðili einnig því, að framsal það, sem sóknaraðili vísi til, hafi ekki gildi að lögum. Hafi sóknaraðili því ekki hagsmuni af því að fá fjárnámið ógilt, og nái krafa sóknaraðila fram að ganga, eigi umrædd- ir peningar að ganga til greiðslu á kröfum síðari fjárnámshafa eða skuldar- ans, Hafbeitarstöðvarinnar Kleifum hf., en ekki til sóknaraðila. Varnaraðili kveður alla framkomu sóknaraðila og Hafbeitarstöðvarinnar Kleifum hf. með umræddu kröfuframsali benda til, að um málamyndagern- ing sé að ræða og ekki eigi að virða það framsal, og því sé framsalinu mót- mælt. Miði bæði sóknaraðili og skuldari við kröfuna sem eign skuldara, eft- ir að umrætt „framsal“ eigi að hafa farið fram. Til dæmis gerir sóknaraðili sjálfur fjárnám í kröfunni í nóvember sl., en auk þess gerir lögmaður hans í tvígang fjárnám fyrir hönd annarra umbjóðenda sinna í kröfuna fyrir skuld- 1341 um Hafbeitarstöðvarinnar Kleifum hf., bæði vegna kröfu Sindra Sigurðs- sonar, sem greidd hafi verið af VÍS í nóvember 1997, og f. h. Bifreiðastill- ingar í nóvember sl., en þar sé reyndar um að ræða fjárnám til tryggingar fyrndum víxli. Markmið sóknaraðila með málatilbúnaði þessum virðist vera, að Haf- beitarstöðin Kleifum hf. komist hjá að greiða skuldir sínar. Sóknaraðili og Hafbeitarstöðin Kleifum hf. séu í óeðlilega miklum tengslum af tveimur lögaðilum að vera, og séu þeir að misnota stöðu sína. Sem dæmi megi nefna, að meðstjórnandi í hafbeitarstöðinni sé framkvæmdastjóri sóknar- aðila og meðstjórnandi sóknaraðila framkvæmdastjóri í Hafbeitarstöðinni Kleifum hf. Virðist því sem hér sé verið að færa til skuldir og kröfur, eftir því sem þurfa þykir, en þess skuli sérstaklega getið, að fjárnámskrafa sóknaraðila sé reist á réttarsátt, eftir að deilur voru risnar um greiðslu kröf- unnar. Einnig sé ljóst, að bætur, sem fengust úr áðurnefndu dómsmáli, séu eina eign Hafbeitarstöðvarinnar Kleifum hf. Lögmaður sóknaraðila sé jafnframt lögmaður hafbeitarstöðvarinnar, og sé greinilegt, að nái krafa sóknaraðila fram að ganga, hafi umbjóðendur lögmannsins betri réttarstöðu en aðrir kröfuhafar hafbeitarstöðvarinnar. Í öðru lagi styður varnaraðili kröfur sína því, að 1. og 2. mgr. 60. gr. að- fararlaga eigi ekki við. Ekki sé unnt að líta svo á, að um skyldu til að biðja um uppboð sé að ræða fyrr en í fyrsta lagi í maí 1997, þegar dómur gekk í málinu. Fyrir þann tíma hafi verið réttarágreiningur um kröfuna og því ekki unnt að biðja um uppboð á henni. Eftir dómsuppsögu, er varnaraðili hafi hafist handa við að fá fjárnáms- kröfu sína greidda úr hendi VÍS, hafi því verið borið við, að réttindi ein- hvers þriðja aðila stæðu því í vegi, að varnaraðili fengi greitt. Hafi ekki ver- ið rétt af hálfu varnaraðila að biðja um uppboð á kröfunni, því að vitað hafi verið, að krafan væri til reiðu hjá greiðanda, en greiðandi ekki viljað greiða vegna óvissu um, hverjum hann ætti að greiða. Til að fá kröfu sína greidda hafi varnaraðili ekki átt annan kost en fá fjár- námsgerðina endurupptekna á grundvelli 57. gr., sbr. 55. gr. aðfararlaga. Hafi varnaraðili verið með elsta og rétthæsta fjárnámið í umrædda kröfu, og hann hafi gætt réttar síns í hvívetna, m. a. með tilkynningu til þriðja aðila. V. Samkvæmt 1. mgr. 92. gr. aðfararlaga nr. 90/1989 er þriðja manni, sem hagsmuni hefur af aðfarargerð, heimilt að bera hana undir héraðsdómara. Í greinargerð sinni lýsir sóknaraðili því, að hann hafi fengið framselda bóta- kröfuna, sem varnaraðili hafði gert fjárnám í. Þá kveðst sóknaraðili hafa 1342 sent sýslumanni aðfararbeiðni vegna kröfunnar 17. október sl., og hafi hún verið tekin fyrir ásamt annarri beiðni 18. nóvember sl. Varnaraðili hafi fengið fjárnám sitt frá 10. janúar 1996 endurupptekið 22. október sl., og var þá aðfararbeiðni sóknaraðila látin þoka fyrir endurupptökubeiðninni. Sóknaraðili hefur þannig hagsmuni af því að bera aðfarargerðina undir hér- aðsdóm, og verður kröfu hans ekki hafnað vegna aðildarskorts. 10. janúar 1996 var að kröfu varnaraðila gert fjárnám í „bótakröfu Haf- beitarstöðvarinnar Kleifum hf. gegn Vátryggingafélaginu Skandia hf. vegna tjóns, sem varð í fiskeldiskvíum hafbeitarstöðvarinnar í desember 1992“. Hafbeitarstöðin rak þá mál fyrir héraðsdómi gegn vátryggingafélaginu og krafðist bóta vegna tjónsins. Dómur gekk í héraði 14. júní 1996 og í Hæsta- rétti 15. maí 1997. Á næstu mánuðum eftir dóm Hæstaréttar reyndi varnar- aðili oftsinnis að fá tryggingafélagið til að greiða, en án árangurs, og var þessum tilraunum hans lýst hér að framan. Loks var svo fjárnámið frá 10. janúar 1996 endurupptekið 22. október sl., eins og áður sagði. Samkvæmt 1. mgr. 60. gr. aðfararlaga fellur fjárnám í lausafé eða kröfu sjálfkrafa niður að liðnu einu ári, frá því að það var gert, hafi krafa um nauðungarsölu eða aðra lögmæta ráðstöfun hins fjárnumda ekki borist sýslumanni innan þess tíma. Í 2. mgr. sömu greinar segir, að ákvæði 1. mgr. gildi ekki, ef framangreindar ráðstafanir hafa ekki verið gerðar vegna réttarágreinings um fjárnámið eða vegna réttinda þriðja manns. Það er skil- yrði, að gerðarbeiðandi krefjist þessara ráðstafana innan þriggja mánaða, frá því að slík hindrun er úr vegi. Í þessu máli hindraði framangreindur málarekstur varnaraðila að krefjast ráðstöfunar á hinu fjárnumda til 15. maí 1997. Þann dag byrjaði að líða þriggja mánaða fresturinn samkvæmt 2. mgr. 60. gr. aðfararlaga, og með því að hann var liðinn, þegar fjárnámið var endurupptekið, var það niður fallið, og ber því að verða við kröfu sóknar- aðila og fella það úr gildi og úrskurða varnaraðila til að greiða sóknaraðila 50.000 krónur í málskostnað. Arngrímur Ísberg héraðsdómari kvað upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Endurupptaka fjárnámsgerðar sýslumannsins í Reykjavík frá 22. október 1997 í aðfararmálinu nr. 9521309, sem fram fór hjá Hafbeitar- stöðinni Kleifum hf. að kröfu varnaraðila, Vegmerkingar sf., er felld úr gildi. Varnaraðili, Vegmerking sf., greiði sóknaraðila, Njörva ehf., 50.000 krónur í málskostnað. 1343 Mánudaginn 30. mars 1998. Nr. 140/1998. — Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn Sigurði Erni Á gústssyni (Helgi Jóhannesson hrl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, a-líður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Aðilar skutu báðir málinu til Hæstaréttar með kærum 25. mars 1998, sem bárust réttinum ásamt kærumálsgögnum 26. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 25. mars 1998, þar sem varnaraðila var gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi allt til þriðjudagsins 7. apríl nk. kl. 16.00. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Sóknaraðili krefst þess, að varnaraðila verði gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til þriðjudags- ins 19. maí 1998 kl. 16.00. Varnaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði felldur úr gildi. Þá krefst hann einnig kærumálskostnaðar. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann stað- festur. Kærumálskostnaður dæmist ekki. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 25. mars 1998. Ár 1998, miðvikudaginn 25. mars, er á dómþingi Héraðsdóms Reykja- víkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Júlíusi B. Georgssyni dómarafulltrúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Lögreglustjórinn í Reykjavík hefur með vísan til a-liðar 1. mgr. og 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála krafist þess, að Sigurði Erni Ágústssyni, kt. 150470-5019, Reykjavíkurvegi 44, Reykjavík, verði gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi frá lokum gæsluvarðhalds, er rann út kl. 16 í gær, uns dómur gengur í máli hans, þó eigi lengur en til þriðjudagsins 19. maí nk. kl. 16. 1344 Ávana- og fíkniefnadeild lögreglunnar í Reykjavík vinnur nú að rann- sókn ætlaðra stórfelldra brota kærða og Davíðs Garðarssonar, kt. 190869- 5399, gegn ávana- og fíkniefnalöggjöf. Í þágu rannsóknarinnar hefur kærði sætt gæsluvarðhaldi frá 10. mars sl. Rannsóknin snýst um innflutning á 1.008,4 grömmum af amfetamíni, er fundust í bifreið af gerðinni BMW, sem kærði flutti inn frá Hamborg og kom til landsins 4. þ. m. Í stað amfetamínsins kom lögregla fyrir í bif- reiðinni pakka af gerviefni. Kærði neitar staðfastlega aðild að innflutningi þessum. Kærði kveðst hafa farið til Hamborgar í febrúar sl. til að kaupa bifreið og sammælst við framangreindan Davíð að hittast þar. Kveður kærði Davíð hafa aðstoðað sig við bifreiðakaupin og að koma bifreiðinni á réttan stað á hafnarsvæði borgarinnar. Þá hefur kærði látið hafa eftir sér, að hann þver- taki ekki fyrir, að Davíð hafi komið eða látið koma pakkanum fyrir í bif- reiðinni. Kærði hefur viðurkennt að hafa eftir fyrirmælum manns eða manna, sem hann getur ekki lýst, tekið pakkann, sem lögregla hafði komið fyrir í BMW-bifreiðinni og hann taldi hafa að geyma fíkniefni, úr þeirri bif- reið, komið honum fyrir í annarri bifreið í eigu sinni og skilið hann þar eft- ir, til að maðurinn eða mennirnir gætu vitjað hans. Hefur kærði borið, að hann hafi haft grunsemdir um, að ekki væri allt með felldu, en vegna hót- ana mannsins eða mannanna hafi hann ekki þorað annað en fara að fyrir- mælum hans eða þeirra. Skýringar kærða á aðdraganda og ástæðu þess, að hann flutti umræddan pakka milli bifreiða í eigu sinni, eru um margt ótrúverðugar. Ætla verður, að með innflutningi svo mikils magns amfetamíns sem um ræðir í máli þessu, hafi fremjandi eða fremjendur orðið uppvísir að því að hafa brotið gegn 173. gr. a almennra hegningarlaga. Rökstuddur grunur er um aðild kærða að innflutningi þessum, og eftir því sem rannsókninni hefur undið fram, hefur sá grunur styrkst fremur en veikst. Á hinn bóginn þykja rannsóknargögn málsins ekki bera með sér með nægjanlega gagngerum hætti, að fram sé kominn sterkur grunur í skilningi 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um aðild kærða að innflutningnum. Að svo vöxnu máli er því ekki unnt að fallast á, að tilvitnuð lagagrein eigi við um kærða. Verður því að hafna gæsluvarðhaldi á grundvelli greinarinnar. Enda þótt rannsókn málsins sé vel á veg komin, er þó ljóst, að hún er enn á viðkvæmu stigi. Þannig eru skýringar kærða á aðdraganda og ástæðu þess, að hann flutti umræddan pakka milli framangreindra bifreiða, um margt ótrúverðugar. Einnig hefur verið leitt í ljós, að fjárhagsleg tengsl eru milli kærða og Davíðs Garðarssonar. Þegar litið er til þess, sem að framan grein- 1345 ir, og að hér er um umfangsmikið og mjög alvarlegt sakarefni að ræða, þyk- ir með vísan til a-liðar 1. mgr. laga nr. 19/1991 verða að fallast á fram komna kröfu. Verður kærða samkvæmt því gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi, þó þannig, að það vari eigi lengur en til þriðjudags 7. apríl nk. kl. 16. Úrskurðarorð: Kærði, Sigurður Örn Á gústsson, sæti áfram gæsluvarðhaldi, þó eigi lengur en til þriðjudags 7. apríl nk. kl. 16. 43 Hæstaréttardómar 11 1346 Mánudaginn 30. mars 1998. Nr. 88/1998. Jón Jóhann Jóhannsson og Ingibjörg Þengilsdóttir (Jón Oddsson hrl.) segn Birni Kjartanssyni og Svölu Árnadóttur (Tryggvi Gunnarsson hrl.) Kærumál. Innsetningargerð. Umferðarréttur. K vöð. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðilar skutu málinu til Hæstaréttar með kæru 10. febrúar 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 25. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 29. janúar 1998, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um, að þeim yrði með inn- setningargerð veittur umferðarréttur með nánar tilteknum hætti um jörð varnaraðila, Fitjakot í Kjalarneshreppi, að spildu sinni úr landi jarðarinnar, svonefndum Perluhvammi. Kæruheimild er í 4. mgr. 64. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, sbr. 102. gr. laga nr. 92/1991. Sóknar- aðilar krefjast þess að verða sett inn í endurgjaldslausan og óhindr- aðan umferðarrétt um land Fitjakots af safnvegi, sem liggur frá Vesturlandsvegi að Leirum, eftir vegi, sem liggur skáhallt út af safn- veginum að landareign þeirra, Perluhvammi, að svo miklu leyti sem sá vegur er í landi varnaraðila. Sóknaraðilar krefjast þess einnig, að hindranir, sem varnaraðilar hafa sett á síðastnefndan veg, verði fjar- lægðar á kostnað þeirra. Þá krefjast sóknaraðilar málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðilar krefjast þess, að úrskurður héraðsdóms verði stað- festur og sóknaraðilar dæmdir til að greiða kærumálskostnað. Dómendur í málinu hafa gengið á vettvang með aðilum og mál- flytjendum þeirra. I. Fyrrnefndur safnvegur liggur frá Vesturlandsvegi rétt fyrir vestan brúna yfir Leirvogsá að heimreið til Fitjakots og þaðan áfram til 1347 vesturs og suðurs fram hjá landspildu sóknaraðila. Frá horni land- spildunnar að norðaustanverðu eru nálægt 25 metrar að safnvegin- um, en næst kemur hann landspildunni rétt við norðvesturhorn hennar, í um tveggja metra fjarlægð. Vegurinn, sem kröfur sóknar- aðila lúta að, greinist frá safnveginum í landi varnaraðila í um 50 metra fjarlægð frá norðausturhorni landspildu sóknaraðila. Frá vegamótunum eru um 40 metrar eftir umræddum vegi að mörkum lands varnaraðila og Hákonar Jóhannssonar og Ernu Hákonardótt- ur. Tíu síðustu metrana að spildu sóknaraðila liggur vegurinn í landi Hákonar og Ernu, sem hafa viðurkennt fyrir sitt leyti umferðarrétt sóknaraðila um veginn með dómsátt 31. október 1997. Varnaraðilar hafa hins vegar sett hindranir á veginn innan marka lands síns og tálmað þannig umferð sóknaraðila um hann. Samkvæmt því, sem fram er komið í málinu, var safnvegurinn lagður af Vegagerð ríkisins í það horf, sem að framan er lýst, á ár- unum kringum 1974. Áður en þetta var gert, lá vegur eða slóð frá heimreiðinni við Fitjakot að og meðfram landspildunni, sem nú er eign sóknaraðila. Virðist safnvegurinn hafa verið lagður að þó nokkru leyti í eldra vegarstæðið, svo sem ráðið verður af fram lagðri loftmynd af svæðinu frá 3. september 1970 og uppdrætti frá febrúar 1971, sem fylgt hefur heimildarskjölum við þinglýsingu. Frá því er þó undantekning, að því er varðar legu safnvegarins í ná- munda við norðausturhorn landspildu sóknaraðila. Af fyrrnefndum uppdrætti virðist helst mega ráða, að eldri vegur eða slóð hafi legið nánast að norðausturhorni landspildunnar, þar sem heimreið inn á hana greindist af veginum, en vegurinn hafi síðan haldið áfram eftir mörkum spildunnar að norðanverðu og þaðan til suðurs. Eftir þessu að dæma var eldri vegurinn eða slóðin á sama stað innan marka landsins, sem nú er í eigu varnaraðila, og sá vegur, sem kröfur sóknaraðila beinast að. Í meginatriðum snýst ágreiningur í málinu um, hvort sóknaraðilar verði að hlíta því að eiga aðgang að landspildu sinni frá safnvegin- um við norðvesturhorn hennar, svo sem varnaraðilar telja, eða hvort sóknaraðilar eigi rétt til umferðar um sömu leið og eldri veg- ur eða slóð lá innan marka lands varnaraðila af safnveginum í átt að norðausturhorni landspildunnar. 1348 II. Af gögnum málsins verður ráðið, að hluta landsins, sem nú er eign sóknaraðila, hafi fyrst verið skipt úr landi Fitjakots með leigu- samningi 9. júlí 1932. Eigandi Fitjakots afsalaði síðan 12. júní 1940 leigutökunum 2,92 hektara landspildu úr landi sínu. Verður að ætla, að þetta hafi í heild eða að hluta verið sama landspildan og áður var leigð afsalshöfunum. Af uppdrætti, sem fylgdi afsalinu, verður ráð- ið, að hús hafi þá verið komið á spilduna, og var það auðkennt með heitinu Perluhvammur. 6. ágúst 1961 gaf eigandi Fitjakots út afsal til annars manns fyrir þremur landspildum úr jörðinni. Tvær þeirra, samtals 0,38 hektarar að stærð, voru sagðar vera austan og suðaustan við þáverandi land Perluhvamms. Þriðja spildan, sem var einn hektari að stærð, var hins vegar vestan við land Perluhvamms og utan þess svæðis, sem ágreiningur í máli þessu varðar. Í þessu afsali var meðal annars svo- fellt ákvæði: „Kaupandi skal hafa endurgjaldslausan óhindraðan umferðarrétt um land Fitjakots af þjóðvegi að hinum seldu land- spildum.“ Eigandi síðastnefnds lands og eigendur Perluhvamms gerðu samning 19. desember 1961, þar sem þeir höfðu að nokkru leyti skipti á landspildum. Eigendur Perluhvamms létu af hendi 1,6 hekt- ara á suðvesturhluta lands síns, en fengu í staðinn spildurnar tvær, samtals 0,38 hektara, austan og suðaustan við þáverandi land sitt. Virðast mörk landsins síðan hafa verið óbreytt. Fyrrnefnd horn á landspildunni að norðaustan og norðvestan eru á útjaðri lands, sem kom í hlut eigenda Perluhvamms með samningnum 19. desember 1961. Varnaraðilar munu hafa keypt Fitjakot árið 1970. Í afsali til þeirra 20. apríl 1971 sagði meðal annars: „Kaupendum er kunnugt um nær- liggjandi séreignir úr Fitjakotslandi og umferðarrétt eigenda þeirra um veg, sem liggur frá þjóðveginum að Fitjakoti, og lofa þeir að tor- velda ekki umferð þeirra um veginn, enda eiga kaupendur að sjálf- sögðu umferðarrétt um veg þennan frá þjóðvegi að Fitjakoti.“ Sóknaraðilar fengu afsal fyrir landspildu sinni 28. júlí 1993. Þau hafa ekki andmælt þeirri staðhæfingu varnaraðila, að hús, sem stóð á landspildunni, hafi eyðilagst í óveðri árið 1972. Mun annað hús ekki hafa verið reist þar eftir það. 1349 11. Með áður tilvitnuðu ákvæði í afsali 6. ágúst 1961 skuldbatt þáver- andi eigandi Fitjakots sjálfan sig og þá, sem síðar leiða rétt sinn frá honum, til að veita endurgjaldslausan og óhindraðan umferðarrétt um jörðina að landspildu, sem myndar nú norðurmörk landareignar sóknaraðila. Þótt áðurgreind fyrirmæli í afsali varnaraðila frá 20. apríl 1971 feli hugsanlega í sér ráðagerð um umferðarrétt, sem geng- ur skemmra en hér um ræðir, leysir það ekki varnaraðila undan þeim réttindum, sem fyrri eigandi Fitjakots hafði veitt öðrum með þinglýstu heimildarbréfi. Verður því að líta svo á, að umferðarréttur handa sóknaraðilum um land varnaraðila eigi sér stoð í afsalinu frá 6. ágúst 1961. Eins og málið liggur fyrir, verður að miða við, að framangreindur réttur samkvæmt afsalinu 6. ágúst 1961 hafi verið virtur með að- gangi rétthafans að vegi eða slóð í landi Fitjakots, sem lá fram til ár- anna kringum 1974 meðal annars á sama stað og vegurinn, sem kröfur sóknaraðila snúa að. Með því telst umferðarrétturinn hafa í reynd verið skilgreindur nánar en mælt var fyrir um í afsalinu og bundinn þannig við tiltekna leið að norðausturhorni landskikans, sem nú er eign sóknaraðila. Eru varnaraðilar við það bundin, nema þau sýni fram á atvik, sem leysi þau undan þeirri kvöð. Varnaraðilar bera því meðal annars við, sem áður segir, að sóknaraðilar geti nú átt aðgang að landspildu sinni við norðvestur- horn hennar, þar sem safnvegur liggur næst henni, svo sem áður er lýst. Verður að líta svo á, að varnaraðilar telji sig af þessum sökum laus undan upphaflega umferðarréttinum að landskika sóknaraðila. Í sambandi við þetta verður að líta til þess, að miðað við fyrirliggj- andi gögn liggur landskiki sóknaraðila ekki að safnveginum. Þar sem því er komist næst, skammt frá norðvesturhorni landskikans, er bil á milli hans og safnvegarins á landi, sem tilheyrir ekki aðilum málsins. Það er því ekki á valdi varnaraðila að veita sóknaraðilum rétt til umferðar þar inn á landskika sinn. Þegar af þeirri ástæðu verður ekki fallist á, að varnaraðilar geti af þessum sökum talist laus undan umferðarrétti að landskika sóknaraðila. Af sömu ástæð- um getur ekki heldur komið til álita, að hinn umdeildi umferðar- réttur um land varnaraðila að landskika sóknaraðila sé fallinn niður vegna notkunarleysis, eftir að hús eyðilagðist á skikanum, enda hafa 1350 varnaraðilar ekki sannanlega vísað eigendum hans á aðra aðgangs- leið, sem þau hafi forræði á og eigendurnir sætt sig við í orði eða verki. Þá hafa varnaraðilar einnig borið fyrir sig, að þegar þau heimil- uðu Vegagerð ríkisins að leggja safnveg um land sitt. hafi eldri vegarslóð fallið til þeirra sem landeigenda. Hafi þau mátt treysta því, að umferð um land þeirra yrði óbreytt. því að með safnveginum hafi þá verið fullnægt umferðarrétti til annarra landareigna. Um þessa málsástæðu verður að taka tillit til þess, að samkvæmt áður- greindu verður ekki litið svo á, að sóknaraðilar geti komist að land- skika sínum af safnveginum. Við gerð safnvegarins stofnaðist jafn- framt réttur handa varnaraðilum til greiðslu fyrir land, sem undir hann fór. Án tillits til þess, hvort þau nýttu sér þann rétt. hvíldi eftir sem áður sú kvöð á jörð þeirra, að um hana naut eigandi landskik- ans, sem nú tilheyrir sóknaraðilum, endurgjaldslauss umferðarrétt- ar. Geta varnaraðilar því ekki losnað undan kvöð vegna umferðar- réttarins með vísan til þess, að eldri umferðarleiðin hafi orðið eign þeirra við lagningu safnvegarins. Miðað við staðhætti á vettvangi verður ekki séð, að efni séu til að fallast á þá staðhæfingu varnaraðila, að umferð um þann veg, sem kröfur sóknaraðila beinast að, geti haft í för með sér sérstaka hættu fyrir varnaraðila eða aðra vegfarendur. Samkvæmt öllu því, sem að framan greinir, verða varnaraðilar ekki talin hafa sýnt fram á atvik, sem geti leyst land þeirra undan kvöð um umferðarrétt samkvæmt afsali 6. ágúst 1961, svo sem hún er hér áður skýrð. Verður því tekin til greina krafa sóknaraðila um innsetningargerð, eins og nánar greinir í dómsorði. Rétt þykir, að aðilar beri hver sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Heimilt er með aðfarargerð að setja sóknaraðila, Jón Jó- hann Jóhannsson og Ingibjörgu Þengilsdóttur, inn í endur- gjaldslausan og óhindraðan umferðarrétt um land varnaraðila, Björns Kjartanssonar og Svölu Árnadóttur að Fitjakoti í Kjalar- neshreppi, af safnvegi frá Vesturlandsvegi að Leirum eftir 1351 vegi, sem liggur skáhallt út af safnveginum að landskika sóknaraðila, Perluhvammi, svo og að fjarlægja af þeim vegi hindranir, sem varnaraðilar hafa komið þar fyrir. Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 29. janúar 1998. I. Mál þetta, sem þingfest var 10. nóvember sl., var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum málflutningi 19. janúar sl. Gerðarbeiðendur, Jón Jóhann Jóhannsson, kt. 120257-4639, og Ingibjörg Þengilsdóttir, kt. 270957-3079, bæði til heimilis að Grýtubakka 18, Reykja- vík, krefjast dómsúrskurðar um, að þau verði sett inn í endurgjaldslausan og óhindraðan umferðarrétt um land Fitjakots af safnveginum frá Vestur- landsvegi að Leirum og að landareign sinni, Perluhvammi, eftir vegi, sem liggur skáhallt á safnveginn, að svo miklu leyti sem vegurinn liggur á landi gerðarþola, og að hindranir, sem gerðarþolar hafa lagt á veginn, verði fjar- lægðar á kostnað gerðarþola. Þá krefjast þau málskostnaðar. Gerðarþolar, Björn Kjartansson, kt. 031235-3409. og Svala Árnadóttir, kt. 011239-3669, bæði til heimilis að Fitjakoti, Kjalarneshreppi, krefjast þess aðallega, að kröfum gerðarbeiðenda verði hafnað. Fallist héraðsdómur á kröfur gerðarbeiðenda, krefjast gerðarþolar þess til vara, að kveðið verði á um það í úrskurði dómsins, að málskot hans fresti framkvæmd, þar til dóm- ur æðra dóms liggur fyrir. Þá gera gerðarþolar kröfu um málskostnað. TI. Með afsali 26. júní 1937 seldi Ingimar Brynjólfsson Davíð, Gyðu og Erlu Scheving Thorsteinsson sumarbústað ásamt lóðarréttindum í landi Fitja- kots á Kjalarnesi. Með afsali 12. júní 1940 seldi Jón Valfells sömu aðilum landspildu úr landi Fitjakots, 2,92 hektara að stærð. Hinn 6. ágúst 1961 seldi Ingólfur Gíslason Hauki Gröndal m. a. tvær spildur úr landi Fitjakots, er liggja við land Perluhvamms. aðra 0,30 hektara og hina 0.08 hektara. Í af- salinu segir, að kaupandi skuli hafa „endurgjaldslausan óhindraðan um- ferðarrétt um land Fitjakots af þjóðvegi að hinum seldu landspildum“. 19. desember 1961 gerðu Erla, Gyða og Davíð Scheving Thorsteinsson og Haukur Gröndal, sem áttu samkvæmt afsölum 12. júní 1940 og 6. ágúst 1961 sumarbústaðalönd úr landi jarðarinnar Fitjakots, samtals 4,30 hektara (0,30, 1,02, 0,30. 0,08, 1,60) (?), makaskiptasamning, sem þau kalla svo. Þar segir, að Erla, Gyða og Davíð eigi sameiginlega landspildurnar, sem fylgja sumarbústaðnum Perluhvammi, þ. e. 0,30 ha, 1,02 ha, 0,30 ha, og 0,08 ha, samtals 1,70 ha, og eru þessar spildur allar norðaustan markalínu, sem dreg- 1352 in er með rauðu striki á meðfylgjandi uppdrætti. Svo segir, að Haukur Gröndal eigi spildurnar, sem fylgja sumarbústaðnum Sólbakka, þ. e. 1,60 ha og 1 ha, alls 2,60 ha, og liggja suðvestan markalínunnar á viðfestu korti. Með afsali 18. maí 1966 seldu Davíð, Erla og Gyða 1/4 hluta húseignar- innar Perluhvamms Gunnari Scheving Thorsteinsson, svo að þá áttu þau hvert um sig fjórðung eignarinnar. Með afsali 28. júlí 1993 seldu Davíð, Erla, Gunnar og Gyða gerðarbeiðendum landspildur, er fylgdu sumarbú- staðnum Perluhvammi, 1,70 ha. Gerðarþolar festu kaup á lögbýlinu Fitjakoti árið 1970 af Sigmundi Kr. Sigmundssyni, og var afsal gefið út 20. apríl 1971. Kveðast gerðarþolar hafa búið þar síðan 1970. Í því afsali segir m. a.: „Kaupendum er kunnugt um nærliggjandi séreignir úr Fitjakotslandi og umferðarrétt eigenda þeirra um veg, sem liggur frá þjóðveginum að Fitjakoti, og lofa þeir að torvelda ekki umferð þeirra um veginn, enda eiga kaupendur að sjálfsögðu umferðarrétt um veg þennan frá þjóðvegi að Fitjakoti.“ Með afsali 31. desember 1980 keyptu gerðarþolar viðbótarland af Sig- mundi Kr. Sigmundssyni, en í því afsali er ekki talað um umferðarrétt. Gerðarþolar kveða einungis safnveg hafa legið að Fitjakoti, þegar þau keyptu umrætt landsvæði. Síðan hafi tekið við moldarslóði, sem starfsmenn vegagerðarinnar hafi farið um til að komast í malargryfju í landi Sólbakka. Árið 1974 hati gerð safnvegarins verið fram haldið af vegagerðinni og hann lagður áfram frá Fitjakoti að Fitjum, en auk þess hafi verið gerð aðkoma af safnveginum að Perluhvammslandi. Við þessar framkvæmdir hafi safnveg- urinn verið færður norðar í landið, og eftir það hafi umferð um land gerðar- þola farið um safnveginn. Gerðarþolar kveða gerðarbeiðendur hafa árið 1996 hafið framkvæmdir á lóð sinni. Hafi þau grafið upp úr landi sínu og ætlað sér að gera afleggjara frá landi sínu að safnveginum um land Hákonar Jóhannssonar, en hann hafi neitað þeim um þetta. Þá hafi gerðarbeiðendur ætlað að stytta sér leið að landi sínu um land gerðarþola og fara ettir hinum gamla slóða vegagerðar- innar. En gerðarþolar hafi neitað þeim um það, þar sem þeir töldu gerðar- beiðendur ekki hafa heimild til þess, enda kæmust þeir að landi sínu um safnveginn. HI. Gerðarbeiðendur vísa til 78. gr. aðfararlaga nr. 90/1989 um rekstur máls þessa sem innsetningarmáls án undangengins dóms eða sáttar. Samkvæmt ákvæðinu sé það skilyrði sett fyrir beitingu reglunnar, að manni sé með ólögmætum hætti aftrað frá að neyta réttinda, sem hann eigi og geti sannað 1353 með sýnilegum sönnunargögnum. Telja gerðarbeiðendur rétt sinn óum- deildan og geti sannað það með fram lögðum skjölum. Rétt sinn til umferðar um land gerðarþola styðja gerðarbeiðendur við af- sal 6. ágúst 1961, þar sem þáverandi eigandi Fitjakots, Ingólfur Gíslason, hafi afsalað Hauki Gröndal lóðarspildu með endurgjaldslausum og óhindr- uðum umferðarrétti um land Fitjakots. Þessi réttur hafi ekki verið aftur tekinn, og hafi gerðarbeiðendur fengið umferðarrétt þennan framseldan sem síðari afsalshafar. Þau eigi því óumdeilanlega umferðarrétt um land gerðarþola, en slíkur umferðarréttur sé verndaður af eignarréttarákvæði stjórnarskrárinnar og verði ekki af þeim tekinn. Þetta styðjist einnig við af- sal, sem gerðarþolar reisi rétt sinn á, enda komi þar fram, að þeim sé kunn- ugt um umferðarrétt til aðliggjandi eigna, auk loforðs um að torvelda ekki þessa umferð. Á teikningu í gögnum málsins sé vegarslóðinn mældur í hnitakerfi Reykjavíkur, og sé fyrsta mæling í miðpunkti 19 með hnitin X10756.444 Y22920.438 og þaðan í gegnum miðpunkt 18, 17, 16 og endi í miðpunkti 15 á landamerkjum gerðarþola og Hákonar Jóhannssonar með hnitin X10772.660 Y22892.002. Gerðarbeiðendur kveða umferð að landi Perluhvamms fara eftir safn- vegi, sem liggi frá Vesturlandsvegi að Leirum, og samkvæmt teikningum, sem liggi fyrir í málinu, hafi safnvegurinn legið upphaflega í boga við land gerðarbeiðanda, en verið færður fyrir einhverjum áratugum. Hafi eigendur Perluhvamms hins vegar haldið áfram að nota þann hluta af gamla safnveg- inum, sem legið hafi að landi þeirra. Sé því ljóst, að umferðarréttur þeirra hafi verið hinn sami frá árinu 1937. Gerð sé því krafa um innsetningu í um- ferðarrétt, sem hafi verið óbreyttur um áratugaskeið og því m. a. verndaður samkvæmt reglum um hefð. Gerðarbeiðendur kveða þá háttsemi gerðarþola að banna gerðarbeið- endum umferð að landi sínu og leggja farartæki á vegarstæðinu vera ólög- mæta, enda komi hún í veg fyrir, að gerðarbeiðendur geti neytt réttinda sinna. Sé þeim því nauðugur einn kostur að krefjast innsetningar í rétt sinn til að stöðva heimildarlausa og þar með ólögmæta hindrun á rétti, sem njóti verndar lögum samkvæmt. IV. Gerðarþolar reisa kröfu sína um, að kröfum gerðarbeiðenda verði hafn- að, á því, að réttur gerðarbeiðenda til umferðar um land gerðarþola sé ekki ljós og ótvíræður, og þar með séu ekki uppfyllt skilyrði 1. mgr. 78. gr. að- fararlaga. Þá sé að minnsta kosti uppi slíkur vafi um réttmæti umráðakröfu 1354 gerðarbeiðenda, að henni beri að hafna samkvæmt lokaákvæði 83. gr. sömu laga. Styðji gerðarbeiðendur umferðarrétt sinn annars vegar ákvæðum afsals frá 6. ágúst 1961 og afsals til gerðarþola 20. apríl 1971, og hins vegar því, að umferðarréttur hafi stofnast á grundvelli hefðar. Hinn 6. ágúst 1961 hafi Ingólfur Gíslason, þáverandi eigandi Fitjakots, afsalað Hauki Gröndal tveimur spildum úr landi jarðarinnar, er liggi austan og suðaustan við land Perluhvamms. Í afsalinu hafi verið tekið fram, að kaupandi skyldi hafa endurgjaldslausan óhindraðan umferðarrétt um land Fitjakots af þjóðvegi að hinum seldu landspildum. Sigmundur Kr. Sigmundsson hafi síðan eign- ast Fitjakot með afsali 22. mars 1969 og selt gerðarþolum jörðina 1970. Í af- salinu til gerðarþola sé ákvæði það, sem að framan var rakið. Gerðarþolar kveða orðalag greindra afsala ekki hið sama. Samkvæmt orðalagi afsals til gerðarþola veiti þau einungis einn umferðarrétt um land sitt, og nái sá réttur til umferðar að Fitjakoti. Umferðarréttur, sem gerðar- þolar taki á sig samkvæmt afsali sínu, sé nákvæmari en sá umferðarréttur, sem þáverandi eigandi Fitjakots veitti Hauki Gröndal í afsali til hans 6. ágúst 1961. Gerðarbeiðendur leiði rétt sinn til umferðar um land gerðarþola af ákvæðum greindra afsala. Í niðurlagi ákvæðisins í afsali til gerðarþola segi, að gerðarþolar skuli einnig eiga umferðarrétt um veg frá þjóðvegi að Fitjakoti. Af þessu megi ráða, að gerðarþolar skyldu láta í té umferðarrétt, enda ættu þau sama rétt til umferðar og aðrir. Nú eigi þau umferðarrétt um safnveginn á sama hátt og gerðarbeiðendur. Orðalag afsalsins um umferðarrétt beri því að skýra heildstætt, en ekki slíta það í sundur, eins og gerðarbeiðendur vilji gera. Umrætt ákvæði í afsali gerðarþola beri einnig að skýra í ljósi aðstæðna á þeim tíma, er kaupin voru gerð. Orðalag afsalsins: „frá þjóðvegi að Fitja- koti“ —, eigi rót sína að rekja til þess, að enginn vegur hafi legið lengra en að Fitjakoti. Síðan hafi tekið við slóði, sem starfsmenn vegagerðarinnar hafi ekið eftir til að komast í gryfju í landi Sólbakka að ná í efni til vega- gerðar. Vegagerðin hafi síðan hafið framkvæmdir í kringum árið 1974, og hafi safnvegurinn verið lagður áfram frá Fitjakoti að Fitjum og færður norðar í landið. Eigendur Perluhvamms hafi því getað farið um safnveginn í gegnum land gerðarþola að landi sínu. Aðkoma hafi einnig verið gerð af safnveginum að landi Perluhvamms. Gerðarþolar kveða vegagerðina, sem sé opinber aðili, hafa gripið inn í með lagningu safnvegar, en samkvæmt vegalögum nr. 45/1994 teljist safn- vegur vera vegur, sem tengi saman einstök býli við stofn- eða tengivegi, sbr. 2. mgr. 8. gr. laganna. Gerðarþolar veiti því umferðarrétt um land sitt. Með 1355 því sé skilyrði um umferðarrétt nærliggjandi eigna fullnægt. Gerðarþolar eigi því ekki að þurfa að þola það, að gerðarbeiðendur krefjist nú að fá annan umferðarrétt að Perluhvammi en þau hafi nú. Megi í því sambandi vísa til meginreglu íslensks réttar um friðhelgi eignarréttarins og þeirrar aðalreglu, að öðrum en landeiganda sé bannað að nýta landsgæði. Gerðarþolar vísa einnig til þess, að sé vegur lagður um land manns, þar sem skipulag sé ekki í gildi, beri vegagerðinni að sjá honum fyrir óhindruð- um aðgangi að vegi frá landareign sinni, sbr. 32. gr. vegalaga. Skuli landeig- andi birta vegagerðinni kröfu sína í þessu efni, áður en vegurinn sé full- gerður á þeim stað, sem hann vilji hafa aðgang að, og skuli aðgangur gerð- ur þar eða svo nálægt sem kostur sé. Sams konar ákvæði sé einnig að finna í 74. gr. vegalaga nr. 6/1977 og 80. gr. vegalaga nr. 23/1980. Í samræmi við fyrrgreind ákvæði vegalaga hafi verið gerður aðgangur að landi gerðarbeið- anda frá safnveginum og þá væntanlega í samræmi við óskir þáverandi eig- anda landsins. Gerðarþolar eigi því ekki að þurfa að líða fyrir það, að gerðarbeiðendur vilji nú komast að landi sínu með öðrum hætti en fyrri eig- endur. Gerðarþolar hafi heimilað vegagerðinni að leggja safnveginn um land þeirra frá Fitjakoti að Fitjum. Við það hafi slóðinn fallið til þeirra sem landeigenda og þau mátt treysta því, að umferð um land þeirra yrði óbreytt, enda skilyrði um umferðarrétt til annarra séreigna fullnægt. Í afsali 31. desember 1980 og afsali til gerðarbeiðenda 28. júlí 1993 sé ekk- ert tekið fram um umferðarrétt eigenda, enda óþarft, þar sem umferð sé fær um opinberan veg að landi gerðarbeiðenda. Ef það hefði verið ætlunin að veita þeim einhvern annan umferðarrétt en um safnveginn, hefði það verið tekið fram í afsali. Það, sem þau ætli sér að gera, sé að stytta sér leið að landi sínu skáhallt í gegnum land gerðarþola. Ljóst sé, að það myndi valda mikilli hættu og óþægindum íbúum að Fitjakoti, ef heimiluð yrði um- ferð ökutækja af safnveginum um land þeirra auk skerðingar á beinni af- notaheimild gerðarþola af eign sinni. Við færslu safnvegarins hafi ráðið það mat manna, að það yrði til hagsbóta öðrum landeigendum og umferð yrði greiðfærari, enda mjög snjóþungt þar, sem gamli slóðinn var. Auk þess hafi sjónarmið um umferðaröryggi og almannaheill væntanlega ráðið miklu, enda safnvegurinn færður fjær íbúðarhúsinu að Fitjakoti. Verði gerðarbeið- endum heimilað að aka af safnveginum skáhallt í gegnum land gerðarþola, sé ljóst, að það geti haft töluverða hættu í för með sér, bæði fyrir gerðar- þola og aðra vegfarendur. Gerðarbeiðendur styðji rétt sinn jafnframt því, að umferðarréttur um land gerðarþola hafi verið óbreyttur frá árinu 1937 og njóti verndar á 1356 grundvelli reglna um hefð. Þessu hafna gerðarþolar eindregið, enda hafi gerðarbeiðendur ekki lagt fram nein gögn staðhæfingu þessari til stuðnings. Vegslóðinn, sem gerðarbeiðendur krefjist umferðar um, hafi örsjaldan ver- ið farinn, en um moldarslóða hafi verið að ræða, sem vegagerðin hafi nýtt til að komast að malarnámu í landi Sólbakka einu sinni á ári. Þá hafi eng- inn farið þar um, síðan safnvegurinn hafi verið færður. Enn fremur taka gerðarþolar fram, að ekki hafi verið föst búseta í Perluhvammi frá a. m. k. 1972, en þá hafi sumarbústaður, sem þar stóð, eyðilagst í óveðri. Það séu gerðarbeiðendur, sem hafi sönnunarbyrði fyrir því, að notkun hafi verið stöðug og staðið yfir fullan hefðartíma, og séu strangar kröfur gerðar til sönnunar í tilvikum sem þessum. Þar sem gerðarbeiðendur hafi ekki lagt fram nein gögn til að færa sönnur á óslitna notkun slóðans og ekki verði leyst úr ágreiningi þessum með vitnaleiðslum, sé ljóst. að skilyrði 78. gr. að- fararlaga um, að sönnur verði færðar á rétt gerðarbeiðenda með gögnum, sem aflað verður samkvæmt 83. gr. laganna, sé ekki uppfyllt. Fyrir liggi, að verði kröfur gerðarbeiðenda teknar til greina, muni þau aka um land gerðarþola með tilheyrandi átroðningi og skemmdum á landi þeirra, sem ekki verði bætt úr nema að litlu leyti með skaðabótum. Það sé því krafa gerðarþola, að kveðið verði á um það í úrskurði um innsetningu, að framkvæmd úrskurðarins frestist, þar til dómur æðra dóms liggi fyrir, sbr. 3. mgr. 84. gr. aðfararlaga. V. Í málinu krefjast gerðarbeiðendur þess, að þau verði sett inn í umferðar- rétt um land gerðarþola að Fitjakoti, nánar tiltekið af safnveginum frá Vesturlandsvegi að Leirum, og að landareign sinni, Perluhvammi, eftir vegi, sem liggur skáhallt á safnveginn, að svo miklu leyti sem vegurinn liggur á landi gerðarþola, og að hindranir, sem gerðarþolar hafa lagt á veginn, verði fjarlægðar á kostnað gerðarþola, allt eins og rakið hefur verið. Gerðarbeiðendur reisa rétt sinn á ákvæðum í tveimur afsölum, og voru þau rakin hér að framan. Samkvæmt hinu fyrra var kaupanda veittur endurgjaldslaus og óhindraður umferðarréttur um land Fitjakots af þjóð- vegi að hinum seldu landspildum. Gerðarbeiðendur eiga nú þessar land- spildur. Í síðara afsalinu, sem er til gerðarþola fyrir hluta af landi Fitjakots ásamt húsum, segir, að kaupendum sé kunnugt um nálægar séreignir úr Fitjakotslandi og umferðarrétt eigenda þeirra um veg, sem liggi frá þjóð- veginum að Fitjakoti, og lofa þeir að torvelda ekki umferð þeirra um veg- inn, enda eigi kaupendur að sjálfsögðu umferðarrétt um veg þennan frá þjóðvegi að Fitjakoti. Í þessu máli er til úrlausnar, hvort gerðarbeiðendur eigi umferðarrétt um 1357 hinn tiltekna veg, sem lýst var hér að framan, en ekki, hvort þeir eigi um- ferðarrétt um land gerðarþola að sínu landi. Í hvorugu framangreindra af- sala er nefnd leiðin, sem gerðarbeiðendur eiga umferðarrétt um að landi sínu um land gerðarþola, og í hinu síðarnefnda er raunar aðeins talað um umferðarrétt að Fitjakoti. Gerðarbeiðendur hafa þannig ekki sýnt fram á, að réttur þeirra til umferðar um nefndan veg sé svo ljós, að þeir verði settir inn í umráð hans á grundvelli þeirra gagna, sem lögð hafa verið fram í mál- inu. Verður kröfu þeirra því hafnað, en rétt þykir, að málskostnaður falli niður. Arngrímur Ísberg héraðsdómari kveður upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Kröfu gerðarbeiðenda er hafnað. Málskostnaður fellur niður. 1358 Miðvikudaginn 1. apríl 1998. Nr. 141/1998. — Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn Jóhanni Braga Baldurssyni (Pétur Þór Sigurðsson hdl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, c-liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 26. mars 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 30. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 26. mars 1998, þar sem varnaraðila var gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi allt til „fimmtudagsins 17. apríl nk. kl. 16“. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/41991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi, en til vara, að gæsluvarðhaldi verði markaður skemmri tími. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði staðlest- ur. Í úrskurði héraðsdóms er greint frá dómi á hendur varnaraðila frá árinu 1995 svo og því, að hann hafi fengið 22. desember 1996 reynslulausn í tvö ár af 240 daga eftirstöðvum refsingar samkvæmt þeim dómi. Í úrskurðinum er jafnframt greint frá átta brotum gegn 244. gr. almennra hegningarlaga og tveimur tilraunum til brota gegn sama ákvæði, sem rökstuddur grunur er um, að varnaraðili hafi framið á tímabilinu frá október til desember 1997, en ákæra á hend- ur honum vegna þessara brota var gefin út 12. febrúar 1998, og lauk aðalmeðferð í því máli fyrir héraðsdómi 18. mars sl. Með vísan til þessa verður að telja hættu á, að varnaraðili muni halda áfram brot- um, meðan því máli er ekki lokið, gangi hann frjáls ferða sinna. Samkvæmt þessu er fullnægt skilyrðum c-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991, til að varnaraðili sæti áfram gæsluvarðhaldi. Verður 1359 niðurstaða hins kærða úrskurðar því staðfest, en þó þannig, að gæsluvarðhald standi allt til fímmtudagsins 16. apríl nk. kl. 16. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Varnaraðili, Jóhann Bragi Baldursson, sæti gæsluvarðhaldi allt til fimmtudagsins 16. apríl nk. kl. 16. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 26. mars 1998. Ár 1998, fimmtudag 26. mars, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Júlíusi B. Georgssyni dóm- arafulltrúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Lögreglustjórinn í Reykjavík hefur með vísan til c-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 krafist þess, að Jóhanni Braga Baldurssyni, kt. 020157-4969, óskráðum í hús í Reykjavík, verði gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi, þar til dómur gengur í máli hans, þó ekki lengur en til fimmtudagsins 17. apríl nk. kl. 16. Ákærði hefur sætt gæsluvarðhaldi frá 20. desember sl. vegna grunar um aðild að innbrotsþjófnuðum, flestum í Grafarvogshverfi í Reykjavík. Hinn 16. febrúar sl. var honum birt ákæra, þar sem hann er ákærður fyrir að hafa framið brot gegn 244. gr. og 244. gr., sbr. 20. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sem tilgreind eru í tíu liðum. Í tveimur tilvikanna er ákært fyrir til- raun til þjófnaðar. Aðalmeðferð í máli ákærða lauk 18. þ. m., og var málið tekið til dóms sama dag. Ákærði hlaut tveggja ára fangelsisdóm árið 1995 fyrir brot gegn 194. gr. og 231. gr. almennra hegningarlaga. Hinn 22. desember 1996 fékk hann reynslulausn í tvö ár á eftirstöðvum refsingar, 240 dögum. Ákærði hefur sætt gæsluvarðhaldi á grundvelli c-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur, upp kveðnum 6. janúar sl., sem staðfestur var með dómi Hæstaréttar 9. s. m. Ákærða var gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi á sama grundvelli til 16. febrúar sl. með úr- skurði, upp kveðnum 19. janúar sl., sem staðfestur var með dómi Hæsta- réttar 22. s. m. Loks var ákærða gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi á sömu forsendum til dagsins í dag með úrskurði, upp kveðnum 16. febrúar sl. Þar til dómur gengur í máli ákærða, telst hann vera undir rökstuddum grun um þau brot, sem honum eru gefin að sök í ákæruskjali. Með vísan til alls framanritaðs og skírskotun til forsendna fyrri dómsúr- lausna ber að fallast á fram komna kröfu með vísan til c-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991, eins og hún er fram sett og nánar greinir í úrskurðar- orði. 1360 Úrskurðarorð: Ákærði, Jóhann Bragi Baldursson, sæti áfram gæsluvarðhaldi, þar til dómur gengur í máli hans, þó ekki lengur en til fimmtudagsins 17. apríl nk. kl. 16. 1361 Miðvikudaginn 1. apríl 1998. Nr. 132/1998. — Íslenska ríkið og lyfjaverðsnefnd (Einar Karl Hallvarðsson hrl.) gegn Samtökum verslunarinnar — Félagi íslenskra stórkaupmanna (Baldvin Hafsteinsson hdl.) Kærumál. Ráðgefandi álit EFTA-dómstólsins. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 17. mars 1996, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 20. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 4. mars 1998, þar sem tekin var til greina krafa varnaraðila um. að leitað yrði ráðget- andi álits EFTA-dómstólsins á nánar tilgreindum atriðum, sem tengjast málarekstri aðilanna fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur og varða skýringu á tilskipun nr. 89/105/EBE frá 21. desember 1988. Um kæruheimild vísar sóknaraðili til 3. mgr. 1. gr. laga nr. 21/1994 um öflun álits EFTA-dómstólsins um skýringu samnings um Evr- ópska efnahagssvæðið. Sóknaraðili krefst þess aðallega, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi, en til vara, að Hæstiréttur meti, hvort þörf sé á, að leitað verði ráðgefandi álits EFTA-dóm- stólsins á skýringu fyrrgreindrar tilskipunar og leggi fyrir héraðs- dóm að bera upp þær spurningar, sem Hæstiréttur telji þörf á. Til þrautavara er þess krafist, að hinum kærða úrskurði verði breytt á þá leið, að álits verði leitað á eftirfarandi: Í fyrsta lagi. hvort framangreinda tilskipun beri að túlka þannig, að það sé andstætt einhverjum ákvæðum hennar, að lögbært yfir- vald, sem sé falið samkvæmt lögum að ákveða verð lyfseðilsskyldra lyfja, ákveði með almennum hætti verð og/eða álagningu lyfja í heildsölu til hækkunar og/eða lækkunar, meðal annars til að hafa stjórn á opinberum útgjöldum vegna lyfja. Í öðru lagi, hvort og hver áhrif það hafi á svar við framangreindri 1362 spurningu, að einstökum lyfjaheildsölum sé gert kleift með lögum og almennum stjórnvaldsfyrirmælum að sækja um hækkun eða breytingar á verði og/eða álagningu einstakra lyfja þrátt fyrir hinar almennu ákvarðanir hins lögbæra yfirvalds. Í þriðja lagi. hvort og þá hver áhrif það hafi í skilningi tilskipunar- innar, sbr. fyrstu spurninguna, að fulltrúi samtaka lyfjaheildsala sitji í nefnd þeirri, sem falið sé að lögum að taka ákvarðanir um lyfja- verð og standi að ákvörðun ásamt nefndinni, þess efnis, sem lýst sé í fyrstu spurningu. Varnaraðili krefst þess aðallega, að málinu verði vísað frá Hæsta- rétti, en til vara, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur. I. Í fyrrnefndri 3. mgr. Í. gr. laga nr. 21/1994 er veitt sjálfstæð heim- ild til að kæra til Hæstaréttar úrskurð héraðsdóms um að leita ráð- gefandi álits EFTA-dómstólsins um skýringu á tilteknum lagaatrið- um máls. Tilvísun umrædds ákvæðis til almennra reglna um með- ferð einkamála varðar eingöngu aðferð við málskot, frest til þess og meðferð máls fyrir æðra dómi, en snertir á engan hátt heimild til kæru. Kæruheimild ákvæðisins miðar að því sjálfgefna markmiði, að Hæstiréttur geti endurskoðað mat héraðsdómara á því, hvort þörf sé á að afla ráðgefandi álits og um hvaða atriði það verði gert. Er því ekkert hald í þeim röksemdum, sem varnaraðili færir fyrir aðal- kröfu sinni, að lagaheimild skorti til að kæra úrskurð héraðsdóms og að mat héraðsdómara á þörf fyrir ráðgefandi áliti geti ekki kom- ið til endurskoðunar fyrir æðra dómi. Samkvæmt þessu er aðalkröfu varnaraðila hafnað. 11. Fallist verður á með héraðsdómara, að tilefni sé til að leita ráð- gefandi álits EFTA-dómstólsins vegna ágreinings málsaðila um þau meginatriði, hvort fyrirmæli í reglugerð nr. 501/1996 um ákvörðun lyfjaverðs og ákvörðun sóknaraðilans lyfjaverðsnefndar frá 22. nóvember 1996 fái samrýmst fyrrnefndri tilskipun, sem er hluti samningsins um Evrópska efnahagssvæðið. Verður því hvorki tekin til greina aðalkrafa sóknaraðila né varakrafa, enda metur Hæstirétt- ur ekki sjálfstætt í kærumáli sem þessu án ákveðinnar dómkröfu af 1363 hendi málsaðila, um hvaða atriði leitað verði ráðgefandi álits, svo sem felst í varakröfu. Eins og málið liggur fyrir, eru efni til að leita ráðgefandi álits á öllum þeim atriðum, sem greind eru í úrskurði héraðsdómara. Þrautavarakrafa sóknaraðila gefur ekki tilefni til að breyta spurn- ingunum, sem getur í úrskurðinum, enda felast nægilega í þeim tvö fyrstu atriðin, sem tiltekin eru í þeirri kröfu, en ætla verður, að sóknaraðilar geti komið þriðja atriðinu að eftir því, sem efni kunna að standa til, við meðferð EFTA-dómstólsins á málinu. Úrskurður héraðsdómara verður því staðfestur. Rétt þykir, að aðilar beri hver sinn kostnað af kærumáli þessu. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 4. mars 1998. Þar sem vafi þykir leika á um það, hvort reglugerð um ákvörðun lyfja- verðs nr. 501/1996 og ákvörðun lyfjaverðsnefndar frá 22. nóvember 1996 um breytingar á hámarksverði lyfja í heildsölu fái samrýmst tilskipun ráðsins nr. 89/105/EBE frá 21. desember 1988 um gagnsæjar ráðstafanir, er varða verðlagningu lyfja, sem ætluð eru mönnum, og þátttöku innlendra sjúkra- trygginga í greiðslu þeirra, en tilskipunin er hluti af samningnum um Evr- ópska efnahagssvæðið og er að finna í XIII. kafla í IH. viðauka við hann, og niðurstaða þess álitaefnis þykir hafa verulega þýðingu fyrir niðurstöðu í máli þessu, eins og það hefur verið lagt fyrir dóminn, þykir rétt að leita ráð- gefandi álits EFTA-dómstólsins á þeim álitaefnum, sem í úrskurðarorði greinir. Sigurður T. Magnússon héraðsdómari kveður upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Leita ber ráðgefandi álits EFTA-dómstólsins á eftirfarandi: 1. a. Tekur tilskipun ráðsins nr. 89/105/EBE, einkum 2. og 3. gr., til þess tilviks, að lögbært yfirvald, sem ætlað er að samþykkja hámarks- verð lyfja, tekur að eigin frumkvæði ákvörðun um að lækka heild- söluverð allra lyfseðilsskyldra lyfja, sem háð eru lagaákvæðum um heimild til markaðssetningar, að fengnu samþykki lögbærra yfirvalda um verð og leyfi til verðhækkana að fengnu samþykki lögbærra yfir- 1364 valda, og kosta meira en 3.000 íslenskar krónur, um 2,65% í þeim til- gangi að lækka lyfjaverð til almennings til samræmis við það, sem gerist í nágrannalöndunum, og draga úr útgjöldum ríkisins til lyfja- mála? b. Getur slík einhliða ákvörðun lögbærs yfirvalds samrýmst tilskip- un ráðsins nr. 89/105/EBE? c. Hefur það áhrif á svarið við spurningunni, að/ef unnt er að sækja um hækkun á verði einstakra lyfja þrátt fyrir hina almennu lækkun á heildsöluverði? 2. a. Ber að skýra 2. tl. 2. gr. tilskipunar ráðsins nr. 89/105/EBE g, að einhliða ákvörðun lögbærs yfirvalds eins og sú, sem greint þannig, er frá í spurningu Í, teljist synjun á markaðssetningu lyfs á tilteknu verði? b. Ef svo er, hefur það áhrif á þær kröfur, sem gerðar eru til rök- stuðnings fyrir ákvörðun lögbærs yfirvalds, kynningu á lagaúrræðum, sem heildsali getur nýtt sér. og fresti, sem hann hefur, að/ef unnt er að sækja um hækkun á verði einstakra lyfja þrátt fyrir hina almennu lækkun á heildsöluverði? 1365 Fimmtudaginn 2. apríl 1998. Nr. 314/1997. — Hilmar Bjarnason ehf. (Hróbjartur Jónatansson hrl.) gegn Arnarborg ehf. (Sigurður G. Guðjónsson hrl.) Verksamningur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 25. júlí 1997 og krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 1.198.757 krón- ur auk dráttarvaxta samkvæmt HI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 4. apríl 1996 til greiðsludags. Einnig krefst hann málskostnaðar í hér- aði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Í máli þessu krefur áfrýjandi stefnda um greiðslu á reikningi, að fjárhæð 1.198.757 krónur, fyrir verk, sem hann vann við breytingar og lagfæringar á raflögn í verslunarhúsi stefnda við Þönglabakka Í í Reykjavík. Er reikningurinn sundurliðaður þannig, að 556.760 krónur eru fyrir vinnu Í samtals 366 klukkustundir, 390.497 krónur fyrir efni og 15.600 krónur fyrir akstur. Þar við bætist virðisauka- skattur, að fjárhæð 235.900 krónur. Með samningi 4. september 1995 tóku Garðakaup hf., síðar Kaupgarður í Mjódd ehf., á leigu hjá stefnda verslunarhúsnæði á 1. hæð og hluta kjallara í húsi þessu. Þegar leigutíminn hófst, var rat- orka til Garðakaupa hf. mæld á mæli, sem einnig var notaður fyrir aðra leigjendur. Vegna óánægju með mikinn rafmagnskostnað kom Ólafur Torfason, framkvæmdastjóri Garðakaupa hf., nú Kaupgarðs í Mjódd ehf., að máli við fyrirsvarsmann áfrýjanda, Hilmar Bjarna- son, og spurðist fyrir um leiðir til úrbóta. Hilmar skýrði svo frá fyrir dómi, að hann hefði í framhaldi af 1366 framangreindu aflað uppdrátta frá Rafmagnsveitu Reykjavíkur. Þegar þeir hafi legið fyrir, hafi Óttarr Halldórsson, framkvæmda- stjóri stefnda, verið kallaður á fund í nóvember 1995. Á fundi þess- um hafi verið Ólafur Torfason, Hilmar, Óttarr og maður á vegum hins síðastnefnda. Hilmar kvaðst hafa gert Óttari grein fyrir, að fjölga þyrfti mælum um fjóra, þar eð fimm leigjendur væru um þann mæli, sem fyrir var. Um viðbrögð Óttars sagði Hilmar: „Það kom raunverulega ekkert annað fram en það, að hann talaði um það. að það þyrfti að halda áfram í málinu.“ Um verð eða skilmála hafi ekki verið rætt. Ólafur Torfason fullyrti hins vegar í framburði sínum fyr- ir dómi, að eftir að Hilmar hefði lagt málið fyrir, hefði Óttarr sagst ætla að „taka þetta að sér og greiða þetta. Gera þetta á sinn kostn- að, orðaði hann það ...“. Óttarr Halldórsson bar fyrir dómi, að á fundinum hefði hann hitt Hilmar í fyrsta sinn, en hann hefði verið „rafvirki Ólafs“. Óttarr kannaðist við, að þeir Hilmar og Ólafur hefðu þá kynnt sér hug- myndir um breytingar á raflögnum, en þvertók fyrir að hafa sam- þykkt að skipta lögnum í samræmi við óskir leigutaka. Kvaðst Ótt- arr hafa tekið fram, að kostnaðaráætlun þyrfti að liggja ljós fyrir, ef eitthvað þyrfti að gera. Fjórði maðurinn, sem sótti fundinn, var Benedikt Ragnarsson rafeindavirki, en hann er frændi Óttars. Er framburður hans um þetta á sömu lund og frásögn Óttars. Telja verður ósannað gegn andmælum Óttars Halldórssonar, að hann hafi á fundinum í nóvember 1995 falið áfrýjanda verkefni það, sem málið er risið af, eða lofað, að stefndi bæri kostnað af því. 11. Samkvæmt vinnuskrám, sem fylgja reikningi áfrýjanda, vann Hilmar Bjarnason alls 19 klukkustundir við umdeilt verk á tímabil- inu frá 15. til 28. nóvember 1995. Síðan lágu framkvæmdir niðri þar til í byrjun janúar 1996, er aðrir starfsmenn áfrýjanda hófu vinnu á staðnum. Ekki er ljóst, hvort fyrirsvarsmenn stefnda fylgdust með, hvenær verkið hófst, en Óttarr Halldórsson kveðst hafa hringt í Ólaf Torfa- son nokkrum dögum fyrir 18. janúar 1996 og spurt, hvort þeir ættu ekki að ræða þessi mál til enda, því að hann væri með rafvirkja, sem væri laus í febrúar. Hinn 18. janúar var haldinn fundur í leiguhús- 1367 næðinu, og voru þar auk Óttars og Ólafs Hilmar Bjarnason og ann- ar starfsmaður áfrýjanda svo og Einar M. Kristjánsson rafvéla- virkjameistari, sem kom með Óttari. Viðstaddur var enn fremur Guðmundur Y. Pálmason rafverktaki, sem þangað var boðaður af Rekstrarfélaginu hf., en það átti einhvern hluta kjallara hússins. Samkvæmt vinnuskrám áfrýjanda höfðu starfsmenn hans 17. janúar 1996 unnið alls 148 klukkustundir frá 15. nóvember 1995, en síðan bættust við 218 stundir. Urðu því unnar stundir við verkið, eins og áður greinir, alls 366, en því lauk 13. febrúar 1996, að því er ráða má af vinnulistum. Á fundinum var Óttari og Einari kynnt það, sem unnið hafði verið. Brást Óttarr þannig við, að síðar sama dag sendi hann Ólafi Torfasyni svohljóðandi símskeyti: „Eftir fund okkar í morgun er ljóst, að þú hefur hafið framkvæmdir við meiri háttar breytingar á raflögnum Þönglabakka 1. Framkvæmd þessi er gerð án minnar vitundar og samþykkis og kostnaður því allur á þína ábyrgð.“ Eftir að Ólafur Torfason fékk símskeytið, hafði hann samband við Óttar og óskaði eftir frekari viðræðum um málið. Sendi Óttarr honum þá símbrét þess efnis, að hann hefði falið Benedikt Skarp- héðinssyni byggingartæknifræðingi að „sjá um þetta mál fyrir Arnarborg hf.“. Er símbréfið dagsett 24. janúar 1996. Fáeinum dög- um síðar boðaði Ólafur Torfason Hilmar Bjarnason á fund að Þönglabakka 1. Auk þeirra sótti Benedikt Skarphéðinsson fundinn. Eftir vinnuskýrslum að dæma virðast á þessum tíma að minnsta kosti 64 vinnustundir hafa bæst við fyrrnefndar 148 stundir, sem unnar höfðu verið 17. janúar, og var því ólokið 154 stundum af verk- inu. Ólafur og Hilmar skýrðu báðir svo frá fyrir dómi. að Óttarr Halldórsson hefði einnig sótt síðari fundinn, en í skýrslu fyrir dómi þvertók hann fyrir að hafa verið á fundinum, heldur hefði Benedikt verið þar einn fyrir hönd stefnda. Er það í samræmi við framburð Benedikts, sem segir Óttar hafa falið sér að fá kostnaðaráætlun um verkið. Benedikt kvað sér hafa verið sýnt, hvað búið væri að vinna, og hefði sér verið tjáð á fundinum, að verkið myndi í heild kosta um 1.100.000 krónur. Einnig hafi hann komist að því, að álagning áfrýjanda á efni til verksins væri 35 til 40%. Þá hafi hann spurst fyr- ir um, hvort ekki mætti „breyta þessu eitthvað“, en því hafi alger- lega verið hafnað. Hafi hann skýrt Ólafi og Hilmari frá því, að verk- 1368 ið væri „alfarið á þeirra ábyrgð“, og farið af fundinum við svo búið. Ettir það hafi hann ekkert heyrt um verkið, fyrr en hann var kallað- ur fyrir dóm. Ekki verður séð, að Óttarr Halldórsson hafi við skýrslugjöf fyrir héraðsdómi verið inntur eftir, hvort hann hafi fylgst með eða haft afskipti af störfum á vegum áfrýjanda í húsi stefnda, eftir að síðastnefndur fundur var haldinn. Samkvæmt framburði Hilmars Bjarnasonar fyrir héraðsdómi tvíspurði hann Óttar Halldórsson á fundinum 18. janúar 1996. „hvort við héldum ekki bara okkar striki“. Ekki kom skýrt fram í skýrslu Hilmars, að Óttarr hefði svarað spurningunni, en í skýrsl- unni sagði Hilmar þó: „Við höldum bara okkar striki, eins og um var talað og Óttarr samþykkti það.“ Hins vegar er óljóst, hvenær það samþykki hafi átt að hafa komið fram. Hefur þessi fullyrðing Hilmars um samþykki Óttars ekki stoð í gögnum málsins, ef undan er skilin áðurgreind staðhæfing Ólafs Torfasonar um, að Óttarr hafi á fundinum í nóvember 1995 sagst „ætla að taka þetta að sér og greiða þetta“. Þegar litið er til þess, sem nú var rakið, þykir áfrýjandi ekki hafa sannað, að stefndi hafi berum orðum samþykkt, að áfrýjandi ynni umdeilt verk á kostnað stefnda. Þótt framkvæmdastjóra stefnda hafi að minnsta kosti frá því í Janúar 1996 verið kunnugt um, að áfrýj- andi hafði með höndum breytingar á raflögn í húsnæði stefnda og Jafnvel verið til viðræðu um að taka þátt í kostnaði af því. svo sem í héraðsdómi greinir, verður ekki talið, að framkvæmdastjórinn hafi með framkomu sinni gefið áfrýjanda ástæðu til að halda áfram framkvæmdum í trausti þess, að stefndi stæði straum af kostnaði við verkið. Ekki er sýnt fram á, að önnur atvik leiði til þess, að stefnda sé skylt að greiða áfrýjanda kröfu hans. Verður héraðsdómur því staðfestur. Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Hilmar Bjarnason ehf., greiði stefnda, Arnarborg ehf., 200.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. 1369 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 29. maí 1997. 1. Mál þetta var höfðað með stefnu, birtri 31. 8. 1996, og dómtekið 22. þ. m. Stefnandi er Hilmar Bjarnason ehf., kt. 580893-2529, Daltúni 1, Kópa- vogi. Stefndi er Arnarborg hf., kt. 700993-2809, Safamýri 2, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til þess að greiða stefnanda 1.198.757 kr. auk dráttarvaxta skv. Hl. kafla laga nr. 25/1987 frá 4. 4. 1996 til greiðsludags og málskostnaðar. 2. Málavöxtum er lýst þannig í stefnu: Í nóvember 1995 var farið þess á leit við stefnanda, sem er löggilt raf- verktakafirma, að annast framkvæmdir í fasteign stefnda að Þönglabakka 1, Reykjavík. Á fundi í Þönglabakka 1, þar sem voru Hilmar Bjarnason, for- svarsmaður stefnanda, Ólafur Torfason, forstjóri Kaupgarðs í Mjódd hf., og Óttarr Halldórsson. stjórnarmaður og framkvæmdastjóri stefnda, var farið yfir, hvernig unnt væri að bæta úr rafmagnsmálum, svo að viðunandi yrði fyrir stefnda sem húseiganda og Kaupgarð í Mjódd hf. sem leigutaka. Voru rafmagnsmál í ólestri í fasteigninni. Var einn mælir fyrir alla fasteignarhluta stefnda í Þönglabakka Í, sem gerði það að verkum, að rafmagnskostnaður var mun hærri en eðlilegt var og auk þess erfitt að skilgreina rafmagnsnotk- un fyrir sameign hússins. Afleiðingar þess voru þær, að hluti sameiginlegs rafmagns lenti á eignarhluta stefnda í fasteigninni. Hafði þessi háttur verið hafður á í upphafi, þegar ekki voru fleiri eigendur og/eða leigutakar að fasteigninni eða einstökum hlutum hennar. Á téðum fundi hafði forsvarsmaður stefnanda meðferðis teikningar af raflögnum fasteignarinnar og annað, sem skipti máli við að útskýra, hvernig haganlegast væri að koma raflögnum fyrir m.t.t. hagsmuna stefnda og leigutaka hans. Varð að samkomulagi að gera téðar breytingar á raflögnum við fyrsta hentugt tækifæri. Í janúar 1996 hóf stefnandi framkvæmdir við raflagnir í húseign stefnda. Hinn 24. janúar sendi Óttarr Halldórsson handritað fax til leigutaka, Kaup- garðs í Mjódd/Ólafs Torfasonar. Þar segir m. a.: „Efni: breytingar á raflögn Þönglabakka 1. Ég hef falið neðangreindum aðila að sjá um þetta mál fyrir Arnarborg hf. Benedikt Skarphéðinsson ...“ Í framhaldi þessa telefax lét leigutaki stefnanda vita um þátt téðrar verk- fræðistofu og samráð skyldi hafa við hana. Téður Benedikt Skarphéðinsson kom á verkstað, eins og búist var við, og fóru starfsmenn stefnanda yfir verkið og útfærslu þess með téðum Benedikt. Gerði hann engar sérstakar 1370 athugasemdir og lét sér vel líka það, sem fyrir augu bar. Gerði hann ekki vart við sig síðar á verkstað. Um það bil hálfum mánuði síðar hittust starfsmenn stefnanda og Óttarr Halldórsson á verkstað. Með Óttari var maður að nafni Einar, er var kynntur sem rafvirki, er unnið hefði ýmis rafmagnsverk fyrir stefnda og Óttar. Fór Óttarr þess á leit við stefnanda, að téður Einar mætti vinna við verkið ásamt stefnanda. Var það samþykkt af hálfu stefnanda, enda myndi þá verkinu ljúka fyrr. Á verkstað fóru fundarmenn að aðaltöflu hússins. Þar voru fyrir rafvirki Landsbankans, Guðmundur Pálmason að nafni, og hús- vörður Rekstrarfélags Landsbankans, Oddgeir Halldórsson. Var rætt um, hvernig skipta skyldi kostnaði á milli rekstrarfélagsins og stefnda. Voru að- ilar sammála um, að Hilmar Bjarnason ehf. ynni allt verkið. Þeir Guð- mundur og Oddgeir voru áheyrendur að því, sem fram fór, um fyrirhugað- an þátt Einars í framkvæmdunum og almennt um það, sem fór á milli Ótt- ars og starfsmanna stefnanda. Þar sem liðið var nokkuð á vinnuvikuna, varð að ráði, að téður Einar myndi koma til vinnu næstkomandi mánudag. Er skemmst frá því að segja, að Einar þessi lét ekki sjá sig, hvorki þá né síðar. Í framhaldi þessa vann stefnandi verkið og skilaði því í lok febrúar 1996. Gerði stefnandi þá reikninga, dags. 4. mars 1996, til Rekstrarfélags Lands- bankans og stefnda. Hinn 13. mars 1996 sendi stefndi stefnanda bréf og end- ursendi þar hinn umstefnda reikning, þar sem „Arnarborg hf. hefur ekki gert neinn verksamning við yður og því síður óskað eftir viðskiptum“. Stefnandi varð að vonum afar hissa yfir þessari framkomu stefnda og reyndi margsinnis, m. a. með hjálp leigutakans, Kaupgarðs í Mjódd hf., að fá greiðslu úr hendi stefnda, en án árangurs. 6. ágúst sendi lögmaður stefnanda stefnda innheimtubréf. Því bréfi var svarað 13. ágúst og kröfunni þar vísað á bug. Hinn 19. ágúst sendi lögmaður stefnanda lögmanni stefnda bréf og lét fylgja í afriti telefax Óttars Hall- dórssonar f. h. stefnda, sem fyrr er vikið að. Afstaða stefnda breyttist þó ekki, og er stefnandi því knúinn til þess að höfða mál þetta til heimtu ógreiddra verklauna. Krafa stefnanda er studd reikningi nr. 581, dags. 4. mars 1996, að fjárhæð 1.198.757 kr., þ. m. t. virðisaukaskattur. Lögð var fram yfirlýsing Hilmars Bjarnasonar, löggilts rafverktaka, dags. 21. 10. 1996, vegna skiptingar á rafmagni í Þönglabakka 1. Þar segir, að mæl- ingu hafi verið svo háttað, að um einn mæli hafi verið að ræða fyrir kjallara og 1. hæð (verslunarhæð), sem Kaupgarður í Mjódd hafi greitt af, þrátt fyrir það að um fleiri notendur væri að ræða. Orðið hafi að setja upp nýja töflu 1371 og mæla fyrir: 1) KÁ-ESS-kjötvinnslu í kjallara, 2) stóra kælivél, sem er sameiginleg með Kaupgarði og KÁ-ESS-kjötvinnslu, 3) pláss í kjallara, sem Landsbankinn hefur afnot af (eða á), 4) vörumóttöku í kjallara, sem er sameiginleg fyrir ofangreinda aðila, 5) fólkslyftu og stigagang í austanverðu húsinu, sem nokkrir aðilar hafa not af, þ. e. Bridgesambandið, Keiluhöllin, KÁ-ESS-kjötv. og Kaupgarður í Mjódd. - Breyta hafi þurft raflögnum nokkuð, færa til lagnir og bæta við nýjum kvíslum, til að unnt væri að skipta rafmagni upp, eins og eðlilegt er. Efni og vinna skiptist þannig: Lands- bankinn 62.590 * vsk. 15.334 = 77.924, stigahús 64.600 vsk. 15.827 = 80.427, Arnarborg hf. 835.667 # vsk. 204.739 = 1.198.757 (þessi tala hefur misritast, á að vera 1.040.406 kr., en heildarsamtala nemur 1.198.757, — inn- skot dómara). „Samkomulag var um, að verkbeiðandi myndi krefja aðra notendur um sinn hluta. Það skal einnig tekið fram, að Kaupgarður í Mjódd hf. gat aldrei nýtt sér þá hagræðingu, sem aflmæling býður upp á. Afltoppur af mæli fyrir breytingar reyndist fara allt upp í 215 ein., og sam- kvæmt reglum ber að greiða fyrir þá notkun allt árið, jafnvel þótt þessi mæling sé einungis í örfáar sek. einu sinni á tímabilinu. Eftir uppsetningu sérmæla féll afltoppurinn hins vegar niður í 165 ein., þ. e. notkunin lækkaði um ca. 20%.“ 3. Stefndi kveðst samkvæmt því, sem frá er skýrt í greinargerð, hafa keypt 1. hæð fasteignarinnar Þönglabakka Í í Reykjavík ásamt tilteknu rými í kjallara af Landsbanka Íslands. Gerður hafi verið leigusamningur um 1. hæð við Kaupgarð í Mjódd hf. frá og með 1. september 1995. Í þeim samn- ingi hafi líkt og í eldri leigusamningi við Sigrúnu hf. verið sérstakt ákvæði um greiðslu fyrir raforkunotkun. Í nóvember 1995 hafi það komið upp, að tiltekin raforkunotkun í sameign fasteignarinnar hefði verið tengd inn á raforkumæli 1. hæðar. Stefndi (les Óttarr Halldórsson) hati þá ásamt Bene- dikt Ragnarssyni rafvirkja átt fund með forsvarsmanni leigutaka 1. hæðar, Ólafi Torfasyni, og Hilmari Bjarnasyni rafvirkja. sem þá hafi virst vera að vinna fyrir Kaupgarð í Mjódd hf. Á þessum fundi hafi verið kynnt fyrir stefnda ástand rafmagnsmála, en engar tillögur hafi þar verið ræddar um úrbætur. Tekið hafi verið fram við Ólaf Torfason, að ekki yrði farið af stað með neinar framkvæmdir, sem stefndi ætti að bera kostnað af, nema sam- þykki hans lægi fyrir. Auk þess væri nauðsynlegt að gera teikningar að breytingunum og kostnaðaráætlun byggða á þeim, svo að leita mætti til- boða í framkvæmdina. Hvorki á þessum fundi né síðar hafi stefndi falið leigutaka sínum, Kaupgarði í Mjódd hf., forsvarsmönnum þess fyrirtækis eða Hilmari Bjarnasyni rafvirkja að hefjast handa um úrbætur, þar sem 1372 hann hafi talið nauðsynlegt að kynna stöðu mála fyrir Landsbanka Íslands, sem selt hafði honum fasteignina með þessum galla, er leitt hafi til þess, að fyrri leigutaki, Sigrún hf.. hefði greitt hluta sameiginlegs rafmagns vegna Þönglabakka 1, og kynni því að eiga endurkröfu á aðra eigendur. Stefndi kveðst hafa komið til fundar við Ólaf Torfason 18. janúar 1996, ásamt Einari Kristjánssyni rafvirkja og þá komist að raun um, að verkið var í fullri vinnslu. Af gögnum máls þessa sé ljóst, að þá hafi stefnandi og starfsmenn hans verið búnir að vinna í eina 24 daga og skrá á það 157 unna tíma. Þegar stefndi hafi orðið þess var, að stefnandi væri að vinna við raf- lögnina, án þess að fyrir sig sem eiganda hefðu verið lagðar teikningar að breytingum og einhverjar áætlanir um kostnað við verkið, kveðst hann hafa sent Ólafi Torfasyni fyrir hönd Garðakaupa hf. símskeyti 18. janúar 1996, þar sem því hafi verið lýst yfir af sinni hálfu, að öll vinna við breytingar á raflögn að Þönglabakka 1 væri á ábyrgð leigutaka. Ólafur hafi þá óskað eft- ir viðræðum um málið og stefndi svarað þeirri ósk með því að tilkynna hon- um með símbréfi 24. janúar 1996, að Benedikt Skarphéðinsson verkfræð- ingur væri að vinna að þessum málum fyrir hans hönd. Stefndi kveður nefndan Benedikt ekki hafa fengið nein gögn um fram- kvæmdina eða áætlaðan kostnað, þegar hann hafi hitt stefnanda (les: Hilm- ar Bjarnason) undir lok janúarmánaðar 1996, en þá hafi stefnandi verið bú- inn að skrifa eina 85 tíma á verkið til viðbótar við það, sem var 18. janúar. Benedikt hafi hvorki samþykkt eitt eða neitt af því, sem stefnandi sagðist vera búinn að gera, né hafi hann heldur falið honum að ljúka verkinu, enda ekki haft til þess neitt umboð að skuldbinda stefnda, sem hafi á þessum tíma staðið frammi fyrir nánast fullunnu verki. 4. Málsástæður stefnanda eru þær, að framkvæmdastjóri stefnda og pró- kúruhafi hafi gert munnlegan verksamning við stefnanda um tiltekið verk í þágu stefnda við fasteign stefnda að Þönglabakka 1, Reykjavík. Stefndi sé því skuldbundinn til þess að greiða stefnanda verklaun auk efnis þess, sem notað var til verksins. Þá bendir stefnandi á, að höfnun stefnda á greiðslu sé ekki rökstudd með vísan til þess, að verkið hafi ekki verið nægjanlega vel unnið eða að það sé haldið göllum. Stefndi reisir sýknukröfu sína á því, að hann sé ekki réttur aðili málsins, þar sem hvorki hann né nokkur, sem haft hafi umboð frá sér, hafi samið við stefnanda um, að hann tæki að sér vinnu við raflögn í húsnæði hans að Þönglabakka 1. Af gögnum málsins verði helst ráðið, að viðsemjandi stefn- anda hafi verið leigjandinn Kaupgarður í Mjódd hf. Fari svo ólíklega, að stefndi teljist skuldbundinn gagnvart stefnanda, kveðst hann mótmæla kröfum stefnanda sem of háum og órökstuddum. 1373 Þannig hafi stefnandi ekki lagt fram nein gögn um framkvæmdina, svo sem teikningar að nauðsynlegum breytingum á raflögninni, nákvæmt yfirlit um það, hvað fylgi sérstaklega eignarhluta stefnda og hvað sameign hússins eða öðrum séreignarhlutum í húsinu. 5. Frá því í byrjun september 1995 hefur Kaupgarður í Mjódd hf. leigt húsnæði af stefnda undir verslunarrekstur sinn í Þönglabakka 1, Reykjavík, 1. hæð og hluta af kjallara, en þar var einnig KÁ-ESS-kjötvinnsla sem leigj- andi. Þær aðgerðir stefnanda, sem um ræðir í málinu, tengjast einkum raf- orkunotkun síðarnefnds fyrirtækis og háum toppum aflmælingar, sem leiddi af henni, til tjóns fyrir Kaupgarð í Mjódd hf. Kaupgarður í Mjódd hf. kom sem leigjandi stefnda í stað fyrirtækisins Sigrúnar hf. Óttarr Halldórsson bar fyrir dóminum. að leigusamningar hefðu verið óbreyttir frá því, sem verið hefði, meðan Landsbanki Íslands var eigandi húseignarinnar. Hann kvað aldrei hafa staðið til, að farið væri út í meiri háttar breytingar á rafmagnskerfi, enda engin þörf á þeim, sér- staklega þar sem KÁ-ESS-kjötvinnsla hefði sagt upp leigusamningi sínum með sex mánaða fyrirvara frá og með 1. október 1995 og farið úr húsnæðinu I. apríl 1996, skömmu eftir að hinum umdeildu breytingum lauk. Ólafur Torfason kvaddi Hilmar Bjarnason, löggiltan rafverktaka, að hinu umdeilda verki, og undirbúningsaðgerðir voru hafnar í umboði Kaupgarðs í Mjódd hf. Þá fékk hann Óttar Halldórsson til að sækja fundi á verkstaðnum í nóvember 1995 og 18. janúar 1996. Um orðaskipti Hilmars og Óttars á þeim fundum eru frásagnir þeirra ósamhljóða. Hilmar bar, að svo hefði um samist, sem er grundvöllur málsóknarinnar, að stefnandi ynni verkið fyrir stefnda. Þessu mótmælti Óttarr. Á fundinum í nóvember 1995 var Hilmar með uppdrátt af raflögnum hússins, sem fenginn var frá Rafmagnsveitu Reykjavíkur. Óttarr kvaðst hafa sagt, að kostnaðaráætlun yrði að liggja fyr- ir, áður en farið væri út í framkvæmdir, og síðan hefði hann beðið án árang- urs eftir að sjá hana og uppdrætti að breytingum. Á fundinum 18. janúar 1996 hefði hann komist að því, að búið var að vinna mjög mikið og kaupa mikið efni. Hann hafi þá sagt, að ekki yrði meira unnið í þessu verki. Sama dag sendi hann f. h. stefnda Ólafi Torfasyni f. h. Garðakaupa hf. svohljóð- andi símskeyti: „Eftir fund okkar í morgun er ljóst, að þú hefur hafið framkvæmdir við meiri háttar breytingar á raflögnum Þönglabakka 1. Framkvæmd þessi er gerð án minnar vitundar og samþykkis og kostnaður því allur á þína ábyrgð.“ Aðspurður kvað hann hafa talið eðlilegt, að skeyt- ið væri sent verkbeiðanda og viðskiptavini stefnda fremur en stefnanda. Eftir símhringingu frá Ólafi Torfasyni og til að „skella ekki hurðinni“ kvaðst Óttarr hafa ákveðið. að Benedikt Skarphéðinsson tæknifræðingur 1374 færi á staðinn og gerði tilraun til að komast að því, hvað væri verið að gera og hvers vegna, sbr. símskeyti, sem tilgreint er í 2. kafla dómsins. Benedikt fór á staðinn, og mun það hafa verið 26. janúar 1996 eða a. m. k. einhvern síðustu daga þess mánaðar. Hafði Óttarr eftir honum, að „hann hefði feng- ið hnefann í andlitið og ekki hægt að semja við mennina um neitt“. Vitnið Guðmundur Yngvi Pálmason er rafverktaki, sem hefur unnið fyrir Rekstrarfélag Landsbanka Íslands, m. a. við raflögn í Þönglabakka 1. Hann kom til umrædds fundar 18. janúar 1996. Spurður um samskipti Hilmars Bjarnasonar og Óttars Halldórssonar sagði hann, að sér hefði virst sem gert hefði verið „plan“ og um væri að ræða verkfund, þar sem unnið væri að framhaldi. Vitnið Benedikt Ragnarsson rafeindavirki kvaðst að beiðni Óttars Hall- dórssonar hafa komið með honum til umrædds fundar í nóvember 1995. Hilmar Bjarnason hafi verið með upphaflega raflagnateikningu hússins, og fram hafi komið, að Ólafur Torfason hafi óskað eftir, að raflögn yrði skipt. Hann kvað Óttar hafa beðið um kostnaðaráætlun og tillögur að breyting- unum, þ. e., hvað þyrfti að gera og hvernig. Vitnið Einar Magnús Kristjánsson rafvirkjavélameistari kom á fundinn 18. janúar 1996 með Óttari Halldórssyni. Þá hafi virst vera byrjað á verki. sem leigjandinn hafði óskað eftir, en aldrei verið komið með umbeðnar til- lögur. Hann kvað komið hafa til tals, að hann ynni að verkinu, og hafi Hilmar Bjarnason samþykkt, að svo yrði, en smám saman hafi komið í ljós, að verkið var komið vel á veg og þegar komin um 70% kostnaðar og allt efni naglfast. Þá hafi Óttarr sagt, að tafarlaust skyldi stöðva verkið. Litið hafi verið svo á, að ekki væri unnið á vegum stefnda, og hafi Óttarr ekki viljað, að verið væri að vinna í húsinu að verki, sem hann hafði ekki beðið um. Vitnið Benedikt Skarphéðinsson byggingartæknifræðingur kvaðst hafa farið á verkstað að beiðni Óttars Halldórssonar, að hann taldi 29. janúar 1996. Þá hafi verið búið að vinna fyrir 649.000 krónur auk virðisaukaskatts, og hafi erindi sitt verið að athuga, hvort raunverulega þyrfti að vinna það, sem verið væri að gera, finna skýringu á fjárhæðinni og réttmæti reiknings og hugsanlega að semja um hlutdeild stefnda. Hann kvaðst hafa farið að þreifa á verðlagningunni, en viðræður við Hilmar Bjarnason hefðu orðið árangurslausar; hann hefði „fengið hnefann í andlitið“. Við svo búið hafi hann farið og sagt Óttari Halldórssyni þær málalyktir, að menn hefðu skilist án þess, að samist hefði. Með vísun til framanritaðs er niðurstaða dómsins sú, að af hálfu stefn- anda hafi sönnur ekki verið færðar að því, að svo hafi um samist við 1375 stefnda, að stefnandi skyldi vinna fyrir hann það verk, sem um ræðir í mál- inu, eða að forsvarsmaður stefnda hafi gefið forsvarsmanni stefnanda rétt- mæta ástæðu til að ætla, að svo væri. Ber því að sýkna stefnda af kröfum stefnanda. Eftir þessum úrslitum ber að dæma stefnanda til að greiða stefnda málskostnað, sem ákveðst alls 200.000 krónur. Mál þetta dæma Sigurður Hallur Stefánsson héraðsdómari og meðdóm- endurnir Atli Ólafsson byggingariðnfræðingur og Kristinn A. Jóhannesson rafmagnstæknifræðingur. Dómsorð: Stefndi, Arnarborg hf., er sýknaður af kröfum stefnanda, Hilmars Bjarnasonar ehf. Stefnandi greiði stefnda 200.000 krónur í málskostnað. 1376 Fimmtudaginn 2. apríl 1998. Nr. 280/1997. — Sigurður Helgi Guðjónsson og Húseigendafélagið (Jakob R. Möller hrl.) gegn Húsnæðisstofnun ríkisins Sigurði E. Guðmundssyni Einari Jónssyni Braga Kristjánssyni Hrannari Jónssyni Gunnhildi Gunnarsdóttur Margréti Gunnarsdóttur Hrafnkeli Óskarssyni Sif Guðjónsdóttur Sigríði Þorgeirsdóttur Guðrúnu |. Svansdóttur Margréti Jónsdóttur Olgeiri Möller og Jóhönnu Margréti Bragadóttur (Sigurður G. Guðjónsson hrl.) Ærumeiðingar. Omerking ummæla. Stjórnarskrá. Tjáningarfrelsi. Mannréttindasáttmáli Evrópu. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Guðrún Erlendsdóttir, Gunnlaugur Claessen og Haraldur Henrysson. Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar með stefnu 30. júní 1997. Þeir krefjast sýknu af öllum kröfum stefndu og málskostnaðar í hér- aði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostn- aðar fyrir Hæstarétti. I. Áfrýjandinn Sigurður Helgi Guðjónsson er formaður og fram- kvæmdastjóri Húseigendafélagsins. Er málið sprottið af ummælum, 1377 sem hann lét falla um Húsnæðisstofnun ríkisins og lögfræðideild stofnunarinnar í kvöldfréttatíma Stöðvar 2 28. október 1996 og í morgunfréttum Bylgjunnar 29. sama mánaðar og 13. nóvember 1996. Höfðuðu stefndu málið í héraði vegna þeirra ummæla áfrýj- andans, sem tilfærð eru undir liðum a til j í kröfugerð þeirra. Með héraðsdómi voru flest þeirra dæmd ómerk, en sýknað af nokkrum. Stefndu hafa ekki gagnáfrýjað héraðsdómi, og koma síðastnefnd ummæli því ekki til endurskoðunar fyrir Hæstarétti. Við meðferð málsins í héraði og fyrir Hæstarétti hafa áfrýjendur leitast við að sýna fram á, að margvíslegar brotalamir hafi orðið í stjórnsýslu Húsnæðisstofnunar ríkisins um langt skeið, sem gefið hafi tilefni til allra þessara ummæla og réttlætt þau. Þær ávirðingar, sem þeir bera af þessum sökum á stofnunina og sérstaklega lög- fræðideild hennar, eru raktar í héraðsdómi. Þessu til stuðnings hafa þeir lagt fram í málinu tvær skýrslur Ríkisendurskoðunar frá árun- um 1988 og 1996, sem báðar fela í sér úttekt á starfsemi stofnunar- innar. Einnig hefur verið lögð fram skýrsla KPMG Endurskoðunar hf. frá nóvember 1995, sem að ósk Ríkisendurskoðunar kannaði starfsemi lögfræðideildar Húsnæðisstofnunar ríkisins. Þá er vísað til skýrslu umboðsmanns Alþingis 1992, þar sem fjallað er um tiltekna þætti í starfsemi sömu deildar í tilefni kvörtunar þar um. Loks hafa áfrýjendur lagt fram allmörg endurrit úr fréttaþáttum ljósvakamiðla og dagblaða frá síðustu árum, þar sem ýmis atriði í starfsemi þessar- ar ríkisstofnunar og lögfræðideildar hennar hafa verið fréttaefni fjölmiðla. Við flutning málsins fyrir Hæstarétti var tekið fram, að áfrýjandinn Sigurður Helgi hefði haft hin opinberu gögn við að styðjast í gagnrýni sinni auk eigin reynslu og frásagna annarra af samskiptum við stofnunina. Í ljósi þess, sem fram komi í þessum gögnum og upplýst hafi verið að öðru leyti við meðferð málsins, sé fullvíst, að víða sé pottur brotinn í starfsemi Húsnæðisstofnunar rík- isins. Þá verði og að líta til þess varðandi kröfur um sönnun um- mæla, að áfrýjendur hafi við meðferð málsins skorað á stefndu að leggja fram upplýsingar um ýmis atriði, sem máli skipti við mat á réttmæti ummælanna, en þeim hafi ekki verið sinnt á nokkurn hátt. Þegar allt þetta sé virt, geti niðurstaðan ekki orðið önnur en sú, að öll ummælin hafi talist heimil og áfrýjendum vítalaus. 44 Hæstaréttardómar ll 1378 1. Meðal þeirra þátta í starfsemi Húsnæðisstofnunar ríkisins, sem áfrýjendur telja misbresti hafa orðið á, er innheimta lögfræðinga stofnunarinnar á skyldusparnaðarkröfum. Verður ráðið, að sá þátt- ur starfseminnar sé ekki síst dreginn inn í málið til að réttlæta um- mæli í a-lið kröfugerðar og víðar, sem lúta að því, að saga lögfræði- deildarinnar sé vörðuð meðal annars „spillingu“ og „eiginhags- munapoti“. Þau atriði í þessum þætti starfsemi lögfræðideildarinnar, sem hafa verið til umfjöllunar á opinberum vettvangi og gagnrýni áfrýjenda beinist að, eru rakin í héraðsdómi. Við munnlegan flutn- ing málsins var gagnrýni áfrýjenda dregin saman með þeim orðum, að við þessa innheimtu hefðu lögfræðingarnir verið við verktaka- störf á fullum launum í vinnutíma sínum hjá stofnuninni. Einn stefndu, Sigurður E. Guðmundsson, framkvæmdastjóri Hús- næðisstofnunar ríkisins, bar fyrir dómi, að lögfræðingar stofnunar- innar hefðu um nokkurra ára skeið haft heimild til að innheimta vanskilakröfur vegna skyldusparnaðar. Áður hefði verið vandamál hjá stofnuninni, hvernig þetta viðfangsefni yrði leyst, og fárra góðra kosta verið völ í þeim efnum. Það hafi því verið í þágu stofnunar- innar sjálfrar, að löglærðir starfsmenn hennar tóku þetta að sér. Aðalreglan hafi verið sú, að þessi störf hafi lögfræðingarnir unnið utan venjulegs vinnutíma síns, þótt þau kunni í einhverjum tilvikum að hafa fallið innan hans. Þrír aðrir hinna stefndu báru með líkum hætti um þetta atriði. Lögð hafa verið fram í málinu tvö innheimtubréf frá lögfræð- ingum stofnunarinnar vegna vanskila á skyldusparnaði. Þar kemur meðal annars fram, að greiða skuli hjá Húsnæðisstofnun ríkisins, og í öðru þeirra segir jafnframt, að annar greiðslumáti verði ekki viðurkenndur. Í skýrslu sinni fyrir dómi bar forstöðumaður lög- fræðideildarinnar, að stór hluti þessara innheimtustarfa hefði verið unninn innan marka dagvinnutíma, enda hefði annað verið ókleift, og hafi það verið öllum ljóst. Tveir lögfræðingar, sem látið höfðu af starfi hjá lögfræðideildinni, gáfu einnig skýrslu fyrir dómi. Í fram- burði þeirra kemur fram, að innheimta skyldusparnaðar hafi að mestu verið unnin í reglulegum vinnutíma starfsmannanna á þeim tíma, er þeir áttu þar sjálfir hlut að máli. Til þess hafi verið notaður tölvubúnaður stofnunarinnar. Óumdeilt er, að innheimtuþóknun 1379 vegna þessara starfa rann ekki til stofnunarinnar sjálfrar, heldur inn á reikning forstöðumanns lögfræðideildar, sem skipti fénu síðan milli lögfræðinga deildarinnar. Annar þáttur í stjórnsýslu Húsnæðisstofnunar ríkisins, sem áfrýj- endur hafa beint kastljósi að í málsvörn sinni, eru svokallaðir veð- flutningar, en um þá er nokkuð fjallað í þeim opinberu gögnum, sem áður er getið. Í skýrslu Sigurðar E. Guðmundssonar fyrir dómi kom fram, að svo lengi sem hann þekkti til, hefði almenna reglan verið sú, að óheimilt væri að flytja veðrétt, sem lán frá stofnuninni njóti, á milli fasteigna. Nokkrar óskir um undantekningar frá þessu hafi borist, en flestum verið hafnað, þar eð ekki hafi þótt vera rök til að fallast á þær. Í sérstökum tilvikum hafi honum engu að síður þótt um gild rök vera að ræða, og af þeim sökum hafi verið fallist á samtals tíu til fimmtán slík erindi þau rúmlega þrjátíu ár, sem hann hafi starfað hjá stofnuninni. Ekki hafi verið við skriflegar reglur að styðjast í þessum efnum og því verið stuðst við mat í einstökum til- vikum. Við málsreifun sína vísa áfrýjendur til þess, að lántakar spari verulegan kostnað við að flytja veð á milli fasteigna. Hefðu því fjöl- margir getað notið góðs af, ef heimilt hefði verið. Engin viðhlítandi grein hafi verið gerð fyrir því af hálfu Húsnæðisstofnunar ríkisins, hvers vegna nokkrir lántakar hafi verið látnir njóta betri réttar að þessu leyti en allur fjöldinn. Á meðal hinna fáu, sem undanþágu fengu, hafi verið alþingismaður og einhverjir starfsmenn Húsnæðis- stofnunar ríkisins og meðal þeirra forstöðumaður lögfræðideildar. Jafnræðisregla stjórnsýsluréttar hafi verið gróflega brotin með þessu. Áffrýjendur hafa tilgreint margháttaða aðra misbresti, sem þeir telja hafa orðið í stjórnsýslu Húsnæðisstofnunar ríkisins. Meðal þeirra er athæfi tveggja lögfræðinga í starfi hjá stofnuninni, sem leiddi til þess, að báðir voru leystir frá störfum. Það hafi þó ekki verið gert fyrr en löngu eftir, að uppvíst varð um háttsemi þeirra. Hafi öðrum þeirra síðar verið dæmd refsing fyrir fjárdrátt, en hinn hafi stundað sviksamlega veðflutninga hjá stofnuninni sjálfum sér til hagsbóta og mönnum tengdum honum. Hafi svikin verið honum möguleg, þar sem tilgreindir aðrir starfsmenn lögfræðideildar hafi meðundirritað skjöl, sem hinn brotlegi starfsmaður hafi útbúið við 1380 þessa iðju sína. Eftir að upp komst, hafi honum að auki verið greidd sérstök yfirvinna fyrir að rannsaka eigin brot. Fyrir þessu er gerð nánari grein í héraðsdómi. Fram kom hjá Sigurði E. Guðmundssyni fyrir dómi, að máli þessa lögfræðings hefði verið vísað til Rann- sóknarlögreglu ríkisins, og þar væri það enn. Hið sama á við um svokölluð starfsmannalán, sem áfrýjendur telja, að feli í sér brot á jafnræðisreglu stjórnsýsluréttar. Sömu skoðun hafa þeir lýst á undantekningartilvikum, þar sem stofnunin hafi sætt sig við, að lán hennar nytu veðréttar aftar í veðröð en krafist hafi verið samkvæmt lögum. Hafi meðal annars framkvæmdastjóri Húsnæðisstofnunar ríkisins fengið sérstaka ívilnun að því leyti. Í héraðsdómi er jafn- framt fjallað um viðleitni lögfræðinganna til að fá samþykki yfir- manna sinna, til að þeir mættu njóta góðs af þóknunum fyrir gerð kröfulýsinga við nauðungarsölur. Er fram komið, að lögfræðingarn- ir hafi litið á það sem lið í kjarabaráttu, og jafnframt, að hún hafi ekki borið árangur. Mál Klöru Njálsdóttur vegna fasteignarinnar Hlunnavogs 5 í Reykjavík er einnig rakið í héraðsdómi. Þá hafi reglur um endursölu fasteigna, sem stofnunin hafi þurft að leysa til sín vegna vanskila skuldara, verið losaralegar og jafnræðis ekki gætt. Loks hafa áfrýjendur lagt fram í málinu kæru Húsnæðisstofn- unar ríkisins vegna veðsvika nokkurra viðskiptamanna hennar í tengslum við lánveitingar og telja svikin lýsa skorti á árvekni lög- fræðinga hennar. Sú kæra var þó ekki send lögreglu fyrr en skömmu eftir, að áfrýjandinn Sigurður Helgi viðhafði þau ummæli sín, sem málið er sprottið af. 111. Stefndu halda fram, að raunveruleg ástæða þess, að áfrýjandinn Sigurður Helgi hafi beint spjótum sínum svo harkalega að stefndu sem raun beri vitni, hafi verið sú, að hann hafi viljað hefna sín vegna afstöðu lögfræðideildar Húsnæðisstofnunar ríkisins til bóta- kröfu, sem hann gerði fyrir hönd Klöru Njálsdóttur, eiganda efri hæðar húseignarinnar Hlunnavogs 5 í Reykjavík. Hann hafi í kröfu- bréfi lýst yfir, að óbilgirni og ógrunduð afstaða stofnunarinnar gæti dregið dilk á eftir sér, og hótað að koma af stað fjölmiðlaumfjöllun. Þegar neitun stofnunarinnar um greiðslu bóta hafi legið fyrir, hafi hann gert alvöru úr hótun sinni og lagt til atlögu í fjölmiðlum. Til- 1381 gangur hans hafi því ekki verið sá að stofna til almennrar umræðu um stjórnsýslu Húsnæðisstofnunar ríkisins, heldur að hefna sín vegna þessa tiltekna máls. Í héraðsdómi eru rakin samskipti Klöru Njálsdóttur og áfrýjenda við Húsnæðisstofnun ríkisins á árunum 1993 til 1996, meðan stofn- unin var meðeigandi Klöru að fjöleignarhúsinu Hlunnavogi 5. Er ótvírætt, að lögfræðideild stofnunarinnar sýndi mikið skeytingar- leysi gagnvart óskum Klöru og áfrýjenda um úrbætur vegna hátt- semi íbúa á neðri hæð hússins, sem bjó þar í skjóli Húsnæðisstofn- unar ríkisins fram til júní 1995. Fram er komið, að Klara var félagsmaður í Húseigendafélaginu, en samþykktir fyrir það félag hafa verið lagðar fram í málinu. Sam- kvæmt 2. grein þeirra er tilgangur félagsins „að stuðla að því, að fasteignir á Íslandi verði ávallt sem tryggust eign, að fasteignir verði almennt í einkaeigu, að gæta í hvívetna hagsmuna fasteignaeigenda á Íslandi gagnvart stjórnvöldum og öðrum og að reka hagnýta ráð- gjöf fyrir félagsmenn sína“. Félagsmaður getur orðið sérhver eig- andi fasteignar á Íslandi, og í gögnum málsins kemur fram, að fé- lagsmenn eru á sjöunda þúsund talsins. Í ljósi þess, sem að framan er rakið, verður ekki dregið í efa, að áfrýjendur hafi þurft að eiga margháttuð samskipti við Húsnæðisstofnun ríkisins og lögfræðideild hennar, ýmist vegna hagsmuna einstakra félagsmanna eða þeirra allra í heild. Eiga félagsmenn í Húseigendafélaginu augljósa hags- muni af því, hvernig til tekst með opinbera stjórnsýslu á þessu sviði. Hefur og verið staðhæft við flutning málsins, að gagnrýni áfrýjand- ans Sigurðar Helga hafi verið sett fram í því skyni að fá Húsnæðis- stofnun ríkisins til að breyta almennt vinnubrögðum sínum og þar á meðal að beita eðlilegum reglum um jafnræði þegnanna. Við úr- lausn málsins verður að líta til alls þess, sem að framan greinir. Geta því staðhæfingar stefndu um illan tilgang áfrýjandans Sigurðar Helga með ummælum sínum ekki komið til frekari skoðunar við mat á því, hvort með þeim hafi verið farið út fyrir mörk tjáningar- frelsis. IV. Áfrýjendur vísa sérstaklega til þess, að Húsnæðisstofnun ríkisins sé opinber stofnun, sem ráðstafi miklu fé til lánveitinga vegna 1382 íbúðakaupa almennings og til hins félagslega íbúðakerfis. Þetta sé málefni, sem snerti hagsmuni flestra landsmanna beint og óbeint, og varði miklu, að vel takist til um starfsemi stofnunarinnar. Hún hafi hins vegar oft sætt gagnrýni á opinberum vettvangi, vegna þess að misbrestir hafi þótt verða þar á. Opin umræða um málefni, sem varði almenning miklu, sé nauðsynleg í lýðræðisþjóðfélagi, og þar verði að játa mönnum rýmkað tjáningarfrelsi. Gagnrýni á þessu sviði megi vera hvöss og óvægin, jafnvel þótt hún kunni að særa eða móðga þá, sem fyrir henni verði. Vísa áfrýjendur til 73. gr. stjórnar- skrárinnar og 10. gr. samnings um verndun mannréttinda og mann- frelsis, sbr. lög nr. 62/1994 um mannréttindasáttmála Evrópu, sem verndi frelsi manna til að tjá sig með þeim hætti, sem áfrýjandinn Sigurður Helgi gerði. Eru sjónarmið þeirra um það nánar rakin í héraðsdómi. Ekki sé heldur unnt að gera ríkar kröfur um sönnun ummæla, enda hafi sá, sem ummælin viðhafði, í þessu tilviki ekki sýnt skeytingarleysi um sannleikann. Miklar kröfur að þessu leyti feli í sér brot á stjórnarskrárvörðum rétti hans til að tjá sig. Þá vísa þeir til þess, að flest ummæli áfrýjandans feli ekki í sér staðhæfing- ar, heldur svokallaða gildisdóma hans út frá staðreyndum, sem hann hafi talið vera fyrir hendi. Slíkir gildisdómar verði ekki sann- aðir með sama hætti og staðhæfingar um staðreyndir og njóti auk- innar verndar umfram ósannaðar staðhæfingar. V. Áfrýjendur krefjast sýknu af kröfum nokkurra stefndu vegna að- ildarskorts þeirra. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður þeirri kröfu hafnað. Húsnæðisstofnun ríkisins er opinber stofnun og fer með málefni, sem snerta hagsmuni margra. Eru þau til þess fallin að geta oft ver- ið í opinberri umræðu og þá um leið stofnunin sjálf. Er ljóst, að slík stofnun getur hæglega kallað yfir sig harða gagnrýni og því frekar, virði hún ekki jafnræði borgaranna og hafi ekki í hvívetna skýrar reglur við að styðjast um rétt manna. Þótt það fái ekki ráðið úrslit- um málsins, má fallast á með stefndu, að ekki sé títt, að þeir, sem tjá sig á opinberum vettvangi um mál, sem varða almenning, kjósi að nota svo stór orð sem áfrýjandinn Sigurður Helgi gerði til að koma viðhorfum sínum og gagnrýni á framfæri. Voru mörg ummæla hans 1383 óvægin og harkaleg. Við ákvörðun þess, hvort hann hafi með þeim farið út fyrir mörk tjáningarfrelsis, verður hins vegar fallist á þau rök hans, sem áður getur og lúta að því, að játa verði mönnum rúmu tjáningarfrelsi á því sviði, sem hér um ræðir. Verður einnig fallist á, að mörg ummælin hafi falið í sér gildisdóma, þar sem áfrýjandinn hafi lagt mat sitt á staðreyndir, sem hann hafi talið vera um að ræða. Hafa áfrýjendur í málsvörn sinni gert grein fyrir mis- brestum í starfsemi Húsnæðisstofnunar ríkisins og lögfræðideildar hennar, sem raktir eru í II. kafla að framan og í héraðsdómi. Verður fallist á, að áfrýjendur hafi með því rennt nægum stoðum undir þá niðurstöðu, að ekki hafi verið farið út fyrir mörk tjáningarfrelsis með því að lýsa skoðunum, sem í flestum þessara gildisdóma birt- ast. Um einstök ummæli verður nánar fjallað í VI. kafla hér á eftir. VI. Ummæli, sem getur í a-lið 1. kafla kröfugerðar stefndu í héraði, eru margþætt. Með héraðsdómi var hluti þeirra ómerktur. Birtast þau ummæli í fjórum málsliðum í þessum þætti kröfugerðarinnar. Hin fyrstu þeirra eru: „Bréfum er yfirleitt ekki svarað, í besta falli seint og illa.“ Fram hefur verið lagt bréf Húseigendafélagsins til lögfræðideildar Húsnæðisstofnunar ríkisins 29. ágúst 1994 varðandi mál Klöru Njálsdóttur, en ómótmælt er, að því var ekki svarað. Önnur bréf áfrýjenda vegna sama málefnis eru dagsett 4. júlí 1995, 9. ágúst sama árs, og ítrekun þess bréfs var send 23. sama mánaðar. Efni tveggja síðasttöldu bréfanna ber með sér, að hinum fyrri var ekki svarað. Einn stefndu bar fyrir dómi, að hann hefði strax eftir móttöku bréfs 4. júlí 1995 svarað munnlega, en því mótmæla áfrýj- endur. Loks rituðu áfrýjendur kröfubréf fyrir hönd Klöru Njálsdótt- ur 11. september 1996, sem var ítrekað tvisvar, áður en svarbréf barst, dagsett 1. október sama árs. Eins og málið liggur fyrir, verður fallist á með áfrýjendum, að þeir hafi ekki farið út fyrir mörk tján- ingarfrelsis með þessum ummælum. Næstu ummæli í þessum lið kröfugerðar, sem ómerkt voru með héraðsdómi, eru: „Þar eru brotnar allar góðar venjur og reglur í stjórnsýslunni.“ Þessi orð komu í beinu framhaldi þeirra, er að framan voru tilfærð. Skýra áfrýjendur ummælin þannig, að þau feli í 1384 sér ályktun af því, að bréfum sé ekki svarað. Með vísan til þess, sem áður er rakið, verður ekki fallist á ómerkingu þessara orða. Þriðju ummælin í a-lið kröfugerðar, sem ómerkt voru með héraðsdómi, eru: „Saga hennar er svört, vörðuð spillingu, hroka, vanhæfni og eiginhagsmunapoti, og í máli Klöru Njálsdóttur þá er skömmin kórónuð og langt til jafnað.“ Þessum orðum er beint að lögfræðideild Húsnæðisstofnunar ríkisins. Er í héraðsdómi sérstak- lega fjallað um merkingu orðanna hroka og spillingar. Áfrýjendur telja ummælin fela í sér gildisdóma, byggða á staðreyndum. Kröfur um frekari sönnun ummælanna verði ekki gerðar umfram það, sem tekist hafi við meðferð málsins, svo sem rakið er í 11. kafla að fram- an. Verði þá jafnframt að líta til þess, að stefndu hafi í engu sinnt áskorunum um að leggja fram ýmis gögn, sem hefðu getað skýrt nánar sitthvað í þessum efnum. Að því er varðar sérstaklega orðið „eiginhagsmunapot“, er eink- um vísað til innheimtu lögfræðinganna á skyldusparnaðarkröfum. Þessi innheimtustörf stunduðu þeir á eigin vegum með heimild stofnunarinnar. Leggja verður til grundvallar dómi, að innheimt- unni hafi þeir sinnt að verulegu leyti í reglulegum vinnutíma sínum hjá stofnuninni, andstætt því, sem nokkrir stefndu báru fyrir dómi. Til þess voru notuð tæki og búnaður Húsnæðisstofnunar ríkisins. Í ljósi þessa eru ekki næg efni til að ómerkja umrætt orð, sem lýsir skoðun áfrýjandans Sigurðar Helga á því, sem fram er komið um þetta atriði. Orðin „hroka“ og „vanhæfni“ réttlæta áfrýjendur með vísan til framgöngu lögfræðideildarinnar í máli Klöru Njálsdóttur. Er ljóst, að stofnunin sýndi mikið skeytingarleysi um hag þessa meðeiganda síns að húsinu Hlunnavogi 5, og beiðnum um úrbætur vegna mikilla óþæginda, sem hún mátti þola, var ekki svarað. Er áfrýjandanum Sigurði Helga vítalaust að hafa þá skoðun á aðgerðarleysi stefndu í málinu, sem þessi orð hans og niðurlagsorðin í málsliðnum lýsa. Varðandi orðið „spillingu“ vísa áfrýjendur sérstaklega til þess, að tveir af sex lögfræðingum stofnunarinnar hafi verið látnir víkja úr starfi vegna misferlis. Sýknukröfu reisa þeir að öðru leyti á því, sem fram sé komið um margs konar misbresti í starfi lögfræðideildarinn- at. Í 11. kafla að framan er meðal annars rakið það, sem í ljós er leitt 1385 um veðflutninga og hverjir hafi að því leyti notið betri réttar en all- ur fjöldinn. Þar er einnig getið um ætlaða sviksamlega veðflutninga annars þeirra tveggja lögfræðinga, sem vikið var úr starfi, og að samstarfsmenn hans hafi af gáleysi látið sig hafa það að setja nöfn sín á skjöl, sem athæfi hans tengdust. Þar er einnig fjallað um sér- stök starfsmannalán og reglur, sem giltu um, hvaða veðréttur skyldi áskilinn fyrir lánum stofnunarinnar og undantekningar, sem á því voru gerðar. Þegar allt þetta er virt, verður að hafna kröfu stefndu um ómerkingu þessara ummæla, sem lýsa skoðun áfrýjandans Sip- urðar Helga á því, sem hér um ræðir. Fjórðu og síðustu ummælin í a-lið kröfugerðar, sem ómerkt voru með héraðsdómi, eru: „Það er ljóst, að það eru margar meinsemdir og innanmein, sem hrjá líkama þessarar stofnunar, og ég held, að lögfræðideildin sé jafnvel sú illkynjaðasta.“ Sú líking, sem áfrýjandinn Sigurður Helgi dró með þessu upp af ástandi mála hjá Húsnæðisstofnun ríkisins, er hvöss og óvægin. Engu að síður verður að játa honum heimild til að setja fram skoð- un sína á stofnuninni með þeim hætti, sem gert var, í ljósi þess, sem fram er komið. Samkvæmt öllu framanröktu verður ekki fallist á ómerkingu neinna þeirra ummæla, sem getur í a-lið kröfugerðar stefndu. Með héraðsdómi voru ómerkt í heild ummæli í b-lið 1. kafla kröfugerðar stefndu. Þau orð fjalla einkanlega um ámælisverða framkomu stofnunarinnar og starfsmanna hennar við Klöru Njáls- dóttur og fela í sér mat áfrýjandans Sigurðar Helga á henni. Verður ekki fallist á kröfu um ómerkingu ummælanna. Ummæli í c-lið 1. kafla kröfugerðar stefndu eru margþætt. Eru þau að nokkru leyti sama efnis og þau, sem áður er getið í a-lið kröfugerðar. Með héraðsdómi voru flest ummælin í þessum lið ómerkt. Í fyrri hluta ummæla áfrýjandans Sigurðar Helga í þessum lið er meðal annars sagt, að bréfum og orðsendingum sé ekki svarað og að saga lögfræðideildarinnar sé dökk og vörðuð spillingu, eiginhags- munapoti og hroka. Hafi þar verið margir misjafnir sauðir, sumir spilltir, og hafi þeir verið að tínast eitthvað út að undanförnu. Með héraðsdómi voru þessi ummæli ómerkt. Með vísan til umfjöllunar 1386 um a-lið kröfugerðar að framan verður ekki heldur fallist á ómerk- ingu þessara ummæla. Undir þessum lið kröfugerðar eru einnig eftirgreind ummæli, sem ómerkt voru með héraðsdómi: „Lögfræðingar deildarinnar hafa í gegnum tíðina stundað fjárplógsstarfsemi í eiginhagsmunaskyni á kostnað fólks í nauðum, þeir hafa ótal sporslur í gegnum uppboðs- meðferð á fólki, sem minnst má sín.“ Má ráða, að það sé einkum til að réttlæta þessi orð, sem áfrýjendur hafa við meðferð málsins vísað til þess, að lögfræðingarnir hafi reynt á sínum tíma að fá í sinn hlut greiðslur vegna kröfulýsinga við nauðungarsölur. Þær tilraunir báru ekki árangur, eins og áður er rakið. Þessi ummæli hafa ekki verið réttlætt, og breytir ekki þeirri niðurstöðu, þótt eitthvað hafi tíðkast, að lögfræðingarnir fengju greiðslur frá öðrum uppboðsbeiðendum fyrir að mæta við fyrirtekt slíkra mála. Verður niðurstaða héraðs- dóms um ómerkingu þessara ummæla staðfest. Með héraðsdómi voru öll ummæli í síðari hluta þessa kröfuliðar ómerkt. Er þar mestmegnis fjallað um refsiverða háttsemi í starfi, enn fremur, að menn hafi verið látnir fara og að einhverjar hreins- anir hafi verið gerðar. Menn hafi þó haldið starfi sínu lengi, eftir að upp komst, og ekki hafi verið hreyft við mönnum fyrr en eftir mik- inn utanaðkomandi þrýsting. Brot tveggja lögfræðinga í starfi hjá stofnuninni var staðreynd og enn fremur, að þeir gegndu báðir störfum sínum lengi, eftir að upp- víst varð um háttsemi þeirra. Verður ekki fallist á kröfu um ómerk- ingu þessara ummæla. Ummæli í d-lið kröfugerðar eru: „Já, ég hef haft samskipti við fjöldann allan af mönnum, sem bera sig illa eftir viðskipti við þessa lögfræðideild, og eftir hana liggur slóð af klúðri. Og ég hef borð- leggjandi dæmi um klúður og vanrækslu, sem hefur kostað stofnun- ina og borgara þessa lands háar fjárhæðir.“ Með héraðsdómi voru þessi ummæli öll ómerkt. Ekki er tilefni til að ómerkja þau orð, að margir viðmælendur áfrýjandans Sigurðar Helga hafi borið sig illa við hann undan við- skiptum við lögfræðideildina. Það eitt segir fátt um, hvers efnis sam- skiptin hafi verið. Um framhald ummælanna, frá og með orðunum: „og eftir hana liggur slóð...“ til enda ummæla í þessum lið kröfu- 1387 gerðar, gegnir öðru. Má fallast á forsendur héraðsdóms um ómerk- ingu þessara ummæla. Ummæli í g-lið kröfugerðar stefndu hljóða svo: „Það er satt; ég er með undir höndum ýtarleg gögn og upplýsingar um starfsemi lög- fræðideildarinnar og afrek hennar í gegnum tíðina, og ef lokinu verður lyft af þeirri tunnu, að þá mun margt miður geðslegt gjósa upp og vella út. Það er satt, þetta eru stór orð og þung, en þau eru sönn, og það mætti meira að segja kveða enn fastar að orði, og það er full innstæða fyrir þessari gagnrýni og ásökunum...“ Voru þessi ummæli ómerkt í heild í héraðsdómi. Er áfrýjandinn Sigurður Helgi tjáði sig með þessum hætti, lágu fyrir allar þær skýrslur, sem áður getur og hann studdist meðal ann- ars við Í gagnrýni sinni. Meðal þeirra var skýrsla Ríkisendurskoðun- ar frá október 1996, sem birt var um miðjan þann mánuð. Í skýrslu KPMG Endurskoðunar hf. frá 1995 var meðal annars getið um inn- heimtubréf lögfræðinganna vegna skyldusparnaðar, en af þeim mátti sjá, að sú starfsemi var stunduð í reglulegum vinnutíma þeirra. Með hinum tilfærðu orðum er hins vegar staðhæft, að enn hafi margar og alvarlegar brotalamir í starfsemi stofnunarinnar ekki séð dagsins ljós. Engum stoðum hefur verið rennt undir þessar stað- hæfingar, og sýnast ummælin vera úr lausu lofti gripin. Breytir engu um þá niðurstöðu, þó að síðar hafi orðið uppvíst um veðsvik nokk- urra viðskiptamanna stofnunarinnar, sem áður er getið. Verður staðfest niðurstaða héraðsdóms um ómerkingu þessara ummæla. Ummæli í h-lið kröfugerðar hljóða svo: „..., en rannsóknarréttar- höld á afrekum lögfræðideildar myndu vera afar kærkomin Húseig- endafélaginu og þeim fjölmörgu húseigendum og borgurum, sem eiga um sárt að binda eftir trakteringar þessarar lögfræðideildar.. .“. Þau orð í þessari umfjöllun, sem hefjast á orðunum: „þeim fjöl- mörgu húseigendum...“ til loka ummælanna, hafa ekki verið rétt- lætt frekar en síðari hluti ummæla í d-lið að framan. Verður þessi hluti ummæla í h-lið kröfugerðar því ómerktur. Í i-lið kröfugerðar er að finna margvíslega dóma, sem áfrýjandinn Sigurður Helgi fellir yfir Húsnæðisstofnun ríkisins, yfirstjórn hennar og lögfræðideildinni. Til réttlætingar ummælunum vísa áfrýjendur til sömu misbresta í starfi stofnunarinnar og áður eru raktir. Öll þessi umfjöllun lýsir skoðunum áfrýjandans. Þrátt fyrir stóryrta 1388 framsetningu eru ekki efni til að ómerkja þessi orð hans af sömu ástæðum og raktar eru um kröfugerð í a-lið að framan. Ummæli í síðasta kröfulið, j-lið, beindust að einum stefnda, fram- kvæmdastjóra Húsnæðisstofnunar ríkisins. Lét áfrýjandinn Sigurður Helgi þau falla í kjölfar ummæla framkvæmdastjórans í útvarps- viðtali vegna gagnrýni áfrýjandans. Sagði framkvæmdastjórinn þar meðal annars, að áfrýjandinn væri orðinn stærsta vandamál Húseig- endafélagsins og að hann hefði áður ráðist á aðra aðila með stór- yrðum og fúkyrðum. Verður að skoða orð áfrýjandans í þessum lið kröfugerðar í því ljósi og telja, að þau hafi falið í sér orðhefnd. Þyk- ir ekki nægilegt tilefni til að ómerkja þau. Samkvæmt öllu framansögðu verður fallist á kröfu stefndu um ómerkingu ummæla í g-lið 1. kafla kröfugerðar og að hluta í c-lið, d- lið og h-lið hennar. Að öðru leyti verða áfrýjendur sýknaðir af kröfu um ómerkingu ummæla. Með héraðsdómi var fallist á kröfur í 2. og 3. kafla kröfugerðar stefndu í héraði um, að áfrýjandanum Sigurði Helga yrði gerð refs- ing fyrir ummæli sín og að áfrýjendur yrðu dæmdir til að greiða öll- um stefndu nema Húsnæðisstofnun ríkisins miskabætur. Var jafn- framt fallist á kröfu um, að þeim yrði gert að greiða kostnað við birtingu dóms. Þegar öll atvik málsins eru virt, sem rakin hafa verið að framan, þykir ekki ástæða til að fallast á þessar kröfur. Verða áfrýjendur sýknaðir af þeim. Áfrýjendur verða dæmdir til að greiða stefndu óskipt málskostn- að, sem verður ákveðinn sameiginlega í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og Í dómsorði segir. Dómsorð: Framangreind ummæli í g-lið 1. kafla kröfugerðar og í hluta c-liðar, d-liðar og h-liðar skulu vera ómerk. Áfrýjendur, Sigurður Helgi Guðjónsson og Húseigendafé- lagið, greiði óskipt hverjum stefndu, Húsnæðisstofnun ríkisins, Sigurði E. Guðmundssyni, Einari Jónssyni, Braga Kristjáns- syni, Hrannari Jónssyni, Gunnhildi Gunnarsdóttur, Margréti Gunnarsdóttur, Hrafnkeli Óskarssyni, Sif Guðjónsdóttur, Sig- 1389 ríði Þorgeirsdóttur, Guðrúnu I. Svansdóttur, Margréti Jóns- dóttur, Olgeiri Möller og Jóhönnu Margréti Bragadóttur, 25.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 25. júní 1997. Stefnendur málsins eru Húsnæðisstofnun ríkisins, kt. 640169-0289, Suður- landsbraut 24, Reykjavík, Sigurður E. Guðmundsson framkvæmdastjóri, kt. 180532-7819, Raufarseli 11, Reykjavík, Einar Jónsson hdl., kt. 290944-3179, Sæviðarsundi 23, Reykjavík, Bragi Kristjánsson hdl., kt. 080145-4629, Birt- ingakvísl 54, Reykjavík, Hrannar Jónsson hdl., kt. 070763-3629, Krumma- hólum 6, Reykjavík, Gunnhildur Gunnarsdóttir hdl., kt. 100265-3469, Asparlundi 1, Garðabæ, Margrét Gunnarsdóttir hdl., kt. 230165-5729, Vesturbergi 54, Reykjavík, Hrafnkell Óskarsson lögfræðingur, kt. 031169- 5779, Laugalæk 62, Reykjavík, Sif Guðjónsdóttir lögfræðingur, kt. 100268- 5829, Móaflöt 39, Garðabæ, Sigríður Þorgeirsdóttir lögfræðingur, kt. 031170-5679, Stórahjalla 5, Kópavogi, Guðrún I. Svansdóttir fulltrúi, kt. 230868-3609, Framnesvegi 34, Reykjavík, Margrét Jónsdóttir fulltrúi, kt. 120774-5739, Bergstaðastræti 60, Reykjavík, Olgeir Möller fulltrúi, kt. 150728-2909, Mosgerði 25, Reykjavík, og Jóhanna Margrét Bragadóttir full- trúi, kt. 201176-4689, Birtingakvísl 54, Reykjavík. Stefndu eru Sigurður Helgi Guðjónsson, kt. 240353-3259, Akurholti 15, Mosfellsbæ, og Húseigendafélagið, kt. 640169-5249, Síðumúla 29, Reykja- vík. Mál þetta var höfðað með stefnu, áritaðri um birtingu, af lögmanni stefndu 19. nóvember 1996 til þingfestingar hér fyrir dómi 26. sama mánað- ar. Það var dómtekið að loknum munnlegum málflutningi, sem fram fór 21. maí sl. Dómkröfur. Dómkröfur stefnenda eru þessar: 1. Að dæmd verði dauð og ómerk neðangreind ummæli stefnda Sigurðar Helga Guðjónssonar hrl. (stafliðir a-}), sem hann lét falla í starfi sínu sem framkvæmdastjóri og stjórnarformaður stefnda Húseigendafélagsins um stefnendur í sjónvarpsviðtali í kvöldfréttatíma Stöðvar 2 28. október 1996 og hljóðvarpsviðtölum á Bylgjunni í morgunþætti Þorgeirs Ástvaldssonar og Margrétar Blöndal 29. október og 7. nóvember 1996. Kvöldfréttir Stöðvar 2 28. október 1996. a. „Bréfum er yfirleitt ekki svarað, í besta falli seint og illa. Þar eru brotnar allar góðar venjur og reglur í stjórnsýslunni. Því miður verður að 1390 segjast eins og er, að lögfræðideild Húsnæðisstofnunar hún fær algjöra fall- einkunn, hvar sem á er litið. Saga hennar er svört, vörðuð spillingu, hroka, vanhæfni og eiginhagsmunapoti, og í máli Klöru Njálsdóttur þá er skömmin kórónuð og langt til jafnað.“ „Vitaskuld hlýtur kastljósið hér að beinast líka að stjórnun stofnunarinnar og bæði innra og ytra eftirliti með henni. Það er ljóst, að það eru margar meinsemdir og innanmein, sem hrjá líkama þessarar stofnunar, og ég held, að lögfræðideildin sé jafnvel sú illkynjað- asta. En vandamálið, held ég, að sé það, að Húsnæðisstofnun á að vera lánastofnun, en er rekin eins og félagsmálastofnun og verndaður vinnu- staður, og það kann ekki góðri lukku að stýra.“ Morgunþáttur Bylgjunnar 29. október 1996. b. „Já, það býr mikið, mikið meira að baki. Þetta er einstakt mál, en toppar eiginlega ósómann. Mál Klöru er eitt skelfilegasta dæmið, sem ég veit um, um hroka og yfirgang kerfisins gagnvart saklausu fólki, sem hefur réttinn sín megin. Það var beinlínis traðkað á henni, var niðurlægð.“ c. „Lögfræðideildin, hún hefur drepið málinu á dreif og dregið á langinn og svarar ekki bréfum og orðsendingum og þess háttar, en þetta er sem sagt, þarna er höfuðið bitið af skömminni; þetta er kornið, sem fyllti mæl- inn, því að saga lögfræðideildarinnar er mjög dökk. Hún er vörðuð spillingu og eiginhagsmunapoti og hroka, þar hafa verið margir misjafnir sauðir, sumir spilltir. Þeir spilltu hafa verið að tínast eitthvað út að undanförnu. Lögfræðingar deildarinnar hafa í gegnum tíðina stundað fjárplógsstarfsemi í eiginhagsmunaskyni á kostnað fólks í nauðum, þeir hafa ótal sporslur í gegnum uppboðsmeðferð á fólki, sem minnst má sín. Síðan tekur við saga eða röð fjármálamisferla, svika, fjárdráttar og spillingar. Menn hafa verið látnir fara og einhverjar hreinsanir verið gerðar, en það hefur ekki verið fyrr en eftir dúk og disk, og menn hafa setið lengi, lengi, eftir að upp komst. Og það hefur ekki verið hreyft við mönnum fyrr en eftir mikinn utan- aðkomandi þrýsting.“ d. „Já, ég hef haft samskipti við fjöldann allan af mönnum, sem bera sig illa eftir viðskipti við þessa lögfræðideild, og eftir hana liggur slóð af klúðri. Og ég hef borðleggjandi dæmi um klúður og vanrækslu, sem hefur kostað stofnunina og borgara þessa lands háar fjárhæðir.“ e. „Jú, jú. Það er nú einu sinni þannig, að það fólk, sem á undir högg að sækja inni á stofnuninni, að það á mikið undir þessum mönnum; þeir hafa það undir þumlinum, eru með það í uppboðsmeðferð til dæmis, þannig að fólk er mjög hrætt við að leggja til atlögu.“ f. „Nú, þetta er að mínu mati, er lögfræðideildin ein af stórum meinsemd- um í líkama Húsnæðisstofnunar og kannski ein sú versta.“ 1391 g. „Það er satt; ég er með undir höndum ýtarleg gögn og upplýsingar um starfsemi lögfræðideildarinnar og afrek hennar í gegnum tíðina, og ef lok- inu verður lyft af þeirri tunnu, að þá mun margt miður geðslegt gjósa upp og vella út. Það er satt, þetta eru stór orð og þung, en þau eru sönn, og það mætti meira að segja kveða enn fastar að orði, og það er full innstæða fyrir þessari gagnrýni og ásökunum...“ h. „... en rannsóknarréttarhöld á afrekum lögfræðideildar myndu vera afar kærkomin Húseigendafélaginu og þeim fjölmörgu húseigendum og borgurum, sem eiga um sárt að binda eftir trakteringar þessarar lögfræði- deildar...“ i. „Jú, jú, það er náttúrulega. Hér hlýtur kastljósið að beinast að starfsemi Húsnæðisstofnunar yfirleitt og hvernig vera megi, að svona meinsemd fái að grassera þar. Það vita þetta flestir, sem að þessum málum koma, en það er fátt gert til afgerandi úrbóta. Það hefur aðeins verið yfirklór og „redd- ingar“, og þetta vekur náttúrulega allt efasemdir um stjórnun stofnunarinn- ar og bæði innra og ytra eftirlit með henni, og sorglegt til þess að vita ... sem fara fyrir Húsnæðisstofnuninni, skuli hafa flotið sofandi að feigðarósi og leyft þessari meinsemd að búa um sig og dafna lítt áreittri. ... og það kann ekki góðri lukku að stýra, að Húsnæðisstofnun, sem á að vera lána- stofnun, hún er rekin eins og félagsmálastofnun og hreinlega verndaður vinnustaður. ... og þetta er meginskýringin á vandræðaganginum í stofnun- inni yfirleitt. Þetta er villuráfandi stofnun í tilvistarkreppu, stjórnun virðist í molum, og þar er góður jarðvegur fyrir ýmislegt misjafnt, og um heila og hálfa spillingu á þessum bæ eru fjölmörg dæmi. Þetta er að mínu viti sjúk stofnun, höfuðið óvirkt og limirnir fúnir og líkaminn undirlagður af mein- semdum, og það er skelfilegt, að þessi vesalingur eigi að fara með og varð- veita ... taki nú á málefnum Húsnæðisstofnunar ... og stingi út þennan haug.“ Morgunþáttur Bylgjunnar 13. nóvember 1996. j. =... þá má spyrja, hvert sé stóra vandamálið hjá Húsnæðisstofnun. Ég held, að það sé nafni minn, Sigurður E. Guðmundsson, hann er atvinnu- góðmenni,“ ... „og margir hafa heyrt hann klökkna yfir eigin góðmennsku og einkum, þegar vondir menn eru að gagnrýna einkafyrirgreiðslu hans ut- an laga og siðferðis,“ .... „... hann er til vandræða sem forstöðumaður lána- stofnunar, þar sem jafnræðissjónarmið eiga að vera í hávegum og sömu reglur eiga að gilda um alla. Hann túlkar lög og framkvæmir eins og honum hentar hverju sinni út frá einhverjum mannúðarsjónarmiðum, sem hann býr sjálfur til. Hann hefur sagt bæði í ræðu og riti, að nauðsyn brjóti lög, og vísar þar til þessara mannúðarsjónarmiða sinna, og hann réttlætir t.d. 1392 óheimila veðflutninga fyrir alþingismann með því, að gömlum konum sé gjarnan illa við, að veð hvíli á eignum þeirra.“ 2. Að stefnda Sigurði Helga Guðjónssyni verði refsað fyrir tilgreind um- mæli um stefnendur undir stafliðum a til j, sem í heild sinni fela í sér af hálfu stefnda útbreiðslu ærumeiðinga um stefnendur gegn betri vitund í at- vinnuskyni, sbr. 234., 235. og 236. gr. 3. Að stefndu verði in solidum dæmdir til að greiða Sigurði E. Guð- mundssyni, Einari Jónssyni, Braga Kristjánssyni, Hrannari Jónssyni, Gunn- hildi Gunnarsdóttur, Margréti Gunnarsdóttur, Hrafnkeli Óskarssyni, Sif Guðjónsdóttur, Sigríði Þorgeirsdóttur, Guðrúnu I. Svansdóttur, Margréti Jónsdóttur, Olgeiri Möller og Jóhönnu Margréti Bragadóttur, hverju fyrir sig 500.000 kr. í miskabætur með dráttarvöxtum skv. Hl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 29. október 1996 til greiðsludags, og sé dráttarvöxtunum bætt við höfuðstól á tólf mánaða fresti, fyrsta sinn 29. október 1997. 4. Að stefndu verði in solidum dæmdir til að greiða stefnendum sam- eiginlega 350.000 kr. til að kosta birtingu væntanlegs dóms í málinu, for- sendna og dómsorðs, í þremur dagblöðum, og beri tildæmd fjárhæð dráttar- vexti skv. Hl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá uppsögu dóms til greiðsludags, og sé vöxtunum bætt við höfuðstól, í fyrsta sinn tólf mánuðum eftir upp- sögu dóms. 5. Að stefndu verði in solidum dæmdir til að greiða stefnendum sam- eiginlega málskostnað fyrir héraðsdómi að mati hins virðulega réttar auk lögmælts virðisaukaskatts. Dómkröfur stefndu eru þær, að þeir verði sýknaðir af öllum kröfum stefnenda, og krefjast þeir jafnframt málskostnaðar úr hendi stefnenda óskipt eftir fram lögðum málskostnaðarreikningi. Stefnendur. Málsatvik, málsástæður og lagarök. Stefnendur lýsa málsatvikum svo: Byggingarsjóður ríkisins hafi orðið hæstbjóðandi í fasteignina Hlunnavog 5 í Reykjavík við uppboðssölu á eignarhluta Árna Bergs Eiríkssonar í fast- eigninni, sem fram hafi farið 20. apríl 1993. Byggingarsjóður ríkisins sé í vörslum Húsnæðisstofnunar ríkisins. Sjóðurinn hafi fengið uppboðsafsal fyrir eignarhlutanum 29. apríl 1994 og gengið frá sölu hans til núverandi eiganda 24. október 1995. Með bréfi Húseigendafélagsins, dags. 11. septem- ber 1996, undirrituðu af Sigurði Helga Guðjónssyni, framkvæmdastjóra þess, hafi sú krafa verið gerð fyrir hönd Klöru Njálsdóttur, sem sé eigandi rishæðar fasteignarinnar Hlunnavogs 5, að Byggingarsjóður ríkisins greiddi henni samtals 470.000 kr. vegna ætlaðs fjárhagslegs og ófjárhagslegs tjóns, 1393 sem eignarhald sjóðsins að neðri hæð Hlunnavogs $ átti að hafa bakað henni. Ekki hafi verið tilgreind nein sérstök efnisrök fyrir bótakröfunni. Einar Jónsson, forstöðumaður lögfræðideildar Húsnæðisstofnunar ríkisins, og Hrannar Jónsson hdl., starfsmaður hennar, hafi svarað bréfi Húseig- endafélagsins með bréfi, dags. 1. október 1996, nítján dögum síðar, og hafn- að kröfum Klöru. Þó hafi verið boðin greiðsla, að fjárhæð 30.000 kr., til að mæta auknum hitakostnaði að Hlunnavogi $, enda teldist málinu þá lokið af hálfu Klöru. Húseigendafélagið hafi ekki sætt sig við þessa niðurstöðu og Sigurður Helgi Guðjónsson ritað lögfræðideild annað bréf, dags. 4. október 1996, þar sem krafist var endurskoðunar á afstöðu stofnunarinnar. Í bréfinu sagði meðal annars: „Húseigendafélagið lítur á þetta mál sem „prinsippmál“ og mun liðsinna Klöru á alla lund og fara með málið fyrir hana. Það skal tekið fram, að fjöl- miðlar hafa mikinn áhuga á þessu máli, og áhrifamiklir stjórnmálamenn hafa beðið um að fá að fylgjast með því og vilja gjarnan leggja Klöru lið. Í gegnum tíðina hef ég heyrt ýmislegt misjafnt um vinnubrögð lögfræðideild- ar Húsnæðisstofnunar og slæmar „trakteringar“, sem fólk hefur talið sig hafa fengið þar á bæ. Hef ég hingað til trúað því mátulega og jafnan borið blak af yður, þegar þér hafið átt undir högg að sækja og að yður hefur verið vegið. Framganga yðar og afstaða í þessu máli veldur ekki einasta von- brigðum, heldur vekur líka upp almennar efasemdir. Ég vænti þess, að mér hafi lánast að koma til skila, að það er mikill þungi í þessu máli og að óbil- girni og ógrunduð afstaða á þessu stigi getur dregið dilk á eftir sér. Svar óskast fyrir 10. október nk.“ Einar Jónsson hdl. svaraði bréfinu með bréfi, dags. 10. október 1996, og, vísaði kröfum Húseigendafélagsins fyrir hönd Klöru á bug að nýju. Ekkert svar hafi borist við þessu bréfi frá Húseigendafélaginu, og hafi Húsnæðis- stofnun því átt von á því, að Húseigendafélagið hæfi boðaða málsókn segn stofnuninni, hygðist Klara standa við kröfu sína. Ekkert hafi enn orðið af málsókninni. Afstaða lögfræðideildar Húsnæðisstofnunar ríkisins hafi hins vegar dreg- ið dilk á eftir sér fyrir stofnunina, eins og formaður og framkvæmdastjóri Húseigendafélagsins hafði boðað. Húseigendafélagið hafi hafið harða árás á Húsnæðisstofnun ríkisins í kvöldfréttatíma Stöðvar 2 28. október 1996 og, í morgunþætti Þorgeirs Ástvaldssonar og Margrétar Blöndal á Bylgjunni 29. október 1996, þegar rætt hafi verið við Sigurð Helga Guðjónsson, stjórnarformann þess og framkvæmdastjóra. Sigurður E. Guðmundsson, framkvæmdastjóri Húsnæðisstofnunar, hafi með bréfi, dags. 30. október 1996, farið þess á leit við stjórn Húseigendafé- 1394 lagsins, að hún bæðist opinberlega afsökunar á ummælum formanns fé- lagsins í garð stofnunarinnar og starfsmanna hennar og að formanninum yrði gert að draga ummælin til baka. Stjórn Húseigendafélagsins hafi ekki orðið við þessari ósk, heldur í staðinn staðfest á stjórnarfundi í félaginu 9. nóvember 1996, að ummæli stefnda Sigurðar Helga um stefnendur væru sett fram í nafni félagsins og með fullum stuðningi allra stjórnarmanna. Þann stjórnarfund hafi setið stjórnarmennirnir Benedikt Bogason, Guðrún Árnadóttir, Þórir Sveinsson og Karl Axelsson auk stefnda Sigurðar Helga Guðjónssonar. Þessa afstöðu stjórnar Húseigendafélagsins til ummæla Sig- urðar Helga um stefnendur hafi mátt ráða af yfirlýsingu hans í fréttaviðtali á Bylgjunni 7. nóvember 1996, þar sem hann hafi fagnað málsókn af hálfu Húsnæðisstofnunar ríkisins með þessum orðum: „Það yrði þakkarvert að fá rannsóknarréttarhöld á afrekum hennar, og ég held, að hvorki ég, Húseig- endafélagið né húseigendur, sem eiga um sárt að binda, þurfi að kvíða málalyktum í slíku máli.“ Í ljósi þessarar yfirlýsingar stjórnarformanns og framkvæmdastjóra Hús- eigendafélagsins og samþykktar stjórnar þess 9. nóvember 1996 hafi Hús- næðisstofnun ríkisins, framkvæmdastjóri stofnunarinnar og starfsfólk lög- fræðideildar hennar talið nauðsynlegt að höfða mál þetta til að fá dæmd dauð og ómerk ummæli Sigurðar Helga og Húseigendafélagsins um sig Í fjölmiðlum. Stefndi Sigurður Helgi Guðjónsson hafi að nýju ráðist á æru Sigurðar E. Guðmundssonar, framkvæmdastjóra Húsnæðisstofnunar ríkisins, í viðtali í morgunþætti Bylgjunnar 7. nóvember 1996, þegar honum hafi verið ljóst, að stofnunin, starfsmenn lögfræðideildar hennar og framkvæmdastjóri hygðust leita réttar síns fyrir dómstólum vegna ummæla Sigurðar Helga í fjölmiðl- um 28. og 29. október 1996. Málsástæður og lagarök stefnenda. Stefnendur styðja kröfur sínar þeim rökum, að ummæli stefnda Sigurðar Helga Guðjónssonar um stefnendur í kvöldfréttatíma Stöðvar 2 28. október og morgunþætti Bylgjunnar 29. október 1996 hafi verið með öllu tilefnislaus og séu ærumeiðandi fyrir þá. Bæði viðtölin feli í heild sinni í sér refsiverðar aðdróttanir og móðganir í garð Húsnæðisstofnunar ríkisins, framkvæmda- stjóra hennar og starfsmanna lögfræðideildar stofnunarinnar. Stefndu, Sig- urður Helgi Guðjónsson og Húseigendafélagið, sem stefndi Sigurður Helgi stýri bæði sem stjórnarformaður og framkvæmdastjóri, njóti talsverðrar virðingar hér á landi, og því hafi ummæli stefnda Sigurðar Helga um stefn- endur í nafni samtakanna vakið mikla athygli. Eftir að þau hafi birst í sjón- 1395 varpi og hljóðvarpi, hafi stefnendur bæði sem einstaklingar og í starfi sínu fyrir Húsnæðisstofnun ríkisins orðið fyrir aðkasti og þeim brigslað um óheiðarleika. Stefndi Sigurður Helgi Guðjónsson hafi látið hin óviðurkvæmilegu um- mæli falla um stefnendur vegna afgreiðslu lögfræðideildarinnar á máli eins af skjólstæðingum Húseigendafélagsins, sem félagið hafi ekki getað sætt sig við, en stafað hafi af málefnalegum sjónarmiðum. Félaginu eða skjólstæð- ingi þess hafi staðið sú leið opin að leita réttar síns fyrir dómstólum eða innan stjórnsýslunnar. Húsnæðisstofnun ríkisins og starfsmenn hennar verði hins vegar aldrei knúðir til að samþykkja greiðslu skaðabóta til skjól- stæðinga Húseigendafélagsins með hótunum forsvarsmanns félagsins um að koma af stað fjölmiðlaumfjöllun um stofnunina, einstakar deildir hennar eða starfsmenn. Stefndi Sigurður Helgi Guðjónsson hafi látið stór orð falla um Húsnæðisstofnun ríkisins, eins og þau, að stofnunin væri villuráfandi, sjúk, höfuðið óvirkt, limirnir fúnir og líkaminn undirlagður af meinsemd- um, þar sem lögfræðideildin væri ein af stóru meinsemdunum. Húsnæðisstofnun ríkisins njóti æruverndar að íslenskum rétti fyrir meið- andi og traustspillandi ummælum eins og þeim, sem hér hafi verið tínd til af handahófi úr viðtölunum við Sigurð Helga Guðjónsson á Stöð 2 og Bylgj- unni 28. og 29. október 1996, annaðhvort beint samkvæmt 234., 235. og 236. gr. alm. hgl. nr. 19/1940 eða á grundvelli lögjöfnunar frá tilgreindum ákvæð- um, sbr. 1. mgr. 1. gr. laganna. Stofnunin eigi því kröfu um, að dómstólar ómerki þessi og önnur ummæli Sigurðar Helga og Húseigendafélagsins um hana í greindum útvarpsviðtölum og dæmi Sigurð Helga til þyngstu refsing- ar, sem lög leyfi. Stefndi Sigurður Helgi hafi ráðist að æru Sigurðar E. Guð- mundssonar, framkvæmdastjóra Húsnæðisstofnunar ríkisins, meðal annars með þeim orðum, að höfuð stofnunarinnar sé óvirkt, meinsemdir fái að grassera innan hennar, fátt sé gert til áhrifaríkra úrbóta, aðeins yfirklór og „reddingar“, sem veki náttúrulega efasemdir um stjórnun stofnunarinnar. Stefndi hafi jafnframt látið að því liggja, að Sigurður E. Guðmundsson væri stórt vandamál innan Húsnæðisstofnunar, sem stundaði einkafyrirgreiðslu utan laga og siðferðis og væri til vandræða sem forstöðumaður lánastofn- unar. Með þessum ummælum sé hart vegið að æru og virðingu Sigurðar E. Guðmundssonar, sem sé framkvæmdastjóri Húsnæðisstofnunar ríkisins og annist, sbr. 2. og 3. mgr. 6. gr. laga um Húsnæðisstofnun ríkisins nr. 97/1993 daglega stjórnun hennar, ráði starfsfólk, beri ábyrgð á fjárreiðum og starfs- mannahaldi hennar. Ummælin beri að ómerkja, dæma stefnda Sigurð Helga til þyngstu refsingar og til greiðslu miskabóta og alls kostnaðar in solidum með Húseigendafélaginu. 1396 Stefndi Sigurður Helgi hafi sakað starfsmenn lögfræðideildar Húsnæðis- stofnunar ríkisins um spillingu, fjármálamisferli, svik, fjárdrátt og fjárplógs- starfsemi í eiginhagsmunaskyni á kostnað fólks í nauðum, en það sé Einar Jónsson hdl., Bragi Kristjánsson hdl., Hrannar Jónsson hdl., Margrét Gunn- arsdóttir hdl., Gunnhildur Gunnarsdóttir hdl., Sif Guðjónsdóttir lögfræð- ingur, Hrafnkell Óskarsson lögfræðingur, Sigríður Þorgeirsdóttir lögfræð- ingur, Guðrún I. Svansdóttir fulltrúi, Margrét Jónsdóttir fulltrúi, Olgeir Möller fulltrúi og Jóhanna Margrét Bragadóttir fulltrúi. Hér sé um að ræða aðdróttanir um glæpsamlegt atferli af hálfu stefnenda, sem enginn fótur sé fyrir. Ummæli sem þessi um starfsmenn lögfræðideildar Húsnæðisstofnunar ríkisins feli í sér ólögmæta og mjög grófa meingerð gegn æru þeirra. Með þeim vegi Sigurður Helgi Guðjónsson hæstaréttarlögmaður að starfsheiðri lögmanna, lögfræðinga og fulltrúa í lögfræðideild Húsnæðisstofnunar ríkis- ins og beri þeim á brýn m. a. auðgunarbrot, fjármálamisferli og spillingu. Refsa beri Sigurði Helga fyrir þessa tilefnislausu árás á starfsmenn lög- fræðideildar Húsnæðisstofnunar ríkisins, sem fæstir hafi átt nokkur sam- skipti við Húseigendafélagið, framkvæmdastjóra þess eða stjórn í störfum sínum fyrir Húsnæðisstofnun ríkisins, og dæma þeim miskabætur úr hendi stefndu in solidum. Þó að hér að framan hafi verið tíunduð einstök ummæli stefnda Sigurðar Helga um stefnendur, sé sú krafa hins vegar gerð, að ummælin um þá undir stafliðum a til j í heild verði dæmd dauð og ómerk og stefnda dæmd þyngsta refsing, sem lög leyfi, þar sem þau feli í sér aðdróttanir í garð stefn- enda ýmist um álösunarvert eða álitsspillandi atferli og eiginleika, vítaverða framkomu og grófa vanrækslu. Refsingu verði að ákveða með hliðsjón af 72. gr. alm. hgl. nr. 19/1940, þar sem þau séu sett fram í atvinnuskyni. Um- mæli þau, sem mál þetta varði, feli sem heild í sér aðdróttanir og móðgandi ummæli um stefnendur, og eigi þeir því ótvírætt samlagsaðild. Stefnendur vísa að öðru leyti til eftirtalinna lagaheimilda til stuðnings málsókn sinni. Þeir eigi samlagsaðild í þessu máli, sbr. 1. mgr. 19. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð einkamála og Hrd. 1981, bls. 1229. Krafa um ómerkingu tilgreindra ummæla í heild sinni sé studd 1. mgr. 241. gr. alm. hgl. nr. 19/ 1940. Krafa um refsingu til handa stefnda Sigurði Helga Guðjónssyni vegna ærumeiðandi ummæla sé reist á 234., 235. og 236. gr. alm. hgl. nr. 19/1940, sbr. 72. gr. þeirra, og 2. mgr. 35. gr. útvarpslaga nr. 68/1985. Miskabótakrat- an til handa starfsmönnum lögfræðideildar Húsnæðisstofnunar ríkisins og framkvæmdastjóra stofnunarinnar sé reist á 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/ 1993. Krafa um greiðslu birtingarkostnaðar sé miðuð við 2. mgr. 241. gr. 1397 alm. hgl. nr. 19/1940. Um varnarþing í máli þessu gildi 41. gr. laga um með- ferð einkamála nr. 19/1991. Málskostnaðarkrafan sé byggð á ákvæðum XXI. kafla laga nr. 19/1991 um meðferð einkamála. Stefndu. Málsatvik, málsástæður og lagarök. Málavextir o. fl. Eins og stefnendur kveða stefndu, að upphaf þessa máls megi rekja til uppboðskaupa Byggingarsjóðs ríkisins á neðri hæð fasteignarinnar að Hlunnavogi 5 í Reykjavík, og hafi sjóðurinn fengið umráð eignarinnar 15. júlí 1993. Fyrri eigandi hafi þó setið áfram í eigninni, allt þar til að útburður hafi farið fram 8. júní 1995 að kröfu byggingarsjóðs, og muni það hafa verið í beinum tengslum við umfjöllun um málið í sjónvarpsþættinum „Í sann- leika sagt“, sem sendur hafi verið út af Ríkissjónvarpinu 12. apríl 1995. Sambýlið hafi valdið eiganda efri hæðar Hlunnavogs 5 mjög miklum ama, og ekki hafi ástandið batnað við eigendaskiptin, enda hafi fyrri eig- andi setið áfram í húsnæðinu. Eignin hafi legið undir skemmdum, og þurft hafi að taka ákvarðanir um endurbætur og hefjast handa. Ekki hafi bætt úr skák, að lokað hafi verið fyrir hita á neðri hæð 28. mars 1994 og rafmagn verið tekið af hæðinni 5. maí s. á. Þetta hafi gerst á þeim tíma, sem Hús- næðisstofnun var eigandi hæðarinnar, en fyrri eigandi hafi setið þar án að- gerða stofnunarinnar. Klara Njálsdóttir, eigandi efri hæðar, sé félagsmaður í Húseigendatélag- inu. Hún hafi leitað til félagsins um aðstoð í glímu sinni við húseigandann, Húsnæðisstofnun ríkisins. Starfsmaður félagsins hafi ritað stofnuninni bréf 29. ágúst 1994 með beiðni um, að stofnunin léti rýma neðri hæðina eða sæi ella til þess, að ákvæðum laga nr. 59/1976 um fjölbýlishús og almennum réttarreglum um nábýli yrði sinnt. Bréfinu sýnist ekki hafa verið svarað. Hinn 4. júlí 1995 hafi Húseigendafélagið sent símbréf af sama tilefni, sem ekki heldur hafi verið svarað, svo að vitað sé. Enn hafi símbréf verið sent 9. ágúst 1995, dómskjal 24. Þessu bréfi hafi ekki heldur verið svarað, að því er virðist. Símbréfið hafi síðan verið ítrekað 23. ágúst 1995 og því látið ósvar- að, eftir því sem best sé vitað. Að auki hafi stefndi Sigurður Helgi Guðjóns- son margoft hringt í lögfræðideild Húsnæðisstofnunar í sömu erindum. Símtölin hafi loks borið þann árangur, að fundur hafi verið haldinn um málið 20. september 1995. Á fundinum mun hafa verið ákveðið, að tækni- deild Húsnæðisstofnunar gerði skýrslu um húsið. Þegar skýrslan hafi legið fyrir án tölulegrar greiningar, hafi eigandi efri hæðar og Húseigendafélagið talið, að meta yrði, hvað gera þyrfti til þess að laga húsið allt, en sérstaklega íbúðina á efri hæð. Á fundi síðar sama haust 1398 með Húsnæðisstofnun ríkisins, Húseigendafélaginu og Klöru Njálsdóttur hafi verið ákveðið að fá Kristin Sigurjónsson byggingameistara til þess að gera þessa úttekt. Mun Húsnæðisstofnun hafa samþykkt Kristin til verksins í þeim skilningi, að ekki yrðu gerðar athugasemdir við hæfni úttektar- mannsins. Af framangreindri lýsingu megi sjá, að stefnendur gefi ranga mynd af upphafi málsins, og virðist sem stefnendur telji, að málið hafi fyrst komið til umfjöllunar í september 1996, enda þótt fyrir liggi, að Húsnæðisstofnun hafi eignast umrædda eign 15. júlí 1993. Umfjöllun stefndu um ýmis málefni Húsnæðisstofnunar. Stefndu telja lögfræðideild Húsnæðisstofnunar hafa formlega verið setta á stofn með reglugerð nr. 370/1994 með heimild í 3. gr. laga nr. 97/1993. Áð- ur hafi lögfræðingar starfað hjá stofnuninni, og í reynd muni lögfræðideild hafa tekið á sig núverandi mynd árið 1989. Fram til ársins 1990 hafi Lands- banki Íslands annast innheimtu fyrir stofnunina, þar á meðal hafi bankinn annast meðferð uppboðsmála fyrir hana. Í ársbyrjun 1990 hafi stefnendurn- ir Einar Jónsson og Bragi Kristjánsson starfað hjá stofnuninni ásamt Helga V. Guðmundssyni hdl. Þegar stofnunin hafi tekið við lögfræðilegri inn- heimtu krafna sinna á því ári, hafi verið ráðnir til starfa lögfræðingarnir Hrannar Jónsson, einn stefnenda, Stefán G. Þórisson, sem ráðinn hafi verið í júní 1990, en látið af störfum 15. nóvember 1991, og Þorvaldur Ragnarsson, sem ráðinn hafi verið í maí 1990, en látið af störfum 15. apríl 1994. Húsnæðisstofnun ríkisins hafi borið að annast innheimtu skyldusparnað- ar hjá launagreiðendum skyldusparenda samkvæmt 115. gr. laga nr. 86/1988. Því sé að vísu haldið fram í skýrslu um endurskoðun lögfræðideildar Hús- næðisstofnunar ríkisins, sem unnin hafi verið af KPMG Endurskoðun hf. fyrir Ríkisendurskoðun í nóvember 1995, að Húsnæðisstofnun hafi ekki haft þetta verkefni, sem sé rangt samkvæmt tilvitnaðri lagagrein, 115. gr. laga nr. 86/1988, sbr. 3. gr. laga nr. 70/1990. Lögfræðingar stofnunarinnar hafi annast innheimtu skyldusparnaðar a. m. k. frá miðju ári 1991. Kröfur á hendur launagreiðendum hafi verið undirritaðar af lögfræðingunum f. h. Húsnæðisstofnunar á bréfhaus stofnunarinnar (á bréfhaus lögfræðinganna sjálfra, segi í skýrslu KPMG Endurskoðunar hf.). Af vanskilum hafi verið krafist innheimtuþóknunar samkvæmt þágildandi gjaldskrá Lögmannafé- lags Íslands, en flestir lögfræðinganna hafi verið félagsmenn Lögmannafé- lags Íslands, og hafi stofnunin greitt félagsgjöld þeirra. Ferill innheimtra krafna muni hafa verið nokkuð sérstakur, og innheimtuþóknunin, sem heimt hafi verið í nafni stofnunarinnar, hafi runnið til lögfræðinganna 1399 sjálfra, að því er virðist, en ekki til hennar. Stefndu sé ekki kunnugt, hvort innheimta þessi og meðferð fjár og þóknunar hafi farið eftir mótuðum, skriflegum reglum stofnunarinnar. Innheimt fé, það er höfuðstóll, vextir og innheimtukostnaður, muni ekki hafa farið um bókhald Húsnæðisstofnunar, heldur um ávísanareikning stefnandans Einars Jónssonar nr. 8383 í útibúi Íslandsbanka hf., Suðurlandsbraut 30, bankanúmer 526, allt frá árinu 1990 til og með árinu 1994. Í skýrslu KPMG Endurskoðunar hf. komi fram, að ekki hafi verið gerður skriflegur samningur um þessa innheimtu, en lög- fræðingarnir hafi haft leyfi stjórnar til að sinna henni á eigin vegum. Muni þessum verkefnum hafa verið sinnt í venjulegum vinnutíma hjá stofnuninni. Í skýrslunni komi enn fremur fram, að Húsnæðisstofnun hafi í nokkrum til- vikum greitt inn á reikning viðkomandi skyldusparenda, þar sem innheimta hafi af einhverri ástæðu misfarist, t. d. ekki gerð krafa í viðkomandi þrota- bú. Í þessum þætti skýrslunnar megi sjá, að upplýsingar til endurskoð- endanna hafi verið takmarkaðar; t. d. virðist þeir ekki hafa skoðað afrit raunverulegra innheimtubréfa. Þegar Húsnæðisstofnun ríkisins hafi tekið að sér innheimtu eigin krafna, m. a. með því að krefjast nauðungarsölu á eignum, sem hafi staðið til tryggingar fyrir lánum stofnunarinnar, hafi það kallað á verulega eflingu á starfsliði á lögfræðisviði stofnunarinnar, eins og áður sé gerð grein fyrir. Kröfur stofnunarinnar hafi verið innheimtar með kostnaði samkvæmt þágildandi gjaldskrá Lögmannafélags Íslands, eins og sjá megi af skýrslu umboðsmanns Alþingis fyrir árið 1992, bls. 74. Lögfræð- ingar stofnunarinnar, sem hafi innheimt kröfur í uppboðsandvirði, munu frá upphafi innheimtunnar hafa talið sig eiga rétt á að minnsta kosti hluta af innheimtuþóknun vegna hverrar einstakrar kröfulýsingar. Innheimtu- þóknunin hafi verið lögð inn á sérstakan reikning í bókhaldi stofnunarinn- ar, nr. 352 405 eða líkt númer. Lögfræðingar stofnunarinnar eða stefn- andinn Einar Jónsson fyrir þeirra hönd hafi átt í samningaviðræðum við stefnandann Sigurð E. Guðmundsson um málið. Samningar munu hafa ver- ið komnir svo langt, að stefnandinn Sigurður sendi „Minnisblöð“, eitt eða fleiri, til stefnandans Einars af þessu tilefni. Jafnframt muni stefnandinn Einar Jónsson hafa skrifað félagsmálaráðuneytinu bréf um málið, annað- hvort árið 1992 eða 1993, og ráðuneytið svarað. Stefnandinn Sigurður hafi að lokum hafnað því, að innheimtuþóknunin öll eða hluti hennar rynni til lögfræðinganna. Sú staðreynd standi þó óhögguð, að Húsnæðisstofnun hafi tekið þóknun eftir gjaldskrá Lögmannafélags Íslands, sem umboðsmaður Alþingis hafi talið óheimilt, sbr. skýrslu umboðsmanns Alþingis fyrir árið 1992. Óljóst sé, hversu lengi Húsnæðisstofnun ríkisins hafi haldið áfram að taka þóknun eftir gjaldskrá LMFÍ, eftir að umboðsmaður hafi fjallað um 1400 málið, en stefnandinn Sigurður hafi látið hafa eftir sér í fjölmiðlum, að hann hefði margt að athuga við álit umboðsmanns, enda hefði stofnunin áður fengið álitsgerð lagastofnunar Háskóla Íslands, sem hefði ekki talið neitt athugavert við að innheimta samkvæmt gjaldskránni. Umboðsmaður hafi einnig gert alvarlega athugasemd í skýrslu sinni fyrir árið 1992 (bls. 81) við þá tilhögun að jafna niður á skuldara sérstökum kostnaði, sem rakinn yrði til vanskila í einstökum tilvikum. Í framhaldi af áliti umboðsmanns hafi lögum verið breytt til þess að heimila Húsnæðis- stofnun að leggja nokkurs konar jafnaðarinnheimtugjald á kröfur sínar. Um innheimtuþóknun stofnunarinnar á þessum tíma sýnist mega segja, að um- boðsmaður hafi verið þeirrar skoðunar, að hún miðaðist ekki við skaðleysi kröfueiganda, heldur væri reist á ólögmætum grunni og ólögmætum sjónar- miðum beitt. Þá sé alkunna, að skuldarar sækist eftir því við uppgjör á vanskilum sín- um að fá fellda niður dráttarvexti. Sú regla muni almennt hafa verið við- höfð hjá Húsnæðisstofnun að fella ekki niður dráttarvexti, þótt eftir væri leitað. Þessi regla muni þó ekki hafa verið án undantekninga, og kunni að vera, að ekki hafi einu gilt, hvort skuldari eða umboðsmaður hans hafi ver- ið kunnugur stjórnendum eða ekki. Af 16. gr. laga nr. 97/1993 megi ráða, að sú regla hafi almennt gilt hjá stofnuninni, að lán skyldi fylgja þeirri eign, sem veðsett hefði verið til tryggingar því. Viíkið hafi verið frá þessari reglu í veigamiklum atriðum. Megi meðal annars sjá þessarar fullyrðingar stað í áðurnefndri endurskoð- unarskýrslu, að því er varði starfsmenn stofnunarinnar sjálfrar. Athyglisvert sé og að lesa blaðaviðtal við stefnandann Sigurð í Póstinum, þar sem hann virðist telja það stofnuninni til gildis, að ekki sé gætt jafnræðis og lánþegar ekki heldur upplýstir um, hvaða kröfum þurfi að mæta til þess að fá undan- þágu frá hinni almennu reglu. Þá sé þess að geta, að stefnandinn Húsnæðisstofnun ríkisins hafi þurft að kaupa við nauðungarsölu allmargar fasteignir undanfarin ár. Hafi stofnunin haft af þessu verulegan kostnað. Um þetta sé ýtarlega fjallað í skýrslu um stjórnsýsluendurskoðun Ríkisendurskoðunar á stofnuninni, sem út kom í október 1996, og einnig sé fjallað um þetta mál í áðurnefndri blaðagrein í Póstinum. Sú regla virðist almennt eiga að gilda um endursölu fasteigna, sem stofn- unin þurfi að leysa til sín, að þær séu seldar fyrir tilstilli fasteignasölu hér í borg. Frá þessu séu þó mjög margar undantekningar, m. a. sú veigamesta, að gera fyrri eiganda kost á að kaupa eignina aftur, sé þess nokkur kostur, sbr. bls. 131-140 í skýrslu Ríkisendurskoðunar um þetta atriði. Af skýrsl- 1401 unni virðist einnig mega draga þá ályktun, að reglur stofnunarinnar í þessu tilliti hafi verið þess eðlis, að ekki hafi verið gætt þeirra sjónarmiða, sem líkleg væru til að þjóna hagsmunum hennar, ekki verið gætt jafnræðis milli skuldara, stofnunin haft mikinn og oft óþarfan kostnað af eignarhaldi sínu á fasteignum og vinnubrögð yfirleitt lausgyrt. Skorað sé á stefnendur að leggja fram yfirlit um íbúðir, sem stofnunin hafi selt starfsmönnum sínum eða nánum venslamönnum þeirra. Þá sé að finna í skýrslu Ríkisendurskoðunar mýmörg dæmi um skort á reglubundinni stjórnsýslu, skriflegum reglum og gæslu jafnræðis, s. s. um innheimtu vanskila, athugun á umsýslu og meðferð uppboðseigna og kostn- að við eignarhald uppboðsíbúða. Í kaflanum um lögfræðideild og veðdeild LÍ sé margt tínt til, sem athugavert sé og betur megi fara. Í þessu sambandi sé vert að vekja athygli á minnisblaði, sem stefnandinn Sigurður hafi skrifað í ágúst 1988 vegna endurskoðunarskýrslu fyrir árið 1987. Þar megi finna sérlega athyglisverða afstöðu stjórnvalds, þar sem segi, að „nauðsyn brjóti lög“. Sama afstaða komi einnig fram í blaðaviðtali við sama stefnanda í Póstinum frá ágúst 1995. Annað dæmi um misbrest í eðlilegum stjórnsýsluháttum hafi birst í því, að utan við lög og reglur stofnunarinnar hafi tíðkast um árabil, að starfs- menn hennar, sumir hverjir, hafi fengið lán frá stofnuninni með kjörum, sem voru til mikilla muna hagstæðari en venjulegir lántakar nutu. Í 16. gr. laga nr. 97/1993 komi fram, að lán frá Byggingarsjóði ríkisins skuli að jafn- aði vera tryggð með 1. eða 2. veðrétti í viðkomandi fasteign. Hin svoköll- uðu starfsmannalán hafi verið veitt með tryggingu mun aftar í veðröð, og er hér til einföldunar tekið dæmi af lánum til stefnandans Sigurðar á árunum 1983 og 1987, annað nú á 9. veðrétti og hitt nú á 12. veðrétti. Húsnæðisstofn- un ríkisins sé lánastofnun. Í venjulegum reglum um banka og slíkar lána- stofnanir gildi, að miklar hömlur séu lagðar á lánveitingar til helstu stjórn- enda, sjá 47. gr. laga nr. 43/1993 um viðskiptabanka og sparisjóði. Lána- stofnunin Húsnæðisstofnun ríkisins hafi farið aðra leið, þótt nú hafi slíkar lánveitingar á sérkjörum verið felldar niður. Ekki sýnist þó hin gömlu lán hafa verið greidd upp. Önnur dæmi um sérstaka fyrirgreiðslu til starfsmanna, er aðrir njóti ekki, séu veðflutningar þeir, sem greint sé frá í skýrslu KPMG Endurskoðunar hf. Einnig virðist sem stefnandanum Einari Jónssyni hafi verið heimilað að flytja veð á húseign sína að Sæviðarsundi 23, eins og fram lögð skjöl beri með sér. Til viðbótar þessu hafi komið upp tvö tilvik, þar sem lögfræðingar í þjón- ustu Húsnæðisstofnunar hafi verið sakaðir um refsivert misferli í störfum 1402 sínum og misnotkun aðstöðu. Báðir hafi látið af störfum. Annar hafi þó ekki látið af starfi fyrr en hálfu öðru ári eftir, að hann hafi viðurkennt fjár- drátt, sem í fyrstu hafi verið talinn nema um 500.000 kr. Hinn hafi notið að- stoðar samstarfsmanna sinna við umfangsmikla, sviksamlega veðflutninga og ekki einungis haldið lengi áfram starfi, eftir að misferlið komst upp, heldur hafi hann verið fenginn til að rannsaka eigið mál, og muni honum hafa verið greiddir 110 yfirvinnutímar við þá iðju. Nýjustu dæmin um skort á stjórnunarlegu eftirliti hafi komið í ljós, eftir að mál þetta var höfðað. Í fréttum hafi birst frásögn af umfangsmiklum svikum, sem hafi falist í því, að fengin voru lán til kaupa á verðlitlum eign- um. Lánafjöldinn hafi verið a. m. k. sextán á stuttum tíma og heildarláns- fjárhæð um 80 milljónir króna. Lánin hafi numið margfalt hærri fjárhæð en verðmæti hinna veðsettu eigna samkvæmt venjulegum viðmiðunum. Stefn- andinn Sigurður hafi nefnt það sem dæmi um árvekni starfsmanna stofnun- arinnar, að upp hafi komist um svikin. Telja megi, að venjuleg árvekni við könnun lánsgagna hefði komið í veg fyrir þau. Málsástæður og lagarök stefndu. 1. Um sýknu vegna aðildarskorts. Stefndu telja, að almennt starfslið lögfræðideildar eigi ekki aðild að mál- inu. Þetta eigi við um Guðrúnu I. Svansdóttur, Margréti Jónsdóttur, Olgeir Möller og Jóhönnu Margréti Bragadóttur. Ekki verði talið, að starfslið, sem engan þátt eigi í ákvörðunum á vegum stofnunar, geti öðlast aðild að meið- yrðamáli einungis vegna þess, að það kjósi að taka til sín persónulega um- mæli, sem beinist að stofnuninni sjálfri eða sérstakri deild innan hennar. Eigi ofangreint fólk sjálfstæða aðild að málinu, eigi jafnframt allir almennir starfsmenn Húsnæðisstofnunar sömu aðild, og beri þá að vísa málinu frá á grundvelli 2. mgr. 18. gr. laga nr. 91/1991. Sama máli gegni um lögfræðingana Gunnhildi Gunnarsdóttur hdl., Hrafnkel Óskarsson, Sif Guðjónsdóttur og Sigríði Þorgeirsdóttur. Þau hafi ekki verið komin til starfa hjá Húsnæðisstofnun, þegar mál það hófst, sem sé upphaflegt tilefni málsóknarinnar. Þau virðist og ekki hafa verið komin til starfa, þegar þau vinnubrögð hófust, sem einkum hafi verið gagnrýnd hjá stofnuninni og lögfræðideild hennar sérstaklega. Þau eigi því ekki sjálf- stæða aðild að málinu, jafnvel þótt þau kjósi að taka til sín persónulega ávirðingar, sem bornar séu á aðra. Því beri að sýkna stefndu af kröfum þeirra vegna aðildarskorts og þeim gert að greiða stefndu málskostnað. 1403 2. Málfrelsi og réttmæti ummæla. Hvöss gagnrýni sé nauðsyn í lýðræðisþjóðfélagi. Í 73. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944 segi, að allir séu frjálsir skoðana sinna og sannfæringar, hver maður eigi rétt á að láta í ljós hugsanir sínar, en verði að ábyrgjast þær fyrir dómi. Tjáningarfrelsi megi aðeins setja skorður með lög- um í þágu allsherjarreglu og öryggis ríkisins, til verndar heilsu eða siðgæði manna eða vegna réttinda eða mannorðs annarra, enda teljist þær nauðsyn- legar og samrýmist lýðræðishefðum. Þessi ákvæði stjórnarskrár séu og ræki- lega studd af 10. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994. Á grundvelli þessara réttarheimilda hljóti að vera ljóst, að opinberar stofnanir, sem fari með mikilsverða hagsmuni borgaranna, verði að sæta því, að starfsemi þeirra sé undirorpin gagnrýnni skoðun fjölmiðla og hags- munasamtaka auk alls almennings. Verði að telja, að talsmenn samtaka, sem hafi það að markmiði að gæta hagsmuna tiltekins fjölda borgara, njóti rýmkaðs málfrelsis í umfjöllun sinni um starfsemi opinberra stofnana. Þetta leiði til þess, að hvöss ummæli séu refsilaus og verði ekki ómerkt, enda séu þau í samhengi við hagsmunagæslu samtakanna og fari ekki út fyrir víð mörk í málefnalegri umfjöllun. Ljóst sé, m. a. af því, sem rakið sé hér að framan, að margt hafi verið at- hugavert og aðfinnsluvert á undanförnum árum í starfsemi Húsnæðisstofn- unar ríkisins, einkum lögfræðideildar hennar. Ríkisendurskoðun og aðilar á hennar vegum hafi talið, að mjög hafi skort á heildaryfirsýn, eðlilega reglu- festu, eðlileg stjórnunarsjónarmið og gæslu jafnræðis í umsýslu stofnunar- innar. Einnig sé opinbert, að umboðsmaður Alþingis hafi talið stofnunina fara langt út fyrir eðlilega hagsmunagæslu í innheimtu sinni með því að beita ekki eðlilegum skaðleysissjónarmiðum kröfueiganda, heldur gjald- skrá, sem miðuð sé við aðrar aðstæður en gildi hjá opinberri stofnun. Þá sé ljóst, að lögfræðingar stofnunarinnar hafi stundað umfangsmikla eigin starf- semi í vinnutíma sínum hjá stofnuninni, haft af því umtalsverðar tekjur og vænt annarra og meiri í skjóli starfsaðstöðu sinnar. Enn er ljóst, að misferli einstakra starfsmanna stofnunarinnar hafi verið mögulegt með tilstyrk ann- arra starfsmanna, sem ekki högnuðust á því. Loks er ljóst, m. a. af fram lögðum dómskjölum, að stefndu fyrir hönd Klöru Njálsdóttur, félagsmanns í Húseigendafélaginu, hafi þurft að una því, að réttmætum erindum til stofnunarinnar væri ekki svarað þrátt fyrir eftirgangsmuni fyrr en eftir óhæfilega langan tíma. Því sé ljóst, að stefndu hafi haft fyllstu ástæðu til hvassrar gagnrýni á Húsnæðisstofnun, yfirstjórn hennar og lögfræðideild. Við mat á einstökum ummælum verði að hafa heildarmynd í huga svo og lýðræðishefð, sbr. 3. mgr. 73. gr. stjórnarskrár. 1404 Stefndu reisa sýknukröfu sína einkum á því, að ummælin, sem viðhöfð voru, séu sönn, exceptio veritatis, og ekki óhæfileg. Ummæli í lið } í stefnu réttlætist einnig af orðhefnd, retorsio. Stefndu telja enn fremur, að stefnendur, sem opinber stofnun og starfs- menn Í stjórnunar- og ráðgjafarstörfum, verði að una því að vera gagnrýnd- ir mjög harkalega, jafnvel þótt gagnrýnin kunni í einhverjum atriðum að vera efnislega röng, svo fremi að röng ummæli séu ekki höfð uppi af illfýsi eða gegn betri vitund. Beri þá stefnendur sönnunarbyrði fyrir því, að svo hafi verið. 3. Um ómerkingarkröfur. Sú regla sé almennt viðurkennd, að sönn ummæli verði ekki ómerkt. Í þessu samhengi þurfi og að hafa í huga, að sum ummæli stefnda Sigurðar, sem stefnt sé út af, séu gildishlaðin, þannig, að ólíkir menn leggi misjafnan skilning í sömu ummælin. Sem dæmi megi nefna, að einn kann að telja, að ásakanir um spillingu eigi því aðeins rétt á sér, að sýnt sé fram á, að við- komandi hafi sjálfur hagnast. Aðrir telji spillingu meðal annars felast í því, að þegnum sé mismunað eða jafnræðisreglur brotnar, án þess að séð verði, að sá, sem ásakaður sé, hafi hagnast. d. Einstök ummæli. Þess sé krafist í stefnu, að ummæli í alls tíu þáttum, a-j, verði ómerkt í heild sinni og refsað fyrir þau. Stefndu réttlæti ummælin með eftirtöldum rökum: Um „a“. Stefndu hafi fært sönnur á það með framlagningu gagna, að réttmætum erindum í bréfum og símbréfum hafi ekki verið svarað. Skoð- anamunur á tölulegu réttmæti hugsanlegra krafna réttlæti ekki, að opinber stofnun svari ekki bréfum. Þessi framkoma sé auk þess brýnt brot á megin- reglum stjórnsýsluréttar og stjórnsýslulaga. Ummælin um spillingu, hroka, vanhæfni og eiginhagsmunapot réttlæta stefndu með því að hluta, að þau séu gildishlaðin, en að öðru leyti með vísan til þess, sem skýrsla KPMG Endurskoðunar hf. og stjórnsýsluendurskoðun Ríkisendurskoðunar á starf- semi Húsnæðisstofnunar hafi leitt í ljós, svo og til staðreynda um eigin inn- heimtustarfsemi lögfræðinga í nafni stofnunarinnar og samkvæmt gjaldskrá, sem í þessu tilliti hafi verið óviðurkvæmileg, eins og skýrsla umboðsmanns Alþingis fyrir árið 1992 beri með sér. Ummælin um margar meinsemdir og innanmein séu fyllilega réttlætt, m. a. með vísan til sömu gagna og endurskoðunar frá árinu 1987, auk þess sem vitað sé um einkastörf lögfræðinga í vinnutíma sínum. Ummælin um, að Húsnæðisstofnun eigi að vera lánastofnun, en sé rekin sem félagsmála- stofnun og verndaður vinnustaður, réttlæta stefndu m. a. með vísan til 1405 áðurnefndrar endurskoðunar árið 1987 og þeirra staðreynda hins vegar, að starfsmenn, sem uppvísir hafi orðið að misferli, hafi haldið áfram störfum, jafnvel í yfirvinnu við rannsókn eigin máls svo og starfsmannalána án laga- heimildar og veðflutninga í þágu starfsmanna. Um „bé. Ummælin eru réttlætt sem mat stefndu á framkomu stefnenda við Klöru Njálsdóttur. Um „ce“. Ummælin séu rétt. Bréfum hafi ekki verið svarað, og eins liggi fyrir upplýsingar um eigin hagsmuni eða væntanlega hagsmuni lögfræðinga við innheimtu skyldusparnaðar og gerð kröfulýsinga í uppboðsandvirði, veðflutninga í eigin þágu og kærðan fjárdrátt og eins það, að innheimtu- starfsemin hafi skilað verulegum hagnaði, sem notaður hafi verið til að greiða annan rekstrarkostnað. Stofnunin fari því ekki enn eftir ábendingum umboðsmanns um skaðleysissjónarmið við innheimtu. Um „d“. Í skýrslu KPMG komi fram, að mistök við innheimtu skyldu- sparnaðarkrafna hafi verið hulin með því, að stofnunin hafi sjálf greitt þær kröfur, sem hún átti að innheimta. Þetta sé eitt dæmi um klúður, sem kost- að hafi skattborgarana fjármuni. Svipuð dæmi megi finna í skýrslunni frá 1987. Sýnist síst ofmælt í þessum ummælum. Um „e“. Alþekkt sé, að fólki, er eigi undir högg að sækja vegna vanskila sinna, standi ógn af lögfræðingum, sem hafi mál þess til innheimtu. Í um- mælunum sé lýst almennum staðreyndum. Um „f“. Þessi ummæli séu nægilega réttlætt með tilliti til fyrirliggjandi gagna. Um „g“. Lokinu hafi nú verið lyft. Ljóst sé, að ekki hafi verið á al- mannavitorði, að lögfræðingar Húsnæðisstofnunar hafi sinnt störfum í eiginhagsmunaskyni í vinnutíma stofnunarinnar og stundað útgáfu heimilda til veðflutninga og veðleyfa í eiginhagsmunaskyni eða í þágu samstarfs- manna sinna. Ekki hafi heldur verið á almannavitorði, að sviksamlegir veð- flutningar lögfræðings í þjónustu stofnunarinnar hafi verið mögulegir með tilstyrk annarra starfsmanna. Þótt grunsemdir hafi verið uppi, hafi ekki heldur verið vissa fyrir þeim skorti á árvekni og stjórnunarlegu eftirliti. Um „h“. Ekki verði séð, með hvaða hætti þessi ummæli eigi að vera æru- meiðandi eða ómerkjanleg. Þau séu viðhöfð vegna hótunar stefnenda um málsókn. Um „i“. Vissulega séu þessi ummæli um stjórnun stofnunarinnar hvöss. Þess verði að gæta, að Ríkisendurskoðun hafi í stjórnsýsluendurskoðun sinni talið mikinn misbrest í gæslu jafnræðis, eðlilegrar stjórnunar inn- heimtuferils, gæslu hagsmuna stofnunarinnar og fjármuna hennar. Fleiri málsskjöl styðji þennan áfellisdóm um lögfræðideildina og yfirstjórn, sem 1406 felist í hlutlausu orðalagi skýrslunnar. Þá verði þess að gæta, að kristinn siðaboðskapur kenni, að við góðverk skuli vinstri höndin ekki vita, hvað sú hægri gjörir, sbr. Matt. 6,3: „En þegar þú gefur ölmusu, viti vinstri hönd þín ekki, hvað sú hægri gjörir.“ Þetta sé göfug siðaregla í mannlegum samskipt- um, en afleit stjórnsýsluregla. Jafnræði þegnanna krefjist þess einmitt, að stofnun viti, hvað hún gjörir, hvor höndin sem notuð sé, óháð því, hvaða deild vinni verkið. Stjórnsýsluleg staða stofnunarinnar hafi verið óljós og jafnvel rætt um að leggja hana niður. Að auki hafi hún á undanförnum ár- um af ýmsum tilefnum verið borin þungum sökum í fjölmiðlum, og séu um- mælin framhald þeirrar fjölmiðlaumfjöllunar. Því sé ekki ofsagt, að stofn- unin sé í tilvistarkreppu. Hin hvössu ummæli réttlætist því af fram lögðum gögnum, vísan til rýmkaðs málfrelsis stefndu og lýðræðishefða. Um „j“. Stefndu vísa til þess, að því er þennan kröfulið varðar, að viðtal- ið við stefnda Sigurð hafi verið tekið í framhaldi af viðtali við stefnandann Sigurð á sömu útvarpsstöð. Stefnandinn Sigurður hafi viðhaft þar hörð um- mæli um stefnda Sigurð, og verði ummæli stefnda Sigurðar því að skoðast sem réttmæt orðhefnd, retorsio. Um góðmennsku stefnandans Sigurðar megi m. a. vitna til ummæla, sem hann hafi viðhaft í blaðaviðtölum, svo og þess, að vitað sé, að í einhverjum tilvikum hafi hann látið fella niður rétt- kræfa dráttarvexti af kröfum stofnunarinnar, þótt almenna reglan væri sú að fella dráttarvexti alls ekki niður. Eins og áður greinir, sé það almenn regla, að sannindi eða réttlæting um- mæla valdi því, að þau séu hvorki refsiverð né ómerkjanleg. Tilvísanir til ákvæða XXIII. kafla almennra hegningarlaga styðji því hvorki kröfu um refsingu né ómerkingu og þá ekki heldur kröfu um sérstaka greiðslu til birt- ingar dóms, sbr. 2. mgr. 241. gr. 5. Um skaðabótakröfur stefnenda. Eins og sýnt hafi verið fram á, feli hin umstefndu ummæli ekki í sér meingerð gegn æru stefnenda, það er, að ummælin hafi verið réttlætt eða séu réttmæt gagnrýni aðila, sem njóti rýmkaðs málfrelsis og séu í samræmi við lýðræðishefð, verði ekki dæmdar bætur fyrir ummælin, þótt hvöss séu. Athuga beri, að sérstök sjónarmið eigi við um almenna starfsmenn stofn- unarinnar svo og lögfræðinga, sem nýlega séu komnir til starfa, enda sýknu þar krafist á grundvelli aðildarskorts. Málskostnaður. Stefndu reisa málskostnaðarkröfu sína á 1. og 3. mgr. 129. gr. og 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Nauðsynlegt sé í tengslum við ákvörðun málskostnaðar að fá upplýst, hver beri kostnað af mál- sókninni af hálfu stefnenda, að minnsta kosti fyrst um sinn. Sé það rétt, sem ráða megi af ummælum, er höfð hafi verið eftir stefnandanum Sig- 1407 urði í morgunþætti Bylgjunnar 13. nóvember sl., að Húsnæðisstofnun hafi ráðið lögmann, megi því ætla, að það sé hin opinbera stofnun, sem beri kostnaðinn, og bæri þá að taka tillit til þess við ákvörðun málskostnaðar, ef ekki verði um fullkomna sýknu að ræða. Forsendur og niðurstaða. Við aðalmeðferð málsins gáfu stefnendur skýrslu að undanteknum stefn- endunum Olgeiri Möller, Sigríði Þorgeirsdóttur og Margréti Jónsdóttur. Þá var skýrsla tekin af Klöru Njálsdóttur og einnig af Þorvaldi Ragnarssyni og Stefáni Geir Þórissyni, fyrrum starfsmönnum Húsnæðisstofnunar, svo og Þórhalli Birgi Jósepssyni og Gunnari S. Björnssyni, sem sæti eiga í stjórn Húsnæðisstofnunar. Vísað verður til framburðar þeirra, eftir því sem ástæða þykir. Stefndu hafa krafist sýknu vegna aðildarskorts nokkurra stefnenda, sem starfa hjá lögfræðideild Húsnæðisstofnunar, á þeirri forsendu, að ýmist sé um almennt starfsfólk lögfræðideildar að ræða, sem ummæli stefnda Sig- urðar hafi ekki beinst gegn, eða starfsfólk, sem hafi ekki verið komið til starfa, þegar þeir atburðir gerðust, sem urðu kveikjan að málsókn þessari. Þeir starfsmenn, sem hér er um að ræða, eru þessir að ætlan stefndu: Guðrún 1. Svansdóttir, Margrét Jónsdóttir, Olgeir Möller og Jóhanna Mar- grét Bragadóttir, en þessir einstaklingar gegni almennum skrifstofustörfum. Eins sé háttað um lögfræðingana Gunnhildi Gunnarsdóttur hdl., Hrafnkel Óskarsson, Sif Guðjónsdóttur og Sigríði Þorgeirsdóttur, en þau hafi ýmist ekki verið komin til starfa, þegar ummæli stefnda Sigurðar féllu, eða ekki haft nein afskipti af máli Klöru Njálsdóttur. Dómurinn hafnar þessari málsástæðu stefndu í fyrsta lagi á þeirri for- sendu, að ummæli stefnda Sigurðar beindust að öllu starfsfólki lögfræði- deildarinnar, og í annan stað, að allt þetta fólk starfaði hjá lögfræðideild- inni, þegar stefndi Sigurður viðhafði þau ummæli, sem mál þetta fjallar um. Það á því lögvarða hagsmuni með sama hætti og aðrir starfsmenn til aðildar að málinu. Stefndu vísa til þeirrar frumforsendu, að 73. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944 og lög nr. 62/1994 veiti mönnum víðtækan rétt til að láta í ljós skoðanir sínar og takmarki rétt löggjafans og annarra stjórnvalda til að hefta tjáningarfrelsið. Stefndi hafi ekki gengið lengra í ummælum sínum um stefnendur en heimilt sé að lögum (sjá umfjöllun stefnda undir lið 2, Málfrelsi og réttmæti ummæla á bls. (1403-1404}). Í tilvitnuðum lagafyrirmælum er kveðið svo á, að óheimilt sé að leggja bönd á tjáningarfrelsi manna nema í sérstökum afmörkuðum tilvikum, en sá, sem neytir þessara heimilda, beri ábyrgð á gjörðum sínum fyrir dómi. Í 2. 1408 mgr. 73. gr. stjórnarskrárinnar er fjallað um þær skorður, sem setja megi tjáningarfrelsinu. Þar á meðal er heimilt að takmarka tjáningarfrelsið til verndar heilsu eða siðgæði manna eða vegna réttinda eða mannorðs ann- arra, enda teljist þær nauðsynlegar og samrýmist lýðræðishefðum, eins og greinir í ákvæðinu. Stjórnarskráin og mannréttindasáttmáli Evrópu, sem lögfestur var með lögum nr. 62/1994, veita þegnum þessa lands víðtæk mannréttindi, og er áherslan þar lögð á frelsi einstaklingsins. Mannréttindi hafa tvö andlit í lagalegu tilliti. Annað varðar frelsi manna til orða og athafna, m. a. til að láta í ljós hugsanir sínar og skoðanir. Tján- ingarfrelsið snýr út á við gagnvart þjóðfélaginu og öðrum einstaklingum. Hitt veit að vernd einstaklingsins sjálfs fyrir utanaðkomandi misgjörðum í orði og athöfnum annarra. Þegar þessi tvö grundvallarsjónarmið vegast á, verða dómstólar að skera úr um það, hvor þessara þýðingarmiklu réttinda skuli fremur virða í hverju einstöku tilviki. Mikilsvert er hverju lýðræðisþjóðfélagi, að gagnrýnin umræða sé leyfð og fari fram, og hvíla tilvitnuð lagaákvæði m. a. á þeirri grunnhugsun. Gagn- rýni verður þó að vera málefnaleg og beinskeytt, þótt hvöss sé, og laus við órökstuddar meiðandi dylgjur og aðdróttanir í annarra garð. Mannréttindakafli stjórnarskrárinnar og mannréttindasáttmáli Evrópu leggja þunga áherslu á rétt manna til frelsis og mannhelgi, sbr. 5. gr. laga nr. 62/1994. Í þeim hugtökum felst það jafnframt, að stjórnvöldum ber að veita þegnunum vernd fyrir utanaðkomandi árásum á líkama og mannorð. Tilgangur refsilöggjafar lýtur í meginatriðum að því að tryggja og við- halda vernd einstaklingsins gegn hvers konar árásum annarra. Í XXV. kafla almennra hegningarlaga (alm. hgl.) nr. 19/1940 eru ákvæði sett til verndar æru manna og brotum gegn friðhelgi einkalífs. Þau ákvæði þessa kafla alm. hgl., sem koma til álita og stefnendur vísa til, eru svohljóðandi: Ákvæði 234. gr.: „Hver, sem meiðir æru annars manns með móðgun í orðum eða athöfnum, og hver, sem ber slíka aðdróttun út, skal sæta sektum eða varðhaldi allt að 1 ári.“ Ákvæði 235. gr.: „Ef maður dróttar að öðrum manni einhverju því, sem verða myndi virðingu hans til hnekkis, eða ber slíkt út, þá varðar það sekt- um eða varðhaldi allt að 1 ári“. Ákvæði 236. gr.: „Sé ærumeiðandi aðdróttun höfð í frammi eða borin út gegn betri vitund, þá varðar það varðhaldi eða fangelsi allt að 2 árum. Sé aðdróttun birt eða borin út opinberlega, enda þótt sakaráberi hafi ekki haft 1409 sennilega ástæðu til að halda hana rétta, þá varðar það sektum, varðhaldi eða fangelsi allt að 2 árum.“ Einnig vísa stefnendur til 241. gr. alm. hgl., sem er svohljóðandi: „Í meið- yrðamáli má dæma óviðurkvæmileg ummæli ómerk, ef sá krefst þess, sem misgert var við. Dæma má þann, sem sekur reynist um ærumeiðandi að- dróttun, til þess að greiða þeim, sem misgert var við, ef hann krefst þess, hæfilega fjárhæð til þess að standast kostnað af birtingu dóms, atriðisorða hans eða forsendna jafnframt, eftir því sem ástæða þykir til, í opinberu blaði eða riti, einu eða fleirum.“ Fjallað verður næst um þau ummæli, sem stefndi Sigurður viðhafði, og tekin afstaða til þess, hvort ummælin séu þess eðlis, að þau beri að ómerkja á grundvelli 241. gr. alm. hgl., eins og stefnendur gera kröfu til. Því næst verður tekin afstaða til refsikröfu stefnenda á hendur stefnda Sigurði og kröfu þeirra um greiðslu birtingarkostnaðar og loks um miska- bótakröfur stefnenda. I. Ómerking ummæla. Ummæli í kvöldfréttum Stöðvar 2 28. október 1996 (sjá kröfugerð stefn- enda á bls. {1389} að framan). Um kröfulið a. Ummeælin eru margþætt, og verður fjallað um hvern þátt þeirra, eins og ástæða þykir. Með fullyrðingu sinni um, að bréfum sé ekki svarað, vísar stefndi Sig- urður til þess, að hann hafi í tengslum við málefni Klöru Njálsdóttur sent Húsnæðisstofnun bréf, sem ekki hafi verið svarað. Í málinu liggur fyrir bréf frá starfsmanni Húseigendafélagsins til Húsnæðisstofnunar v/ Byggingar- sjóðs ríkisins, dagsett 29. ágúst 1994. Er þar borin fram kvörtun f. h. Klöru Njálsdóttur vegna ónæðis, tillitsleysis og yfirgangs, sem fyrri eigandi neðri hæðar hússins sé valdur að, og þess óskað, að séð verði til þess, að hann verði borinn út úr íbúðinni tafarlaust, eða tryggt verði með öðrum hætti, að hann virði umgengnisreglur og sambýlishætti, sem gildi í fjöleignarhúsum. Svo virðist sem þessu bréfi hafi ekki verið svarað. Önnur bréf, sem stefndu hafa lagt fram og vísa til á bls. {1404} að framan, eru stíluð á stefnandann Hrannar Jónsson hdl. Var þess þar óskað, að Hrannar hefði samband við bréfritarann, stefnda Sigurð, og upp gefinn beinn sími hans. Hrannar Jóns- son hdl. bar það hér fyrir dómi, að hann hefði haft samband við stefnda Sigurð símleiðis út af þessum bréfum, eins og hann hafði óskað eftir. Í kjöl- far þessara símtala hafi Hrannar ásamt Einari Jónssyni, forstöðumanni lög- fræðideildar, átt fund með Klöru og stefnda Sigurði haustið 1995, eins og 45 Hæstaréttardómar I 1410 hann hafi farið fram á. Að sögn Hrannars var tilefni þessara tilkynninga og fundarins það að ræða hugsanleg kaup Klöru á neðri hæð hússins, og einnig hafi hún sett fram kröfur vegna óþæginda, sem fyrri eigandi þeirrar íbúðar hafði valdið henni. Í framhaldi af fundinum hafi starfsmaður Húsnæðis- stofnunar skoðað eign Klöru. Sú fullyrðing stefnda Sigurðar sé hins vegar röng, að Húsnæðisstofnun hafi samþykkt að fá Kristin Sigurjónsson til að meta húseignina. Það hafi einungis verið að ósk Klöru. Af gögnum málsins og framburði Hrannars Jónssonar hdl., sem hefur ekki verið hnekkt, þykir sannað, að Húsnæðismálastofnun hafi svarað með fullnægjandi hætti og innan eðlilegs tíma bréfum Húseigendafélagsins og stefnda Sigurðar að undanskildu bréfi frá ágúst 1994. Því þykir það ofmælt í ummælum stefnda Sigurðar, að bréfum sé yfirleitt ekki svarað, í besta falli seint og illa, og ber því að ómerkja þessi ummæli stefnda Sigurðar. Næsta setning, sem krafist er ómerkingar á, samkvæmt þessum kröfulið, hljóðar svo: „Þar eru brotnar allar góðar venjur og reglur í stjórnsýslunni.“ Í þessu sambandi vísar stefndi Sigurður til fyrrgreindrar fullyrðingar, sem lýtur að því, að starfsmenn Húsnæðisstofnunar svari yfirleitt ekki bréfum, en það fari í bága við meginreglur stjórnsýsluréttar og stjórnsýslulaga. Með vísan til umfjöllunar dómsins hér að framan um þennan þátt ummæla stefnda Sigurðar með sérstakri skírskotun til þeirrar fullyrðingar stefnda Sigurðar, að stofnunin svari yfirleitt ekki bréfum, ber að ómerkja þau um- mæli stefnda Sigurðar, sem tilgreind eru hér að framan. Næsta málsgrein undir þessum kröfulið hefst á orðunum: „Því miður“ - og endar á „... og hvar sem litið er.“ Fyrri málsliður þessarar málsgreinar varðar það álit stefnda Sigurðar, að lögfræðideildin fái algjöra falleinkunn. Hér er um álit stefnda Sigurðar að ræða, sem vart er svo meiðandi, að ástæða þyki til að ómerkja ummælin með vísan til þess, að Klara Njálsdóttir, umbjóðandi hans, hafði um langa hríð orðið að þola ójöfnuð og yfirgang af völdum fyrri eiganda neðri hæðar Hlunnavogs, án þess að lögfræðideildin sinnti erindi hennar um útburð hans fyrr en tæpu ári eftir, að hún bar fram kvörtun yfir umgengni hans. Þá er næst að fjalla um þau ummæli stefnda Sigurðar, sem hefjast á orð- unum: „Saga hennar er svört“ — og endar á „langt til jafnað.“ Að mati dómsins felast mjög alvarlegar ásakanir í þessari staðhæfingu stefnda Sig- urðar. Því er haldið fram af stefnda Sigurðar hálfu, að hér sé um gildismat hans að ræða á lögfræðideildinni. Mönnum sé heimilt að hafa hvaða skoð- un, sem er, á hverju máli og þurfi ekki að sæta opinberri stýringu eða hafa skoðanir í samræmi við ákveðin viðurkennd viðhorf. Þetta sé hans afstaða og viðhorf til lögfræðideildarinnar. Fallist er á þetta grundvallarsjónarmið 1411 stefnda Sigurðar. Hins vegar ber þess hér að gæta, við hvaða aðstæður um- mæli eru viðhöfð, af hvaða tilefni og í hvaða tilgangi. Verður vikið nánar að því síðar. Samkvæmt Orðabók Menningarsjóðs, útg. 1983, merkir orðið spilling m. a. mútuþægni, siðleysi, vont siðferði. Síðastgreinda merkingin er sú, sem almennust er að mati dómsins. Orðið hroki merkir samkvæmt sömu heim- ild dramb, stærilæti, þótta og yfirlæti. Önnur stóryrði stefnda Sigurðar undir þessum lið þarfnast ekki sérstakrar skýringar. Það er álit dómsins, að stefndi Sigurður hafi hér skotið langt yfir það mark, sem tilvitnuð ákvæði hegningarlaga um æruvernd setja. Sé litið til máls Klöru Njálsdóttur, sem „kórónar skömmina“ að mati stefnda Sigurðar, er aðstaðan þessi: Byggingarsjóður ríkisins, sem er undir stjórn Húsnæðisstofnunar ríkisins, keypti neðri hæð húseignarinnar Hlunnavogs 5 í Reykjavík á uppboði 20. apríl 1993 og fékk uppboðsafsal fyrir eigninni 29. apríl 1994. Byggingarsjóð- ur fékk að sögn stefnda Sigurðar umráð yfir eigninni 15. júlí 1993. Eignin er seld 24. október 1995. Eins og áður er lýst, var lokað fyrir hita að eigninni í lok marsmánaðar 1994 og fyrir rafmagn í byrjun maí s. á. Þetta var gert að sögn stefnendanna Einars Jónssonar, yfirlögfræðings Húsnæðisstofnunar, og Sigurðar E. Guðmundssonar í sparnaðarskyni, enda hafði fyrri eigandi eignarinnar ekki sinnt um að greiða þessi afnotagjöld, en ljóst hafi verið að þeirra mati, að hann hefði getað fengið að nýju þessi orkuafnot, hefði hann óskað eftir því við viðkomandi orkustofnanir. Að sögn Klöru Njálsdóttur hér fyrir dómi setti hún sig fyrst í samband við Húsnæðisstofnun haustið 1993, og hafi samskiptin verið vinsamleg í fyrstu. Hafi hún einkum verið í sambandi við stefnandann Hrannar Jónsson lögfræðing, en síðan haft sam- band við stefnandann Sigurð E. Guðmundsson, forstjóra stofnunarinnar, og einnig við formann stjórnar stofnunarinnar, en þetta hafi engan árangur borið. Hafi hún þá snúið sér til Húseigendafélagsins, er ritaði bréfið frá 29. ágúst 1994, sem áður er lýst. Var fyrri eigandi borinn út úr neðri hæð húss- ins 8. júní 1995. Haustið 1995 gerði Klara Njálsdóttir tilboð í neðri hæð hússins að Hlunnavogi 5, sem ekki var tekið. Skömmu áður hafði hún átt fund með þeim Einari Jónssyni yfirlögfræðingi og Hrannari Jónssyni lög- fræðingi ásamt stefnda Sigurði til að ræða hugsanleg kaup neðri hæðar og um bætur vegna tjóns, sem hún taldi sig hafa orðið fyrir vegna vanrækslu fyrri eiganda um sameiginlegt viðhald eignarinnar, og vegna tjóns, sem hlotist hefði vegna þess, að íbúð neðri hæðar hafði ekki verið kynt í langan tíma. Í kjölfar þessa lét Húsnæðisstofnun sérfróðan starfsmann sinn athuga allt húsið. Komst hann að þeirri niðurstöðu, að Klara hefði orðið fyrir 1412 óþægindum og fjárútlátum vegna þess, að ekki var haldið eðlilegum hita á neðri hæðinni, sem einnig kynni að hafa verið meðverkandi orsök þess, að sólfdúkur hafði losnað á hluta stofugólfs í íbúð hennar. Áður er komið fram, að Klara fékk Kristin R. Sigurjónsson byggingameistara til að kanna húsið nokkru síðar. Í álitsgerð hans kemur ekkert fram um það, að ástand íbúðar Klöru megi rekja til þess, að neðri hæð var óupphituð um skeið. Álitsgerðin varðar annars vegar kostnað við viðgerð á íbúð Klöru og hins vegar sameiginlegan kostnað utanhúss, að fjárhæð 870.000 kr. Þess er aftur á móti getið, að kyndingarleysi neðri hæðar hafi leitt til aukins hitakostnað- ar efri hæðar. Álitsgerð Kristins er dags. 18. mars 1996. Samkvæmt gögnum málsins gerist það næst, að stefndi Sigurður ritar byggingarsjóði bréf, dags. 11. september 1996, sem áður er lýst. Þar gerir hann m. a. kröfu til þátttöku sjóðsins í sameiginlegum viðgerðarkostnaði hússins, að fjárhæð 300.000 kr., án þess að ástæða þeirrar kröfugerðar sé skýrð frekar. Eftirleiknum hefur áður verið lýst. Þetta er lýsing þeirrar atburðarásar, sem „kórónar skömmina“ að mati stefnda Sigurðar. Stefndi Sigurður hefur það sér til málsbóta, að því er varðar mál Klöru Njálsdóttur eingöngu, að framganga lögfræðideildar Húsnæðisstofnunar við rýmingu neðri hæðar var slæleg í meira lagi. Þeim, sem þar réðu húsum, var fullljóst, að nærvera fyrri eiganda hafði margvísleg óþægindi í för með sér fyrir Klöru, sem kvartað hafði margsinnis undan þessu áreiti. Þeim mátti einnig vera ljóst, að það kynni að hafa óþægindi og kostnað í för með sér fyrir Klöru að loka fyrir hita neðri hæðar. Ekki afsakar það vanrækslu þeirra í þessu efni, þótt afgreiðsla málsins hafi dregist vegna þess, að eig- andi neðri hæðar hafi margsinnis falast eftir endurkaupum á eign sinni með óraunhæfum tilboðum, vanefnt margsinnis loforð um að rýma eignina og gert sátt um rýmingu hennar, sem ekki hafi staðist, eins og stefnandinn Ein- ar Jónsson yfirlögfræðingur færði fram lögfræðideildinni til málsbóta hér fyrir dómi. Því má taka undir þau ummæli stefnda Sigurðar um vanhæfni, en ein- göngu að því leyti, er snýr að þessu einstaka máli, enda liggja engar upplýs- ingar fyrir um önnur tilvik, sem styðja fullyrðingu stefnda Sigurðar í þessa átt. Til stuðnings réttmæti ummæla sinna um spillingu o. s. frv. vísar stefndi Sigurður m. a. til skýrslu endurskoðunarskrifstofu KPMG Endurskoðunar hf. frá nóvember 1995, sem kannaði sérstaklega starfsemi lögfræðideildar- innar, og enn fremur til stjórnsýsluendurskoðunar Ríkisendurskoðunar á starfsemi Húsnæðisstofnunar. Í þessum skýrslum er bent á ýmislegt, sem 1413 betur mætti fara í starfsemi lögfræðideildarinnar, en þar er ekki að finna neitt, sem staðfest geti þessi ummæli stefnda Sigurðar, að öðru leyti en því, sem snýr að misferli lögfræðinganna Þorvalds Ragnarssonar hdl. og Helga V. Guðmundssonar hdl. Þorvaldur hefur verið dæmdur til refsingar fyrir at- hæfi sitt í Héraðsdómi Reykjavíkur, en mál Helga er í rannsókn hjá Rann- sóknarlögreglu ríkisins. Því má taka undir það með stefnda Sigurði, að þessir tveir lögfræðingar deildarinnar urðu uppvísir að misferli, sem ber vitni um spillingu. Ummæli stefnda Sigurðar beinast hins vegar að öllum, sem störfuðu á lögfræðiskrifstofu Húsnæðisstofnunar, án frekari skýringar eða aðgreining- ar. Það ber að átelja að mati dómsins. Loks lúta ummæli stefnda Sigurðar í þessum þætti að eiginhagsmunapoti lögfræðinga lögfræðideildar. Til stuðnings ummælum sínum vísar stefndi Sigurður til þess, að lögfræð- ingar deildarinnar hafi stundað eigin innheimtustarfsemi í nafni Húsnæðis- stofnunar og beitt gjaldskrá Lögmannafélags Íslands, sem hafi verið óheim- il að áliti umboðsmanns Alþingis. Þeir hafi notað til þess tölvubúnað stofn- unarinnar og alla aðstöðu, sem þar var að fá, og unnið þessi störf á venjulegum vinnutíma. Einnig hafi þeir sótt uppboð fyrir aðra lögmenn gegn gjaldi. Í endurskoðunarskýrslu KPMG hf. frá nóvember 1995, sem áður er vísað til, segir svo í sambandi við innheimtu lögfræðideildarinnar á vangoldnum skyldusparnaði: „Samkvæmt lögum um skyldusparnað ungmenna, sem af- numin voru árið 1993, sá Húsnæðisstofnun um varðveislu skyldusparnað- arins. Samkvæmt lögunum bar stofnunin hins vegar ekki ábyrgð á að inn- heimta, ef launagreiðendur stóðu ekki í skilum. Allmargir launþegar leit- uðu hins vegar til stofnunarinnar, þegar um vanskil var að ræða, og óskuðu eftir aðstoð. Stjórn stofnunarinnar samþykkti, að lögfræðingar hennar mættu persónulega taka að sér slíka innheimtu. Ekki er fyrir hendi skrifleg- ur samningur milli stofnunarinnar og starfsmanna hennar vegna þessa eða nánari lýsing á því, hvernig að slíkri innheimtu skyldi staðið eða hvernig ábyrgð á innheimtunni væri háttað. Þau innheimtubréf, lögtaksbeiðnir o. fl., sem send hafa verið út vegna innheimtumála, hafa verið á bréfsefni viðkomandi lögfræðings, en ekki Húsnæðisstofnunar. Þóknun fyrir inn- heimtuna hefur runnið til viðkomandi lögfræðings. Skyldusparendum hefur aldrei verið gerður reikningur vegna árangurslausrar innheimtu, og ekki hefur heldur verið tekin innheimtuþóknun í þeim tilvikum, sem Ábyrgðar- sjóður launa hefur greitt kröfuna.“ ... „Í nokkrum tilvikum hefur Hús- næðisstofnun greitt inn á skyldusparnaðarreikning, þar sem innheimta hef- 1414 ur af einhverri ástæði misfarist, það er, að til dæmis hafi verið send inn- heimtubréf, en hins vegar ekki gerð krafa í þrotabú viðkomandi og skyldusparandi þar af leiðandi ekki fengið neitt úr búinu.“ Að sögn þeirra lögfræðinga deildarinnar, sem gáfu skýrslu fyrir dómin- um, var til þess ætlast, að þeir ynnu þessi störf utan reglulegs vinnutíma. Það hafi verið gert í meginatriðum, en óhjákvæmilega hafi hluti vinnunnar verið unninn í reglulegum vinnutíma. Þá greindu þeir frá því, að þrír lög- fræðingar hefðu annast innheimtuna, en stefnandinn Einar Jónsson, for- stöðumaður deildarinnar, séð um bókhald og fjárreiður. Tekjum hefði hins vegar verið skipt jafnt á milli þeirra sex lögfræðinga, sem störfuðu í deild- inni. Dómurinn fær ekki séð, að sú starfsemi, sem stefndu benda á í þessu sambandi, beri vitni um eiginhagsmunapot lögfræðinga lögfræðideildar. Stjórn stofnunarinnar veitti lögfræðingum deildarinnar heimild til að taka þessi störf að sér, þar sem þörf var á þessari þjónustu við skyldusparendur. Þá getur dómurinn ekki fallist á það, að óviðurkvæmilegt eða ósiðlegt hafi verið að beita gjaldskrá Lögmannafélagsins, eins og hér stóð á, enda þótt Húsnæðisstofnun hafi látið í té alla aðstöðu. Lögfræðingar deildarinnar upplýstu dóminn um það, að gjaldskráin hefði verið höfð til hliðsjónar og henni beitt vægilega. Skýrsla KPMG styður þá frásögn. Dómari máls þessa stundaði lögmannsstörf í 29 ár og telur sig þekkja það svið allvel. Lögfræð- ingar stofnana og lögmannsstofa, sem á annað borð hafa haft heimild til að vinna aukastörf, hafa á þessu tímabili beitt gjaldskránni átölulaust og notað búnað og tæki vinnuveitenda sinna. Stefndu vísa í þessu sambandi til skýrslu umboðsmanns Alþingis frá árinu 1992. Það álitaefni, sem umboðs- maður fjallaði um, varðaði ekki gjaldtöku innheimtulauna vegna innheimtu vangoldins skyldusparnaðar og þykir því ekki eiga við í þessum þætti máls- ins. Vikið verður síðar að þessari málsástæðu stefndu. Niðurstaða dómsins, að því er varðar þessi sérstöku ummæli stefnda Sig- urðar, er á þá leið, að ómerkja beri þau í heild, enda er framsetning þeirra með þeim hætti, að þau fela í sér alhæfingu og vísa almennt til lögfræði- deildarinnar, en ekki til þeirra einstaklinga, sem þar starfa eða hafa starfað og gerst hafa sekir um refsiverðar ávirðingar. Næst verður fjallað um þau ummæli stefnda Sigurðar í þessum kröfulið stefnenda, sem hefjast á orðunum: „Vitaskuld hlýtur kastljósið hér“ — og enda á orðunum „það kann ekki góðri lukku að stýra.“ Þau ummæli í þessum kröfuþætti, sem að mati dómsins teljast ámælisverð og beri að ómerkja, hljóða svo: „Það er ljóst, að það eru margar meinsemd- ir og innanmein, sem hrjá líkama þessarar stofnunar, og ég held, að lög- fræðideildin sé jafnvel sú illkynjaðasta.“ 1415 Stefndu halda því fram, að fram hafi komið við könnun KPMG hf. og stjórnsýsluathugun Ríkisendurskoðunar, að margt hafi verið athugavert við rekstur og starfsemi Húsnæðisstofnunar. Við athugun þessara heimilda má finna ýmsar aðfinnslur, athugasemdir og ábendingar um það, sem betur mætti fara. Hins vegar er þar ekki að finna neitt, sem réttlætt geti ofan- greind ummæli stefnda Sigurðar. Um önnur ummæli stefnda Sigurðar í þessum þætti er það að segja, að þau lýsa mati hans á stofnuninni og eru ekki þess eðlis að hyggju dómsins, að ástæða þyki til að ómerkja þau. Niðurstaða dómsins, að því er varðar þennan kröfulið stefnenda, er þessi: Ómerkja ber eftirfarandi ummæli: 1) „Bréfum er yfirleitt ekki svarað, í besta falli seint og illa.“ 2) „Þar eru brotnar allar góðar venjur og reglur í stjórnsýslunni.“ 3) „Saga hennar er svört, vörðuð spillingu, hroka, vanhæfni og eiginhagsmunapoti, og í máli Klöru Njálsdóttur er skömmin kórónuð og langt til jafnað.“ 4) „Það er ljóst, að það eru margar meinsemdir og innan- mein, sem hrjá líkama þessarar stofnunar, og ég held, að lögfræðideildin sé jafnvel sú illkynjaðasta.“ Við umfjöllun um aðra kröfuliði stefnenda, sem varða ómerkingu ann- arra ummæla stefnda Sigurðar, verður vísað til þess, sem fjallað hefur verið um undir þessum kröfulið, eftir því sem við á. Ummæli stefnda Sigurðar í morgunþætti Bylgjunnar 29. október 1996: Um kröfulið b, sjá kröfugerð stefnenda á bls. (1390). Samskiptum Klöru Njálsdóttur og stefnda Sigurðar við lögfræðideild Húsnæðisstofnunar er lýst hér að framan. Þar er fallist á, að lögfræðideildin hafi ekki sinnt máli Klöru sem skyldi, er hafi haft í för með sér margvísleg óþægindi fyrir hana. Ummæli stefnda Sigurðar eru að mati dómsins í engu samræmi við þær ávirðingar, sem saka má lögfræðideildina um í þessu efni. Þykir stefndi Sigurður hafa gengið of langt í ummælum sínum, og ber því að ómerkja þau. Um kröfulið c, sjá enn kröfugerð stefnenda bls. (1390). Á bls. (1405| hér að framan undir lið c eru sjónarmið stefndu rakin, að því er þennan kröfu- lið varðar, og vísast þar til. Ummæli stefnda Sigurðar undir þessum kröfulið fela í sér margháttaðar aðdróttanir og stóryrði. Verður fjallað um hverja einstaka setningu eftir því, sem ástæða þykir, en um sumt vísað til þess, sem þegar hefur verið tek- in afstaða til. Fyrsta setning þessara ummæla hefst á orðunum: „Lögfræðideildin, hún hefur drepið málinu á dreif“ — og endar á orðunum „saga lögfræðideildar- innar er mjög dökk.“ Ekki þykir ástæða til að ómerkja upphafsorð setn- ingarinnar, sem fela í sér þá fullyrðingu stefnda Sigurðar, að lögfræðideildin 1416 hafi drepið málinu á dreif og dregið það á langinn. Hér vísa stefndu til af- greiðslu lögfræðideildarinnar á máli Klöru Njálsdóttur. Dómurinn hefur áð- ur lýst viðhorfi sínu gagnvart afgreiðslu lögfræðideildarinnar á þessu máli og fallist á það með stefndu, að þar hafi ekki verið rétt að verki staðið. Þá hefur enn fremur verið tekin afstaða til þeirrar almennu fullyrðingar stefnda Sigurðar, að lögfræðideildin svari ekki bréfum, og þau ummæli ómerkt. Með vísan til þess verða þessi ummæli stefnda Sigurðar einnig ómerkt í þessu samhengi. Því næst verður fjallað um ummæli stefnda Sigurðar undir þessum kröfu- lið, sem lúta að því, að saga lögfræðideildarinnar sé mjög dökk og hún vörðuð spillingu og eiginhagsmunapoti og hroka. Sú staðreynd er kunn, að tveir lögfræðingar deildarinnar hafa orðið upp- vísir að misferli af ýmsu tagi. Helgi V. Guðmundsson varð uppvís að því að hafa heimildarlaust flutt veð sér viðkomandi frá einni eign á aðra, og eins hefur Þorvaldur Ragnarsson orðið uppvís að margháttuðu misferli, eins og áður er lýst. Þetta hlýtur að hafa varpað dökkum skugga á lögfræðideildina sem slíka. Ummæli stefnda Sigurðar beinast að lögfræðideildinni allri og því starfsfólki, sem þar starfaði á þeim tíma, er þau voru sögð, án nokkurr- ar aðgreiningar, enda þótt þá lægi fyrir, hverjir hefðu misfarið með það traust, sem til þeirra var borið. Því þykir rétt að ómerkja þau ummæli stefnda Sigurðar í þá veru, að saga lögfræðideildarinnar sé dökk. Stefndu nefna sér og til málsbóta fyrir þeirri fullyrðingu stefnda Sigurðar um eiginhagsmunapot, að lögfræðingar deildarinnar hafi falast eftir því að fá hlutdeild í innheimtulaunum af uppboðsandvirði, og því megi ætla, að þeir hafi gengið harðar fram í innheimtuaðgerðum sínum en ella. Eins og áður er komið fram, ályktaði umboðsmaður Alþingis árið 1992 í þá veru, að lögfræðideild Húsnæðisstofnunar væri óheimilt að beita gjald- skrá LMFÍ, heldur skyldi miða við þann kostnað. sem deildin raunverulega hefði af innheimtu vanskilaskulda við Byggingarsjóð ríkisins. Þá ályktaði umboðsmaður, að óheimilt væri að jafna innheimtukostnaði milli lands- hluta, eins og gert hefði verið. Í skýrslu umboðsmanns kemur fram, að Húsnæðisstofnun leitaði álits lagastofnunar Háskólans og fékk þá umsögn, að henni væri heimilt að beita gjaldskrá LMFÍ. Því liggur fyrir, að lögfræðideild Húsnæðisstofnunar var í góðri trú um réttmæti starfsaðferða sinna að þessu leyti. Verður því hvorki stofnunin sem slík né lögfræðideild hennar sökuð um spillingu í þessu sam- hengi. Við skýrslutöku hér fyrir dómi kom það fram hjá stefnandanum Sigurði E. Guðmundssyni, forstjóra Húsnæðisstofnunar, að lögfræðingar deildar- 1417 innar hefðu falast eftir þessu á sínum tíma, en hann ekki talið lagaheimild fyrir því og hafnað þessari málaleitan. Lögfræðingarnir Einar Jónsson, for- stöðumaður lögfræðideildarinnar, og Bragi Kristjánsson lögfræðingur stað- festu, að tillaga í þessa átt hefði verið sett fram við yfirstjórn stofnunarinn- ar. Þetta hefði verið liður í kjarabaráttu þeirra, en verið hafnað. Fyrir liggur í málinu, að þessir atburðir gerðust árið 1991, fimm árum áður en stefndi Sigurður viðhafði umrædd ummæli. Þykja ummæli þessi ekki eiga neina stoð, og ber því að ómerkja þau. Næst verður tekin afstaða til ummæla stefnda Sigurðar frá orðunum „Margir misjafnir sauðir, sumir spilltir,“ — til orðanna „tínast eitthvað út að undanförnu“, og enn fremur frá setningu, sem hefst á orðunum: „Menn hafa verið látnir fara“ — og til loka þessa kröfuliðar, sem endar á orðunum „utanaðkomandi þrýsting.“ Af þessum ummælum verður ekki annað ráðið en sumir hinna spilltu, misjöfnu sauða séu enn að störfum hjá lögfræðideild Húsnæðisstofnunar, enda þótt einhverjir hafi verið látnir fara, en þá eingöngu fyrir utanaðkom- andi þrýsting. Hér er um mjög alvarlega, meiðandi fullyrðingu að ræða gagnvart þeim lögfræðingum, sem störfuðu í lögfræðideildinni á þeim tíma, þegar ummæli stefnda Sigurðar féllu. Einnig felst í þessum orðum sú að- dróttun á hendur stjórn stofnunarinnar, að hún hafi látið það sukk og þá spillingu viðgangast, sem stefndi Sigurður dróttar að henni. Fyrir þessari fullyrðingu stefnda Sigurðar er enginn fótur að mati dómsins. Því verða þessi ummæli ómerkt að kröfu stefnenda. Þá verður að lokum undir þessum kröfulið fjallað um þá fullyrðingu stefnda Sigurðar, að lögfræðingar lögfræðideildarinnar hafi um langt skeið stundað fjárplógsstarfsemi í eiginhagsmunaskyni á kostnað fólks í nauðum o. s. frv. Eftir því sem best verður séð, vísar stefndi Sigurður hér til þess, að lögfræðingar deildarinnar hafi sótt uppboð fyrir aðra gegn gjaldi. Í skýrsl- um sínum hér fyrir dómi báru þeir lögfræðingar, sem gáfu skýrslu, að þeir hefðu í einhverjum mæli mætt fyrir aðra gegn gjaldi, en fleiri töldu, að oft- ast hefði verið um vinargreiða að ræða eða greiða við starfsfélaga, sem ekki hefði komið greiðsla fyrir. Dómara er vel kunnugt um það frá lögmannstíð sinni, að það hefur lengi tíðkast, að lögmenn sæki þing o. fl. hver fyrir annan ýmist gegn gjaldi eða sem greiða gegn greiða. Hefur það hingað til ekki talist til fjárplógsstarf- semi á kostnað fólks í nauðum. Hér ræður það úrslitum, hvort starfsmenn lögfræðideildar hafi brotið með þessu starfsskyldur sínar gagnvart vinnu- veitanda sínum með þessari iðju. Í málinu er ekkert fram komið, sem gefur vísbendingar í þá átt. Með vísan til þessa ber því að ómerkja þessi ummæli stefnda Sigurðar. 1418 Niðurstaða dómsins, er þennan kröfulið varðar, er því sú, að ómerkja beri þau ummæli, að lögfræðideildin svari ekki bréfum og orðsendingum, að saga deildarinnar sé dökk og vörðuð spillingu og eiginhagsmunapoti og hroka, að þar hafi verið margir misjafnir sauðir, sumir spilltir. Einnig þykir rétt að ómerkja öll önnur ummæli stefnda Sigurðar samkvæmt þessum lið frá orðunum: „þeir spilltu hafa verið að tínast eitthvað út“ — og til loka þessa kröfuliðar, sem endar á orðunum „fyrr en eftir mikinn utanaðkom- andi þrýsting.“ Um kröfulið d, sjá kröfugerð bls. (1390). Sjá einnig umfjöllun stefndu vegna þessa kröfuliðar á bls. 1405). Þessi ummæli virðast beinast eingöngu að lögfræðideildinni sem slíkri, en ekki stjórn Húsnæðisstofnunar. Stefndu hafa ekkert lagt fram í málinu, sem styðji þá fullyrðingu stefnda Sigurðar, að fjöldi manna hafi borið sig illa undan viðskiptum við lögfræði- deildina og eftir hana liggi slóð af klúðri. Ber því að ómerkja þessi ummæli hans. Í sambandi við síðari hluta ummæla hans samkvæmt þessum kröfulið vísa stefndu í fyrsta lagi til þess, að mistök hafi orðið við innheimtu lögfræði- deildar á skyldusparnaðarkröfum, sem leitt hafi til þess, að stofnunin hafi orðið að greiða þær. Í skýrslu KPMG hf., sem vísað er til að framan, segir, að í nokkrum tilvikum hafi Húsnæðisstofnun greitt inn á skyldusparnaðar- reikning, þar sem innheimta hafi misfarist af einhverri ástæðu. Með hlið- sjón af þessari skýrslu verður að telja það ofmælt, að þetta hafi kostað stofnunina og borgara þessa lands háar fjárhæðir. Í annan stað vísa stefndu sér til málsbóta í sambandi við þennan kröfulið til skýrslu Ríkisendurskoð- unar, þar sem fjallað er um rýmingu fasteigna, sem keyptar hafa verið á nauðungaruppboði, kostnað við eignarhald slíkra íbúða og útlánatöp stofn- unarinnar. Ekki er þar að finna beinan áfellisdóm um lögfræðideildina sem slíka, enda liggja rætur þeirra fjárútláta, sem þar er fjallað um, oftast dýpra. Í flestum þeim tilvikum, þar sem um útlánatöp er að ræða, er ástæðan fólg- in í röngu greiðslumati viðkomandi skuldara, sem aðrir hafa með höndum en umrædd lögfræðideild. Því verða ummæli samkvæmt þessum kröfulið ómerkt í heild sinni. Um kröfulið e, sjá bls. {1390}. Umfjöllun stefndu um þennan kröfulið má finna á bls. {1405}. Fallast má á það með stefndu, að velflestum þeim, sem eiga í fjárhags- erfiðleikum, stendur nokkur ógn af þeim lögfræðingum, sem um mál þeirra fjalla, og hlýtur svo einnig að vera um lögfræðinga Húsnæðisstofnunar, sinni þeir starfi sínu svo sem til er ætlast. 1419 Þykir því ekki ástæða til að ómerkja þessi ummæli. Um kröfulið f, sjá kröfugerð bls. {1390}. Umfjöllun stefndu er að finna á bls. (1405. Hér er um að ræða mat stefnda Sigurðar. Ummælin segja í sjálfu sér ekk- ert ein sér. Þykir því ekki ástæða til að ómerkja þessi ummæli. Um kröfulið g, sjá kröfugerð bls. {1391} og einnig umfjöllun stefndu á bls. (14051. Stefndi Sigurður hefur með málsókn þessari fengið tækifæri til að lyfta lokinu af þeirri tunnu, sem hann hefur handbæra að eigin sögn. Hafi lokinu verið lyft, er ekki að sjá að mati þessa dóms, að afleiðingarnar séu slíkar, sem stefndi Sigurður boðaði. Með vísan til þessa ber að ómerkja þessi ummæli að kröfu stefnenda. Um kröfulið h, sjá kröfugerð bls. {1391| og umfjöllun stefndu bls. (1405). Þau ummæli, sem hér er um að ræða og ærumeiðandi eru að mati dóms- ins, felast í þeirri fullyrðingu stefnda Sigurðar, að fjölmargir húseigendur og borgarar eigi um sárt að binda eftir trakteringar þessarar lögfræðideildar. Stefndu hafa ekkert lagt fram til stuðnings þessari fullyrðingu stefnda Sig- urðar. Þegar hefur verið fjallað um mál Klöru Njálsdóttur, sem þessi um- mæli e. t. v. gætu átt við. Hins vegar er hér um órökstudda staðhæfingu að ræða, sem vísar til ótilgreinds fjölda starfsmanna. Þegar af þeirri ástæðu verða hin meiðandi ummæli ómerkt svo og setningin öll, eins og stefnendur krefjast. Um kröfulið í, sjá kröfugerð stefnenda bls. (1391) og umfjöllun stefndu bls. {1405}. Hér er lögfræðideildin sem fyrr þungamiðjan í orðum og umfjöllun stefndu undir þessum kröfulið, hvernig slíkt skaðræðisfyrirbrigði hafi náð að skjóta rótum og þrífast innan Húsnæðisstofnunar. Skýringin liggi í van- hæfni stjórnenda til að uppræta þennan ósóma. Stefndu réttlæta þessi ummæli m. a. með vísan til stjórnsýslukönnunar Ríkisendurskoðunar á starfsemi Húsnæðisstofnunar og skýrslu KPMG á starfsemi lögfræðideildarinnar. Þá vísa stefndu til þess, að Húsnæðisstofnun hafi ekki gætt jafnræðis í samskiptum sínum við viðskiptamenn sína. Fáum útvöldum, m. a. starfsmönnum hennar, hafi verið heimilað að flytja veð milli fasteigna, þótt flestum hafi verið það fyrirmunað. Einnig hafi starfs- menn stofnunarinnar átt kost á lánum með sérkjörum, og vikið hafi verið frá lagaskilyrðum um veðtryggingar, þegar starfsmenn eða aðrir, sem eitt- hvað áttu undir sér, hafi átt hlut að máli. Sigurður E. Guðmundsson upp- lýsti dóminn um það, að engar reglur væru um veðflutninga og aðalreglan 1420 sú, að slíkt væri óheimilt. Engu að síður hefði verið vikið frá þessari reglu, þegar knýjandi ástæður lægju að baki beiðni um slíkt, og væri það í sínum verkahring að taka ákvörðun þar að lútandi sem yfirmanns stofnunarinnar. Hann kvaðst telja, að til þessa hefði komið u. þ. b. 10-15 sinnum á 30 ára starfsferli sínum. Þá upplýsti hann, að um starfsmannalánin hefðu gilt aðrar reglur en um almenn lán að því leyti, að lánið væri talið fylgja starfsmann- inum, en ekki eigninni, og því hefði starfsmönnum verið heimilað að flytja veðkröfur milli fasteigna. Sérstök starfsmannalán hefðu verið aflögð árið 1986. Við athugun þeirra gagna, sem stefndu hafa vísað til, svo og við könnun annarra málsskjala kemur ekkert, sem að mati dómsins geti réttlætt þau gífuryrði, sem stefndi Sigurður viðhafði og krafist er ómerkingar á undir þessum kröfulið. Ummæli þessa kröfuliðar verða því ómerkt í heild sinni. Ummæli stefnda Sigurðar í morgunþætti Bylgjunnar 13. nóvember 1996: Um kröfulið }, sjá kröfugerð stefnenda bls. {1391| að framan og umfjöllun stefndu bls. (1406). Stefndi Sigurður heldur því fram, að hér sé um orðhefnd að ræða, retors- io. Sigurður E. Guðmundsson hafi í viðtali í morgunþætti Bylgjunnar sama dag viðhaft niðrandi orð um sig, og hafi hann verið að svara ásökunum nafna síns. Í viðtali því, sem stefndi Sigurður vísar til, viðhafði nafni hans Guðmundsson m. a. þau orð, að hann, stefndi Sigurður, væri búinn að mála félag það, sem hann veitti forstöðu, út í horn og hann væri orðinn stærsta vandamál þess félags. Þá hafi Sigurður E. Guðmundsson enn fremur stað- hætt í þessu viðtali, að menn myndu áreiðanlega forðast að hafa meiri sam- skipti við þetta félag (Húseigendafélagið) en nauðsyn krefði, því að menn myndu ekki kæra sig um að fá svívirðingar yfir sig í fjölmiðlum í hvert skipti, sem formanninum mislíkaði eitthvað. Við mat á því, hvor nafnanna gengur lengra í ærumeiðandi aðdróttunum, þykir halla á Sigurð E. Guðmundsson í þessu sambandi. Það er mat dóms- ins, að stefndi Sigurður hafi gengið lengra í orðhefnd sinni en tilefni var til. Því þykir rétt að ómerkja öll ummæli stefnda Sigurðar undir þessum kröfu- lið. Í þessu sambandi þykir rétt að vekja athygli á því, að stefndi Sigurður hefur ekki gagnstefnt til ómerkingar þeirra ummæla, sem nafni hans Guð- mundsson viðhafði í umræddu viðtali. II. Refsikrafa stefnenda á hendur stefnda Sigurði Helga Guðjónssyni. Stefndu bera fyrir sig tjáningarfrelsið og lögvernd þess í stjórnarskrá Ís- lands og mannréttindasáttmála Evrópu, sem lögfestur var hér á landi með 1421 lögum nr. 62/1994. Tjáningarfrelsinu eru settar þær skorður, að sá, sem það nýtir, er ábyrgur fyrir ummælum sínum og þarf að svara til saka fyrir dómi gagnvart þolendum þess, sem verndaðir eru af ákvæðum XXV. kafla al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940. Ummæli stefnda Sigurðar eru að mati dómsins í heild sinni ámælisverð. Þau hafa að geyma aðdróttanir og dylgjur um alvarlegar ávirðingar og ásakanir um siðferðilegan misbrest hjá starfsfólki lögfræðideildar Hús- næðisstofnunar, forstjóra hennar og yfirstjórn. Í ummælunum felst ekki málefnaleg gagnrýni. Þar er ekki bent á einstök afmörkuð atriði, sem ámælisverð þykja. Þau eru almenns eðlis og gefa í skyn atferli, sem felur í sér misnotkun valds, fjármálaóreiðu og spillingu starfsmanna lögfræði- deildarinnar í heild án nokkurra undantekninga og beinast enn fremur að forstjóra stofnunarinnar og yfirstjórn. Það orkar ekki tvímælis, að ýmislegt má betur fara í stjórn stofnunarinn- ar og starfsemi lögfræðideildar hennar, eins og fram kemur í skýrslum þeim og gögnum, sem lögð hafa verið fram í málinu, en svo er einnig um velflest fyrirtæki og stofnanir, án tillits til þess, hvort starfsemin er á sviði opinbers rekstrar eða einkalegs eðlis. Hins vegar er ekki unnt að finna þeim ásök- unum stað í málsskjölum, sem stefndu reisi málsvörn sína á. Því er hafnað þeirri málsástæðu stefndu, að sannindi eða réttlæting um- mæla valdi því, að ummælin séu hvorki refsiverð né ómerkjanleg, enda hef- ur þeim ekki tekist sú sönnun að mati dómsins. Í þessu sambandi verður einnig að líta til þess, af hvaða tilefni stefndi Sigurður viðhafði hin ærumeiðandi ummæli og hvar. Í bréfi sínu til stefn- andans Einars Jónssonar, forstöðumanns lögfræðideildar, dags. 4. október 1996, sem áður er getið, lætur stefndi Sigurður að því liggja, að fjölmiðlar hafi mikinn áhuga á málinu og hafi beðið um að fá að fylgjast með því og vilji gjarnan veita Klöru lið. Í niðurlagi bréfsins gefur stefndi Sigurður í skyn, að verði erindi sínu hafnað, geti það dregið dilk á eftir sér. Einar Jónsson gat þess í skýrslu sinni fyrir dóminum, að hann hefði átt símtal við stefnda Sigurð, eftir að bréf þetta var ritað. Þá hefði stefndi Sigurður hótað blóðugri baráttu, ef ekki yrði orðið við erindi sínu f. h. Klöru Njálsdóttur, og sagst myndu fara með málið í fjölmiðla. Ef aftur á móti yrði fallist á kröfurnar, yrði Húsnæðisstofnun í hans huga sú góða stofnun, sem hún hefði verið hingað til. Þessum framburði Einars hefur ekki verið sérstak- lega mótmælt eða hnekkt á annan hátt. Því verður að líta svo á, að stefndi Sigurður hafi verið að fylgja eftir hót- unum sínum með því að viðhafa þau ummæli, sem hér er deilt um. Slík hagsmunagæsla, sem stefndi Sigurður viðhafði fyrir umræddan félagsmann í 1422 Húseigendafélaginu, þykir ekki samræmast góðum og vönduðum lög- mannsstörfum, enda gerir íslenskt stjórnkerfi ráð fyrir því, að ágreiningi sé ráðið til lykta með öðrum hætti. Þessi vinnubrögð stefnda Sigurðar þykja ekki síður ámælisverð fyrir þá sök, að hann gegnir stöðu framkvæmdastjóra í fjölmennum samtökum, sem hafa á sjöunda þúsund félagsmanna að sögn stefndu. Sem slíkur og sem virtur lögmaður vega orð hans og ummæli þyngra en þeirra, sem minna eiga undir sér. Við mat á refsinæmi ummæla hans verður litið til þessa. Einnig ber að hafa hliðsjón at því í þessu sam- bandi, að ummæli stefnda Sigurðar voru að hluta viðhöfð í aðalfréttatíma Stöðvar 2, sem er einn áhrifamesti fjölmiðill landsins og nær til velflestra landsmanna. Útvarpsstöðin Bylgjan er einnig áhrifamikill og útbreiddur fjölmiðill, sem nær víða um land. Ummæli stefnda Sigurðar virðast hafa verið sett fram í þeim tilgangi ein- um að vega að æru þeirra, sem þau beindust að. Hér var því ekki um að ræða málefnalega gagnrýni, sem ávallt á fullan rétt á sér og er nauðsynlegt aðhald stjórnvöldum og öðrum valdastofnunum þjóðfélagsins. Þegar allt er virt, sem að framan er rakið, þykir rétt að dæma stefnda Sig- urð til greiðslu sektar með vísan til 234. og 235. gr. alm. hgl., sem ákveðst hæfileg 120.000 kr., sem renni í ríkissjóð, en til vara komi tólf daga varð- hald, verði sektin ekki greidd innan fjögurra vikna frá uppsögu dóms þessa. ll. Krafa stefnenda um miskabætur. Ummælum stefnda Sigurðar var beint gegn öllum þeim, sem störfuðu hjá lögfræðideild Húsnæðisstofnunar, óháð því, hvort þeir höfðu nokkur sam- skipti átt við hann. Allir starfsmenn deildarinnar, lögfræðingar sem aðrir, voru skotspónn hans. Stefnandinn Guðrún Ingibjörg Svansdóttir, sem starfar við símavörslu og skrifstofustörf hjá lögfræðideildinni, greindi dóminum frá því, að eftir um- mæli stefnda Sigurðar hefði orðið mikil breyting á framkomu þeirra, sem til deildarinnar leituðu. Margir þeirra hefðu verið með alls konar dylgjur og aðdróttanir og lýst þeirri skoðun sinni, að eintómir glæpamenn væru þar að störfum, og haft í frammi hótanir af ýmsu tagi, fengju þeir ekki óskir sínar, m. a. blaðaumfjöllun. Hún kvaðst hafa tekið ummælin nærri sér. Í sama streng tók stefnandinn Jóhanna Margrét Bragadóttir, sem gegnir sömu störfum og Guðrún Ingibjörg. Jóhanna Margrét kvað ummælin einnig hafa haft neikvæð áhrif í einkalífi sínu. Stefnendurnir lögfræðingarnir Margrét Gunnarsdóttir, Hrafnkell Óskars- son, Gunnhildur Gunnarsdóttir og Sif Guðjónsdóttir greindu með sama hætti frá reynslu sinni af ummælum stefnda Sigurðar. Þau töldu, að ummæl- 1423 in væru og meiðandi fyrir starfsheiður sinn og atvinnumöguleika á öðrum vettvangi. Ljóst þykir, að stefndi Sigurður hefur með ummælum sínum vegið þungt að æru stefnenda, og þykja þau því eiga rétt til miskabóta með vísan til 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993, sem teljast hæfilega ákveðnar 20.000 kr. fyrir hvert stefnenda að undanskildum stefnandanum Húsnæðisstofnun ríkisins, enda verður ekki séð, að tilvitnuð lagagrein verndi æru lögpersónu eftir orðalagi sínu. Stefndu Sigurður Helgi Guðjónsson og Húseigendafélagið dæmast til að greiða tildæmdar miskabætur óskipt. Skulu þær bera dráttarvexti sam- kvæmt 1Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá dómsuppsögudegi til greiðslu- dags. IV. Krafa stefnenda um greiðslu kostnaðar við birtingu dóms, forsendna og dómsorðs, í þremur dagblöðum. Fallist er á kröfu stefnenda samkvæmt þessum kröfulið með vísan til 2. mgr. 241. gr. alm. hgl. að öðru leyti en því, að hæfilegur birtingarkostnaður ákveðst 200.000 kr., sem stefndu Sigurður Helgi Guðjónsson og Húseig- endafélagið dæmast til að greiða óskipt. Tildæmd fjárhæð skal bera dráttar- vexti samkvæmt II. kafla vaxtalaga frá dómsuppsögu til greiðsludags og uppfærslu vaxta skv. 12. gr. vaxtalaga, fyrst tólf mánuðum eftir dómsupp- sögu. V. Krafa stefnenda um greiðslu málskostnaðar óskipt úr hendi stefndu, Sig- urðar Helga Guðjónssonar og Húseigendafélagsins. Með vísan til 1. mgr. 130. gr. laga dæmast stefndu til að greiða stefnend- um óskipt málskostnað, sem ákveðst 350.000 kr., að viðbættum lögmæltum virðisaukaskatti. Skúli J. Pálmason héraðsdómari kvað upp þennan dóm. Dómsorð: I. Ómerking ummæla. Eftirfarandi ummæli dæmast dauð og ómerk. Kröfuliður a. 1) „Bréfum er yfirleitt ekki svarað, í besta falli seint og illa.“ 2) „Þar eru brotnar allar góðar venjur og reglur í stjórnsýslunni.“ 3) „Saga hennar er svört, vörðuð spillingu, hroka, vanhæfni og eiginhagsmunapoti, og í máli Klöru Njálsdóttur er skömmin kórónuð og langt til jafnað.“ 4) „Það er ljóst, að það eru margar meinsemdir og innanmein, sem 1424 hrjá líkama þessarar stofnunar, og ég held, að lögfræðideildin sé jafn- vel sú illkynjaðasta.“ Kröfuliður b. „Já, það býr mikið, mikið meira að baki. Þetta er einstakt mál, en toppar eiginlega ósómann. Mál Klöru er eitt skelfilegasta dæmið, sem ég veit um, um hroka og yfirgang kerfisins gagnvart saklausu fólki, sem hefur réttinn sín megin. Það var beinlínis traðkað á henni, var niðurlægð.“ Kröfuliður c. 1) Að lögfræðideildin svari ekki bréfum og orðsendingum. 2) Að saga deildarinnar sé dökk og vörðuð spillingu og eiginhags- munapoti og hroka, að þar hafi verið margir misjafnir sauðir, sumir spilltir. 3) „Þeir spilltu hafa verið að tínast eitthvað út að undanförnu. Lögfræðingar hafa í gegnum tíðina stundað fjárplógsstarfsemi í eigin- hagsmunaskyni á kostnað fólks í nauðum, þeir hafa ótal sporslur í gegnum uppboðsmeðferð á fólki, sem minnst má sín. Síðan tekur við saga eða röð fjármálamisferla, svika, fjárdráttar og spillingar. Menn hafa verið látnir fara og einhverjar hreinsanir verið gerðar, en það hefur ekki verið fyrr en eftir dúk og disk, og menn hafa setið lengi, lengi, eftir að upp komst. Og það hefur ekki verið hreyft við mönnum fyrr en eftir mikinn utanaðkomandi þrýsting.“ Kröfuliður d. Ummæli undir þessum kröfulið eru öll dæmd dauð og ómerk. Kröfuliður g. Ummæli samkvæmt þessum kröfulið eru dæmd dauð og ómerk. Kröfuliður h. Ummæli undir þessum kröfulið eru dæmd dauð og ómerk. Kröfuliður 1. Ummæli, sem þessi kröfuliður fjallar um, eru dæmd dauð og ómerk. Kröfuliður }. Ummæli undir þessum kröfulið eru einnig dæmd í heild dauð og ómerk. Il. Stefndi Sigurður Helgi Guðjónsson greiði 120.000 kr. í sekt til ríkissjóðs, en til vara komi 12 daga varðhald, verði sektin ekki greidd innan 4 vikna frá uppsögu dóms þessa. 1425 III. Stefndu Sigurður Helgi Guðjónsson og Húseigendafélagið greiði óskipt hverju stefnenda að undanskildum stefnandanum Hús- næðisstofnun ríkisins 20.000 kr. að viðbættum dráttarvöxtum sam- kvæmt III. kafla vaxtalaga frá uppsögu dóms þessa til greiðsludags auk vaxtauppfærslu á 12 mánaða fresti, fyrst ári eftir uppkvaðningu dómsins. Stefnendur eru þessir: Húsnæðisstofnun ríkisins, Sigurður E. Guð- mundsson framkvæmdastjóri, Einar Jónsson hdl., Bragi Kristjánsson hdl., Hrannar Jónsson hdl., Gunnhildur Gunnarsdóttir hdl., Margrét Gunnarsdóttir hdl., Hrafnkell Óskarsson lögfræðingur, Sif Guðjóns- dóttir lögfræðingur, Sigríður Þorgeirsdóttir lögfræðingur, Guðrún |. Svansdóttir fulltrúi, Margrét Jónsdóttir fulltrúi, Olgeir Möller fulltrúi og Jóhanna Margrét Bragadóttir fulltrúi. IV. Þá dæmast stefndu Sigurður Helgi Guðjónsson og Húseigenda- félagið til að greiða óskipt ofangreindum stefnendum birtingarkostn- að, að fjárhæð 200.000 kr. Tildæmd fjárhæð skal bera dráttarvexti samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá dómsuppsögu til greiðsludags og uppfærslu vaxta skv. 12. gr. vaxtalaga, fyrst 12 mánuðum eftir dóms- uppsögu. V. Stefndu Sigurður Helgi Guðjónsson og Húseigendafélagið greiði ofangreindum stefnendum óskipt 350.000 kr. í málskostnað að við- bættum lögmæltum virðisaukaskatti. 1426 Fimmtudaginn 2. apríl 1998. Nr. 298/1997. — Ólafur Þorláksson (Ragnar Aðalsteinsson hrl.) gegn Lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins (Skarphéðinn Þórisson hrl.) Lífeyrissjóðir. Opinberir starfsmenn. Gjafsókn. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 8. Júlí 1997. Krefst hann þess, að viðurkennt verði með dómi, að frá og með 1. desember 1989 skuli lífeyrisgreiðslur sínar úr hendi stefnda miðaðar við laun héraðsdómara í stað löglærðs fulltrúa og að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 1.413.092 krónur með nánar tilgreindum dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. jan- úar 1990 til greiðsludags. Jafnframt er krafist málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál. Áfrýj- andi fékk gjafsókn fyrir Hæstarétti 7. nóvember 1997. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar sér til handa fyrir Hæstarétti. Gerð er grein fyrir málsatvikum í héraðsdómi. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms er staðfest sú niður- staða hans, að ekki séu lagaskilyrði til þess að bæta störfum áfrýj- anda sem umboðs- og setudómara í einstökum málum við starfs- tíma hans sem sakadómara, þegar metin eru réttindi hans til lífeyris samkvæmt 7. mgr. 12. gr. laga nr. 29/1963 um Lífeyrissjóð starfs- manna ríkisins, sbr. 6. gr. laga nr. 98/1980. Eins og mál þetta liggur fyrir, þykja ekki skilyrði, sbr. 2. mgr. 163. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, til að fjalla um það atriði, sem hreyft var af hálfu áfrýjanda við meðferð málsins fyrir Hæstarétti, að starfstími hans sem dómarafulltrúa eigi einnig að koma hér til álita, en um þetta var ekki fjallað í héraði. Þegar áfrýjandi var skipaður sakadómari í Reykjavík í ágúst 1964, 1427 höfðu lög nr. 29/1963 tekið gildi, en samkvæmt þágildandi 3. mgr. 12. gr. þeirra skyldi upphæð lífeyris sjóðfélaga vera hundraðshluti launa þeirra, er á hverjum tíma fylgdu því starfi, er sjóðfélagi gegndi síðast. Reglu þessa er að finna í 6. mgr. 12. gr. laga nr. 29/ 1963. Í 6. gr. laga nr. 98/1980, sem varð 7. mgr. 12. gr. laga nr. 29/ 1963, var kveðið á um, hvernig með skyldi fara, þegar sjóðfélagar höfðu áður gegnt hærra launuðu starfi en því, sem þeir gegndu síð- ast, eins og lýst er í héraðsdómi. Bæði þau ákvæði, sem hér um ræð- ir, eru skýr og afdráttarlaus. Ákvæði 6. mgr. 12. gr. laganna felur í sér almenna reglu um töku lífeyris. Var sú regla efnislega í gildi allt frá upphafi starfsferils áfrýjanda sem sakadómara til þess tíma, er hann hóf störf sem fulltrúi skattstjóra Suðurlands, og hlaut hún að vera honum kunn. Ákvæði 7. mgr. var hins vegar sett síðar þeim til hagsbóta, er áður höfðu stundað hærra launuð störf. Eins og lýst er í héraðsdómi, bætti þetta ákvæði stöðu áfrýjanda, þótt hann næði því ekki að fullnægja ákvæði greinarinnar, til að miðað yrði við laun héraðsdómara. Þannig hafa engin ákvæði verið tekin í umrædd lög um þetta efni, frá því að áfrýjandi var skipaður sakadómari, sem skertu réttindi hans. Eðli máls samkvæmt hlýtur niðurstaða um töku lífeyris hjá hverjum og einum sjóðfélaga að fara eftir starfsferli og áunnum réttindum. Að þessu athuguðu og með hliðsjón af öðrum þeim atriðum, sem byggt er á í niðurstöðu hins áfrýjaða dóms, verður ekki á það fallist með áfrýjanda, að beiting ofangreindra ákvæða laga um Lífeyris- sjóð starfsmanna ríkisins gagnvart honum feli í sér brot gegn ákvæðum stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944 um jafnræði, vernd eignarréttinda og atvinnufrelsi. Verður héraðsdómur því staðfestur. Rétt þykir, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Gjaf- sóknarkostnaður áfrýjanda greiðist úr ríkissjóði, eins og nánar er greint í dómsorði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Gjafsóknar- kostnaður áfrýjanda, Ólafs Þorlákssonar, greiðist úr ríkissjóði, 1428 þar með talin málflutningsþóknun talsmanns hans fyrir Hæsta- rétti, 150.000 krónur. Sératkvæði Hjartar Torfasonar Starf dómarafulltrúa við sakadóm Reykjavíkur, sem áfrýjandi segndi á árunum 1957-1964, er ekki lengur til í þeirri mynd, sem þá var, og hlýtur að orka tvímælis, hvort við geti átt að láta lífeyri hans fylgja launum í starfi dómarafulltrúa, eins og því er nú háttað. Staða sakadómara við þennan dómstól, sem áfrýjandi gegndi síðan fram á árið 1972, var stofnuð með lögum nr. 98/1961 um dómsmálastörf, lögreglustjórn, gjaldheimtu o. fl. í Reykjavík. Til þessara laga má rekja upphaf að þeirri grundvallarbreytingu á starfi dómarafulltrúa, sem nú er orðin og varðar stjórnarskrárbundið sjálfstæði dómstól- anna. Þau störf setudómara, er áfrýjanda voru falin eftir gildistöku laganna 1. janúar 1962, virðast bera með sér staðfestingu þess, að hann hafi þá þegar búið yfir viðeigandi hæfi og reynslu til að gegna fullgildu dómarastarfi, enda kveðst hann þá að jafnaði hafa gegnt sömu störfum og hinir skipuðu dómarar við sakadóm Reykjavíkur. Um þýðingu þessara atriða var ekki fjallað fyrir héraðsdómi, og myndi það raska grundvelli málsins, ef málsástæður þeirra vegna yrðu nú teknar til úrlausnar með tilliti til áhrifa 7. mgr. 12. gr. laga nr. 29/1963 á lífeyrisrétt áfrýjanda. Áfrýjandi hefur ekki sýnt fram á, að val hans á starfi hjá skatt- stjóra Suðurlands á árinu 1978 hafi verið tengt neyð eða öðrum at- vikum, er veiti efni til að álykta, að honum kunni að vera mismunað umfram aðra, svo að máli skipti, ef litið er á þetta sem síðasta starf hans á vegum ríkisins í skilningi 6. mgr. 12. gr. laga nr. 29/1963. Með þessum athugasemdum er ég samþykkur atkvæði annarra dómenda. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 12. maí 1997. Ár 1997, mánudag 12. maí, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er af Allani Vagni Magnússyni héraðsdómara í Dómhúsinu við Lækjar- torg, kveðinn upp dómur í málinu nr. E-7395/1995: Ólafur Þorláksson gegn Lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins. 1429 Mál þetta, sem dómtekið var 26. mars sl., höfðaði Ólafur Þorláksson, kt. 070929-7919, Skúlagötu 74, Reykjavík, á hendur Lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins, kt. 430269-6669, Laugavegi 114, Reykjavík, með stefnu, áritaðri af lögmanni stefnda 7. desember 1995. Dómkröfur stefnanda eru þær, að viðurkennt verði með dómi, að frá Í. desember 1989 skuli lífeyrisgreiðslur stefnanda úr hendi stefnda miðaðar við laun héraðsdómara í stað löglærðs fulltrúa og að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda 1.413.092 kr. með dráttarvöxtum skv. 111. kafla vaxta- laga nr. 25/1987 af 16.547 kr. frá 1. Janúar 1990 til 1. janúar 1991, af 219.055 kr. frá þ. d. til 1. janúar 1992, af 438.096 kr. frá þ. d. til 1. janúar 1993, af 702.166 kr. frá þ. d. til 1. janúar 1994, af 941.894 kr. frá þ. d. till. janúar 1995, af 1.200.261 kr. frá þ. d. til 1. nóvember 1995, en af 1.413.092 kr. frá þ. d. til greiðsludags. Jafnframt er krafist málskostnaðar úr hendi stefnda, þar með talin þókn- un talsmanns stefnanda, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál, en stefn- anda var veitt gjafsókn með bréfi dómsmálaráðherra, dagsettu 8. júlí 1996. Af hálfu stefnda er þess krafist, að hann verði sýknaður algjörlega af dómkröfum stefnanda. Jafnframt krefst stefndi málskostnaðar úr hendi stefnanda samkvæmt mati réttarins. Málsatvik. Stefnandi var fulltrúi sakadómarans í Reykjavík frá 26. september 1957 til 31. júlí 1964 og sakadómari í Reykjavík frá 1. ágúst 1964 til 31. október 1972, er hann lét af því starfi. Stefnandi var skipaður setudómari í einstök- um málum á árunum 1962-—1964. Hann starfaði sem lögmaður á tímabilinu frá nóvember 1972 til september 1978, en 18. september 1978 réðst hann til starfa sem löglærður fulltrúi hjá skattstjóra Suðurlandsumdæmis og gegndi því starfi til 31. október 1980. Hóf hann þá lögmannsstörf að nýju. Stefnandi greiddi iðgjöld til stefnda í u. þ. b. 17 ár, fyrst sem dómarafull- trúi í sakadómi Reykjavíkur, síðan sem sakadómari og að lokum sem lög- lærður fulltrúi hjá skattstjóra Suðurlandsumdæmis. Stefnandi var metinn 100% varanlegur öryrki frá 1. desember 1989. Stefndi hefur greitt stefnanda lífeyri miðað við laun dómarafulltrúa. Var sú ákvörðun stefnda á því reist, að lífeyri skyldi miða við þau laun, sem greidd séu fyrir starf, er sjóðfélagi hefur gegnt ásamt enn hærra launuðu starfi í samtals tíu ár á sjóðfélagstíma sínum. Taldi stefndi stefnanda ekki fullnægja þeim skilyrðum undanþágu að hafa unnið í a. m. k. tíu ár í hærra launuðu starfi eða störfum fyrr á sjóðfélagatíma sínum, þ. e. áður en hann gerðist löglærður fulltrúi á skattstofu. Féllst stefndi ekki á að leggja saman starfs- tíma stefnanda sem sakadómara og tíma hans sem umboðs- og setudómara, 1430 enda hefði hann ekki greitt tillag til lífeyrissjóðs af þeim launum eða greiðslum, sem hann fékk sem setudómari. Um forsendur lífeyristöku stefnanda er enginn ágreiningur. Óumdeilt er, að stefnandi á rétt á fullum örorkulífeyri úr Lífeyrissjóði starfsmanna ríkis- ins til 65 ára aldurs og ellilífeyri frá þeim tíma. Málsaðilar eru sammála um bæði tímalengd einstakra fastra starfa stefnanda og við hvað hann starfaði á hverjum tíma. Þá er enginn ágreiningur um útreikning á örorku stefnanda né útreikning stefnanda á kröfugerð sinni. Deilt er um það í máli þessu, hvort örorkulífeyrir og síðar ellilífeyrir stefnanda úr hendi stefnda eigi að miðast við laun héraðsdómara eða laun dómarafulltrúa og hvort taka beri mið af setudómarastörfum stefnanda á árunum 1962-—1964 við útreikning lífeyrisréttinda. Stefnandi leitaði árið 1990 álits umboðsmanns Alþingis á réttarstöðu sinni gagnvart stefnda. Að hluta var um að ræða sama álitamál og í dóms- máli þessu. Umboðsmaður Alþingis skilaði álitsgerð sinni 25. nóvember 1991 og komst að þeirri niðurstöðu, að ákvörðun stjórnar stefnda frá 15. júní 1990 um að miða lífeyrisgreiðslur til stefnanda við laun dómarafulltrúa gæfi ekki tilefni til athugasemda af hans hálfu. Málsástæður og lagarök. Stefnandi reisir kröfur sínar í málinu á því annars vegar, að hann fullnægi þeim skilyrðum að hafa gegnt hærra launuðu starfi í tíu ár eða lengur, enda skuli taka tillit til umboðs- og setudómarastarfa sinna, og með því að bæta þeim við starfstíma sinn sem sakadómara fullnægi hann skilyrðum um tíu ár. Þá styður stefnandi kröfur sínar því, að óheimilt sé að svipta sig þeim líf- eyrisrétti, sem hann hafi aflað sér sem sakadómari, vegna þess eins, að hann hafi síðar tekið að sér að gegna lægra launuðu starfi hjá ríkinu. Telur stefnandi, að þau réttindi, sem hann hafi áunnið sér til lífeyris með starfi sem sakadómari á tímabilinu 1. ágúst 1964 til 31. október 1972, verði ekki af honum tekin, enda njóti þau réttindi verndar sem eignarréttindi eða rétt- indi jafngild eignarréttindum. Telur stefnandi, að lagaákvæði, sem feli það í sér og hafi þann tilgang að svipta sig og aðra, sem eins sé ástatt um, þeim lífeyrisréttindum, er þeir hafi áunnið sér, séu andstæð stjórnskipuninni að þessu leyti. Þá kveður stefnandi við það miðað, að borgararnir njóti jafn- ræðis samkvæmt annars vegar áður óskráðum stjórnskipunarreglum þar um, nú samkvæmt Í. mgr. 65. gr. stjórnarskrárinnar, og hins vegar sam- kvæmt ákvæðum í mannréttindasáttmála Evrópu, sem lögleidd hafi verið hér á landi. Vernd þessi verði ekki afnumin með almennum lögum. Bendir 1431 stefnandi á, að sjóðfélagi, sem hefði haft sama starfsaldur og greiðslutíma- bil í sjóðnum 31. október 1972 og hann sjálfur, myndi fá hærri lífeyris- greiðslur en hann með því einu að ráðast ekki að nýju til starfa hjá ríkinu. Störf í þágu annarra hefðu hins vegar engin áhrif. Slík mismunun eftir starfsvali hjá ríkinu og hjá einkaaðila sé óheimil. Þá telur stefnandi, að skerðing á lífeyrisréttindum sínum vegna síðari starfa á lægri launum hjá ríkissjóði sé í andstöðu við þær grundvallarreglur, sem fram komi í samningi um Evrópska efnahagssvæðið, einkum í V. hluta 1. kafla um félagsmál. Samkvæmt útreikningi stefnda 6. júlí 1995 nemur munur á lífeyrisgreiðsl- um til löglærðs fulltrúa og héraðsdómara fyrir tímabilið 1. desember 1989— 31. október 1995 1.413.092 kr. auk vaxta. Við þennan útreikning sé algerlega litið hjá iðgjaldagreiðslum 18. september 1978 til 31. október 1980. Vísað er til 68. og 72. gr. stjórnarskrárinnar svo og til laga nr. 29/1963 um Líteyrissjóð starfsmanna ríkisins með áorðnum breytingum, einkum 13. gr., sbr. 12. gr. laga nr. 64/1954 um Lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins. Enn fremur er vísað til laga um eftirlaun ráðherra nr. 47/1965, laga nr. 46/1965 um eftir- laun alþingismanna og laga nr. 95/1980 um söfnunarsjóð lífeyrisréttinda. Þá kveður stefnandi vísað til ýmissa þjóðréttarlegra gagna um jafnræði borgaranna, einkum mannréttindayfirlýsingar Sameinuðu þjóðanna, samn- ings um verndun mannréttinda og mannfrelsis frá 4. nóvember 1950, al- þjóðasamnings um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi, einkum 14. og 26. gr., og samnings um Evrópska efnahagssvæðið, einkum í V. hluta 1. kafla samningsins. Um málskostnað er vísað tillaga um meðferð einkamála og um vexti og dráttarvexti til vaxtalaga. Stefndi kveðst einkum reisa málsástæður sínar á 6. mgr., sbr. 7. mgr. 12. gr. laga nr. 29/1963 um Lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins. Samkvæmt 6. mgr. 12. gr. tilvitnaðra laga eigi lífeyrir að vera tiltekinn hundraðshluti af laun- um, sem greidd séu fyrir það starf, er sjóðfélaginn gegndi síðast. Undan- tekningu frá þessari meginreglu sé að finna í 7. mgr. 12. gr. laganna. Hún sé sú, að viðkomandi sjóðfélagi þurfi að hafa gegnt hærra launuðu starfi í að minnsta kosti tíu ár fyrr á sjóðfélagatíma sínum í sjóðnum, til þess að við- miðunin við hið hærra launaða starf verði virk. Stefnandi fullnægi einfald- lega ekki þessu skilyrði, þar sem hann sannarlega og óumdeilt vann ekki lengur en átta ár og þrjá mánuði sem sakadómari. Með öðrum orðum vanti stefnanda eitt ár og níu mánuði upp á ófrávíkjanlegt lágmark 7. mgr. 12. gr. laganna. Skipun stefnanda í setudómaramál árin 1962-1964 skipti hér engu máli. Í 1432 fyrsta lagi eigi tíu ára reglan í 7. mgr. 12. gr. 1. nr. 29/1963 einungis við þau störf, sem fullnægi aðildarskilyrðum skv. 3. gr. sömu laga. Skipun í setu- dómarastörf í einstökum málum fullnægi alls ekki þessum skilyrðum. Í öðru lagi hafi stefnandi ekki heldur sýnt fram á það á neinn hátt, að setudómara- störf hans jafngildi föstu starfi sakadómara í eitt ár og níu mánuði. Óum- deilt sé, að meðan stefnandi gegndi setudómarastörfum í einstökum málum á tímabilinu 1962—1964, hafi hann jafnframt verið dómarafulltrúi í sakadómi Reykjavíkur. Það sé vægast sagt vafasöm fullyrðing, að stefnandi hafi gegnt setudómarastörfum nægilega lengi, til þess að þau að viðbættum þeim tíma, sem hann var skipaður sakadómari, nái samanlagt tíu árum, jafnvel þótt þau teldust fullnægja aðildarskilyrðum 3. gr. laga nr. 29/1963. Sönnunar- byrðin sé stefnanda, hvað þetta varði, og hafi hann aðeins fullyrt þetta, en ekki gert tilraun til að sýna fram á fullyrðinguna. Stefnandi vísi og til þess í málflutningi sínum, að stefndi hafi með ákvörðunum sínum svipt sig áunnum eignarréttindum, brotið gegn skráð- um og óskráðum stjórnskipunarreglum um jafnræði og, að því er best verði séð, mismunað sér og öðrum ótilgreindum aðilum. Til viðmiðunar vísi stefnandi til ýmissa heimilda, svo sem stjórnarskrár lýðveldisins Íslands, 65. gr., sem fjalli um jafnræði, 68. gr., sem fjalli um pyndingar/nauðungarvinnu, og 72. gr., sem fjalli um friðhelgi eignarréttar. Jafnframt sé vísað til ótölu- legs fjölda þjóðréttarlegra gagna um mannréttindi borgaranna og fleira. Stefndi telur ekkert af tilvitnuðum stjórnarskrárákvæðum, mannréttinda- ákvæðum, þjóðréttarsamningum o. fl. eiga við í þessu máli. Sýnist þau flest langsótt og erfitt sé að sjá, hvernig þeim verði beitt í réttarágreiningi stefn- anda og stefnda. Reglur um samsöfnun lífeyrisréttinda og viðmiðanir þar að lútandi í lög- um nr. 29/1963 um Lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins séu skýrar, og við þau ákvæði beri stefnda að miða við útreikning réttinda einstakra bótaþega. Stefndi geti ekki og megi að sjálfsögðu ekki teygja, toga eða víkja frá lög- bundnum ákvæðum til þess að þóknast huglægri réttlætiskennd einstakra bótaþega. Væru slíkar aðferðir viðhafðar, mætti tala um mismunun, geð- þóttaákvarðanir og brot á jafnræðisreglunni. Allar ákvarðanir stefnda í máli þessu gagnvart stefnanda hafi verið teknar og átt að taka á grundvelli skýrra og hlutlægra lagaákvæða, og öllum fullyrðingum stefnanda um mis- munun, brot á jafnræði, brot á alþjóðasamningum og fleira sé þess vegna harðlega mótmælt. Ein af forsendum kröfugerðar stefnanda sé sú, að hefði hann ekki unnið sem löglærður fulltrúi hjá skattstofu Suðurlands á sínum tíma, ætti hann önnur og betri lífeyrisréttindi en hann njóti nú. Í kröfugerðinni sjálfri sé 1433 starfstímabilinu hjá skattstofunni sleppt til þess að styðja þessa kröfugerð sem best. Stefndi kveðst ekki vilja tjá sig um samanburðinn sem slíkan, en kveðst mótmæla harðlega aðferðarfræðinni, sem beitt sé, og kveðst full- yrða, að hún fái ekki staðist. Starfssaga stefnanda sé óumdeild og óbreytan- leg, hvort sem honum líki betur eða verr. Fortíð sína geti hann ekki leiðrétt, og á sama hátt hafi stefnda verið óheimilt að leiðrétta fortíð stefnanda til þess eins að þjóna ætluðum einstaklingsbundnum hagsmunum hans. Stefndi kveður hluta kröfugerðar stefnanda fyrndan samkvæmt 2. tl. 3. gr. fyrningarlaga nr. 14/1905. Þess sé krafist, að tillit verði tekið til þess, fall- ist dómurinn efnislega á kröfur stefnanda. Niðurstaða. Stefnandi heldur því fram, að hann hafi gegnt hærra launuðu starfi í tíu ár eða lengur, með því að hann hafi haft á hendi umboðs- og setudómara- störf, og sé litið til þeirra, hafi starfstími sinn sem dómari verið lengri en tíu ár. Í a-lið 3. gr. laga um Lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins nr. 29/1963 segir svo: „Allir þeir, sem skipaðir eru, settir eða ráðnir í þjónustu ríkisins, ríkis- stofnana eða atvinnufyrirtækja ríkisins með föstum launum til ekki skemmri tíma en eins árs eða með minnst þriggja mánaða uppsagnarfresti, enda sé það starf þeirra aðalstarf og hlutaðeigandi taki ekki minna en hálf þau laun, er slíku starfi fylgja fyrir fullan vinnutíma.“ Skipunarbréf vegna setudómarastarfa stefnanda hafa ekki verið lögð fram í málinu, en fram kemur, að um hafi verið að ræða skipun til þess að fara með og dæma tiltekin mál. Slík skipun rennur út, þegar verki er lokið, án uppsagnar, og fyrir það er greitt samkvæmt reikningi dómara, úrskurð- uðum af dómsmálaráðuneytinu. Stefnandi fékk þannig ekki föst laun fyrir setudómarastörf sín, né heldur var greitt til lífeyrissjóðsins fyrir þau. Á um- ræddu tímabili var stefnandi að aðalstarfi fulltrúi yfirsakadómara í Reykja- vík og greiddi í Lífeyrissjóð ríkisstarfsmanna sem slíkur. Setu- og umboðsdómarastörf þau, er stefnandi gegndi, áður en hann var skipaður sakadómari, fullnægja ekki aðildarskilyrðum 3. gr. lífeyrissjóðslag- anna, og er því ofangreindri málsástæðu stefnanda hafnað. Samkvæmt 2. mgr. 12. gr. laga nr. 101/1943 um Lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins skyldi upphæð ellilífeyris vera hundraðshluti af meðallaunum hlut- aðeigandi sjóðfélaga síðustu tíu starfsár hans. Sama regla var að þessu leyti í 2. mgr. 12. gr. laga nr. 64/1955 um Lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins. Með lögum nr. 29/1963, 3. mgr. 12. gr., var reglan um að miða elli-, ör- 1434 orku- og makalífeyri við meðaltal síðustu tíu ára felld niður og sú breyting gerð, að upphæð ellilífeyris skyldi vera hundraðshluti af þeim launum, er á hverjum tíma fylgja því starfi, sem sjóðfélaginn gegndi síðast. Með 6. gr. laga nr. 98/1980 um breytingar á lögum nr. 29/1963 um Lít- eyrissjóð starfsmanna ríkisins var nýrri málsgrein bætt við 12. gr., sem hljóðar þannig: „Hafi sjóðfélagi gegnt hærra launuðu starfi eða störfum í að minnsta kosti 10 ár fyrr á sjóðfélagatíma sínum í Lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins, skal miða lífeyrinn við hæst launaða starfið, enda hafi hann gegnt því í að minnsta kosti 10 ár, ella skal miða það hærra launaða starf, sem hann að viðbættum enn hærra launuðum störfum gegndi í að minnsta kosti 10 ár.“ Frumvarp það, sem varð að lögum nr. 98/1980, var flutt til staðfestingar á bráðabirgðalögum nr. 67/1980 um breytingar á lögum nr. 29/1963 um Líf- eyrissjóð starfsmanna ríkisins, og í athugasemdum við frumvarpið segir ein- ungis: „Um frumvarp þetta, sem lagt er fyrir Alþingi samkvæmt 28. gr. stjórnar- skrárinnar, vísast til fylgiskjals hér á eftir.“ Á fylgiskjali þessu eru áðurnefnd bráðabirgðalög, en ekkert verður ráðið af aðfaraorðum þeirra um hið nýja ákvæði. Í framsöguræðu fjármálaráðherra, er frumvarpið kom til fyrstu umræðu, segir m. a.! „Í 8. gr. er gert ráð fyrir þeirri breytingu, að hafi sjóðfélagi gegnt hærra launuðu starfi eða störfum í a. m. k. 10 ár fyrr á sjóðfélagatíma sínum, skuli miða lífeyrinn við hæst launaða starfið, enda hafi hann gegnt því í a. m. k. 10 ár. Sambærilegt ákvæði hefur verið í gildi í Lífeyrissjóði barnakennara um alllangt skeið.“ Í fyrri hluta ákvæðisins kemur fram sú regla, að lífeyrir miðist við laun fyrir starf, sem sjóðfélagi hefur gegnt í a. m. k. 10 ár og er hærra launað en starf það, sem hann gegndi síðast. Verður hér að hafa í huga, að almenna reglan er sú, að menn taki lífeyri miðað við síðasta starf, sem þeir gegna, áður en þeir hefja töku lífeyris. Síðari hluti ákvæðisins hefur verið skilinn þannig, að miðað er við, að hafi sjóðfélagi gegnt hærra launuðu starfi, en þó ekki í tíu ár, skuli miða við annað lægra launað starf, sem sé þó hærra launað en það starf, sem hann gegndi, er hann lét af störfum. Þannig skuli líta til þess tíma, er hann hefur gegnt hæst launaða starfinu, og nái hann tíu ára starfstíma, þegar næsthæst launaða starfinu er bætt við, taki hann lífeyri miðað við laun í hinu síðar- nefnda starfi. Nái sjóðfélagi ekki tíu ára samanlögðum starfstíma með tveimur störfum, sem eru bæði hærra launuð en lokastarf, skal miða við 1435 þriðja hæsta starfið, sé það hærra launað, og nái sjóðfélagi með því saman- lögðum tíu ára starfstíma, miðast lífeyrir við það. Ákvæðið hefur verið framkvæmt á ofangreindan hátt í tilviki stefnanda. Þess er að geta, að í hin- um endanlega texta laganna hefur orðið „við“ fallið út, þ. e. a. s. „ella skal miða {við| það hærra launaða starf, sem hann að viðbættum enn hærra launuðum störfum gegndi í að minnsta kosti tíu ár“. Í frumvarpinu að lög- unum var orðið „við“ í textanum og einnig í bráðabirgðalögunum. Til álita gæti komið að miða við meðallaun í þeim störfum, er sjóðfélagi hefur gegnt í tíu ár samanlagt og eru hærra launuð en síðasta starf hans, og myndi lífeyrir þannig myndaður af meðaltali launa fyrir þau störf, er hann gegndi tíu tekjuhæstu starfsár sín. Slík túlkun fæli í sér, að meira tillit væri tekið til greiðslna í lífeyrissjóðinn vegna viðkomandi sjóðfélaga og komist yrði hjá hinum skörpu skilum, sem óneitanlega verða við það, að sjóðfélagi nær ekki tíu ára starfstíma í hinu hærra launaða starfi. Þrátt fyrir þetta verður litið til þess, að sú regla, að upphæð lífeyris skyldi miðuð við meðallaun síðustu tíu starfsára sjóðfélaga, var felld niður með lögum nr. 29/1963, og orðalag ákvæðisins, eins og það hljóðar nú, er skýrt um þetta. Þykir því ekki verða beitt annarri túlkun ákvæðisins en stefndi hefur beitt, enda er sú framkvæmd í samræmi við orðskýringu ákvæðisins, eins Og áður segir. Er stefnandi tók við því starfi, er hann gegndi síðast, þ. e. fulltrúastarfi við embætti skattstjóra Suðurlands, gilti sú regla, að upphæð lífeyris skyldi miða við síðasta starf, er sjóðfélagi gegndi. Breyting sú, er varð á stöðu hans, er til töku lífeyris kæmi, stafaði beinlínis af ákvörðun hans um að hefja starf hjá ríkinu; hefði hann ekki gert það, hefðu réttindi hans miðast við síðasta starf, sem hann gegndi, þ. e. dómarastarf. Kemur þá til álita, hvort setning hinnar nýju viðmiðunarreglu 1980, þ. e. a. s., að gegni sjóðfélagi hærra launuðu starfi í tíu ár eða meira, skuli miða lífeyri við laun fyrir það starf, feli í sér brot á ólögfestri jafnræðisreglu, sem nú hefur verið tekin upp í stjórnarskrá. Var því haldið fram af hálfu stefnanda við munnlegan flutning málsins, að viðmiðun laganna væri hvorki hlutlæg né sanngjörn (objective or reasonable). Telja verður, að hér sé um að ræða mat, sem eigi undir löggjafann, og hefur ekki verið sýnt fram á, að honum hafi skotist svo í þessu efni, að réttlæti frávik frá skýru ákvæði laganna. Er ekki fallist á það með stefnanda, að regla þessi stangist á við stjórnarskrá. Þá er ekki fallist á það með stefnanda, að eignarréttindi hans hafi verið skert með setningu laganna 1980, enda leiddi sú lagasetning til þess, að staða hans varð betri en áður, með því að af henni leiddi, að lífeyrir hans 1436 miðast nú við dómarafulltrúastarf, sem er hærra launað en það starf, sem stefnandi gegndi síðast. Samkvæmt því, sem hér að framan er rakið, verður stefndi sýknaður af öllum kröfum stefnanda, en rétt þykir, að málskostnaður á milli aðila verði felldur niður. Stefnandi hefur fengið gjafsókn í máli þessu, og ber að greiða allan kostnað hans af málinu úr ríkissjóði, þar með talda þóknun lögmanns hans, Ragnars Aðalsteinssonar hrl., 350.000 krónur, auk virðisaukaskatts, en stefnandi er ekki virðisaukaskattsskyldur. Dómsorð: Stefndi, Lífeyrissjóður starfsmanna ríkisins, skal sýkn af kröfum stefnanda, Ólafs Þorlákssonar. Málskostnaður milli aðila fellur niður. Gjafsóknarkostnaður stefnanda greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns hans, Ragnars Aðalsteinssonar hrl., 350.000 krón- ur. 1437 Fimmtudaginn 2. apríl 1998. Nr. 116/1997. — Alfreð Magnússon (Ástráður Haraldsson hrl.) gegn Kristjáni Guðmundssyni (Jakob R. Möller hrl.) Vinnuslys. Skaðabætur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Guðrún Erlendsdóttir, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 11. mars 1997. Hann krefst þess, að dæmt verði, að stefndi beri skaðabótaábyrgð á því tjóni, sem áfrýjandi varð fyrir 8. maí 1985. Hann krefst einnig málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétt var lögð skýrsla Iðntæknistofnunar Íslands 9. september 1997 um prófun á snúningsvægi á nýjum felguróm fyrir Volvo-vörubifreið, smíðaár 1971. Er þar tekið fram, að ekki sé unnt að áætla nein mörk fyrir snúningsvægi fyrir fjórtán ára gamla felgu- TÓ. Svo sem rakið er í héraðsdómi, höfðaði áfrýjandi áður mál vegna sama atviks og er tilefni þessarar málsóknar. Beindi hann því máli gegn vinnuveitanda sínum. Var einkum byggt á sök verkstjórans, stefnda þessa máls, sem stjórnaði verki, þegar áfrýjandinn vann við að herða gamla felguró á bolta á vörubifreið. Með dómi Hæsta- réttar 1994, bls. 1733, var staðfest niðurstaða héraðsdóms um sýknu vinnuveitandans með vísan til forsendna dómsins. Var þar lagt til grundvallar, að undirbúningur verksins hefði verið með venjulegum og eðlilegum hætti og að sök yrði ekki lögð á verkstjórann. Var jafnframt tekið fram, að líklegasta ástæða þess, að felgulykillinn lét skyndilega undan, hafi verið sú, að róin hafi rifnað undan átakinu. Því máli, sem hér er til úrlausnar, hefur áfrýjandinn beint gegn verkstjóranum sjálfum. Til stuðnings kröfunni er teflt fram máls- ástæðum um sök stefnda, líkt og gert var í fyrra málinu gegn vinnu- 1438 veitanda þeirra. Af hálfu áfrýjanda var lýst yfir, að ekki væri byggt á bótareglum án sakar. Í héraðsdómi eru raktar niðurstöður rannsóknar, sem áfrýjandi hlutaðist til um, að Iðntæknistofnun Íslands gerði á felgurónni í október 1994 að gengnum þeim dómi Hæstaréttar, sem áður getur. Kemur meðal annars fram í rannsóknarskýrslu, að greina hafi mátt far í yfirborði róarinnar og að róin hafi rifnað með stökku broti út frá því. Héraðsdómur, sem skipaður var sérfróðum meðdómsmönn- um, komst að þeirri niðurstöðu, að þrátt fyrir það hafi þurft mikið átak til, að róin rifnaði, og að niðurstöður Rannsóknastofnunar byggingariðnaðarins 30. nóvember 1994 á togþoli felgubolta eigi ekki við um mat á átaksþoli róarinnar. Þótt umræddur galli á yfirborði róarinnar hafi fyrst komið í ljós við þessar rannsóknir, hefur ekki verið hnekkt niðurstöðu í hinu fyrra máli, og stoðum hefur ekki verið rennt undir staðhæfingar um sök stefnda frekar en áður. Aðrar rannsóknir IÖntæknistofnunar Ís- lands, sem vísað er til í málinu, breyta engu um þá niðurstöðu. Að þessu virtu verður héraðsdómur um sýknu staðfestur. Reynir þá ekki sérstaklega á þá málsástæðu stefnda, að krafa áfrýjanda sé nið- ur fallin fyrir fyrningu. Áfrýjandi skal greiða stefnda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem verður ákveðinn sameiginlega, eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera Óraskaður um annað en málskostn- að. Áfrýjandi, Alfreð Magnússon, greiði stefnda, Kristjáni Guð- mundssyni, samtals 200.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Vesturlands 12. desember 1996. I. Mál þetta, sem dómtekið var 14. nóvember sl. að loknum munnlegum málflutningi, er höfðað fyrir dómþinginu af Alfreð Magnússyni, kt. 070630— 2579, Hrannarstíg 14, Grundarfirði, með stefnu, þingfestri $. maí 1996, á hendur Kristjáni Guðmundssyni, kt. 130250-2709, Sæbóli 26, Grundarfirði, 1439 til greiðslu skaðabóta, að fjárhæð 4.862.669 kr., með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 8. maí 1992 til 8. maí 1996, en með dráttarvöxt- um samkvæmt Ill. kafla laga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags og að dráttarvextir leggist við höfuðstól á tólf mánaða fresti. Þá krefst stefnandi málskostnaðar að skaðlausu samkvæmt fram lögðum málskostnaðarreikn- ingi auk álags á málskostnað, er nemi virðisaukaskatti. Stefndi krefst sýknu af kröfum stefnanda og málskostnaðar að mati dómsins auk virðisaukaskatts á málflutningsþóknun. Samkvæmt 31. gr. laga nr. 91/1991 var sakarefni skipt og málið flutt um bótaskyldu, en önnur atriði látin hvíla. Í þessum þætti málsins er einungis til úrlausnar ágreiningur um bótaskyldu stefnda. II. Málavextir eru þeir, að 8. maí 1985 varð stefnandi, sem er stýrimaður að mennt, fyrir slysi við vinnu sína, en hann var þá starfsmaður Sæfangs hf. í Grundarfirði. Vann hann þar við ýmis störf, m. a. við akstur vörubifreiða. 8. maí 1985 vann stefnandi að því undir stjórn stefnda, sem er vélstjóri og annaðist viðhald véla og tækja Sæfangs hf., að búa Volvo-vörubifreið, ár- gerð 1971, í eigu fyrirtækisins undir bifreiðaskoðun. Á hægra framhjól vöru- bifreiðarinnar vantaði eina felguró, og hafði þessa felguró vantað, frá því að vörubifreiðin var keypt til fyrirtækisins árið 1983. Stefndi hafði fengið gefna slíka ró af ónýtri vörubifreið sömu tegundar og árgerðar, sem stóð þar skammt frá. Fóru stefnandi og stefndi saman að bifreiðinni og sóttu róna. Stefndi hreinsaði róna með vírbursta og olíubar hana og tyllti henni upp á felguboltann, eftir að hann hafði burstað hann og olíuborið. Síðan fól stefndi stefnanda að herða róna. Stefnandi notaði við þetta verk sitt felgu- lykil, sem fylgdi bifreiðinni. Felgulykillinn var samsettur úr tveimur stykkj- um, annars vegar 30 em löngu stykki, sem gekk upp á róna, og hins vegar 55 cm löngu skafti, sem sett var í þar til gert gat. Er stefnandi var að beita þunga sínum við að herða róna, brotnaði hún, en stefnandi féll við og þrí- brotnaði á fótlegg. Stefnandi kveður afleiðingar slyssins hafa verið lengi að koma fram, en endanleg örorka sín hafi verið metin 30% 26. september 1990. Stefnandi kvað þá stefnda hafa farið og tekið úr þessari bifreið hraða- mælisbarka og eina felguró. Stefndi hefði farið með róna inn á verkstæði, hreinsað hana með vírbusta og olíuborið, síðan tyllt henni upp á felgubolt- ann, eftir að hann hafði burstað boltann og olíuborið. Síðan hefði stefndi sagt sér að herða róna. Til þess hefði hann notað felgulykil úr bifreiðinni, en lykill þessi sé samsettur þannig, að skafti sé stungið í gegnum gat á enda hans. Taldi stefnandi, að skaftið væri u. þ. b. 60 cm langt. Kvaðst hann 1440 hafa staðið þannig að verkinu, að hann hefði haft allt skaftið öðrum megin við lykilinn og staðið sjálfur sömum megin við lykilinn. Hann hefði ýtt skaftinu niður með báðum höndum. Sér hefði fundist strax í byrjun, að róin væri óvenjulega stíf miðað við það, sem hann hefði átt að venjast, og stíft hefði verið að skrúfa alla leið. Stefnandi kvaðst ekki hafa skoðað róna, en fundið, að hún hefði verið rétt sett upp á í upphafi. Stefnandi kvaðst tvisvar eða þrisvar áður hafa skrúfað slíka ró og í þessu tilviki ekki talið ástæðu til að ætla annað en allt væri í lagi. En er nokkrir snúningar hefðu verið eftir, hefði lykillinn skyndilega látið undan, skroppið af og stefnandi dottið á jörðina. Við þetta brotnaði fótur stefnanda. Skýrsla Vinnueftirlits ríkisins er ódagsett. Þar er skráð, að slysið hafi ekki verið tilkynnt vinnueftirlitinu, en sá, er skýrsluna ritaði, hafi frétt af því, þegar hann var á ferð 9. maí 1986. Að öðru leyti kemur ekkert fram í skýrslunni, sem ekki hefur komið fram hjá stefnanda. Lögmaður stefnanda beindi nokkrum spurningum til Vinnueftirlits ríkis- ins í bréfi, dags. 21. mars 1990. Í svari vinnuettirlitsins, sem dags. er 22. mars 1990, segir eftirlitsmaður, að hann hafi borið felgulykilinn að rónum og séð, að lykillinn hafi eitthvað verið farinn að slitna, þó ekki svo, að hann slyppi yfir. Slitið hafi ekki verið svo mikið, að ástæða þætti til að prófa herslu. 14. Janúar 1988 höfðaði stefnandi dómsmál á hendur Sæfangi hf. og Sjóvá- Almennum tryggingum hf. til réttargæslu. Var í því máli einkum vísað til húsbóndaábyrgðar Sæfangs hf. á verkum stefnda. Dómur í því máli var upp kveðinn 23. maí 1990, þar sem stefndu í því máli voru sýknaðir af kröfum stefnanda. Stefnandi áfrýjaði málinu til Hæstaréttar. Með dómi Hæstaréttar 22. september 1994 var dómur héraðsdóms staðfestur. Að dómi Hæstaréttar gengnum hlutaðist stefnandi til um, að rannsókn færi fram hjá Iðntæknistofnun á felgurónni, sem hafði brotnað. Samkvæmt svarbréfi stofnunarinnar, dagsettu 25. október 1994, var niðurstaða þeirrar rannsóknar sú, að sýnilegt væri reglulegt far í yfirborði felguróarinnar, sem gæti verið vegna þess, að sagað hefði verið í róna. Felguróin hefði síðan brotnað með stökku broti út frá botni þessa fars á yfirborði hennar. Í sím- bréfi Iðntæknistofnunar, dags. 14. ágúst 1995, kemur fram, að farið á rónni sé ekki hverjum manni sýnilegt með berum augum. Með bréfi, dagsettu 12. desember 1994, óskaði stefnandi eftir endurupp- töku málsins fyrir Hæstarétti, þar sem ný gögn lægju fyrir í málinu. Í bréfi, dagsettu 6. febrúar 1995, hafnaði Hæstiréttur beiðninni með vísan til 1. mgr. 168. gr. laga nr. 91/1991. Með bréfi Verkalýðsfélagsins Stjörnunnar, dags. 12. mars 1995, var að nýju óskað eftir endurupptöku málsins fyrir Hæstarétti. Hæstiréttur hafnaði endurupptöku málsins með bréfi, dags. 17. mars 1995. 1441 Með bréfi, dags. 28. mars 1996, óskaði lögmaður stefnanda eftir því við löntæknistofnun, að stofnunin reiknaði átaksþyngd á felguró við, að beitt er átakslykli eins og þeim, er stefnandi beitti. Í svari stofnunarinnar, dags. 29. ágúst 1996, kemur fram, að ef miðað sé við þær forsendur, að átakslyk- ill, sem notaður hafi verið til þess að herða felguró, hafi verið stífur, þ. e. a. s. ekki bognað niður við átak og ekki notað átak með aukinni þyngdarhröðun, þ. e. a. s. ekki verið hoppað eða spyrnt í lykilinn við herslu felguróar, reiknist mesta snúningsvægi á felguró vera 932,9 Nm. Ef 95 kg maður þrýsti með líkamsþyngd sinni á bláenda skafts til að spenna felguró, verði mesta snúningsvægi 559,74 Nm. Ef tekið sé tillit til þess, að ekki sé líklegt, að umræddur maður nái að þrýsta á bláenda skafts, heldur hvíli hægri hönd við enda skafts, en vinstri hönd sé við hlið þeirrar hægri, verði heildarálag, ef 10 cm fjarlægð sé frá enda skafts á álagspunkt, 466,45 Nm. III. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að stefndi beri ábyrgð á því tjóni, sem stefnandi varð fyrir 8. maí 1985. Stefndi, sem sé vélstjóri að mennt, hafi annast viðhald tækja og véla hjá vinnuveitanda þeirra stefnanda. Stefndi hafi fengið stefnanda til þess að aðstoða sig við að standsetja sautján ára gamla vörubifreið. Stefndi hafi haft forgöngu um að nýta ró af annarri sautján ára gamalli ónýtri vörubifreið. Stefnda hafi sem vélfróðum manni mátt vera ljóst, að sautján ára gamlir hlutir eru ekki eins traustir og nýir og þarfnast sérstakrar skoðunar, áður en þeir eru nýttir. Hafi stefnda mátt vera þetta ljóst, þar sem umrædd ró hafi verið á víðavangi hjá bílhræi. Þrátt fyrir þetta hafi stefndi falið stefnanda að nýta þessa ró eftir málamynda- hreinsun með vírbursta og smurolíu. Stefnanda verði ekki kennt um slysið. Hann hafi staðið að öllu leyti rétt að verkinu, sem honum hafi verið falið. Honum verði ekki lagt til lasts, þó að hann hafi beitt afli við framkvæmd verksins. Eðli máls samkvæmt hafi mátt búast við því, að erfitt reyndist að setja ró á bolta á þetta gamalli bif- reið, og auk þess hafi engin ró verið á boltanum um að minnsta kosti tveggja ára skeið og boltinn hulinn ryði. Stefnandi hafi eingöngu beitt handafli og notað til verksins hefðbundinn felgulykil bifreiðarinnar. Stefn- andi, sem vitað hafi af starfsréttindum stefnda, hafi mátt treysta á, að skoð- un stefnda á felgurónni væri fullnægjandi. Það verði því ekki talin eigin sök stefnanda, enda þótt hann hafi ekki skoðað róna sérstaklega. Orsök slyssins hafi eingöngu verið sú, að stefndi hafi hvorki skoðað né hreinsað róna nógu vel. Ef stefndi hefði gert það, hefði honum orðið ljóst, að róin var gölluð. Stefndi hefði sem reyndur vélstjóri átt að búa yfir þeirri 46 Hæstaréttardómar IH 1442 reynslu og þekkingu, að honum hefði ekki átt að leynast farið á yfirborði róarinnar. Stefndi hafi með því að fela stefnanda að vinna verkið með gallaðri felguró brotið gegn lagaskyldu sinni sem vélstjóri, sbr. lög nr. 46/1980. Þá heldur stefnandi því fram, að hvorki stefndi né Sæfang hf. hafi hlutast til um rannsókn á tildrögum slyssins. Samkvæmt niðurstöðu rannsóknar hafi róin verið gölluð. Tæplega verði upplýst héðan af, hver það sé, sem beri ábyrgð á því, að í róna hafi verið sagað, en slysið hafi ekki verið til- kynnt vinnueftirlitinu, og verði stefndi að bera hallann af því. Dómur Hæstaréttar frá 22. september 1994 hafi hvorki fordæmisgildi né res judicata-áhrif í máli þessu, þar sem hann staðfesti niðurstöðu héraðs- dóms, sem hvíli á þeirri forsendu, að stefnandi hafi brotið róna með því að beita of miklu afli. Samkvæmt niðurstöðu Rannsóknastofnunar byggingar- iðnaðarins hafi það ekki verið í mannlegu valdi að brjóta róna, ef hún hefði verið óskemmd. Jafnframt liggi fyrir rannsókn, sem sanni, að róin hafi verið gölluð, þegar stefnanda hafi verið fengin hún til notkunar. Þá miðar stefnandi við það, að krafan sé ekki fyrnd. Fyrsti útreikningur tjóns stefnanda hafi verið gerður 28. janúar 1987 og styðjist við örorkumat frá 24. júlí 1986. Þá fyrst hafi verið grundvöllur til að meta örorku stefn- anda, en samkvæmt 5. gr. laga nr. 14/1905 teljist fyrningarfrestur frá þeim degi, er krafa verði gjaldkræf. Eðli máls samkvæmt hafi ekki verið unnt að krefja um bætur vegna tjóns stefnanda, fyrr en vitað hafi verið, hvert það yrði. Auk þess hafi komið í ljós, að fullsnemmt hafi verið að meta örorkuna þegar árið 1986, þar sem afleiðingar slyssins hafi ekki verið orðnar endan- legar á þeim tíma. Þá hafi stefnda verið kunnugt um kröfu stefnanda, frá því að hún hafi fyrst verið sett fram, enda oft gefið skýrslu vegna slyssins hjá lögreglu, Sjóvá og fyrir dómi. Auk þess hafi stefndi sem stjórnarmaður í Sæfangi hf. átt aðild að fyrra dómsmálinu. Um lagarök vísar stefnandi til reglna skaðabótaréttarins um sakarábyrgð auk almennra reglna skaðabótaréttarins um bætur utan samninga. Þá vísar stefnandi til laga nr. 46/1980. Kröfu um málskostnað styður stefnandi 130. gr. laga nr. 91/1991. Kröfu um virðisaukaskatt á málflutningsþóknun miðar stefnandi við lög nr. 50/1988. Stefnandi sé ekki virðisaukaskattsskyldur og beri því nauðsyn til að fá dóm fyrir skatti þessum úr hendi stefnda. Stefndi vísar um sýknukröfu sína til þess, að í dómi Hæstaréttar í málinu nr. 271/1990 sé niðurstaða héraðsdóms staðfest með vísan til forsendna. Í forsendum héraðsdóms segi: „Verður að líta svo á, að undirbúningur verks- ins hafi verið með venjulegum og eðlilegum hætti og sök verði ekki lögð á 1443 Kristján Guðmundsson, vegna þess að hann hafi verið ófullnægjandi, og ekki verður af rónni séð, að hún beri það með sér að hafa verið varasöm til notkunar.“ Samkvæmt 4. mgr. 116. gr. laga nr. 91/1991 hafi dómur Hæsta- réttar í málinu fullt sönnunargildi um þau málsatvik, sem í honum greini, þar til hið gagnstæða sé sannað. Héraðsdómur í málinu var kveðinn upp af embættisdómara og tveimur sérfróðum meðdómsmönnum. Mati þeirra á langlíklegustu orsökum slyssins hafi ekki verið hnekkt, enda hafi þá legið fyrir upplýsingar um sprungu í rónni. Þá bendir stefndi á, að venjuleg og allýtarleg lögreglurannsókn hafi farið fram á slysinu. Vinnueftirlit ríkisins hafi gert venjulega athugun á vettvangi. Bæði stefnandi og stefndi hafi vitað, að róin var gömul og notuð. Ekki verði lögð á annan þeirra fremur en hinn sú skylda að láta fara fram ná- kvæmnisskoðun á rónni fyrir notkun. Eðlileg varfærni af hálfu stefnanda hefði komið í veg fyrir slysið. Stefn- andi hafi hagað sér mjög óvarlega með því að halda áfram að þvinga róna upp á boltann alla leið. Ef stefndi yrði dæmdur bótaskyldur, ætti að taka til- lit til þessarar óvarfærni stefnanda sem eigin sakar hans og lækka bætur verulega. Stefnda verði og ekki gefin sök á óhappatilviki. Þá hallast stefndi að því, að þrefalt fótbrot sé ekki sennileg afleiðing af gallaðri ró, sem skrúfa eigi með handverkfæri. Stefndi telur og, að krafa stefnanda sé fyrnd. Samkvæmt 4. gr. laga nr. 14/1905 fyrnist skaðabótakröf- ur á tíu árum. Skaðabótakrafa sé gjaldkræf frá tjónsatviki, og skipti hér engu, þótt tjón hafi ekki verið reiknað út fyrr en síðar. Stefnandi hafi hagað sér í samræmi við þetta með því að miða kröfugerð sína við tjón allt frá tjónsatviki. Málið hafi verið þingfest 8. maí 1996, en þá hafi verið liðin ell- efu ár frá tjónsatburði og krafa stefnanda því fyrnd. Kröfu um málskostnað styður stefndi 1. og 3. mgr. 129. gr. og 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 og kröfu um virðisaukaskatt lögum nr. 50/1988. IV. Umdeilt tjónsatvik varð 8. maí 1985. Fyrsta mat á örorku stefnanda fór fram 24. júlí 1986 og tjónsútreikningur á grundvelli þess 28. janúar 1987. Samkvæmt 2. tl. 4. gr. laga nr. 14/1905 er því krafa stefnanda ekki fyrnd. Í máli þessu krefur stefnandi stefnda um skaðabætur vegna líkamstjóns, sem hann varð fyrir við vinnu sína hjá Sæfangi, en stefndi var þar verkstjóri stefnanda. Dómur Hæstaréttar í máli stefnanda á hendur vinnuveitanda hans og Sjóvá-Almennum tryggingum hf. til réttargæslu vegna þessa vinnu- slyss féll 22. september 1994, þar sem staðfestur var dómur héraðsdóms með vísan til forsendna héraðsdómsins. Þar kemur fram, að ró sú, sem 1444 stefnandi var að skrúfa, þegar slysið varð, sé með fínum gengjum, u. þ. b. tólf talsins, og eru fyrstu fjórar gengjurnar sýnilega jagaðar. Róin sé ekki ryðskemmd að verulegu marki, en gengjur þó ekki hreinar. Róin sé gegn- sprungin þvert á gengjurnar og sprungan tæplega millímetri á breidd á utanverðri rónni. Eftir að fyrrgreindur dómur Hæstaréttar féll, rannsakaði Ingólfur Þor- björnsson, verkfræðingur hjá Iðntæknistofnun, róna. Samkvæmt þeirri rannsókn var sýnilegt mjög reglulegt far í yfirborði róarinnar, sem hann taldi, eftir að hann hafði viðsjárskoðað róna, að gæti verið sagarfar eða af völdum annarra skerandi verkfæra. Fyrir dómi bar hann, að far þetta á yfir- borði róarinnar væri ekki sýnilegt hverjum, sem væri. Komið hefur fram, að stefndi hreinsaði róna og boltann og bar á olíu til þess að auðvelda verkið, eins og rétt var að gera, þar sem um gamla ró var að ræða. Undirbúningur verksins var því með venjulegum og eðlilegum hætti. Verður ekki litið svo á, að fyrrgreind rannsókn leiði til þess að telja undirbúning verksins ófullnægjandi af hendi stefnda, enda var róin við fyrri rannsóknir sérfræðinga og skoðun sérfróðra meðdómsmanna ekki talin bera það með sér að hafa verið vafasöm til notkunar. Fyrir liggur í málinu, að Vinnueftirlit ríkisins rannsakaði slysið daginn eftir, að það varð. Sam- kvæmt framansögðu verður því ekki lögð sök á stefnda. Orsök þess, að lykillinn lætur skyndilega undan átakinu, verður að telja langlíklegast þá, að róin rifnaði, og svo líklega, að við það megi miða. Þrátt fyrir það að reglulegt far hafi verið í yfirborði róarinnar, er ljóst, að mikið átak hefur þurft til, að róin rifnaði. Fram lagðar niðurstöður Rannsókna- stofnunar byggingariðnaðarins á togþoli felgubolta með ró eiga ekki við um mat á álagsþoli róarinnar og eru því ekki til þess fallnar að sýna fram á, hvort það hafi verið í mannlegu valdi að brjóta róna. Stefnandi, sem hefur lýst því, að jafnerfitt hefði verið að skrúfa róna frá upphafi til enda, hefði átt að sjá, að eitthvað var með óeðlilegum hætti, og annaðhvort skrúfa róna til baka og aðgæta, hverju sætti, eða kalla til verkstjóra sinn til ráðgjafar. Stefnandi gerði hvorugt. Verður að telja, að með þessum hætti hafi stefn- andi sjálfur átt sök á því, að slysið varð, þótt hugsanlega megi að einhverju leyti telja það til óhappatilviks. Með vísan til framanritaðs ber því að sýkna stefnda af kröfu stefnanda. Eftir þessum úrslitum málsins ber að dæma stefnanda til þess að greiða stefnda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn 100.000 kr. Við ákvörð- un málskostnaðar hefur ekki verið tekið tillit til þeirrar skyldu stefnda að greiða virðisaukaskatt af málflutningsþóknun. Dóminn kvað upp Hervör Þorvaldsdóttir héraðsdómari og meðdóms- 1445 mennirnir Jan Jansen bifvélavirkjameistari og Jón Baldur Þorbjörnsson bíl- tækniráðgjafi. Dómsorð: Stefndi, Kristján Guðmundsson, skal vera sýkn af kröfum stefn- anda, Alfreðs Magnússonar. Stefnandi greiði stefnda 100.000 kr. í málskostnað. 1446 Fimmtudaginn 2. apríl 1998. Nr. 311/1995. — Íslenska ríkið (Jón G. Tómasson hrl.) gegn Elsu Smith (Andri Árnason hrl.) og gagnsök Sjúkrahús. Læknar. Læknaráð. Skaðabætur. Gjafsókn. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 19. sept- ember 1995. Hann krefst aðallega sýknu og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara er þess krafist, að dæmdar fjárhæðir verði lækkaðar og málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti látinn falla niður. Málinu var gagnáfrýjað með stefnu 2. október 1995. At hálfu gagnáfrýjanda er þess krafist, að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða 4.920.441 krónu með nánar tilgreindum vöxtum frá 23. sept- ember 1991 til 10. september 1994, en með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál, en með bréfum dóms- og kirkjumálaráðu- neytisins 11. mars 1993 og 23. október 1995 hefur gagnáfrýjandi fengið gjafsókn á báðum dómstigum. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. I. Mál þetta var munnlega flutt hér fyrir dómi 9. október 1996. Hinn 29. sama mánaðar var kveðinn upp úrskurður, og er meginefni hans svofellt: „Hinn 23. september 1991 gekkst gagnáfrýjandi undir aðgerð á lýtalækningadeild Landspítalans í Reykjavík. Fólst hún í því, að brjóst hennar voru minnkuð til að létta á þeim, en hún hafði um 1447 skeið búið við stoðkerfisvandamál vegna verkja og óþæginda í herð- um og baki. Þá fór aðgerðin einnig fram í fegrunarskyni. Við að- gerðina blæddi gagnáfrýjanda töluvert, og blóðrauði lækkaði veru- lega. Var henni gefið blóð þessa vegna um það bil sólarhring eftir aðgerðina. Framvindu aðgerðarinnar og afleiðingum hennar er nán- ar lýst í hinum áfrýjaða dómi og gögnum málsins, en gagnáfrýjandi þurfti síðar að gangast undir fleiri aðgerðir. Hinn 24. nóvember 1992 mat Júlíus Valsson tryggingayfirlæknir varanlega örorku gagnáfrýjanda vegna aðgerðarinnar 15%. Sigurð- ur Thorlacius, sérfræðingur í heila- og taugasjúkdómum. komst að sömu niðurstöðu 1. júní 1995. Í málinu liggja fyrir álit ýmissa aðila, þar á meðal landlæknis, stjórnar læknaráðs Landspítalans, lækn- anna Árna Björnssonar og Ólafs P. Jakobssonar og nefndar um ágreiningsmál samkvæmt lögum nr. 97/1990 um heilbrigðisþjónustu. Í máli þessu hefur gagnáfrýjandi gert kröfu um skaðabætur vegna umræddrar aðgerðar. Málið var flutt munnlega hér fyrir dómi 9. þessa mánaðar. Áður en dómur verður á lagður, þykir rétt að endur- upptaka málið samkvæmt 104. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einka- mála, sbr. 166. gr. sömu laga. Með vísan til 1. og 2. mgr. 2. gr., 1. mgr. 4. gr. og 4. mgr. 6. gr. laga nr. 14/1942 um læknaráð er rétt að leggja fyrir aðila að æskja þess, að ráðið láti í té rökstutt álit um eftirfar- andi atriði:“ Spurningar Hæstaréttar voru sex talsins, og barst svar við þeim 26. mars 1997. Il. Málið var munnlega flutt að nýju fyrir Hæstarétti 5. júní 1997. Vegna ágalla á málsmeðferð fyrir læknaráði, sem þá var gerð grein fyrir, var málið enn endurupptekið. Með úrskurði Hæstaréttar 19. Júní 1997 var lagt fyrir aðila að afla nýrrar og rökstuddrar álitsgerð- ar læknaráðs um þau álitaefni, sem fram komu í úrskurði réttarins 29. október 1996. Síðari álitsgerð læknaráðs barst Hæstarétti með bréfi landlæknis- embættisins 21. janúar 1998. Þar kemur fram, að læknaráð hafi farið yfir málið á fundum sínum 21. júlí 1997 og 20. janúar 1998, og hafi meiri hluti ráðsins samþykkt meðfylgjandi niðurstöðu. Svör lækna- ráðs eru eftirfarandi, en spurningar eru tilgreindar í svarinu: 1448 „1. Telur læknaráð, að við aðgerðina hafi verið beitt viðurkennd- um aðferðum? Við aðgerðina var notuð aðferð Strömbecks. Margar aðferðir eru þekktar til brjóstaminnkunar. Er aðferð Strömbecks mjög vel þekkt og mikið notuð í þessum tilgangi, einkum á Norðurlöndum. Lækna- ráð telur því, að viðurkenndri aðferð hafi verið beitt. 2. Telur læknaráð, að skurðaðgerðin hafi verið viðameiri en óhjá- kvæmilegt var? Magn brjóstavefs, sem fjarlægt er í áðurnefndum tilgangi, ræðst af ýmsum þáttum. Vinstra brjóst var stærra en hið hægra og því ekki óeðlilegt, að meiri vefur hafi verið fjarlægður úr hinu vinstra en hinu hægra. Þar sem tilgangur aðgerðar var umfram allt að létta á þyngdarálagi brjóstanna, var eðlilegt að draga sem mest úr þyngd þeirra með aðgerðinni. Fram kemur, að aðgerðin var gerð öðrum þræði til fegrunar, og því mikilvægt að fjarlægja ekki of mikið af vef. Óhjákvæmilega verður það því nokkurt matsatriði, hversu mikinn vef skal fjarlægja. Í aðgerðinni voru fjarlægð 590 gr af brjóstavef hægra megin og 720 gr vinstra megin. Umfang skurða er mismun- andi við brjóstaaðgerð af þessu tagi, og ræðst lengd þeirra m. a. af breytileika í húðfellingum og fitumagni undir húð. Með tilliti til fram lagðra gagna og með það í huga, að aðstæður, sem koma í ljós við skurðaðgerðina, hafa áhrif á endanlega framkvæmd hennar, er það skoðun læknaráðs, að ekkert bendi til, að aðgerðin hafi verið viðameiri en nauðsynlegt var. 3. Telur læknaráð, að mælingar á blóðrauða gagnáfrýjanda eftir aðgerðina hafi gefið skýra vísbendingu um, að rétt hafi verið að gefa henni blóð þegar í stað eða síðar sama dag? Rannsóknir sýna, m. a. tilraunaskurðlækningar, að magn blóð- rauða er ekki sjálfstæður þáttur fyrir hæfni vefs til gróanda (Ann Surg 1991, 214, 605-12, Otolaryngol Head Neck Surg 1994, 111, 509— 12). Mestu máli skiptir, að blóðflæðið haldist óskert um þann vef, sem þarf að gróa eftir aðgerð. Blóðrauðahlutfall (hematokrít), sem helst yfir 0,15-0,20 (15-20%), truflar ekki eðlilegan gróanda, svo fremi sem rúmmál blóðmagns og blóðflæði helst eðlilegt. Af fram lögðum gögnum verður ekki séð annað en blóðrauðamagnið hafi í og eftir aðgerð farið lægst í 0,22, jafnframt því, sem lífsmörk (blóð- þrýstingur, púls og öndun) voru eðlileg eftir aðgerð. Í ljósi þessa tel- 1449 ur læknaráð, að ekki hafi verið ástæða til að gefa blóð þegar í stað í aðgerð eða síðar sama dag. 4. Hafði dráttur á blóðgjöf áhrif á endanlegan árangur aðgerðar- innar? Í ljósi rökstuðnings með niðurstöðu læknaráðs varðandi 3. spurn- ingu verður ekki séð, að tilhögun sú, sem höfð var á blóðgjöfum eft- ir aðgerð, hafi haft áhrif á endanlegan árangur aðgerðarinnar. 5. Telur læknaráð, að þær umbúðir, sem settar voru á gagnáfrýj- anda eftir aðgerðina, hafi aukið hættu á umfangi vefjadauða? Í aðgerð sem þeirri, er beitt var, er mismunandi, hvaða sáraum- búðir skurðlæknar kjósa að nota, en ýmist eru notaðar efnislitlar umbúðir eða þykkari umbúðir, með eða án þrýstings á sárin. Teygjuumbúðir (kot) eru mikið notaðar í brjóstaaðgerðum, en þrýstingur af umbúðunum er talinn draga úr bjúsmyndun í sárum, og þannig er um leið dregið úr sársauka, sem óhjákvæmilega er nokkur í aðgerðum sem þessum. Vegna eftirgefanleika brjóstavefjar er Ólíklegt, að teygjuumbúðir sem þessar geti framkallað svo mikinn þrýsting, að blóðrennsli í brjóstum truflist. Ef slík truflun ætti að myndast, þyrfti þrýstingurinn að vera svo mikill, að hindrun á hreyf- ingu brjóstkassa hefði skapast með öndunarörðugleikum. Í fyrir- liggjandi gögnum er ekkert, sem bendir til þessa. Niðurstaða lækna- ráðs er því sú, að afar ósennilegt er, að umbúðir þær sem settar voru á sjúkling eftir aðgerðina, hafi haft áhrif á endanlegan árangur aðgerðarinnar. 6. Fellst læknaráð á niðurstöðu læknanna Júlíusar Valssonar og Sigurðar Thorlacius um varanlega örorku gagnáfrýjanda vegna að- gerðarinnar? Ef ekki, hver telst þá rétt metin örorka? Í örorkumati Júlíusar Valssonar frá 24. nóvember 1992 er varan- leg örorka vegna aðgerðar á brjóstum 23. september 1991 metin 15%. Um ástand sjúklings segir m. a.: „Hér er hins vegar um lang- varandi verkjavandamál að ræða svo og andlegar afleiðingar að nokkru leyti misheppnaðrar skurðaðgerðar, þar sem konan hefur verið mjög áhyggjufull og borið hefur á þunglyndiseinkennum með kvíða, tregðu og svefntruflunum“, — og enn fremur: „Hér er um að ræða ófyrirséð heilsutjón, sem rekja má til læknisaðgerðar. Þau ein- kenni, sem konan hefur í dag og rekja má til þessara aðgerða, há henni talsvert í leik og starfi og koma eflaust til með að gera það í 1450 framtíðinni.“ Í örorkumati Sigurðar Thorlacius frá 1. júní 1995 segir: „Því telur undirritaður, að forsendur mats á varanlegri örorku vegna aðgerðarinnar hafi ekki breyst, frá því að örorkumat Júlíusar Valssonar fór fram. Varanleg örorka vegna aðgerðarinnar 23. sept- ember 1991 þykir hæfilega metin 15% (fimmtán af hundraði).“ Af gögnum má ráða, að margháttaðar aðstæður hafi getað stuðl- að að verkjavandamálum sjúklings. Samkvæmt læknisvottorðum er hún talin þjást af vefjagigt (fibromyalgia). Fram kemur einnig, að hún hefur áður verið metin 15% öryrki vegna afleiðinga bílslyss 1978. Hún hefur einnig lent í bílslysum 21. september og 3. júní 1993 og hlaut í slysunum hnykkáverka, sem leiddi til 10% varanlegrar ör- orku í fyrra slysi og 5% varanlegrar örorku í hinu síðara. Fyrir utan brjóstaaðgerðina 23. september 1991 hefur sjúklingur gengist undir brjóstaaðgerðir í nóvember og desember 1991, í ágúst 1992, í Júní og nóvember 1993. Telja verður ólíklegt, að brjóstaaðgerð leiði til verkja til frambúðar. Líklegra er, að verkjavandamál sjúklings eigi einkum rætur að rekja til vefjagigtar og afleiðinga bílslysa. Af gögn- um máls má þó ætla, að afleiðingar aðgerðarinnar 23. september 1991 hafi haft varanleg áhrif á andlegt ástand hennar með þung- lyndi, kvíða og svefntruflunum. Læknaráð gerir því ekki athuga- semdir við niðurstöður örorkumats Júlíusar Valssonar og Sigurðar Thorlacius.“ Að þessari álitsgerð stóðu Haraldur Briem, yfirlæknir á Sjúkra- húsi Reykjavíkur og settur forseti læknaráðs, Guðmundur M. Stet- ánsson, lýtalæknir á Sjúkrahúsi Reykjavíkur, Þórður Harðarson prófessor, Gunnlaugur Geirsson prófessor, Sverrir Bergmann, þá- verandi formaður Læknafélags Íslands, og Hannes Pétursson, yfir- læknir geðdeildar Sjúkrahúss Reykjavíkur. Hinn síðastnefndi tók sæti í læknaráði 12. nóvember 1997, eftir að Jón G. Stefánsson, yfir- læknir á Landspítala, hafði vikið sæti vegna tengsla við annan læknaráðsmann. Einn læknaráðsmaður, Sigurjón Stefánsson, læknir á Trygginga- stofnun ríkisins, skilaði séráliti. Hann er efnislega samþykkur meiri hluta læknaráðs um svar við fyrstu, annarri og sjöttu spurningu. Þriðju, fjórðu og fimmtu spurningu svarar hann hins vegar játandi og rökstyður álit sitt. Hann telur, að það hafi verið „skýrar vísbend- ingar eftir aðgerðina“ um nauðsyn þess að gefa blóð þegar í stað og 1451 „sennilegt, að dráttur á blóðgjöf hafi haft áhrif á endanlegan árang- ur aðgerðarinnar“. Þá telur hann „ekki útilokað“, að þær umbúðir, sem á gagnáfrýjanda voru settar eftir aðgerðina, „hafi stuðlað að eða aukið á drep, sem myndaðist í vinstra brjósti eftir aðgerð- Ina ... III. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms og álitsgerðar lækna- ráðs ber að fallast á þá niðurstöðu dómsins, að við skurðaðgerðina 23. september 1991 hafi verið beitt viðurkenndum aðferðum við brjóstaminnkun og hún ekki orðið viðameiri en efni stóðu til og óhjákvæmilegt var. Þá er einnig fallist á röksemdir og niðurstöðu héraðsdóms um það, að mistökum við aðgerðina verði ekki um það kennt, að brjóst gagnáfrýjanda voru misstór að henni lokinni. IV. Héraðsdómur kemst að þeirri niðurstöðu, að mælingar á blóð- rauða gagnáfrýjanda eftir aðgerðina hafi eindregið bent til þess, að rétt hafi verið að gefa henni blóð án frekari tafa. Í bréfi stjórnar læknaráðs Landspítalans til lögmanns Ríkisspítalanna 7. september 1993 kemur fram það álit, að ekki hafi verið um læknisfræðileg mis- tök að ræða, þótt aðgerðin hafi tekist verr en til stóð. Hins vegar telur stjórnin, að viðbrögð við blóðmissi í aðgerðinni og við verkj- um eftir aðgerðina hafi dregist að óþörfu, þótt rétt væru. Þennan drátt á viðbrögðum telur læknaráð spítalans þó ekki hafa haft áhrif á endanlega útkomu aðgerðarinnar. Í bréfi dr. Ólafs P. Jakobssonar til landlæknis 5. nóvember 1993 segir meðal annars: „Vegna blæð- ingar í aðgerð varð Hgb 79g/100 ml, sem er lágt og getur átt þátt í, hvernig fór.“ Í niðurlagi bréfsins er rætt um drep í vinstra brjósti gagnáfrýjanda og sagt: „Af aðgengilegum gögnum verður ekki séð, að þetta sé afleiðing mistaka eða vanrækslu við framkvæmd læknis- verks.“ Í álitsgerð nefndar um ágreiningsmál samkvæmt lögum nr. 97/1990 frá 13. apríl 1994 kemur fram það álit, að ekkert sé fram komið í gögnum málsins, sem bendi til þess, að mistök hafi orðið við aðgerðina og meðferð á gagnáfrýjanda eftir hana, sem valdið hafi þeim þjáningum og tjóni, sem hún varð fyrir í kjölfar aðgerðar- innar. Eins og fram kemur í kafla II hér að framan, telur læknaráð ekki hafa verið ástæðu til að gefa gagnáfrýjanda blóð þegar í aðgerð 1452 eða síðar sama dag og dráttur á blóðgjöf hafi ekki haft áhrif á endanlegan árangur aðgerðarinnar. Þá er það álit héraðsdóms, að þær umbúðir, sem settar voru á gagnáfrýjanda eftir aðgerðina, hafi aukið hættu á umfangi vefja- dauða. Í svari læknaráðs við spurningum Hæstaréttar er þessari ályktun hafnað og talið afar ósennilegt, að umbúðirnar hafi haft áhrif á endanlegan árangur aðgerðarinnar. Héraðsdómur telur, að þessir tveir framangreindu þættir hafi leitt til þess, að drep í vef, sem myndaðist við skurðaðgerðina, hafi orðið umfangsmeira en annars hefði orðið, og er fébótaábyrgð aðaláfrýj- anda reist á þessum atriðum. Niðurstöður héraðsdóms um þetta eiga sér hins vegar ekki skýra stoð í læknisfræðilegum gögnum málsins að séráliti Sigurjóns Stefánssonar undanskildu. Gegn ein- dreginni afstöðu læknaráðs og með hliðsjón af öðrum upplýsingum í málinu er ekki unnt að telja, að fram sé komin sönnun um van- rækslu eða önnur saknæm mistök við meðferð og umönnun gagn- áfrýjanda á Landspítalanum í september 1991. V. Samkvæmt framansögðu ber að sýkna aðaláfrýjanda af öllum kröfum gagnáfrýjanda. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður, en gjafsóknarkostnaður gagnáfrýjanda greið- ist úr ríkissjóði, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, íslenska ríkið, á að vera sýkn af kröfum sagnáfrýjanda, Elsu Smith. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Allur gjafsóknarkostnaður gagnáfrýjanda í héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutnings- laun Andra Árnasonar hæstaréttarlögmanns, samtals 800.000 krónur. 1453 Sératkvæði Hrafns Bragasonar og Hjartar Torfasonar Við erum samþykkir köflum 1, IH og Hl í atkvæði meiri hluta dómenda, en ósamþykkir köflum IV og V. Gagnáfrýjandi gekkst undir aðgerð á lýtalækningadeild Landspít- alans 23. september 1991, og voru brjóst hennar minnkuð. Í kynn- ingarbæklingi deildarinnar um þessar aðgerðir segir meðal annars: „Takmarkið með aðgerðinni er að létta þunga af herðum með því að taka af brjóstunum og bæta lögun þeirra um leið. ... Hugsanleg vandamál eftir aðgerð eru blæðingar, sýking og blóðrásartruflun í geirvörtu, sem leitt geta til dreps í hluta eða allri geirvörtunni. Ekki er hægt að fyrirbyggja þessi vandamál með öllu, heldur verður að taka á þeim, ef þau koma upp.“ Í aðgerðarlýsingu segir, að brennt sé fyrir æðar, en hún sé „léttblæðandi kona“. Þá segir, að settar séu ríkulegar þurrar umbúðir og teygjubindi. Samkvæmt gögnum máls- ins blæddi gagnáfrýjanda töluvert við aðgerðina, og blóðrauði lækk- aði verulega. Var henni gefið blóð þessa vegna um það bil sólar- hring eftir aðgerð. Svo sem fram kemur í héraðsdómi, komu einnig upp eftir aðgerðina önnur þau vandamál, sem lýst er í kynningar- bæklingnum. Gagnáfrýjandi var útskrifuð af sjúkrahúsinu 27. sept- ember 1991, en þurfti síðar að gangast undir fleiri aðgerðir vegna þessara vandamála. Héraðsdómur, sem skipaður var einum sérfróðum meðdómanda og tveimur embættisdómurum, kemst að þeirri niðurstöðu, að mæl- ingar á blóðrauða gagnáfrýjanda eftir aðgerðina hafi eindregið bent til þess, að rétt hafi verið að gefa henni blóð án frekari tafar. Þá er það álit héraðsdóms, að þær umbúðir, sem settar voru á gagnáfrýj- anda eftir aðgerðina, hafi aukið hættu á umfangi vefjadauða. Í bréfi stjórnar læknaráðs Landspítalans til lögmanns Ríkisspítal- anna 7. september 1993 kemur fram það álit, að ekki hafi verið um læknisfræðileg mistök að ræða, þótt aðgerðin hafi tekist verr en til stóð. Hins vegar telur stjórnin, að viðbrögð við blóðmissi í aðgerð- inni og við verkjum eftir aðgerðina hafi dregist að óþörfu, þótt rétt væru. Þennan drátt á viðbrögðum telur læknaráð spítalans þó ekki hafa haft áhrif á endanlega útkomu aðgerðarinnar. 1454 Árni Björnsson lýtalæknir, sem gerði tvær aðgerðir á gagnáfrýj- anda í nóvember og desember 1991 til að lagfæra það, er úrskeiðis hafði farið, segir í bréfi til landlæknis 16. janúar 1992, að ljóst hafi verið við útskrift eftir upphaflegu aðgerðina, „að vandamál voru fyrir hendi og í uppsiglingu í vinstra brjósti“. Árni segist ekki sjá annað af aðgerðarlýsingu en aðgerðin hafi gengið eðlilega, en hins vegar hafi blætt mikið. Hvað varði þrýst- ingsumbúðir segir hann skiptar skoðanir um, hvort þær eigi að nota við þessar aðgerðir. Ekkert liggi fyrir, að þær séu skaðlegar, nema hugsanlega séu þær of fastar, en um það verði ekki dæmt eftir á. Hann telur loks, að það hafi orkað tvímælis að senda gagnáfrýjanda heim, þar sem séð var fram á vandamál. Ólafur P Jakobsson lýta- læknir segir í bréfi til landlæknis 5. nóvember 1993 meðal annars: „Ástæða þess, að drep verður, er fyrst og fremst of lítið arterielt blóðflæði. Þáttur umbúða í því, hvernig fer, er óljós.“ Um ettir- meðferðina á sjúkrahúsinu segir meðal annars: „Vegna blæðingar í aðgerð varð Hgb 79g/100 ml, sem er lágt og getur átt þátt í, hvernig fór.“ Í niðurlagi bréfsins er rætt um drep í vinstra brjósti gagnáfrýj- anda og sagt: „Af aðgengilegum gögnum verður ekki séð, að þetta sé afleiðing mistaka eða vanrækslu við framkvæmd læknisverks.“ Bæði Ólafur og Árni kvarta undan því, að upplýsingar vanti í sjúkraskrá um meðferð eftir útskrift. Í álitsgerð nefndar um ágreiningsmál samkvæmt lögum nr. 97/ 1990 frá 13. apríl 1994 er því lýst, að ekkert sé fram komið í gögnum málsins, sem bendi til þess, að mistök hafi orðið við aðgerðina og meðferð á gagnáfrýjanda eftir hana, er valdið hafi þeim þjáningum og tjóni, sem hún varð fyrir í kjölfar aðgerðarinnar. Nefndarmenn telja, að hér sé um að ræða kvilla, sem fylgt geta slíkum aðgerðum, án þess að þeir verði raktir til mistaka. Þó eru nefndarmenn þeirrar skoðunar, að gagnáfrýjanda hafi ekki verið sýnd sú umönnun og til- litssemi á Landspítalanum, sem gera verði kröfu til, þegar fylgikvill- anna varð vart, þótt ekki sé líklegt, að það hafi orðið beinlínis til að valda henni heilsutjóni. Meiri hluti læknaráðs telur, svo sem rakið er í Il. kafla atkvæðis meiri hluta dómenda, að ekki hafi verið ástæða til að gefa gagn- áfrýjanda blóð þegar í aðgerð eða síðar sama dag og ekki verði séð, að dráttur á blóðgjöf hafi haft áhrif á endanlegan árangur aðgerðar- 1455 innar. Í svari læknaráðs við spurningum Hæstaréttar er þeirri álykt- un héraðsdóms hafnað, að notkun þrýstingsumbúða hafi aukið hættu á umfangi vefjadauða, og talið afar ósennilegt, að umbúðirnar hafi haft áhrif á endanlegan árangur aðgerðarinnar. Eins og segir í Il. kafla, skilaði einn læknaráðsmaður rökstuddu séráliti og taldi eins og héraðsdómur, að skýrar vísbendingar hefðu verið um að gefa blóð þegar í stað eftir aðgerðina, og sennilegt, að dráttur á blóðgjöf hafi haft áhrif á endanlegan árangur hennar. Þá taldi hann ekki útilokað, að umbúðirnar hefðu stuðlað að eða aukið drep, sem myndaðist í vinstra brjósti. Samkvæmt því, sem hér hefur verið rakið, verður ekki sagt, að sérfræðingar séu á einu máli um, hvort dráttur á blóðgjöf hafi haft áhrif á endanlegan árangur aðgerðarinnar eða hvort umbúðir þær, sem settar voru á gagnáfrýjanda eftir aðgerðina, hafi haft áhrif á þann árangur. Af því leiðir, að ekki verður fullyrt um þetta. Hér- aðsdómur telur, að þessir tveir framangreindu þættir hafi leitt til þess, að drep í vef, sem myndaðist við skurðaðgerðina, hafi orðið umfangsmeira en annars hefði orðið, og er fébótaábyrgð aðaláfrýj- anda á því reist. Fallast verður á, að örorka gagnáfrýjanda vegna aðgerðarinnar sé hæfilega metin 15%. Ljóst er af því, sem að framan greinir, að lækn- ar eiga að vera við því búnir, að þau vandamál geti komið upp í kjölfar þessara aðgerða, sem hér varð raunin. Þeir verða því að gera allt, sem í þeirra valdi stendur, til að girða fyrir þessar afleiðingar og grípa til aðgerða, er einkenna verður vart. Þegar litið er til álits stjórnar læknaráðs Landspítalans og skoðana annarra álitsgefenda, sem raktar eru hér að framan, þykir nægilega fram komið, þrátt fyr- ir það að hugsanlegt sé að skilja álit læknaráðs á annan veg, að ekki hafi verið gripið strax til blóðgjafar, eftir að tilefni gafst til. Gagn- áfrýjandi var útskrifuð af sjúkrahúsinu, enda þótt vandinn væri upp kominn og sýnilegur. Þá skorti á, að sjúkraskýrslur væru nægilega færðar um meðferð, eftir að gagnáfrýjandi var útskrifuð. Af þessu leiðir, að telja verður, að sú óvissa, sem uppi er um það, hvort af- leiðingar aðgerðarinnar séu þessari vanrækslu sjúkrahússins að kenna, verði að vera á áhættu aðaláfrýjanda. Með þessum athuga- semdum ber að fallast á niðurstöðu héraðsdóms og dæma gagn- áfrýjanda bætur, eins og þar greinir. 1456 Við teljum, að dæma eigi aðaláfrýjanda til að greiða gagnáfrýj- anda málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 29. júní 1995. I. Mál þetta, sem dómtekið var 15. júní sl., var höfðað með stefnu, birtri 14. desember 1994. Stefnandi er Elsa Smith, kt. 241145-3529, Neðstaleiti 4, Reykjavík. Stefndi er íslenska ríkið. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær, að stefnda verði gert að greiða stefnanda 4.920.441 kr. ásamt (nánar tilgreindum vöxtum) til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar að skaðlausu skv. mati dómsins að meðtöld- um virðisaukaskatti, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál, en stefnanda var með bréfi dómsmálaráðherra, dags. 11. mars 1993, veitt leyfi til gjaf- sóknar í máli þessu fyrir héraðsdómi. Við ákvörðun málskostnaðar verði tillit tekið til málskostnaðarreiknings stefnanda. Dómkröfur stefnda eru þær aðallega, að stefndi verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og stefnda dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati réttarins. Til vara er þess krafist, að stefnukröfur verði stórlega lækk- aðar og málskostnaður í því tilviki látinn falla niður. Upphafleg stefnukrafa málsins nam 6.323.884 kr. auk vaxta og kostnaðar. Við aðalmeðferð málsins 8. maí sl. breytti stefnandi með samþykki lög- manns stefnda kröfugerðinni á grundvelli nýrra tjónsútreikninga, jafnframt því sem fallið var frá kröfu um tímabundið örorkutjón árin 1993 og 1994. Hins vegar er krafist bóta vegna tímabundins örorkutjóns árið 1992. Þá lækkaði krafa um 100% örorkutjón niður í 15%. Breyting þessi leiddi til lækkunar kröfugerðar stefnanda. Mál þetta var dómtekið að lokinni aðalmeðferð 8. maí sl. Hinn 26. maí sl. ákvað dómurinn að endurupptaka málið og gefa stefnanda kost á að afla frekari gagna um örorku stefnanda, svo sem með nýju örorkumati eða ann- arri matsgerð. Málið var tekið fyrir 15. júní sl., og var þar lögð fram matsgerð, munnleg- ur málflutningur fór fram og málið dómtekið að nýju. II. Málavextir. 23. september 1991 gekkst stefnandi undir aðgerð á Landspítalanum í Reykjavík. Fólst hún í því, að brjóst stefnanda voru minnkuð til að létta á þeim, en hún hafði um skeið átt við stoðkerfisvandamál að etja, þ. e. haft verki og óþægindi í herðum og baki. Þá var aðgerðin að nokkru gerð í fegr- 1457 unarskyni, en brjóst stefnanda voru, auk þess að vera þung, einnig misstór. Stefnandi hafði í desember 1986 leitað til Knúts Björnssonar lýtalæknis, sem skoðaði hana með væntanlega aðgerð í huga, en því næst var hún sett á biðlista til aðgerðar. Stefnandi lagðist inn á lýtalækningadeild Landspítalans 20. september 1991, en aðgerðin, sem Knútur Björnsson gerði, fór fram, eins og áður sagði, 23. sama mánaðar. Tekin voru 590 grömm úr hægra brjósti og 720 grömm úr hinu vinstra. Vegna blæðingar úr sári þurfti stefnandi blóðgjöt. Stefnandi útskrifaðist fjórum dögum eftir aðgerðina. Í sjúkraskýrslum kem- ur fram, að stefnandi hafi verið slæm af verkjum eftir aðgerðina og að blámi hafi verið á geirvörtu vinstra megin, sem hafi aukist daginn eftir að- gerðina. Hinn 26. september er sagt, að vinstri varta sé kolblá og húð hafi flest af. Sár stefnanda greru seint og illa, og kvartaði hún undan verkjum. Þá kom drep í vinstri geirvörtu. Hinn 25. nóvember 1991 gekkst stefnandi undir að- gerð á St. Jósefsspítala í Hafnarfirði, og var tekið hersli úr vinstra brjósti, sem reyndist vera fitudrep. Stefnandi gekkst enn undir aðgerð á sama stað 17. desember s. á. 24. nóvember 1992 mat Júlíus Valsson, tryggingayfirlæknir Trygginga- stofnunar ríkisins, örorku stefnanda. Í matsgerð segir, að það sé gert sam- kvæmt tilkynningu um ætlaðan tryggingaratburð vegna sjúklingatryggingar. Í matsgerðinni er sjúkrasaga stefnanda rakin, og segir í niðurstöðu hennar: „Um er að ræða tæplega fjörutíu og sjö ára gamla konu, er gekkst undir brjóstaminnkunaraðgerð á Landspítalanum 23. 9. 1991. Svo óheppilega vildi til, að drep kom í vinstri geirvörtu og í fitunni þar undir í brjóstinu. Einnig hefur hún verið illa haldin af verkjum vinstra megin í brjósti og brjóstkassa eftir aðgerðina og hefur ekki lagast þrátt fyrir ýmiss konar með- ferð, þar með talda sjúkraþjálfun og deyfingarmeðferð svo og meðferð með bólgueyðandi lyfjum í sprautuformi. Brjóstin eru misstór og ekki sam- hvelfd, og töluverð lýti eru að örum, þótt eflaust megi bæta útlitið eitthvað með frekari aðgerðum. Hér er hins vegar um langvarandi verkjavandamál að ræða svo og and- legar afleiðingar að nokkru leyti misheppnaðrar skurðaðgerðar, þar sem konan hefur verið mjög áhyggjufull og borið hefur á þunglyndiseinkennum með kvíða, tregðu og svefntruflunum. Þar sem svo langur tími er liðinn, frá því að aðgerðin var gerð, er fremur ólíklegt, að í bráð takist að vinna bug á hinum langvinnu verkjum, sem hrjá Elsu. Hér er um að ræða ófyrirséð heilsutjón, sem rekja má til læknisaðgerðar. 1458 Þau einkenni, sem konan hefur nú og rekja má til þessara aðgerða, há henni talsvert í leik og starfi og munu eflaust gera það framvegis. Hún hef- ur ekki getað snúið aftur að fyrra starfi, þar sem hún hefur mikil óþægindi frá brjóstkassa, brjósti og við beitingu vinstri handleggs. Þykir nú tímabært að meta varanlegu örorku vegna aðgerðarinnar 23. 9. 1991, og telst hún hæfilega metin 15% (fimmtán prósent).“ 14. október 1994 gerði Ólafur P Jakobsson lýtalæknir aðgerð á stefnanda í héraðssjúkrahúsinu í Örebro í Svíþjóð, en þangað hafði stefnandi leitað, þar sem hún var illa haldin af verkjum vinstra megin í brjósti og brjóstkassa og lagaðist ekki þrátt fyrir ýmiss konar meðferð. Þá voru brjóst hennar enn misstór og ekki samhvelfd. Í sjúkraskýrslu frá 19. október 1994 eftir aðgerð Ólafs P. Jakobssonar er bókað, að sár stefnanda grói vel og engin merki um aukakvilla. Árangur sé góður og því lýst fyrir sjúklingi, að form brjóstanna komi til með líta út eins og til var ætlast. Eftir endurupptöku málsins fyrir dómi mat Sigurður Thorlacius, sérfræð- ingur í heila- og taugasjúkdómum, örorku stefnanda að beiðni lögmanns stefnanda. Í matsgerðinni, dags. 1. júní 1995, er lýst þeim einkennum, sem stefnandi kveðst hafa nú og rekja megi til aðgerðarinnar, en þar segir: „Auk útlitslýta hefur hún verki og eymsli í báðum brjóstum og skurðörum út frá þeim og aftur eftir brjóstveggnum beggja vegna og verkjaleiðni út í handleggi, stundum allt niður í framhandlegg, og verkjaleiðni aftur í bak. Þessi einkenni eru beggja vegna, en verri vinstra megin. Stundum hefur hún verkjaleiðni frá brjóstunum niður á rifjabogana beggja vegna. Verkirnir aukast eftir því, sem hún vinnur meira heima fyrir.“ Síðan segir í matsgerð um skoðun á stefnanda, sem fram fór 31. maí sl. „Hægra brjóst hennar er heldur stærra og síðara en hið vinstra. Það er talsvert áberandi aðgerðarör, sem nær frá miðlínu, yfir neðanverðu bringu- beini og fer undir bæði brjóst og út eftir brjóstvegg og nær vinstra megin aftur undir herðablað, en hægra megin heldur styttra. Nokkur herslimynd- un er í Örinu, einkum miðlægt og aftast hægra megin. Ör eru umhverfis báðar geirvörtur og niður frá þeim, niður að þverlægu örunum. Nokkur eymsli eru í örunum og einnig í báðum brjóstum, einkum hliðlægt. Húð- skyn er vægt skert umhverfis örin.“ Í niðurstöðu matsins segir, að stefnandi hafi haft umtalsverð lýti og lang- varandi verki í og út frá brjóstum eftir brjóstaminnkunaraðgerðina, sem ýmiss konar meðferð hafi lítil áhrif haft á. Eftir síðustu skurðaðgerð hafi þó heldur dregið úr einkennum, bæði útlitslýtum og verkjum. Stefnandi sé áfram í sjúkraþjálfun, og hugsanlegt sé, að um frekari lýtaaðgerð eða lýta- aðgerðir verði að ræða síðar meir. 1459 Heldur hafi degið úr einkennum stefnanda, síðan örorkumat Júlíusar Valssonar fór fram, en þó ekki mikið. Því telur læknirinn, að forsendur mats á varanlegri örorku vegna aðgerðarinnar hafi ekki breyst frá fyrra mati, og sé því varanleg örorka vegna aðgerðarinnar 23. september 1991 hæfilega metin 15%. Guðjón Hansen tryggingafræðingur reiknaði 5. apríl 1994 út höfuðstóls- verðmæti vinnutekjutaps stefnanda. Fram kom í matinu, að árið 1979 hefði stefnandi lent í bílslysi og hlotið varanlegt orkutap af völdum þess, sem metið hafi verið 15%. Stefnandi sé fædd 24. október 1945 og hafi samkvæmt því verið 45 ára gömul, er hún gekkst undir ofangreinda aðgerð. Árin þar á undan hafi hún aðallega starfað hjá ríki, en árið 1990 hafi launatekjur henn- ar skipst á þrjá launagreiðendur. Í útreikningi segir, að ekki virðist óeðlilegt, að heimilisaðstæður hafi átt einhvern þátt í lágum launatekjum stefnanda árin fyrir fyrri læknisaðgerð, en þær eru samkvæmt skattframtali árið 1988 653.641 kr., árið 1989 823.224 kr. og árið 1990 805.695 kr. Komi því til greina að áætla henni til viðbótar launatekjum nokkrar tekjur vegna heimilisstarfa ellegar gera ráð fyrir hækkun launatekna, eftir að dóttir hennar væri komin af unglingsaldri. Hefði áðurnefnd starfsorkuskerðing af völdum slyssins 1979 getað haft áhrif á tekjur stefnanda. Tekjutap stefnanda var reiknað á tvo vegu, annars vegar miðað við vinnutekjur árin 1988-1990, en hins vegar við algengar vinnutekj- ur verkamanna. 3. maí 1995 reiknaði Guðjón Hansen að beiðni lögmanns stefnanda að nýju út örorkutjón stefnanda, og reisir stefnandi nú kröfugerð sína á þeim útreikningum. Í hinum nýju útreikningum er miðað við 4,5% ársávöxtun til frambúðar, en auk þess tekið tillit til launabreytinga, frá því að fyrri út- reikningur var gerður. Miðað við vinnutekjur stefnanda árin 1989 og 1990 teljast árlegar viðmið- unartekjur stefnanda til frambúðar nú 1.012.651 kr. Reiknist því verðmæti tapaðra vinnutekna á aðgerðardegi 2.233.578 kr. og töpuð lífeyrisréttindi 134.015 kr. Sé hins vegar tekið mið af algengum vinnutekjum verkamanna, þar sem viðmiðunartekjur teljist til frambúðar 1.305.099 kr., teljist vinnu- tekjutap stefnanda á aðgerðardegi 2.878.606 kr. og töpuð lífeyrisréttindi 172.716 kr. Málsástæður stefnanda. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að hún hafi ekki verið vöruð við þeim alvarlegu fylgikvillum, sem geti fylgt sambærilegum aðgerðum og þeirri, sem hún gekkst undir, s.s. fitudrepi í brjóstum, skurði á taugum 1460 og sinum í síðu og miklu misræmi brjósta. Telja megi fullvíst, að hún hefði ekki gengist undir aðgerðina, hefði henni verið kunnar þær þjáningar og lýti að ógleymdu fjártjóni, sem slíkar aðgerðir geta haft í för með sér. Þá hafi ekki verið gerðar ráðstafanir til að merkja fyrir ætluðu skurð- svæði með stefnanda í standandi stöðu. Þetta hafi leitt til þess, að skurðir hafi orðið of viðamiklir, þ. e. aftur á bak, skurðir of djúpir og á milli brjósta, en slíkt tíðkist ekki. Þá hafi verið tekið of mikið af brjóstum stefn- anda, sem eitt og sér valdi aukinni hættu á líkamstjóni. Stefnandi telur, að læknismeðferðin sjálf hafi ekki verið forsvaranleg, þar sem ekki hafi verið viðhöfð þau vinnubrögð, sem krefjast hafi mátt af starfsmönnum Landspítalans við framkvæmd aðgerðarinnar og þá sérstak- lega Knúti Björnssyni, sérfræðingi í skapnaðarlækningum (plastikaðgerð- um), sem gerði skurðaðgerðina og stjórnaði henni að öðru leyti. Þannig hafi ekki verið brugðist rétt við miklum blóðmissi hennar við skurðaðgerð- ina, þar sem kerar fylltust, án þess að gripið væri til viðeigandi aðgerða, en stefnanda hafi ekki verið gefið blóð í æð fyrr en síðdegis daginn eftir að- gerðina. Þá þegar hafi verið byrjað að myndast drep í vinstri geirvörtu. Um val á læknismeðferð bendir stefnandi m. a. á notkun þrýstiumbúða við aðgerðina. Telur stefnandi, að notkun slíkra umbúða við aðgerðir af þessu tagi sé með öllu óforsvaranleg og til þess fallin að auka líkur á tjóni sjúklings. Hafi notkun þeirra nú verið hætt. Stefnandi telur einnig, að mistök hafi orðið við eftirmeðferð uppskurðar. Hafi hún verið útskrifuð sárþjáð af Landspítalanum 27. september 1991, án þess að nokkrar ráðstafanir hafi verið gerðar um lyfjagjöf og umbúðaskipti, en starfsmönnum spítalans, sem haft hafi umsjón með henni, hafi mátt vera það ljóst á þeim tíma, að farið var að grafa í brjósti hennar og útferð byrj- uð. Stefnandi hafi verið slæm af verkjum eftir aðgerðina og haft smábláma á geirvörtu vinstra megin. Hafi sú geirvarta blánað enn meir, og 26. s. m. hafi vartan verið orðin kolblá og húðin farin að flettast af. Þrátt fyrir það að ljóst væri, „að vandamál væri í uppsiglingu í vinstra brjósti“, eins og segi í bréfi Árna Björnssonar, yfirlæknis á lýtalækninga- deild, til Ólafs Ólafssonar landlæknis, dags. 16. janúar 1992, hafi stefnandi allt að einu verið útskrifuð af Landspítalanum, án þess að nokkurt virkt eftirlit væri haft með henni. Stjórn læknaráðs Landspítalans hafi viðurkennt, að ekki hafi á allan hátt verið staðið réttilega að áðurnefndri aðgerð, þ. e., að um mistök hafi verið að ræða, þótt stjórnin vilji ekki fallast á, að það hafi haft „áhrif á endanlega útkomu aðgerðarinnar“. Stefnandi beri greinileg lýti vegna aðgerðarinnar, svo sem sjá megi af 1461 ljósmyndum og matsgerð. Ástand brjóstanna eitt og sér þyki benda sterk- lega til þess, að um mistök hafi verið að ræða af hálfu þeirra, sem að að- gerðinni stóðu. Verði að telja, að stefndi beri bótaábyrgð gagnvart stefn- anda vegna þessa, þar sem sjúkrastofnanir beri ábyrgð gagnvart sjúkling- um, ef þær útskrifa þá, fyrr en læknisfræðilega geti talist réttmætt. Starfsmönnum spítalans hafi borið skylda til að fylgjast með stefnanda og hafa með henni eftirlit, eftir að hún var farin af spítalanum. Telja verði aðfinnsluvert aðgæsluleysi af hálfu Knúts Björnssonar að grípa ekki til aðgerða, þegar stefnandi kom til skoðunar á Landspítala 30. september 1991, en þá hafi stefnandi kvartað vegna óþolandi þrauta, og eins hafi mátt sjá, að geirvarta brjóstsins var orðin svört. Stefnandi hafi farið í umrædda brjóstaminnkunaraðgerð til að vinna bug á verkjum og einkennum í baki, er rekja hafi mátt m. a. til stærðar brjóst- anna. Einnig hafi hún þó farið í aðgerðina í fegrunarskyni. En aðgerðin hafi haft þveröfug áhrif, þar sem hún hafi valdið stefnanda bæði tjóni og mikl- um óþægindum sem og fitudrepi, en auk þess hafi stefnandi mikið stað- bundið mar á vinstra brjósti. Þá hafi stefnandi verið meira og minna þjáð af verkjum í brjóstum sem og í skurði aftur á bak, sem leitt hafi út í handleggi og hendur stefnanda, en vegna þess hafi hún verið með öllu óvinnufær, allt frá því að aðgerðin var gerð. Skurðaðgerðin hafi haft í för með sér mikil lýti, þar sem skurðir hafi ver- ið mjög grófir og langt aftur á bak, auk þess mjög ofarlega á brjóstunum og á milli þeirra, en ekki undir þeim, eins og eðlilegt hefði verið. Sé geirvarta á vinstra brjósti stefnanda auk þessa að kalla ónýt. Þá hafi brjóst stefnanda verið mjög misstór og ólík að lögun eftir aðgerðina. Til að vinna bug á ágöllum aðgerðarinnar hafi stefnandi þurft að gangast undir sex lagfæringaraðgerðir, sem gerðar hafi verið á tímabilinu nóvember 1991 til október 1994. Þrátt fyrir það sjái ekki enn fyrir endann á sjúkrasögu stefnanda, þar sem nokkuð ljóst þyki, að hún þurfi að gangast undir a. m. k. eina aðgerð í viðbót til að lagfæra mistök við fyrstu aðgerð. Þá sé alveg ljóst, að hún muni bera ævarandi lýti vegna þessa og verði auk þess að búa áfram við verki og óþægindi. Sýnt þyki, að eitthvað hafi farið úrskeiðis við aðgerðina og að tjón stefn- anda eigi annaðhvort rætur að rekja til mistaka við aðgerðina, vanrækslu eða ófullnægjandi meðferðar. Með hliðsjón af því, sem hér hafi verið rakið, verði að telja, að stefndi beri bótaábyrgð gagnvart stefnanda vegna mistaka starfsmanna Landspítal- ans á grundvelli húsbóndaábyrgðar. Stefnukrafan sundurliðast þannig: 1462 Bætur fyrir tímabundna örorku kr. 310.355 Bætur fyrir varanlega örorku - 2.878.606 12% álag - 345.432 -15% frádráttur með tilliti til skattleysis bóta og hagræðis af eingreiðslu - -483.605 Töpuð lífeyrisréttindi - 172.716 Miskabætur - 2.000.000 -Greiðsla frá Tryggingastofnun ríkisins vegna varanlegrar örorku - -303.063 Samtals kr. 4.920.441 Krafa um tímabundna örorku sé miðuð við tekjur ársins 1992 skv. út- reikningi Guðjóns Hansen, 926.624 kr., að frádregnum 15%, sem reiknað sé með sem varanlegri örorku, samtals 787.631 kr. Til frádráttar komi at- vinnuleysisbætur, 477.296 kr., sem geri á slysdegi 310.355 kr. Árin 1993 og 1994 hafi greiðslur úr opinberum sjóðum jafngilt tekjutapi vegna tímabund- innar örorku, og því hafi verið fallið frá kröfu um tímabundið örorkutap þessi ár. Krafa um bætur fyrir varanlega örorku miðist við örorkutjónsútreikninga Guðjóns Hansen, þar sem miðað sé við umreiknaðar árlegar launatekjur stefnanda 1988-1990 að viðbættum reiknuðum tekjum vegna húsmóður- starfa á tveggja manna heimili, sem reiknist af þeim sökum 12% hærri. Fjárhæð miskabótakröfu í málinu taki mið af þeim miklu óþægindum, þjáningum og lýtum, sem stefnandi hafi orðið fyrir vegna aðgerðanna. Þyk- ir fjárhæð miskabóta stillt í hóf, þegar tillit sé tekið til aldurs og annarra að- stæðna stefnanda. Málsástæður stefnda. Af hálfu stefnda er því fram haldið, að læknismeðferð sú, sem beitt var við aðgerðina, hafi í alla staði verið forsvaranleg, enda sé fullyrðing stefn- anda um, að svo hafi ekki verið, alveg órökstudd. Í umsögn Ólafs P. Jakobs- sonar læknis komi fram, að aðferðin, sem notuð var við aðgerðina, sé vel þekkt og víða notuð. Stefnandi virðist styðja málsókn sína því, að þar sem stefnandi hafi mátt þola aukaverkanir og fylgikvilla, hljóti að hafa verið um mistök að ræða. Leitað hafi verið álits nefndar um ágreiningsmál skv. lögum um heil- brigðisþjónustu. Í áliti nefndarinnar segi, að ekkert hafi komið fram í gögn- um málsins, sem bendi til þess, að mistök hafi orðið við aðgerðina, en stefn- andi hafi orðið að þola kvilla, sem fylgt geti slíkum aðgerðum, án þess að þeir verði raktir til mistaka. Niðurstaða nefndarinnar sé, að ekki hafi verið 1463 um að ræða læknamistök í umræddu tilviki, sem geti haft í för með sér bótaskyldu gagnvart stefnda. Efnislega sé þetta samhljóða niðurstöðu stjórnar læknaráðs Landspítalans. Í bréfi Ólafs P. Jakobssonar læknis, sem frammi liggi í málinu, segi m. a., að ekki verði séð af gögnum, að neitt óvenjulegt hafi gerst, viðbrögð við mikilli blæðingu hafi verið eðlileg og notkun umbúða eftir aðgerðina full- nægjandi. Niðurstaða læknisins sé, að af þeim gögnum, sem fyrir liggi, verði ekki séð, að þau óþægindi, sem stefnandi hafi mátt þola, verði rakin til mis- taka eða vanrækslu við framkvæmd læknisverksins. Í áliti nefndar um ágreiningsmál skv. lögum um heilbrigðisþjónustu segi. að ekkert bendi til, að eftirmeðferðin hafi valdið þeim þjáningum og tjóni, sem stefnandi varð fyrir, og hún fengið þá eftirmeðferð, sem venjuleg er, og við útskrift hafi hún verið hitalaus, en haft vægan hita tvo daga áður. Eftir útskrift hafi stefnandi fengið eftirmeðferð í samræmi við þarfir. Af hálfu stefnda er því sérstaklega mótmælt, að stefnandi hafi ekki verið eða ekki mátt vera ljóst, að aðgerð sú, sem hún gekkst undir, gæti haft í för með sér fylgikvilla. Stefnandi hafi verið á biðlista eftir aðgerðinni allt frá 1986, í um fimm ár, og verði að ætla, að stefnandi hafi á þeim tíma kynnt sér, hvaða afleiðingar aðgerð sem þessi gæti haft, jafnt jákvæðar sem nei- kvæðar. Í hjúkrunarskýrslu komi fram, að fyrir aðgerð hafi stefnandi fengið upplýsingabækling um brjóstaminnkun, er fyrir liggi í málinu, og í bækl- ingnum segi: „Hugsanleg vandamál eftir aðgerð eru blæðingar, sýking og blóðrásartruflun í geirvörtu, sem leitt geta til dreps í hluta eða allri geir- vörtunni. Ekki verður girt fyrir þessi vandamál með öllu, heldur verður að taka á þeim, ef þau koma upp.“ Þá hafi stefnandi einnig fengið fræðslu og undirbúning daginn fyrir aðgerð. Verði að ætla, þótt eðlilega sé það ekki skráð, að hér sé átt við fræðslu um aðgerðina sjálfa og hugsanlegar afleið- ingar hennar, þ. á m. aukaverkanir. Fullyrðingum í stefnu um, að sérfræðingurinn, sem gerði aðgerðina, hafi ekki rannsakað stefnanda fyrir hana, er sérstaklega mótmælt sem röngum. Samkvæmt því verði skaðabótaábyrgð stefnda ekki rakin til þeirra læknis- meðferðar, sem beitt var, ekki til framkvæmdar aðgerðarinnar né heldur eftirmeðferðar. Álitsgerðir óvilhallra aðila staðfesti þetta. Að auki verði að telja í ljós leitt, að stefnanda hafi verið gerð grein fyrir þeim aukakvillum, sem gætu fylgt í kjölfar umræddrar aðgerðar og telja verði til óhappatilvika, án þess að nokkrum verði um kennt. Af sjúkrasögu stefnanda komi fram, að stefnandi hafi haft verki í stoð- kerfi og slappleika, en hún hafi fengið mænuveiki um tíu ára aldur. Að auki hafi stefnandi lent í bílslysi 1979, sem talið er, að hafi aukið á stoðkerfis- 1464 vanda stefnanda. Í desember 1987 hafi stefnandi verið metin 15% varanleg- ur öryrki og þjáðst af þrálátum verkjum frá háls- og herðasvæði. Þrátt fyrir þessi langvarandi verkjavandamál metur tryggingalæknir varanlega örorku vegna aðgerðarinnar til viðbótar 15%. Í áliti Ólafs P. Jakobssonar komi fram, að ekki sé unnt að rekja, að hve miklu leyti óþægindi stefnanda séu vegna brjóstaminnkunaraðgerðarinnar og hvað sé afleiðing stoðkerfissjúk- dóms og bílslyss. Í áliti stjórnar læknaráðs Landspítalans segi einnig, að mögulegt sé a. m. k., að að hluta megi rekja verki stefnanda til einkenna frá öðrum líffærum en brjóstum, enda hafi stefnandi haft einkenni frá stoðkerfi í langan tíma. Örorkumat, sem miðað sé við í málinu, sé gert samkvæmt tilkynningu um ætlaðan tryggingaratburð vegna sjúklingatrygginga á þar til gerðu eyðu- blaði Tryggingastofnunar ríkisins og til að tryggja bótagreiðslu samkvæmt lögum um almannatryggingar. Hvorki tilkynningin né örorkumatið sé gert til þess að byggja á bótagrundvelli samkvæmt almennum skaðabótareglum, og því sé mótmælt, að matið eða útreikningar samkvæmt því geti verið grundvöllur skaðabótaákvörðunar í máli þessu. Einstökum liðum kröfugerðarinnar er mótmælt sem allt of háum, m. a. tekjugrundvelli, sem kröfugerðin sé reist á. Sérstaklega er kröfufjárhæð um miskabætur mótmælt. Fyrir dómi 15. júní sl. var að ósk lögmanns stefnda bókað, að ekki yrði fullyrt, svo sem gert sé í örorkumati Sigurðar Thorlacius læknis, að verkir, sem stefnandi kvarti undan, stafi af aðgerðinni, sem gerð var 23. september 1991. Bent sé á sjúkrasögu stefnanda, veikt stoðkerfi, 15% örorku vegna bíl- slyss árið 1979 og að stefnandi gekkst undir aðgerðina vegna kvartana um þráláta verki. Enn fremur sé bent á, að stefnandi gekkst undir aðgerðir 26. nóvember 1991, 17. desember 1991, 17. ágúst 1992, í júní 1993, 3. nóvember 1993 og 14. október 1994. Þrjár þessara aðgerða séu ekki nefndar í mats- gerð. Þá komi fram í örorkumati, að stefnandi hafi í byrjun apríl 1995 verið metin til viðbótar 15% öryrki vegna bílslysa 21. september 1993 og 3. júní 1993, en þessarar ætluðu örorku hafi verið látið ógetið við flutning málsins 8. maí 1995. Stefnandi gaf skýrslu fyrir dóminum. Þá gáfu vitnaskýrslur þeir Knútur Björnsson læknir og Júlíus Valsson læknir. 111. Niðurstaða. Í máli þessu er óumdeilt, að við aðgerð þá, sem stefnandi gekkst undir á Landspítalanum í september 1991 í þeim tilgangi að minnka brjóstin, komst drep í brjóstvef vinstra megin, sem leiddi til alvarlegra fylgikvilla. 1465 Í framburði stefnanda hér fyrir dómi, sem studdur er gögnum málsins, kemur fram, að vinstri geirvarta hennar hafi tekið að blána, skömmu eftir að hún kom af skurðstofu. Bendir það til truflunar blóðstreymis frá svæð- inu. Við aðgerð sem þessa er óhjákvæmilegt, að æðar skerist í sundur. Get- ur það valdið blóðrásartruflun í geirvörtu og leitt til dreps í hluta eða allri geirvörtunni. Er þetta einn af áhættuþáttum slíkrar aðgerðar, eins og fram kemur í upplýsingabæklingi, sem Ríkisspítalar gefa út um brjóstaminnkun. Þar segir jafnframt, að ekki sé unnt að hindra þessi vandamál með öllu, heldur verði að taka á þeim, ef þau koma upp. Stefnandi bar fyrir dómi, að hún hefði fengið umræddan bækling í hendur, þegar hún kom á sjúkrahúsið daginn fyrir aðgerð, og var hún beðin að lesa hann. Knútur Björnsson læknir skoðaði stefnanda fyrst árið 1986, og var hún því næst sett á biðlista til aðgerðar. Stefnandi var kölluð til viðtals á Land- spítalann föstudaginn 20. september 1991 og var þá skoðuð af Helga Birgis- syni aðstoðarlækni, eftir því sem fram kemur í sjúkraskrá, sem frammi ligg- ur í málinu. Stefnandi fór heim að skoðun lokinni, en kom aftur á spítalann sunnudagskvöldið 22. s. m. vegna fyrirhugaðrar aðgerðar næsta dag. Morguninn eftir, skömmu fyrir aðgerð, hitti stefnandi Knút Björnsson „á stofugangi“. Talaði stefnandi við lækninn, sem leit á brjóst hennar. Þá talaði stefnandi stuttlega fyrir svæfinguna við lækninn, sem fullvissaði hana um, að þetta yrði ekkert mál. Dómurinn telur samkvæmt því, sem hér hefur verið rakið, að stefnanda hafi mátt vera ljóst, að upp kynnu að koma vandamál í kjölfar aðgerðarinn- ar. Engu að síður ákvað hún að gangast undir hana. Með samþykki sínu tók stefnandi áhættu á vandamálum, sem fylgt geta slíkri aðgerð og ekki verða beinlínis rakin til mistaka starfsmanna stefnda. Í framburði Knúts Björnssonar hér fyrir dómi kom fram, að hann hefði teiknað fyrir ætlaðri skurðlínu á stefnanda í hálfsitjandi stöðu og eftir að hún hafði verið svæfð. Læknirinn beitti þar með viðurkenndum aðferðum, enda kemur fram í nefndum bæklingi, að ýmist sé þetta gert svona eða merkt sé á brjóstin daginn fyrir aðgerð. Venja er við aðgerðir sem þessar, að sem mest af skurðinum lendi undir brjóstunum. Þá er ekki skorið lengra aftur með síðum en nauðsynlegt er til að fjarlægja misfellur. Hversu langt aftur þurfi að skera, er einstaklings- bundið og fer eftir því, hvernig húð formast, eftir að brjóstið hefur verið mótað. Af ljósmyndum af brjóstum stefnanda, sem frammi liggja í málinu og teknar voru í október 1991, má sjá, að skurðurinn fellur aðeins að hluta til undir brjóstin. Á því kunna hins vegar að vera eðlilegar skýringar, þar sem 1466 brjóstin geti sigið og þannig fært skurðlínu upp á þau. Þá hefur ekki verið sýnt fram á, að skurðir hafi verið viðameiri en óhjákvæmilegt var, þar með talið, að skurðir hafi náð of langt aftur á síðuna og of hátt milli brjóstanna. Stefnandi ber, að hún hafi lagt fyrir lækninn að taka um 400-500 grömm af brjóstunum. Við aðgerðina voru hins vegar fjarlægð 590 grömm af öðru brjóstinu og 720 af hinu. Til þess ber að líta, að Knútur Björnsson varð að meta í aðgerðinni, hversu mikið þyrfti að fjarlægja af brjóstunum, til að hún bæri tilætlaðan ár- angur og eins til að móta brjóstin að nýju. Telja verður, að stefnandi hafi ekki haft um það mat, hversu mörg grömm bæri að fjarlægja til þess að létta brjóstin, þótt hún hafi getað haft uppi óskir um ákveðna brjóstastærð. Í skýrslu Ólafs P. Jakobssonar læknis, sem skoðaði stefnanda í október 1994, kemur fram, að vinstra brjóst var minna en hið hægra og var því það hægra minnkað til samræmis. Eins og áður hefur komið fram, komst drep í hluta brjóstvefs vinstra brjósts við aðgerðina 1991. Af þeim sökum þurfti síðar að fjarlægja vefjahluta, sem leiddi til þess, að brjóstið varð minna. Eins og málið liggur fyrir dóminum, verður að telja þetta orsök þess, að brjóstin urðu misstór eftir aðgerðina. Er því ekki fallist á með stefnanda, að læknisaðgerðin sjálf hafi mistekist að þessu leyti, svo að brjóstin hafi orðið misstór. Upplýst er, að stefnanda blæddi mikið í aðgerðinni. Þá liggur einnig fyrir, að stefnandi var léttblæðandi, svo að blóð vætlaði úr öllum skurðfletinum í lok aðgerðar. Leiddi það síðar til blóðgjafar. Í rannsóknarblaði sjúkraskýrslu kemur fram, að blóðrauði (hemoglobin) stefnanda var mældur bæði fyrir og eftir aðgerð. Þar sést, að eftir aðgerð- ina, um kl. 14.00, hefur blóðrauðinn fallið verulega og reynist 80 grömm á lítra. Mælingin var endurtekin tveimur tímum síðar og reyndist þá 76 grömm á lítra. Þrátt fyrir þessar mælingar var stefnanda ekki gefið blóð fyrr en síðdegis næsta dag. Það er álit dómsins, að almennt sé það til þess fallið að auka hættu á fylgikvillum og umfangi þeirra, að blóðrauði sé lágur. Mælingar á blóð- rauða stefnanda eftir aðgerðina bentu eindregið til þess, að rétt hefði verið að gefa henni blóð án frekari tafa. Eftir aðgerðina var stefnandi sett í kot til að minnka hreyfingu brjóst- anna. Stefnandi hefur borið, að umrætt kot hafi verið of lítið, og hafi hún kvartað mjög vegna mikils þrýstings á brjóstin. Var kotið fjarlægt af hjúkr- unarfræðingi að beiðni stefnanda, en sett á aftur að fyrirmælum Knúts Björnssonar. Kot það, sem stefnandi vísar til, er nú ekki tiltækt né sambærileg kot. 1467 Óumdeilt er hins vegar, að kotið, sem er teygjubindi og nær utan um við- komandi, veldur einhverjum þrýstingi. Dómurinn telur, að það hafi aukið áhættu á umfangi vefjadauða að hafa utanaðkomandi þrýsting á brjóstin, þegar vitað var um blóðrennslistruflanir. Telja verður, að þessir tveir síðarnefndu þættir hafi leitt til þess, að drep í vef, sem myndaðist við skurðaðgerðina, varð umfangsmeira en annars hefði orðið. Verður að telja stefnda bótaábyrgan fyrir því tjóni stefnanda, sem af þessu hlaust. Sú meðferð, sem stefnandi fékk hjá starfsmönnum stefnda, eftir að hún var útskrifuð af spítalanum, leiddi ekki til frekara tjóns fyrir stefnanda, vegna þess að ekkert var unnt að gera, eins og komið var, fyrr en að ein- hverjum tíma liðnum. Örorkumat Júlíusar Valssonar læknis var gert til að tryggja stefnanda bótagreiðslu samkvæmt lögum um almannatryggingar. Þar var varanleg ör- orka stefnanda metin 15%. Júlíus Valsson hefur komið fyrir dóminn og staðfest matsgerðina. Kvað vitnið matið lúta sömu lögmálum og örorkumat vegna slysa. Yrði niðurstaða um læknisfræðilega örorku hin sama, þótt reisa ætti á matinu bótagrundvöll utan stofnunarinnar. Í matsgerð Sigurðar Thorlacius læknis, sem rakið hefur verið hér að framan, segir, að varanleg örorka stefnanda vegna aðgerðarinnar 23. sept- ember 1991 þyki hæfilega metin 15%. Matsgerð þessari hefur ekki verið hnekkt. Með vísan til rökstuðnings, sem þar kemur fram, ber að staðfesta matsgerðina og leggja til grundvallar í máli þessu, að stefnandi hafi orðið fyrir 15% varanlegu orkutapi af völdum aðgerðarinnar 23. september 1991. Stefnandi gerir kröfu um tímabundna örorku árið 1992. Er því hvorki mótmælt, að stefnandi hafi verið óvinnufær það ár, né athugasemdir gerðar við útreikning tímabundins tjóns. Ber að taka kröfu þessa til greina. Ljósmyndir þær, sem teknar voru af brjóstum stefnanda 1995, sýna, að veruleg bót hefur orðið á brjóstunum frá því, sem fram kemur á fyrri mynd- um. Þá hefur útlit og lega öranna batnað mikið. Eiga örin væntanlega enn eftir að batna. Stefnandi hefur orðið fyrir allmiklum miska af völdum slyssins, þar sem hún hefur þjáðst andlega og líkamlega og orðið að gangast undir nokkrar skurðaðgerðir til að lagfæra brjóstin. Þá voru mikil lýti af skurðum og eru enn. Engu að síður þykir rétt að ákvarða henni bætur fyrir miska og fjár- tjón í einu lagi. Við ákvörðun bóta til stefnanda verða örorkutjónsútreikningar Guðjóns Hansen tryggingafræðings hafðir til hliðsjónar. Eins og mál þetta liggur fyrir dóminum, þykja bætur til stefnanda hæfi- 1468 lega ákvarðaðar 2.200.000 kr. Hefur þá verið tekið tillit til skattfrelsis bót- anna og hagræðis af eingreiðslu. Enn fremur hefur verið tekið tillit til greiðslna til stefnanda frá Tryggingastofnun ríkisins. Vextir reiknast samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 af þeirri fjárhæð frá aðgerðardegi 23. september 1991 til uppsögu dóms 29. júní 1995, en dráttar- vextir, eins og þeir eru á hverjum tíma, frá þeim degi til greiðsludags. Dráttarvextir leggist við höfuðstól á tólf mánaða fresti, í fyrsta sinn 29. júní 1996. Í stefnu eru málsástæður, sem stefnandi reisir málsókn sína á, svo og Önnur atvik ekki sett fram með skýrum og skipulögðum hætti. Þannig virð- ast sömu málsástæður oftlega reifaðar með mismunandi orðalagi, svo að vafi kann að leika á því, hvort um sömu málsástæður sé að ræða. Í 2. mgr. 2. gr. laga nr. 61/1942 um málflutningsmenn segir, að héraðs- dóms- og hæstaréttarlögmanni sé rétt að áskilja sér hæfilegt endurgjald fyr- ir störf sín, þar á meðal hluta af fjárhæð máls, og hærra endurgjald, ef mál vinnst en ef það tapast. Með hliðsjón af niðurstöðu málsins, nefndu lagaákvæði svo og 130. gr. laga nr. 91/1991 ber stefnda að greiða stefnanda málskostnað, sem dómurinn telur hæfilegan 400.000 kr. Hefur þá verið tekið tillit til útlagðs kostnaðar stefnanda. Hins vegar er þar ekki tekið tillit til virðisaukaskatts af málflutn- ingsþóknun. Valtýr Sigurðsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan ásamt Sigríði Ingvarsdóttur héraðsdómara og Þóri S. Njálssyni lýtalækni. Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið, greiði stefnanda, Elsu Smith, 2.200.000 kr. ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 af þeirri fjárhæð frá 23. september 1991 til 29. júní 1995, en dráttarvöxtum, eins og þeir eru á hverjum tíma, frá þeim degi til greiðsludags. Dráttarvextir legg- ist við höfuðstól á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 29. júní 1996. Stefndi greiði stefnanda málskostnað, 400.000 kr. 1469 Fimmtudaginn 2. apríl 1998. Nr. 186/1997. Lyfjaverslun Íslands hf. (Othar Örn Petersen hrl.) gegn Harald og Sigurði hf. (Hróbjartur Jónatansson hrl.) Verksamningur. Vanhæfi. Dómarar. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 28. apríl 1997. Hann krefst þess aðallega, að hinn áfrýjaði dómur verði ómerktur og málinu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagn- ingar að nýju. Til vara krefst áfrýjandi sýknu af öllum kröfum stefnda, en til þrautavara lækkunar þeirra. Hann krefst og máls- kostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. 1. Áfrýjandi gerði kröfu um ómerkingu héraðsdóms í áfrýjunar- stefnu og greinargerð sinni til Hæstaréttar 5. ágúst 1997. Hún er reist á því, að annar hinna sérfróðu meðdómsmanna í héraði, Gunnar Torfason verkfræðingur, hafi verið vanhæfur til að fara með málið vegna b- og g-liðar $. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einka- mála, þar sem hann hafi verið verkefnisstjóri í upphafi framkvæmda við fasteign áfrýjanda að Borgartúni 7 í Reykjavík á árunum 1990 og 1991, en verið sagt upp störfum vegna ósamkomulags. Hann hafi ekki sætt sig við uppsögnina, og megi því efast um óhlutdrægni hans í máli þessu. Boðaði áfrýjandi, að gögn yrðu lögð fram til stuðnings kröfunni. Rétt fyrir munnlegan flutning málsins bárust Hæstarétti frá áfrýj- anda endurrit fundargerðar af stjórnarfundi Lyfjaverslunar ríkisins 29. nóvember 1991 og yfirlýsing þáverandi formanns stjórnarinnar og forstjóra. Stefndi kom þá á framfæri athugasemdum Gunnars Torfasonar við staðhæfingum áfrýjanda. Kvað hann verklok sín hjá 1470 áfrýjanda í árslok 1991 hafa verið með fullu samkomulagi aðila. Þessi gögn komu fram löngu eftir lok þess frests, sem málsaðilar höfðu til að afla nýrra gagna fyrir Hæstarétti samkvæmt 1. mgr. 160. gr. laga nr. 91/1991, sbr. 14. gr. laga nr. 38/1994. Mál þetta varðar verk við raflagnir í húseign áfrýjanda að Borgar- túni 6, sem stefndi tók að sér með verksamningi 3. nóvember 1993. Þá voru liðin tvö ár, frá því að meðdómsmaðurinn hætti starfi sínu hjá áfrýjanda við undirbúning endurbyggingar annars húss. Áfrýj- andi gerði enga athugasemd við kvaðningu hans til setu í dóminum í júní 1996, sbr. 1. mgr. 4. gr. laga nr. 91/1991. Áfrýjandi hefur ekki fært haldbær rök fyrir fullyrðingum sínum, er lúta að vanhæfi með- dómsmannsins. Verður því hafnað kröfu áfrýjanda um ómerkingu héraðsdóms. 11. Grein 1.6. í verklýsingu, sem var lögð til grundvallar í verksamn- ingi málsaðila, er tekin upp orðrétt í héraðsdómi, en í henni er fjall- að um aukaverk. Í lokamálslið greinarinnar segir berum orðum, að greitt verði 12% álag á efni og vinnu vegna yfirkostnaðar verktaka. Fallist verður á með héraðsdómi, að áfrýjanda hefði borið að taka skýrt fram í samningi, ef ekki átti að greiða álag þetta vegna allra aukaverka stefnda. Samkvæmt framangreindu átti stefndi rétt á því, að umræddu 12% álagi yrði bætt við reikninga hans vegna aukaverka. Ekki hefur verið hnekkt þeirri staðhæfingu stefnda, að hann hafi snemma á verktímanum haldið fram kröfu um þetta álag á verkfundi, en henni hafi verið hafnað. Þótt stefndi hafi ekki bætt álaginu við reikninga sína jafnharðan eða gert að öðru leyti reka að kröfu um það fyrr en undir lok verksins, verður ekki fallist á það með áfrýjanda, að stefndi hafi glatað rétti til álagsins vegna tómlætis, enda var undan- gengin neitun áfrýjanda um það óréttmæt og skýlaust brot á verk- samningi aðila. Þrautavarakrafa áfrýjanda um lækkun á kröfum stefnda er á því reist, að 12% álagið geti aðeins bæst við reikninga fyrir efni og eftir atvikum tímavinnu, en ekki aukaverk, sem stefndi hafi gert tilboð í. Samkvæmt sundurliðuðu yfirliti áfrýjanda yfir aukaverk við raflagn- 1471 ir 20. mars 1996, sem hafi ekki verið mótmælt af stefnda, hafi stefndi krafist greiðslu á 330.983 krónum vegna efnis til aukaverka. Krafa áfrýjanda sé því, að honum verði einungis gert að greiða 12% af þeirri fjárhæð, 39.718 krónur. Verði ekki á það fallist, er krafa hans á því reist, að samtala aukaverka samkvæmt yfirlitinu sé 5.329.963 krónur, þegar dregnar hafa verið frá fjárhæðir tveggja umdeildra reikninga, sem um ræðir í héraðsdómi. Af þessu hafi 1.840.687 krón- ur verið greiddar fyrir tilboðsverk, en 12% af eftirstöðvunum, 3.489.276 krónum, nemi 418.713 krónum. Ýtrasta krafan sé á því reist, að fallist sé á sjónarmið stefnda um framangreinda reikninga, og þá nemi 12% af aukaverkum að frádregnum tilboðsverkum 443.646 krónum. Svo sem áður segir, var mælt fyrir um það í samningi aðila, að álag yrði greitt bæði af efni og vinnu. Þegar af þeim sökum kemur ekki til álita, að álagið falli aðeins á reikninga stefnda vegna efnis. Stefndi heldur því fram, að tilboð sín í aukaverk hafi ekki breytt því, að áfrýjandi greiddi fyrir þau eftir tímagjaldi, sem ákveðið var fyrir aukaverk í samningi þeirra og umrætt álag átti að bætast við. Áfrýjandi hefur ekki hnekkt þessari staðhæfingu með gögnum varð- andi einstök aukaverk, sem stefndi hafi gert tilboð í. Verður þrauta- varakrafa áfrýjanda því ekki tekin til greina. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður staðfest niðurstaða hans um tvo reikninga stefnda, sem áfrýjandi telur sér vera óskylt að greiða að fullu. Samkvæmt öllu framansögðu verður hinn áfrýjaði dómur því staðfestur um annað en málskostnað. Áfrýjandi verður dæmdur til að greiða stefnda málskostnað í hér- aði og fyrir Hæstarétti, sem er ákveðinn í einu lagi, eins og í dóms- orði greinir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Áfrýjandi, Lyfjaverslun Íslands hf., greiði stefnda, Harald og Sigurði hf., 450.000 krónur samtals í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. 1472 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 31. janúar 1997. 1. Mál þetta, sem dómtekið var 9. janúar sl., var höfðað með stefnu, birtri 5. febrúar 1996. Stefnandi er Harald og Sigurður hf., kt. 470486-0159, Faxafeni 12, Reykja- vík. Stefndi er Lyfjaverslun ríkisins hf., kt. 430269-4029, Borgartúni 7, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til þess að greiða stefnanda 1.017.781 kr. auk dráttarvaxta skv. Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, sem hér segir: af 208.627 kr. frá 8. 9. 1994 til 21. 1. 1995, af 350.252 kr. frá þ. d. til 11.9. 1995, en með dráttarvöxtum frá þ.d. af 1.017.781 kr. til greiðsludags, allt að frádreginni innborgun 27. 12. 1994, að fjárhæð 117.477 kr. Þá er krafist málskostnaðar skv. mati dómsins eða fram lögðum máls- kostnaðarreikningi. Dómkröfur stefnda eru þær aðallega, að stefndi verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda. Til vara er krafist lækkunar á kröfum stefnanda. Í báðum tilvikum er krafist málskostnaðar skv. málskostnaðarreikningi eða að mati dómsins. II. Málsatvik. 3. nóvember 1993 var gerður verksamningur milli aðila máls þessa, þar sem stefnandi tók að sér sem verktaki raflagnir í endurbyggingu á fasteign stefnda að Borgartúni 6, Reykjavík. Nam samningsfjárhæð 16.648.358 krón- um. Stefnandi hafði áður gert stefnda tilboð í verkið, sem miðaðist við út- boðsgögn, er stefndi og umboðsmenn hans hjá framkvæmdadeild Inn- kaupastofnunar ríkisins, síðar Framkvæmdasýsla ríkisins, létu af hendi í framangreindum tilgangi. Í 1. gr. verksamningsins segir, að gögn, sem þar eru upp talin, skuli teljast hluti samningsins. Eru þar tilgreind m. a. útboðslýsing og útboðsgögn, eins og þau eru greind nánar í grein 0.1.3. í útboðslýsingu. Þau gögn, sem hér skipta mestu máli, eru annars vegar „útboðslýsing — raflagnir“, dags. í júní 1993, og „verklýsing — raflagnir“, einnig dags. í júní 1993. Í kafla 0.2.16. í útboðslýsingu er fjallað um aukaverk. Þar segir þetta: Um aukaverk, ef einhver verða, skal semja sérstaklega fyrir fram, og skal hafa hliðsjón af einingaverði í tilboði verktaka, ef unnt er. 1473 Verði samkomulag um, að verktaki vinni aukaverk í tímavinnu, skal verktaki framvísa reikningum fyrir slíka aukavinnu fyrir hvern vinnudag, þar sem skilmerkilega sé tilgreint, hvaða verk hafi verið unnin og af hverj- um, ásamt sundurliðuðum efniskostnaði, ef um efnisnotkun er að ræða. Í verklýsingu um raflagnir segir í grein 1.6.: Verði samkomulag um, að verktaki vinni aukaverk í tímavinnu, skal nota taxta, sem verktaki býður í tilboði sínu fyrir iðnaðarmenn og verkamenn. Taxtar skulu vera jafnaðartaxtar, og verður ekki greitt aukalega, þótt unnið sé utan dagvinnutíma. Fyrir efni skal greitt samkvæmt fram lögðum reikn- ingum. Greitt verður 12% álag á efni og vinnu vegna yfirkostnaðar verk- taka. Stefnandi gerði tilboð í verkið, að fjárhæð 17.388.358 kr., og var því tekið af hálfu stefnda með breytingu, er laut að heildartímafjölda aukaverka. Í tilboði sínu gerði stefnandi tilboð um eftirfarandi tímataxta í aukaverkum: a) iðnaðarmaður í 300 klst., 1.800 kr. á klst., b) verkamaður í 200 klst., 1.000 kr. á klst. Samtals nam þessi fjárhæð 740.000 krónum. Í endanlegum verksamningi var tímafjöldi aukaverka tekinn út og tilboð- ið lækkað um framangreindar 740.000 kr. Hljóðaði verksamningur því upp á 16.648.358 kr. Hins vegar gerði verksamningur ráð fyrir, að áðurgreindir tímataxtar skyldu gilda um þau aukaverk, sem aðilar yrðu ásáttir um, að ráðist yrði í, sbr. gr. 0.2.16. í útboðslýsingu og gr. 1.6. í verklýsingu. Meðan á verktíma stóð, var samið um, að stefnandi innti af hendi tiltekin aukaverk. Reikningar vegna þeirra námu samtals 5.562.738 kr., og hafa þeir allir verið greiddir að fullu nema: reikningur nr. 2613, útg. 8. ágúst 1994, að fjárhæð 298.627 kr., innborgað- ar 92.379 kr. 27. desember 1994; reikningur nr. 2807, útg. 21. des. 1994, að fjárhæð 51.625 kr., innborgaðar 25.098 kr. 27. desember 1994. Stefndi telur reikning nr. 2613 vera vegna vinnu, sem væri innifalin í sjálf- um verksamningnum, sbr. gr. 1.2.5. og 1.3.3. í tilboðsbók, en um var að ræða tengingu raflagna inn á töflu. Hins vegar samþykkti hann að greiða fyrir 50 tíma vinnu við verkið. Stefndi hafnaði jafnframt tveimur liðum í reikningi nr. 2807, sem varða vinnu vegna skemmda, er stefnandi telur, að annar verktaki hafi valdið. Stefnandi heldur því fram, að snemma á verktímanum hafi komið fram fyrirspurn á verkfundi um það, hvernig háttað yrði greiðslu á 12% álagi vegna vinnu iðnaðar- og verkamanna við aukaverk. Ekkert hafi verið bók- að um þetta á fundinum, og ber aðilum ekki saman um, hvert svarið var við þeirri fyrirspurn. 47 Hæstaréttardómar 11 1474 Stefnandi óskaði eftir áliti Raftæknistofunnar á því, hvernig skilgreina bæri deiluatriðin með hliðsjón af verksamningi aðila. Í áliti stofunnar, dags. í mars 1995, var fallist á sjónarmið stefnanda. Að verkinu loknu krafði stefnandi stefnda um álag á heildarfjárhæð aukaverkanna, og 11. september 1995 sendi lögmaður stefnanda stefnda kröfubréf og krafði stefnda þar um 12% álag á heildarfjárhæð aukaverka, 5.489.980 kr. Málsástæður stefnanda. Stefnandi reisir kröfur sínar um greiðslu á 12% álagi á reikninga vegna aukaverka á gr. 1.6. í „verklýsingu — raflagnir“, sem hafi verið grundvöllur tilboðs hans til stefnda. Stefnandi hafi af þessum ástæðum ekki haft yfir- kostnað sinn af aukaverkum inni í því einingaverði, sem stefnandi setti fram í tilboði sínu um iðnaðarmenn og verkamenn, þar sem hann mátti vænta þess að geta krafið um álag vegna stjórnunar, þegar af aukaverkum yrði. Tilboð stefnanda í einingaverð/tímagjald vegna vinnu iðnaðar- og verka- manna hafi því alls ekki haft að geyma stjórnunarkostnað. Í 3. mgr. 0.1.6. í útboðslýsingu komi fram, að í tilboðum skuli vera innifal- inn allur kostnaður vegna viðkomandi verkliðar. Stefnandi líti svo á, að framangreint ákvæði eigi við, ef annað sé ekki tekið fram. Verði því að líta svo á, að gr. 1.6. um aukaverk sé eðli máls samkvæmt undantekning frá framangreindri meginreglu. Verði ákvæðið ekki skilið öðruvísi en svo, að 12% álag eigi að koma til viðbótar því grunnverði, sem tilboðsgjafi, stefn- andi, hafi sett fram í tilboði sínu. Stefnandi fellst ekki á þann skilning stefnda, að 12% álag eigi aðeins við í þeim tilvikum, er þriðji aðili vinni sem undirverktaki í þágu verktaka. Það sé ekki í samræmi við orðalag gr. 1.6. og í andstöðu við eðlilegan skilning á ákvæðinu. Í þessu sambandi athugist, að fyrir verksamningsgerð liggi ekki fyrir magn aukaverka. Af þeim ástæðum sé yfirstjórnunarkostnaður vegna aukaverka ekki þekktur, fyrr en um aukaverk sé samið. Í þessu máli sé sannanlega samið um alls 45 aukaverk, og leiði af eðli málsins, að yfirstjórn og aukareiðuhald umfram það, sem gert sé ráð fyrir í verksamningi, sé verulegt. Sanngjarnt og eðlilegt sé, að sá kostnaður verði greiddur skv. út- boðsgögnum. Í þessu sambandi bendir stefnandi á hina svokölluðu „andskýringar- reglu“ í samningarétti, en skv. henni verður að skýra útboðsgögnin stefnda í óhag, þar sem gögnin voru öll samin á vegum hans. Stefnandi bendir á, að hann hafi gert athugasemdir í upphafi verktímans um þennan skilning á gr. 1475 1.6. og stefnda því um það kunnugt. Það, að ekki var bókað um kröfur stefnanda á verkfundum, hafi ekki úrslitaþýðingu í þessu efni, þar sem um vitneskju umboðsmanna stefnanda við eftirlit hafi ótvírætt verið að ræða. Stefnda hafi því verið eða mátt vera það ljóst, að stefnandi liti ekki svo á, að einstakir aukaverksreikningar væru fullnaðargreiðsla. Vísað er til álits Raftæknistofunnar á þessum ágreiningi og tilkynningum hennar til stefnda um kröfur stefnanda. Það sé einnig skilningur Raftæknistofunnar, sem sé hlutlaus og viðurkenndur aðili í sinni grein, að skilningur stefnanda sé rétt- ur miðað við framsetningu útboðsgagna. Þá bendir stefnandi á í þessu sambandi, að fullyrðingar í bréfi lögmanns Framkvæmdasýslunnar frá 15. nóvember 1995, þess efnis, að kröfur stefn- anda um álag raski forsendum fyrir samþykki á aukareikningum, séu frá- leitar, enda hvíli þeir reikningar annars vegar á tilboðsverði, 1.800 kr. og 1.000 kr., og hins vegar á vinnuframlagi, sem samþykkt er af eftirlitsaðila skv. dagbókarfærslum. Stefnandi reisir kröfur sínar um greiðslu á reikningum nr. 2613 og 2807 og á því, að báðir reikningar séu gerðir á grundvelli samninga milli aðila málsins um tiltekin aukaverk. Hafi eftirlitsmaður stefnda samþykkt í dag- bók verksins, að vinnuframlag hafi verið í samræmi við reikningsgerðina. Hins vegar sé ágreiningur um það, hvort tiltekin verk skuli teljast algerlega til aukaverka eða einungis að hluta til. Stefnandi vísar til álitsgerðar Raftæknistofunnar frá mars 1995, en þar komi skýrt fram, að stefndi sé greiðsluskyldur vegna tengingar á eldri strengjum inn á töflur, þar sem ekkert sé minnst á í magntöluskýringum í tilboðsbók, að tengingar strengja skyldu innifaldar í einingaverði töfluefnis. Fyrir aðra vinnu við téða strengi verði stefndi að greiða á grundvelli sömu sjónarmiða. Að mati stefnanda á stefndi sönnunarbyrðina fyrir því, að sú vinna, sem stefnandi innti af hendi í þessu sambandi, sé annaðhvort hluti verksamnings eða ekki á ábyrgð og kostnað stefnda af öðrum ástæð- um. Að öðru leyti vísar stefnandi til almennra reglna samningaréttar og skyldna samningsaðila í gagnkvæmum samningum til þess að efna samn- inga eftir meginefni þeirra. Um dráttarvexti vísar stefnandi til II. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 og till. nr. 91/1991, að því er varðar málskostnað úr hendi stefnda. Stefnandi sundurliðar kröfu sína þannig: Heildarfjárhæð aukaverka kr. 5.562.738 12% álag vegna aukaverks - 667.529 Reikningur nr. 2613 - 298.627 1476 Reikningur nr. 2807 kr. 51.625 Innborgun - —-25.098 Innborgun - -92.379 Ógr. eftirstöðvar verksamn. kr. 900.304 (?) Málsástæður stefnda. Stefndi telur, að gögn til grundvallar hverjum verksamningi beri að skoða með hliðsjón af verkinu, venjum á markaðnum, sanngjarnri niður- stöðu o. fl. Greinar 0.1.6., 0.1.9. og 0.2.16. í útboðslýsingu og gr. 1.6. í verklýsingu beri með sér, að allur kostnaður skuli innifalinn í tilboði. Það sé ávallt ljóst, að í grunntölum vinnuliða sé innifalin álagning. Stefndi heldur því fram, að stefnandi hafi sýnt af sér tómlæti með því að gera ekki við fyrsta tækifæri skilmerkilega grein fyrir því, að hann ætlaði á síðari stigum að krefja um 12% álag á þegar greidda aukareikninga. Auka- reikningar séu ólíkir framvindureikningum að því leyti, að ekki sé unnt að taka aukareikninga til endurskoðunar, heldur sé hver aukareikningur loka- uppgjör um verkið, nema annað sé tekið fram. Forsendur fyrir samþykki allra aukareikninga séu brostnar, komi stefnandi að kröfu um hækkun þeirra allra, og er gerður fyrirvari að þessu leyti. Stefndi telur stefnanda skorta sönnun fyrir því, að geymdur hafi verið réttur til kröfugerðar síðar. Stefndi bendir á, að aðeins tíðkist að greiða verktökum álag, þegar um er að ræða reikninga fyrir efni og vinnu, sem þriðji maður leggur til, í. d. undirverktaki, enda hafi verktakinn þá ekki haft tækifæri til að leggja neitt á slíka reikninga. Stefndi bendir og á, að umsögn Raftæknistofunnar um málið sé ekki óvil- höll í skilningi einkamálaréttarfars, og beri því að hafna þeirri umsögn, enda ekki sönnunargagn. Stefndi hafnar reikningi nr. 2613, vegna þess að hann telur, að í tilboðinu hafi verið innifalið að tengja. Ekkert var samið um þessa vinnu fyrir fram, og átti því að hafna henni allri. Hins vegar féllst stefndi á að greiða 50 tíma, en litið var á þann tíma sem sérstaka vinnu við að greiða úr eldri lögnum. Stefndi hafnar tveimur liðum í reikningi nr. 2807, þar sem hann telur ósannað, að skemmdir hafi orðið af völdum annars verktaka, meðan á verki stóð, enda ætti stefnandi kröfu á þann aðila beint. Þá mótmælir stefndi dráttarvaxtakröfu stefnanda. Um varakröfuna beri þess að geta, að stefnandi hafi gert tilboð í tiltekna verkþætti á grundvelli útboðsins. Í gögnum málsins komi fram, að 1.840.687 kr. af 5.329.962 kr. séu aukareikningar í samræmi við tilboð. Það fái ekki staðist, að magntölubreytingar, sbr. aukareikning nr. 9, taki á sig 12% 1477 hækkun. Jafnframt megi benda á næturvinnuálag á reikninga nr. 15 og 17. Því sé ljóst, að ef tekið sé undir sjónarmið stefnanda, beri honum einungis 12% af 3.158.292 kr. Í málinu gaf Harald Ísaksen aðilaskýrslu. Vitnaskýrslur gáfu Theódór Júlíus Sólonsson byggingarmeistari, Bjarni Jónsson pípulagningameistari, Torfi Guðmundur Sigurðsson verkfræðingur og Pétur Guðmundsson fram- kvæmdastjóri. II. Forsendur og niðurstaða. Aðilar málsins gerðu með sér verksamning, dags. 3. nóvember 1993, þar sem stefnandi tók að sér sem verktaki að leggja raflagnir í endurbyggingu á fasteigninni nr. 6 við Borgartún í Reykjavík. Samningurinn var í samræmi við útboðsgögn og tilboð stefnanda, dags. 20. júlí 1993, með því fráviki, að samningsfjárhæð var 740.000 kr. lægri en tilboð stefnanda, en það er sama fjárhæð og fram kemur í verkliðnum Aukaverk í tilboðsskrá. Íslenskur staðall, ÍST 30, er hluti af útboðsgögnum. Í útboðslýsingu eru tiltekin nokk- ur frávik frá staðlinum. Samkvæmt útboðslýsingu hafði framkvæmdadeild Innkaupastofnunar ríkisins (nú Framkvæmdasýslan) umsjón með verkinu fyrir hönd stefnda. Samkvæmt útboðslýsingu skyldi verkið hafið 3. ágúst 1993 og því vera lokið 25. ágúst 1994. Verkið dróst verulega fram yfir þann tíma, og er síð- asti aukaverksreikningur, nr. 45, dags. í júlí 1995. Þar sem um var að ræða breytingar og endurbætur á gömlu húsi, var stefnda ljóst við útboð verksins, að um aukaverk og breytingar á áætluðum magntölum gæti orðið að ræða, enda virðist hafa verið gert ráð fyrir því í útboðslýsingu. Í raun námu reikningsfærð aukaverk miklum hluta af samn- ingsfjárhæð. Umsjónarmaður stefnda réð Torfa G. Sigurðsson verkfræðing eftirlits- mann með verkinu. Af gögnum málsins og framburði vitna hér fyrir dómi verður ekki annað skilið en hann hafi verið umsjónarmaður verkkaupa samkvæmt skilgreiningu 17. kafla ÍST 30, þ. e. eftirlitsmaður með fram- kvæmdinni í heild og þá með gæðum, verktíma og fjármálum. Þannig átti hann að vera fyrir hönd verkkaupa við úttekt á verkinu, semja um öll minni háttar viðbótarverk og rita fundargerð verkfunda. Í ÍST 30 segir m. a.: Nú rís ágreiningur milli verkkaupa og verktaka um verkið, og kveður þá umsjónarmaður verkkaupa upp skriflegan úrskurð innan mánaðar, frá því að annar hvor aðili bað um slíkt. Aðilar skulu þegar í stað hlíta úrskurði umsjónarmanns, og unnið skal áfram að verkinu, þó svo að annar hvor aðili kjósi að áfrýja úrskurðinum. 1478 Eðli máls samkvæmt sá eftirlitsmaðurinn einnig um yfirumsjón og sam- ræmingu verka þeirra verktaka, sem að verkinu unnu samtímis. Krafa um 12% álag á aukaverksreikninga. Það er álit dómsins, að orðalag greinar 1.6. í verklýsingu um raflagnir verði ekki skýrt á annan hátt en þann, að stefnda beri að greiða 12% álag á efni og vinnu vegna aukaverksreikninga stefnanda, enda er ekki fallist á með stefnda, að hér sé sérstaklega átt við vinnu þriðja aðila. Til þess ber að líta, að útboðsgögn voru unnin af stefnanda, og hefði honum verið í lófa lagið að haga gerð þeirra þannig, að sem skýrast væri kveðið á um, að 12% álag ætti einungis við um reikninga vegna vinnu eða framkvæmda þriðja aðila, þ. e. undirverktaka, ef ætlun hans hefði verið sú. Í 16. kafla ÍST 30 er fjallað ýtarlega um, hvernig fara skuli með aukaverk og samninga um þau svo og uppgjör fyrir slík verk. Ljóst er af gögnum málsins og með framburði vitna, að samningsaðilar hafa ekki haldið sig að öllum leikreglum staðalsins um aukaverk og meðferð þeirra. Þannig var t. d. ekki alltaf samið fyrir fram um aukaverk, mótmæli stefnanda um 12% álag á aukaverk ekki bókuð, ágreiningur um þetta svo og ágreiningur um vinnustundafjölda ekki leystur jafnharðan, svo sem gert er ráð fyrir í 16. kafla ÍST 30. Af framburði vitna, þar með talins umsjónarmanns, er ljóst, að fram kom á fundi í upphafi verktíma spurning um 12% álag á aukaverksreikninga og að því var hafnað. Torfi G. Sigurðsson bar fyrir dóminum, að hann hefði látið undir höfuð leggjast að bóka þessar umræður. Ljóst var engu að síður, að hér var um að ræða ágreining samningsaðila um mikilvægt fjárhagslegt atriði, og leitaði stefnandi m. a. álits Raftæknistofunnar um það. Telja verð- ur, að það hafi verið skylda umsjónarmanns að taka á ágreiningi þessum með úrskurði, þegar hann kom upp. Í því sambandi bar honum viss leið- beiningarskylda gagnvart stefnanda, teldi hann kröfu stefnanda um 12% álag ekki nægilega skýrlega fram komna af hans hálfu. Það er álit dómsins, þegar til þessara atriða er litið, að stefnandi hafi ekki sýnt tómlæti í meðferð þessa þáttar málsins, sem valdi honum réttarspjöll- um. Samkvæmt því ber að taka kröfu stefnanda samkvæmt þessum kröfulið til greina að fullu, enda er ekkert í málinu, sem styður þá sundurliðun aukaverka, er stefndi lagði fram og dags. er 20. mars 1996. Reikningur nr. 2613. Reikningur þessi, að fjárhæð 298.627 kr., er vegna tenginga á strengjum Í töflu og lagfæringar á raflögnum. Um var að ræða aukaverk, sem til komu vegna þess, að verkhluti úr aðalverkinu var felldur niður, en ganga þurfti 1479 frá tengingu og aðlögun þeirra strengja og búnaðar, sem nota átti áfram af eldri búnaði hússins, og fella að nýjum hluta verksins. Engar athugasemdir komu fram um það, hvernig staðið var að niðurfellingu verkhlutans, og er ekki uppi ágreiningur milli aðila um það. Það, að hluta verksins, sem síðan var unnið sem aukaverk, hefði mátt verðleggja með einingaverði úr til- boðsskrá, skiptir hér ekki máli, þar sem önnur uppgjörsleið var valin. Um- sjónarmaður stefnda skrifaði upp á dagsskýrslur og skipti vinnustundum upp á verkþætti. Þannig var hann með í stjórnun alls verksins. Hann gerði hvorki athugasemdir við vinnubrögð né notaðan tíma stefnanda. Þegar reikningurinn kom fram, samþykkti umsjónarmaður einhliða hluta af vinnutímum. Dómurinn telur, að umsjónarmanni hafi borið að semja um þetta atriði, áður en verkið var unnið. Það var hins vegar ekki gert. Ber stefndi halla af sönnun á þessu atriði. Samkvæmt því ber að taka til greina þennan kröfulið stefnanda. Reikningur nr. 2807. Reikningur þessi, að fjárhæð 51.625 kr., er vegna aukaverks við útskipt- ingu rofa, sem ofhitnuðu og voru dæmdir ónothæfir af stefnda. Samkvæmt framburði stefnanda, sem hefur ekki verið dreginn í efa, var umræddu verki lokið á föstudagskvöldi og búnaðurinn tilbúinn til notkunar. Í framburði vitnisins Péturs Guðmundssonar framkvæmdastjóra, sem var með málara sem undirverktaka, kom fram, að skemmdin hefði orðið vegna þess, að lok á rofa hefði verið rangt sett á rofann af starfsmönnum máln- ingarverktaka, þegar verki þeirra lauk í viðkomandi rými umrædda helgi. Stjórn verkframkvæmdar var í höndum umsjónarmanns. Stefnandi vann lagfæringuna í aukavinnu. Hann á því rétt á greiðslu fyrir þetta aukaverk, enda bar hann ekki ábyrgð á því tjóni, sem varð á rofunum. Samkvæmt því, sem hér hefur verið rakið, ber að taka dómkröfur stefn- anda til greina. Stefndi greiði stefnanda 260.000 kr. í málskostnað, þ. m. t. virðisauka- skattur á málflutningsþóknun. Valtýr Sigurðsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdóms- mönnunum Agli Skúla Ingibergssyni rafmagnsverkfræðingi og Gunnari Torfasyni byggingarverkfræðingi. Dómsorð: Stefndi, Lyfjaverslun ríkisins hf., greiði stefnanda, Harald og Sig- urði hf., 1.017.781 kr. auk dráttarvaxta skv. Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/ 1987 af 298.627 kr. frá 8. 9. 1994 til 21. 1. 1995 með dráttarvöxtum af 1480 350.252 kr. frá þ. d. til 11. 9. 1995, en með dráttarvöxtum frá þ. d. af 1.017.781 kr. til greiðsludags, allt að frádreginni innborgun 27. 12. 1994, að fjárhæð 117.477 kr. Stefndi greiði stefnanda 260.000 kr. í málskostnað, þ. m. t. virðis- aukaskattur á málflutningsþóknun. 1481 Fimmtudaginn 2. apríl 1998. Nr. 356/1997. — Knattspyrnufélagið Fram (Ásgeir Thoroddsen hrl.) gegn Lífeyrissjóði lækna (Gústaf Þór Tryggvason hrl.) Skuldabréf. Viðtökuréttur. Greiðslustaður. Geymslugreiðsla. Dráttarvextir. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu upphaflega til Hæstaréttar með stefnu 19. júní 1997. Ekki varð af þingfestingu málsins 6. ágúst 1997, en áfrýjað var að nýju með stefnu 2. september sama árs með heimild í 4. mgr. 153. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. 7. gr. laga nr. 38/ 1994. Áfrýjandi krefst aðallega sýknu af kröfum stefnda, en til vara, að þær verði lækkaðar. Þá krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst þess, að héraðsdómur verði staðfestur og áfrýjanda gert að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti. 1. Í málinu krefst stefndi greiðslu samkvæmt tveimur samhljóða skuldabréfum, út gefnum af áfrýjanda til stefnda 1. apríl 1993. Skuldin samkvæmt hvoru bréfi var upphaflega að fjárhæð 2.500.000 krónur, sem átti að greiða með þremur jöfnum árlegum afborgun- um 1. apríl ár hvert, í fyrsta sinn árið 1994. Skuldin var bundin vísi- tölu, en bar ekki vexti. Í báðum skuldabréfum var svofellt ákvæði: „Greiðslustaður er hjá Landsbanka Íslands, Múlaútibúi.“ Stefndi fól Íslandsbanka hf. að innheimta kröfur samkvæmt skuldabréfunum. Samkvæmt áritun bankans á bréfunum var fyrsta afborgun innt af hendi með fjórum greiðslum í maí 1994. Þegar leið að gjalddaga árið 1995, mun Íslandsbanki hf. hafa beint greiðslu- kröfu til áfrýjanda. Í skýrslu fyrir héraðsdómi greindi gjaldkeri áfrýjanda frá því, að sumarið 1995 hefði borist tilkynning frá Ís- landsbanka hf. um vanskil af skuldabréfunum. Hann hafi snúið sér 1482 til bankans og bent á, að greiðslustaður skuldabréfanna væri í Landsbanka Íslands. Þangað ætti að beina tilkynningum, enda væri fé til að greiða af skuldabréfunum á reikningi við Landsbankann, sem starfsmenn þar væru einir færir um að ráðstafa. Gjaldkeri áfrýj- anda kvað ágreining þegar hafa komið upp um, hvort greiða ætti dráttarvexti vegna vanskila á afborgun af skuldabréfunum, en þrátt fyrir ábendingu sína hefði Íslandsbanki hf. ekki leitað eftir greiðslu hjá Landsbanka Íslands. Hann hafi því rætt við starfsmenn Lands- bankans og óskað eftir, að þeir beindu bréflegu erindi til Íslands- banka hf. af þessu tilefni. Í málinu liggur fyrir bréf frá Múlaútibúi Landsbanka Íslands til Íslandsbanka hf. 17. nóvember 1995, þar sem vísað var til þess, að síðarnefndi bankinn hefði til innheimtu tvö skuldabréf, út gefin af áfrýjanda, með gjalddaga 1. apríl 1995. Í brét- inu sagði eftirfarandi: „Samkvæmt texta í ofangreindum bréfum er greiðslustaður hjá Landsbanka Íslands, Múlaútibúi, og verður gjald- daginn greiddur (sic) við framvísun bréfanna í útibúinu.“ Íslands- banki hf. virðist ekkert hafa gert af þessu tilefni. Lögmaður stefnda sendi áfrýjanda innheimtubréf 30. janúar 1996, þar sem krafist var greiðslu afborgunar af báðum skuldabréfunum með gjalddaga 1. apríl 1995. Var skuldin sögð nema 2.165.777 krón- um með dráttarvöxtum og innheimtukostnaði. Lögmaðurinn ítrek- aði tilmæli sín með bréfi 21. febrúar 1996. Hinn 21. mars 1996 voru 1.794.870 krónur lagðar inn á bankareikning lögmannsins með þeirri skýringu, að greiðandi væri áfrýjandi vegna gjalddaga skulda- bréfa 1. apríl 1995. Í bréfi lögmannsins til áfrýjanda 25. mars 1996 var greint frá því, að greiðslunni hefði verið ráðstafað til að gera upp dráttarvexti og innheimtukostnað, en afgangi hennar síðan var- ið til innborgunar á höfuðstól skuldarinnar, sem væri að eftirstöðv- um 406.351 króna eftir greiðsluna. Af bréfinu verður ráðið, að aðil- ar séu á einu máli um, að fjárhæð greiðslunnar 21. mars 1996 hafi nægt fyrir afborgun og verðbótum, sem voru í gjalddaga 1. apríl 1995. Lögmaðurinn áritaði skuldabréfin um greiðsluna 21. mars 1996 með sama hætti og greint var í bréfi hans til áfrýjanda. Samkvæmt gögnum málsins gaf lögmaður stefnda sig fram Í Múlaútibúi Landsbanka Íslands 3. apríl 1996 og krafðist greiðslu lokaafborgunar af skuldabréfunum, sem var á gjalddaga 1. sama mánaðar, auk þess sem ógreitt hefði verið af afborgun næsta árs á 1483 undan. Starfsmenn bankans buðu þá fram greiðslu lokaafborgunar- innar gegn því, að skuldabréfin yrðu afhent með áritun um, að þau væru að fullu greidd. Þessu boði hafnaði lögmaðurinn. Var mál þetta síðan höfðað til heimtu á 406.351 krónu, sem stefndi telur ógreidda af afborgun 1. apríl 1995, auk lokagreiðslu á gjalddaga ári síðar, að fjárhæð 1.854.110 krónur, en samtals krefst stefndi þannig greiðslu á 2.260.461 krónu. IH. Í skuldabréfunum, sem málið er risið af, var, sem áður segir, tekið fram, að greiðslustaður væri í Múlaútibúi Landsbanka Íslands. Stefnda bar því án undangenginna tilkynninga áfrýjanda eða bank- ans að vitja þangað greiðslu afborgunar af skuldabréfunum 1. apríl 1995, nema um annað yrði þá samið. Ekki hefur verið hnekkt stað- hæfingu áfrýjanda um, að greiðsla hafi verið tiltæk í bankanum handa stefnda á gjalddaga. Greiðslufall af skuldabréfunum varð því eingöngu vegna atvika, sem stefnda verður kennt um. Áfrýjandi gat brugðist við þessum viðtökudrætti stefnda með þeim hætti, sem um ræðir í 1. gr. laga nr. 9/1978 um geymslufé. Þetta var áfrýjanda hins vegar ekki skylt. Að þessu gættu voru atvik slík, að stefndi átti hvorki rétt til dráttarvaxta af skuldinni vegna ákvæðis 13. gr. vaxta- laga nr. 25/1987 né gat hann krafist þess, að áfrýjandi bætti sér kostnað af lögfræðilegri aðstoð við innheimtu hennar. Stefnda var því 21. mars 1996 að fullu greidd sú fjárhæð, sem þá var gjaldfallin af skuldabréfum hans. Eins og áður greinir, leitaði stefndi 3. apríl 1996 eftir greiðslu í Múlaútibúi Landsbanka Íslands á því, sem hann taldi þá ógreitt af skuldabréfunum. Vegna þess, sem áður greinir, var bankanum þá rétt að hafna kröfu stefnda um greiðslu þess, sem hann taldi vanta á fulla greiðslu afborgunar 1. apríl 1995. Stefndi hefur ekki mótmælt því, að sér hafi við þetta tækifæri staðið til boða greiðsla lokaaf- borgunar af skuldabréfunum, sem var á gjalddaga 1. apríl 1996. Samkvæmt þeim meginreglum, sem gilda um viðskiptabréf, var bankanum heimilt í þágu áfrýjanda að setja skilyrði fyrir þeirri greiðslu um, að skuldabréfin yrðu afhent um leið með fullnaðar- kvittun. Stefndi kaus að hafna þessu boði um réttar efndir. Það gerði hann á eigin áhættu. Af sömu ástæðum og áður greinir, nýtur 1484 stefndi því ekki réttar til dráttarvaxta af þeirri fjárhæð, sem greiða átti á gjalddaga 1. apríl 1996, eða til greiðslu innheimtukostnaðar af skuldinni að þessu leyti. 1. Við munnlegan flutning málsins fyrir Hæstarétti færði áfrýjandi ekki fram sérstök rök fyrir aðalkröfu sinni um sýknu. Óumdeilt er, að stefndi eigi ógreidda lokaafborgun af skuldabréfunum, sem um ræðir í málinu, samtals 1.854.110 krónur. Verður varakrafa áfrýjanda því tekin til greina, þannig, að hann verður dæmdur til að greiða stefnda þá fjárhæð ásamt dráttarvöxtum, sem byrji að falla til að liðnum fimmtán dögum frá uppsögu þessa dóms, ef skuldin verður ekki greidd innan þess tíma. Eftir þessum úrslitum málsins verður ekki komist hjá því að dæma stefnda til að greiða áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem er ákveðinn í einu lagi, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Áfrýjandi, Knattspyrnufélagið Fram, greiði stefnda, Lít- eyrissjóði lækna, 1.854.110 krónur. Áfrýjanda ber að greiða dráttarvexti samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af þeirri fjárhæð frá 18. apríl 1998 að telja, verði hún ekki greidd fyrir þann tíma. Stefndi greiði áfrýjanda samtals 200.000 krónur í málskostn- að í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 24. mars 1997. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutningi 4. mars sl., er höfðað af Lífeyrissjóði lækna, Hlíðarsmára 8, Kópavogi, gegn Knatt- spyrnufélaginu Fram, Safamýri 28, Reykjavík, með stefnu, sem lögð var fram í dómi 27. júní 1996. Málið var upphaflega einnig höfðað gegn Íslandsbanka hf., Kirkjusandi, Reykjavík, með stefnu, birtri 20. júní 1996, en í þinghaldi 25. nóvember 1996 var fallið frá kröfum á hendur bankanum í málinu. Málið er rekið samkvæmt 17. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einka- mála. 1485 Kröfur aðila. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefnda, Knattspyrnufélaginu Fram, verði gert að greiða stefnanda 2.260.461 krónu ásamt dráttarvöxtum sam- kvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 406.351 krónu frá 21. mars 1996 til 1. apríl 1996, en af 2.260.461 krónu frá þeim degi til greiðsludags. Einnig er krafist málskostnaðar að mati dómsins og virðisaukaskatts af málflutnings- þóknun. At hálfu stefnda eru gerðar þær kröfur, að félagið verði sýknað af öllum kröfum stefnanda, en til vara, að krafan verði lækkuð. Þess er einnig kraf- ist, að stefnandi verði dæmdur til greiðslu málskostnaðar, en við munnlegan málflutning var gerð sú krafa til vara, að málskostnaður yrði felldur niður. Í greinargerð stefnda er gerð krafa um frávísun málsins, en fallið var frá þeirri kröfu í þinghaldi 3. desember 1996. Málavextir og ágreiningsefni. Krafa stefnanda í málinu er til komin af því, að stefndi gaf út tvö skulda- bréf til stefnanda 1. apríl 1993, að fjárhæð 2.500.000 krónur hvort. Gjalddag- ar voru þrír, 1. apríl 1994, 1. apríl 1995 og 1. apríl 1996, en greiðslustaður var í Landsbanka Íslands, Múlaútibúi. Skuldabréfin voru til innheimtu fyrir stefnanda hjá Íslandsbanka hf. í Lækjargötu. Hinn 6. maí 1994 var greitt af öðru skuldabréfinu og dagana 9., ll. og 16. maí sama ár af hinu samkvæmt áritun Íslandsbanka hf. á þau. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að Íslandsbanki hf. hafi sent Múla- útibúi Landsbankans tilkynningu um 2. gjalddaga, sem var |. apríl 1995. Ítrekuðum tilkynningum um greiðslu frá Íslandsbanka hafi ekki verið sinnt, og hafi lögmanni stefnanda því verið falið að innheimta skuldina 25. janúar 1996. Í gögnum málsins kemur fram, að lögmaður stefnanda sendi stefnda inn- heimtubréf 30. janúar 1996 og ítrekun 21. febrúar sama ár. Hinn 21. mars sama ár greiddi stefndi inn á reikning lögmanns stefnanda 1.794.870 krónur vegna gjalddaga 1. apríl 1995. Með bréfi lögmannsins, dags. 25. mars sama ár, var staðfest viðtaka greiðslunnar. Fram kemur í bréfinu, að hluti greiðsl- unnar var af lögmannsins hálfu talinn greiðsla á dráttarvöxtum og inn- heimtukostnaði og að ógreiddur höfuðstóll væri þá 406.351 króna. Loka- greiðsla vegna síðustu afborgunar 1. apríl 1996 og vanskil vegna annarrar afborgunar væru því samtals 2.262.267 krónur. Lögmaður stefnanda sýndi skuldabréfin til greiðslu í Múlaútibúi Lands- bankans 3. apríl 1996. Var af hálfu bankaútibúsins fallist á að greiða síðustu afborgun samkvæmt skuldabréfunum gegn því, að lögmaðurinn afhenti 1486 bæði skuldabréfin með áritun um fullnaðargreiðslu. Á það féllst lögmaður- inn ekki, og er skuldin enn ógreidd. Í bréfi lögfræðingadeildar Landsbanka Íslands, dags. 3. apríl 1996, kemur fram, að á gjalddögum skuldabréfanna hafi verið til reiðu peningar í Múla- útibúi bankans til greiðslu á skuld stefnda. Skuldabréfin hafi ekki verið sýnd til greiðslu á greiðslustað, og hafi þar af leiðandi ekki stofnast vanefnd af hálfu skuldara. Lýst er jafnframt þeirri skoðun, að ekki sé hægt að inn- heimta dráttarvexti og innheimtukostnað hjá stefnda, eins og málum væri háttað. Helstu málsástæður aðila og réttarheimildir, sem þeir miða við. Stefnandi reisir kröfur í málinu á því, að skuldabréfin, sem hér um ræðir, hafi verið til innheimtu í Íslandsbanka hf., og hafi bankinn sent stefnda til- kynningar um gjalddaga skuldabréfanna 1. apríl 1995. Ítrekaðar tilkynning- ar hafi ekki leitt til greiðslu. Lögmaður stefnanda hafi sent stefnda inn- heimtubréf 30. janúar 1996, en þá hafi skuldin verið 2.165.777 krónur. Í bréfinu hafi verið hótað gjaldfellingu. Lögmaðurinn hafi síðan átt nokkur símtöl við fyrirsvarsmenn stefndu, og hafi þeim verið veittur frestur á greiðslu. Þegar greiddar voru af bréfunum 1.794.870 krónur 21. mars 1996, hafi skuldin verið 2.201.221 króna. Það hafi því vantað 406.351 krónu upp á fulla greiðslu. Engin viðbrögð hafi orðið af hálfu stefnda við bréfi lögmanns stefnanda 25. mars 1996 um stöðu skuldarinnar og lokagjalddaga 1. apríl 1996. Hinn 3. apríl 1996 hafi lögmaður stefnanda sýnt skuldabréfin í Múlaúti- búi Landsbankans og krafið um greiðslu. Starfsmenn bankans hafi neitað greiðslu, bæði á heildarkröfu og greiðslu vegna gjalddagans 1. apríl 1996. Þeir hafi þó verið tilbúnir að greiða fjárhæðina vegna síðasta gjalddagans gegn afhendingu skuldabréfanna með áritun um fullnaðargreiðslu, en ekki hafi verið unnt að verða við því. Skuldin hafi ekki enn fengist greidd, og því væri málsóknin óhjákvæmileg. Stefnukrafa er þannig sundurliðuð: Það, sem á vantar fullnaðargreiðslu 1. apríl 1995 kr. 406.351 Lokagreiðsla 1. apríl 1996 - 1.854.110 Samtals kr. 2.260.461 Krafa stefnanda um dráttarvexti er studd því, að greiðsla hafi ekki verið innt af hendi á gjalddögum skuldabréfanna og innheimtukostnaður væri af- leiðing vanskilanna, en stefndi hafi ekki geymslugreitt greiðslur. Af hálfu stefnanda er vísað til meginreglna samningaréttarins um skuld- 1487 bindingargildi loforða og skyldu til að efna samninga. Kröfu um dráttar- vexti, þ. m. t. vaxtavexti, styður stefnandi við reglur ITI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum. Krafan um málskostnað styðst við 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Krafa um virðisaukaskatt af málflutningsþóknun er reist á lögum nr. 50/1988, en stefnandi sé ekki virðis- aukaskattsskyldur, og beri honum því nauðsyn til að fá dóm fyrir skattinum úr hendi stefnda. Sýknukrafa stefnda er byggð á því, að greiðslustaður skuldabréfanna hafi verið í Múlaútibúi Landsbankans samkvæmt texta bréfanna. Samkomulag hafi verið um, að borgarsjóður greiddi inn á ákveðinn reikning í bankanum, en þeim greiðslum hafi átt að ráðstafa til greiðslu á skuldabréfunum á sama hátt og á öðrum skuldabréfum, sem til voru komin með sama hætti. Bank- inn hafi einn haft aðgang að þeim reikningi. Hafi Íslandsbanka, þar sem skuldabréfin, er hér um ræðir, voru til innheimtu, verið bent á að senda greiðsluseðla til Múlaútibús Landsbankans. Greiðslur samkvæmt 1. gjald- daga, 1. apríl 1994, hafi verið inntar af hendi af útibúinu á réttum gjalddaga. Þegar stefnda hafi borist ítrekanir síðsumars 1995, hafi gjaldkeri stefnda haft samband við forstöðumann innheimtudeildar Íslandsbanka og bent honum á, að greiðslustaður væri Múlaútibú Landsbankans. Sama hafi verið gert, þegar lögmaður stefnanda hafi sent stefnda innheimtubréf. Því er mót- mælt sem röngu, að stefndi hafi samið við lögmann stefnanda um einhvern greiðslufrest. Kröfur stefnda eru reistar á almennum viðskiptabréfareglum kröfuréttar- ins sem og almennum reglum kröfuréttarins um viðtökudrátt. Samkvæmt skuldabréfunum sé skýrt, að greiðslustaður sé Landsbanki Íslands, Múlaúti- bú, og geti hvorki handhafi bréfs né innheimtuaðili breytt greiðslustað ein- hliða. Stefnanda hafi verið kunnugt um, að eiginlegur greiðandi bréfanna sé Landsbanki Íslands, Múlaútibú, og því beri honum að beina kröfunni þangað. Varakrafa stefnda er miðuð við það, að þar sem stefnandi hafi ekki sýnt skuldabréfin til greiðslu á réttum stað, eigi hann ekki kröfu um greiðslu dráttarvaxta eða kostnaðar, enn fremur, að stefnandi hafi neitað að taka við greiðslu frá Landsbankanum, en þar sé til reiðu greiðsla vegna höfuð- stóls gjalddagagreiðslu. Viðtökudráttur af hálfu stefnanda leiði ekki til þess, að kostnaður eða vextir leggist á eftir viðtökudráttinn. Varðandi kröfu um greiðslu málskostnaðar er af hálfu stefnda vísað til 130. gr. laga nr. 91/1991. Að því er varðar kröfu um virðisaukaskatt, er vísað til laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt, en stefndi reki ekki virðisauka- skattsskylda starfsemi, og því sé nauðsynlegt að fá hann dæmdan úr hendi stefnanda. 1488 Niðurstöður. Eins og hér að framan er lýst, byggist sýknukrafa stefnda á því, að kröfu stefnanda beri að beina að Múlaútibúi Landsbanka Íslands, sem sé eigin- legur greiðandi kröfunnar. Samkvæmt skýru orðalagi í skuldabréfunum, sem hér um ræðir, er stefndi aðalskuldari þeirra, en einfalda ábyrgð ber borgarsjóður Reykjavíkur samkvæmt áritun á skuldabréfin. Sú málsvörn stefnda, að kröfunni beri að beina gegn bankanum, á því ekki við rök að styðjast. Óumdeilt er í málinu, að skuldabréfunum var ekki framvísað á greiðslu- stað á gjalddaga 1. apríl 1995. Stefndi gat því samkvæmt 1. gr. laga um geymslufé nr. 9/1978, sbr. 1. nr. 57/1993, fullnægt greiðsluskyldu sinni með því að greiða skuldina á geymslureikning í viðskiptabanka eða sparisjóði. Það gerði stefndi ekki, og ber honum því samkvæmt 1. mgr. 9. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, sbr. 4. gr. 1. nr. 67/1989, að greiða stefnanda dráttarvexti frá 1. apríl 1995 af þeirri fjárhæð, sem þá féll í gjalddaga samkvæmt skuldabréfun- um, og innheimtukostnað, sem af þessum vanskilum stefnda leiddi. Innheimtutilraunum stefnanda er lýst hér að framan í kaflanum um máls- atvik og ágreiningsefni. Hvorki verður af þeim ráðið né af gögnum málsins, að stefnandi hafi neitað að taka við greiðslu á skuldinni úr hendi stefnda, eins og haldið er fram í málinu af stefnda hálfu. Með vísan til þessa og þar sem útreikningi á kröfu stefnanda er að öðru leyti ómótmælt, ber að taka kröfur stefnanda í málinu til greina. Dæma ber stefnda til að greiða stefnanda málskostnað samkvæmt 1. mgr. 130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991, og þykir málskostnaður hæfilega ákveðinn 100.000 krónur að viðbættum virðisaukaskatti, eins og krafist er. Dóm þennan kvað upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, Knattspyrnufélagið Fram, greiði stefnanda, Lífeyrissjóði lækna, 2.260.461 krónu ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 406.351 krónu frá 21. mars 1996 til 1. apríl 1996, en af 2.260.461 krónu frá þeim degi til greiðsludags og 100.000 krónur í málskostnað auk virðisaukaskatts. 1489 Fimmtudaginn 2. apríl 1998. Nr. 410/1997. — Ákæruvaldið (Bragi Steinarsson vararíkissaksóknari) gegn Bjarka Þór Hilmarssyni (Róbert Árni Hreiðarsson hdl.) Þjófnaður. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar að ósk ákærða, en einnig af hálfu ákæruvalds, með stefnu 3. október 1997. Ákæruvald- ið krefst þess nú, að héraðsdómur verði staðfestur, en til vara er þess krafist, að brot ákærða verði heimfært til 246. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Ákærði krefst sýknu, en til vara, að verði hann sakfelldur, skuli refsing látin falla niður. Til þrautavara krefst hann þess, að refsing verði milduð og að hún verði skilorðsbundin. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann staðfest- ur. Ákærði skal greiða allan áfrýjunarkostnað málsins, eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Ákærði, Bjarki Þór Hilmarsson, greiði allan áfrýjunarkostn- að málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 15.000 krónur, og málflutningslaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæsta- rétti, Róberts Árna Hreiðarssonar héraðsdómslögmanns, 15.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 8. september 1997. Ár 1997, mánudag 8. september, er á dómþingi Héraðsdóms Reykja- víkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Sverri Einarssyni héraðs- dómara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 517/1997: Ákæruvaldið gegn Bjarka Þór Hilmarssyni, sem tekið var til dóms 4. þ. m. 1490 Málið er höfðað fyrir dóminum með ákæruskjali ríkissaksóknara, dag- settu 24. júní sl., á hendur ákærða, Bjarka Þór Hilmarssyni, kennitala 101172-5039. Í ákæru segir, að málið sé höfðað á hendur ákærða „fyrir þjófnað með því að hafa föstudaginn 4. apríl 1997 stolið tveimur gullhring- um, að verðmæti 14.300 kr., á Bíóbarnum, Klapparstíg 26, Reykjavík. Telst þetta varða við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar“. Málavextir. Aðfaranótt laugardags 5. apríl sl. veittu tveir lögreglumenn í Reykjavík á eftirlitsferð athygli ákærða, Bjarka Þór Hilmarssyni, sem var fyrir utan veit- ingastaðinn Keisarann við Laugaveg að sýna dyraverði staðarins og manni að nafni Haukur Guðmundsson tvo hringa, og sneri ákærði baki í lög- reglumennina, þegar þá bar að. Virtist koma fát á ákærða, þegar hann varð lögreglumannanna var, og henti hann þá frá sér hvítu dufti í poka. Ákærði var handtekinn og færður á lögreglustöðina við Hverfisgötu, og viður- kenndi hann þar, að duftið væri amfetamín. Í skýrslu Alexanders G. Alex- anderssonar lögreglumanns, sem stóð að handtöku ákærða, segir um yfir- heyrslu yfir ákærða á lögreglustöðinni, að hann hafi viðurkennt að hafa komist yfir hringana á Bíóbarnum kvöldið áður. Hefði fólk staðið þar upp frá borði við hlið þess, sem ákærði sat við, og verið að handfjatla hringana, en síðan farið á barinn og skilið hringana eftir á borðinu og hann tekið þá og gengið út. Samkvæmt upplýsingum frá úra- og skartgripaverslun Guð- mundar Þorsteinssonar í Bankastræti 12 hafði verið brotist þar inn þremur vikum áður og stolið þaðan sams konar hringum, en þeir eru erlend fjölda- framleiðsla og því ekki hægt að fullyrða, að hringarnir, sem ákærði var með, væru úr innbrotinu. Verðmæti þeirra beggja var samkvæmt upplýsing- um úr versluninni 14.300 krónur. Enginn eigandi hefur gefið sig fram að hringunum. Verður nú gerð grein fyrir framburði ákærða og vitna við meðferð máls- ins. Ákærði kveðst saklaus af því, sem honum er gefið að sök í ákæru, og kannast ekki við að hafa gerst sekur um þjófnað á hringunum, en hann hafi umræddan dag tekið tvo gullhringa á borði á Bíóbarnum að Klapparstíg 26 í Reykjavík. Ákærði kveðst hafa tekið hringana til að skoða þá og sjá, hvers konar glingur þetta væri, en þeir hafi verið verðlausir í sínum augum og hann talið þá bara eins og hvert annað dót, sem fengist í Kolaportinu. Ákærða var ekki ljóst, úr hvaða efni hringarnir væru, og taldi, að um væri að ræða einskis nýtt drasl. Sló ákærði eign sinni á hringana, þar sem hann 1491 taldi þá verðlausa, og hugðist henda þeim í ruslið síðar. Ákærði segir það rétt, sem haft er eftir sér hjá rannsóknarlögreglu, að hann hafi séð fólk við borðið vera að handleika hringana og hverfa síðan á brott út úr húsinu. Ákærði sá ekki hringana á borðinu, fyrr en fólkið var farið. Ákærði kveðst hafa fengið sér bjór á barnum á meðan og sest síðan við borðið, sem hann hafði setið við. Ákærði var þá ekki búinn að taka hringana. Ákærði tók nú hringana og skoðaði þá. Eftir skoðun þeirra tók hann þá, eins og áður er frá greint. Ákærði segir það ekki nákvæmt í rannsóknarlögregluskýrslunni, að hann hafi beðið nokkra stund og tekið hringana síðan. Ákærði kveðst ekki hafa verið að bíða eftir því að taka hringana, heldur vegna bjór- drykkju og til að drepa tímann. Vitnið Alexander Guðmundur Alexandersson aðstoðarvarðstjóri, Hlíðarhjalla 10 í Kópavogi, veit ekki til þess, að neinn hafi verið farinn að kæra hvarf hringanna, þegar þeir lögreglumennirnir höfðu afskipti af ákærða með þá í fórum sínum við Keisarann né heldur síðar. Vitnið segir, að ákærði hafi verið spurður í þaula á lögreglustöðinni um tilvist hringanna í hans fórum, og hafi hann sagt fólkið, sem var með hringana, hafa staðið upp og farið á barinn. Vitnið kannast ekki við að hafa heyrt ákærða hafa orð á því, að fólkið hefði farið út úr húsinu. Vitnið Jón Már Jónsson lögreglumaður, Réttarholtsvegi 71 í Reykjavík, var ásamt starfsbróður sínum statt við spilasal andspænis Keisaranum um- rædda nótt, þegar það sá ákærða fyrir framan Keisarann að ræða við Hauk Guðmundsson og mann að nafni Sævar. Gengu þeir lögreglumennirnir til þeirra, og sneri ákærði baki við þeim. Sá vitnið, að hann hélt á hring eða hringum í hendi. Spurðu þeir ákærða, hvar hann hefði fengið hringana, en ekki man vitnið, hverju ákærði svaraði. Á meðan þeir ræddu við ákærða, henti hann frá sér ætluðum fíkniefnum, og leiddi það til þess, að ákærði var færður á lögreglustöðina. Vitnið ræddi við ákærða á lögreglustöðinni, og kom fram, að ákærði hefði fengið hringana á Bíóbarnum. Kvaðst hann hafa tekið hringana á borði, þar sem þeir hefðu verið skildir eftir. Ekki man vitnið eftir frekari svörum ákærða vegna hringanna. Vitnið Gunnar Sigurður Ingólfur Sigurðsson varðstjóri, Næfurási 4 í Reykjavík, man, að ákærði var færður fyrir það umrædda nótt með tvo hringa í fórum sínum, og minnir, að ákærði hafi gefið þá skýringu, að hann hefði fengið hringana hjá vinum sínum úti á Keisara. Vitnið er þó ekki ör- uggt um þetta og man ekki eftir frekari skýringum af hálfu ákærða. Vitnið Benedikt Helgi Benediktsson rannsóknarlögreglumaður, Bæjargili 26 í Garðabæ, kveðst ekkert muna eftir að hafa yfirheyrt ákærða vegna sakargiftanna í máli þessu, en kannast hins vegar við ákærða og staðfestir 1492 að hafa tekið skýrsluna af ákærða, eftir að hafa séð hana. Vitnið man ekki, hvort orðalagið í skýrslunni er nákvæmt, þegar rætt er um, að ákærði hafi beðið nokkra stund, en síðan tekið hringana, en með þessu orðalagi megi skilja, að ákærði hafi beðið til að geta tekið hringana. Vitnið telur framburð ákærða í þessu efni fyrir dóminum geta verið réttan. Vitnið Sævar Þór Sveinsson, Skipholti 12 í Reykjavík, er dyravörður í veitingahúsinu Keisaranum og var statt fyrir utan húsið umrædda nótt ásamt ákærða og Hauki Guðmundssyni, þegar tveir lögreglumenn komu til þeirra. Segir vitnið ákærða hafa komið gangandi upp Laugaveginn til vitnis- ins og Hauks, þegar lögreglumennirnir komu yfir götuna. Var ákærði að sýna vitninu tvo hringa og þeir að byrja að ræða saman, þegar lögreglu- mennirnir komu, og ákærði búinn að segja vitninu, að hann hefði fundið hringana á borði á Bíóbarnum, en þar hefði hann verið allt kvöldið. Ekki náði ákærði að segja vitninu neitt meira, áður en lögreglumennirnir komu til þeirra. Vitnið segir, að ákærði hafi ekki verið að reyna að selja því hring- ana, og ekkert var rætt um verðmæti þeirra og vitnið ekkert að reyna að hugsa um það og taldi þá glingur. Vitnið veit ekki, hvers vegna ákærði var að sýna því hringana, en það hefur verið dyravörður á Keisaranum sl. sex ár og kannast við ákærða. Með framburði ákærða, sem er í samræmi við annað, sem fram er komið í málinu, er sannað, að ákærði hefur slegið eign sinni á hringana tvo, sem hann vissi, að höfðu stuttu áður verið í vörslum annarra. Ákærði gat ekki gefið sér, að burtför fólksins gæfi honum heimild til að slá eign sinni á hringana, en allt eins var líklegt, að fólkið hefði gleymt þeim, og hann hafði enga ástæðu til að ætla, að hringarnir væru verðlausir. Hefur ákærði með töku hringanna gerst sekur um þjófnað, og er brot ákærða rétt fært til refsi- ákvæðis í ákæru. Samkvæmt sakavottorði ákærða hefur hann hlotið fimm dóma og fjórum sinnum gengist með sátt undir að greiða sektir. Fyrst var ákærði dæmdur í apríl 1991 í þriggja mánaða fangelsi, skilorðsbundið í þrjú ár, fyrir brot á 244. gr. almennra hegningarlaga. Næst hlaut ákærði dóm í september á sama ári, sex mánaða fangelsi, fyrir brot á 1. mgr. 155. gr. og 244. gr. al- mennra hegningarlaga, og var dómurinn frá því í apríl dæmdur með. Enn var ákærði dæmdur í mars 1992 í þrjátíu daga fangelsi, hegningarauka, fyrir brot á 244. gr. almennra hegningarlaga. Loks var ákærði dæmdur tvívegis á sl. ári, fyrst í september til sektargreiðslu fyrir umferðarlagabrot og síðan í desember í tveggja mánaða fangelsi fyrir brot á lögum og reglum um ávana- og fíkniefni og áfengislögum og sviptur ökurétti í eitt ár. Sáttirnar eru vegna brota á umferðarlögum, áfengislögum og lögum og reglum um ávana- og fíkniefni. 1493 Ákærði hlaut 22. mars sl. skilorðsbundna reynslulausn í eitt ár á þrjátíu daga eftirstöðvum refsingar og hefur ekki afplánað þær. Með broti því, sem ákærði er nú sakfelldur fyrir, hefur hann rofið skilorð reynslulausnarinnar, og ber því samkvæmt 42. gr., sbr. 60. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 7. gr. laga nr. 22/1955, að ákvarða ákærða nú refsingu í einu lagi. Við ákvörðun refsingar er til þess að líta annars vegar, að ákærði hefur nokkrum sinnum áður brotið af sér á sama veg og hefur nú rofið skilorð reynslulausnar, og hins vegar er brot ákærða smávægilegt. Með hliðsjón af þessu þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin fangelsi í 45 daga. Loks ber samkvæmt 1. tl. 165. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála að dæma ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar, þar með taldar 60.000 krónur í málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Róberts Árna Hreið- arssonar héraðsdómslögmanns, og jafnháa fjárhæð í saksóknarlaun til ríkis- sjóðs. Sturla Þórðarson yfirlögfræðingur flutti málið af hálfu ákæruvaldsins. Dómsorð: Ákærði, Bjarki Þór Hilmarsson, sæti fangelsi í 45 daga. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með taldar 60.000 krónur í málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Róberts Árna Hreiðarssonar héraðsdómslögmanns, og jafnháa fjárhæð í saksóknarlaun til ríkis- sjóðs. 1494 Fimmtudaginn 2. apríl 1998. Nr. 507/1997. — Ákæruvaldið (Bragi Steinarsson vararíkissaksóknari) gegn Ingibjörgu Maríu Karlsdóttur (Hilmar Ingimundarson hrl.) Ökuréttindi. Skilorð. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar að ósk ákærðu, en einnig af hálfu ákæruvalds, með stefnu 17. desember 1997. Krefst ákæruvaldið þess, að refsing ákærðu verði þyngd. Ákærða krefst þess, að refsing verði milduð. Með dómi Héraðsdóms Reykjaness 10. október 1997 var ákærða dæmd í þriggja mánaða skilorðsbundið fangelsi. Á grundvelli 60. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 var ákæruefni í því máli dæmt að nýju með síðari ákæruefnum. Samkvæmt því var í hinum áfrýj- aða dómi dæmt í einu lagi fyrir sex brot, sem ákærða játaði að hafa framið á árunum 1996 og 1997 með því að aka bifreið svipt ökurétt- indum. Er refsing ákærðu hæfilega ákveðin í héraðsdómi og hátt- semi hennar þar réttilega heimfærð til refslákvæða. Verður hér- aðsdómur staðfestur með vísan til forsendna hans. Ákærða skal greiða allan áfrýjunarkostnað málsins, eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Ákærða, Ingibjörg María Karlsdóttir, greiði allan áfrýjunar- kostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 25.000 krónur, og málflutningsþóknun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlög- manns, 25.000 krónur. 1495 Dómur Héraðsdóms Reykjaness 10. október 1997. Mál þetta, sem dómtekið var í dag, er höfðað með ákæru sýslumannsins í Kópavogi, dagsettri 30. júní 1997, á hendur Ingibjörgu Maríu Karlsdóttur, kt. 090948-2299, til heimilis að Njörvasundi 9 í Reykjavík. Ákærðu er gefið að sök að hafa „ekið þriðjudag 31. desember 1996, svipt ökurétti, bifreiðinni ST-863 frá Sjúkrahúsi Reykjavíkur, þar til lögregla stöðvaði aksturinn á Nýbýlavegi í Kópavogi. Telst þetta varða við 1. mgr. 48. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Þess er krafist, að ákærða verði dæmd til refsingar“. Mál þetta er tekið til dóms á grundvelli 125. gr. laga nr. 19/1991 um með- ferð opinberra mála. Ákærða hefur skýlaust játað alla þá háttsemi, sem henni er gefin að sök í ákæru. Þá er brot ákærðu réttilega heimfært til verknaðarlýsinga og refsiákvæðis. Með hliðsjón af skýlausri játningu ákærðu og fram lögðum gögnum í málinu verður sök hennar talin sönnuð. Ákærða hefur áður undirgengist lögreglustjórasátt, árið 1994, fyrir brot á 1., sbr. 3. mgr. 45. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sætt dómi árið 1994 fyrir brot á 1., sbr. 2. mgr. 45. gr., 1., sbr. 3. mgr. 37. gr. og Í. mgr. 48. gr. um- ferðarlaga nr. 50/1987, sætt dómi árið 1995 fyrir brot á 1. mgr. 48. gr. um- ferðarlaga nr. 50/1987 og lögreglustjórasátt árið 1995 fyrir brot á 1., sbr. 3. mgr. 37. gr. og Í. mgr. 48. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Með hliðsjón af sakaferli ákærðu, sbr. 5. tl. 1. mgr. 70. gr. almennra hegn- ingarlaga nr. 197/1940, þykir refsing ákærðu hæfilega ákveðin þriggja mán- aða fangelsi, en falla skal sú refsing niður að tveimur árum liðnum, haldi ákærða almennt skilorð samkvæmt 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940. Sakarkostnaður í málinu er enginn. Robert A. Spanó dómarafulltrúi kveður upp dóm þennan. Dómsorð: Ákærða, Ingibjörg María Karlsdóttir, sæti fangelsi í þrjá mánuði, en refsing skal falla niður að liðnum tveimur árum, haldi hún al- mennt skilorð samkvæmt 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. 1496 Fimmtudaginn 2. apríl 1998. Nr. 463/1997. — Draupnisgata 3 sf. (Gunnar Sólnes hrl.) gegn Magnúsi Aðalsteinssyni (Björgvin Þorsteinsson hrl.) Húsaleigusamningur. Uppsögn. Málsástæða. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 13. nóvember 1997 og krefst þess, að viðurkennt verði með dómi, að uppsögn leigusamnings, dagsetts 21. september 1994, um húsnæði á jarðhæð Geislagötu 10 á Akureyri hafi verið lögmæt, og jafnframt verði stað- fest, að stefnda beri að rýma húsnæðið. Einnig krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Í máli þessu er deilt um samning frá 21. september 1994 um hús- næði, sem einkafirma stefnda, Vídeóland, tók þá á leigu af Geisla- götu hf., en áfrýjandi eignaðist húsnæðið með kaupsamningi 30. desember 1996. Leigusalinn hafði áður sagt leigusamningnum upp 29. nóvember 1996 með sex mánaða fyrirvara frá 1. næsta mánaðar að telja. Héraðsdómur var kveðinn upp 30. september 1997 og stefndi sýknaður af kröfum áfrýjanda, sem voru á sama veg og að framan greinir. Hinn 7. október 1997 krafðist áfrýjandi þess með vísan til 5. gr. leigusamningsins, að stefndi setti tryggingu fyrir greiðslu, sem svaraði til húsaleigu í sex mánuði. Því hafnaði stefndi 16. sama mán- aðar. Í bréfi 22. sama mánaðar ítrekaði áfrýjandi kröfu sína um tryggingu og áskildi sér jafnframt rétt til að rifta leigusamningnum, ef stefndi sinnti ekki kröfunni. Viku síðar lýsti áfrýjandi yfir í bréfi til stefnda, að samningnum væri rift með stoð í 10. tölul. 1. mgr. 61. gr. húsaleigulaga nr. 36/1994, vegna þess að stefndi hefði vanefnt skyldu sína samkvæmt fyrrnefndu ákvæði leigusamningsins til að 1497 setja tryggingu. Í bréfinu var tekið fram, að þrátt fyrir þetta liti stefndi svo á, að uppsögn leigusamningsins 29. nóvember 1996 væri lögmæt. Stefndi svaraði áfrýjanda með rökstuddum andmælum í bréfi 10. nóvember 1997. Áfrýjunarstefna var síðan, sem áður segir, gefin út 13. sama mánaðar. Í fyrstnefndu bréfi áfrýjanda 7. október 1997 var sagt, að hafnað hefði verið með dómi, að uppsögn á leigusamningnum væri lögmæt, og „virðist því leigusamningur yðar vera í fullu gildi“. Í bréfinu, sem geymdi að öðru leyti áskorun til stefnda um að efna tiltekna skyldu samkvæmt leigusamningnum, var enginn fyrirvari gerður um, að áfrýjandi hygðist halda uppsögn samningsins til streitu. Í bréfi 22. sama mánaðar, þar sem áfrýjandi ítrekaði, sem áður segir, kröfu um tryggingu samkvæmt $. gr. leigusamningsins, var tekið fram, „að efndir á þessu ákvæði séu forsenda fyrir áframhaldandi leigu á hús- næðinu“. Verður að fallast á með stefnda, að með þessu hafi áfrýj- andi horfið frá því að bera fyrir sig, að leigusamningurinn væri fall- inn niður vegna uppsagnar 29. nóvember 1996. Gat sá áskilnaður, sem kom fram í tilkynningu um riftun 29. október 1997 og áður er getið, engu breytt um heimild áfrýjanda í þessum efnum, úr því sem komið var. Getur áfrýjandi því ekki lengur reist kröfur sínar á þeirri málsástæðu, að samningurinn hafi verið fallinn niður vegna upp- sagnar, en á henni einni byggði hann fyrir héraðsdómi. Með vísan til þess, sem að framan er rakið, verður niðurstaða héraðsdóms staðfest. Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Draupnisgata 3 sf., greiði stefnda, Magnúsi Aðal- steinssyni, 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 30. september 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 24. september sl. að undangengnum munn- legum málflutningi, hefur Draupnisgata 3 sf., kt. 580584-0989, Goðabyggð 3, Akureyri, höfðað hér fyrir dómi á hendur Magnúsi Aðalsteinssyni, kt. 091250-2339, Strandgötu 51, Akureyri, „persónulega og f. h. óskráðs einka- 1498 firma Videólands“ með stefnu, birtri 25. ágúst sl., til staðfestingar uppsögn á leigusamningi. Stefnandi krefst þess, að viðurkennd verði með dómi uppsögn leigu- samnings stefnda, dags. 21. september 1994, á jarðhæð húseignarinnar Geislagötu 10, Akureyri, skv. bréfi, dags. 29. nóvember 1996. Jafnframt er þess krafist, að staðfest verði, að stefnda beri að rýma framangreint hús- næði. Þá er krafist málskostnaðar úr hendi stefnda að mati dómsins. Stefndi krefst þess, að hafnað verði þeirri kröfu stefnanda, að uppsögn leigusamnings um Geislagötu 10 skv. bréfi, dags. 29. nóvember 1996, sé lög- leg og að hafnað verði þeirri kröfu stefnanda, að stefnda verði gert að rýma húsnæðið að Geislagötu 10. Þá er krafist málskostnaðar úr hendi stefnanda samkvæmt mati dómsins. Hin umdeilda uppsögn er á grundvelli ákvæðis í leigusamningi um jarð- hæð fasteignarinnar Geislagötu 10 á Akureyri, sem í segir, að leigutími sé frá 15. nóvember 1994 til 1. nóvember 2003, uppsagnarfrestur sé sex mán- uðir af beggja hálfu, og þurfi uppsögn að berast aðilum bréflega, og byrji uppsagnarfrestur þá frá næstu mánaðamótum þar á eftir. Stefndi tók jarðhæð Geislagötu 10 á Akureyri á leigu af Geislagötu ehf. með nefndum leigusamningi, dagsettum 21. september 1994. Tvö eintök af þessum samningi hafa verið lögð fyrir dóminn, og er nefnt uppsagnar- ákvæði samhljóða í báðum, en þau eru mismunandi um upphaf leigutíma, sem í öðru er greint 1. eða 15. nóvember 1994, en í hinu 15. nóvember 1994. Þá er munur milli eintakanna á ákvæði um tryggingu af hálfu leigutakans. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að ákvæðið um sex mánaða upp- sagnarfrest hafi verið sett inn fyrir beiðni stefnda, en stefndi kveður það rangt og segir það hafa verið algjöra ákvörðunarástæðu af sinni hálfu, að leigutímabilið yrði til ársins 2003. Stefnandi keypti Geislagötu 10 af Geislagötu ehf. með kaupsamningi, dagsettum 30. desember 1996, og sama dag var leigusamningurinn fram- seldur honum. Geislagata ehf. hafði þá sagt samningnum upp með bréti til stefnda, dagsettu 29. nóvember 1996, samkvæmt afriti, sem liggur frammi á dskj. nr. 4, og segir þar, að uppsagnarfrestur samkvæmt 3. tl. leigusamnings sé sex mánuðir, og taki uppsögnin gildi 1. desember 1996. Skuli leigutaki því vera búinn að rýma leiguhúsnæðið fyrir 1. júní 1997. Hinn 6. desember 1996 sendi stefndi Gísla Jónssyni, Beykilundi 10 hér í bæ, símskeyti, og kvað hann sér þar hafa borist til eyrna, að Gísli hygðist kaupa hið leigða, og gerði honum viðvart um tilvist leigusamnings um eign- ina og leigutími væri frá 15. nóvember 1994 til 1. nóvember árið 2003. Sam- kvæmt því, sem fram kom við aðalmeðferð málsins, eru móðir Gísla og systkini eigendur stefnanda. 1499 Lögmaður stefnanda skoraði á stefnda að rýma húsnæðið með bréti, dag- settu 5. júní 1997. Svaraði lögmaður stefnda með bréfi 20. s. m. og mótmælti uppsögninni. Málsástæður stefnanda eru þær, að uppsögn leigusamningsins hafi verið með lögmætum hætti. Hefði ákvæði um sex mánaða uppsagnarfrest af hálfu beggja aðila verið sett inn fyrir beiðni stefnda, ef aðstæður skyldu breytast hjá aðilum. Sú breyting hefði orðið hjá leigusala, að hann hefði selt stefn- anda hið leigða húsnæði, sem hefði gert virkt uppsagnarákvæði samnings- ins. Stefnda hefði verið sent formlegt uppsagnarbréf, og þótt ekki hefði ver- ið tilgreind ástæða fyrir uppsögninni, hefði stefnda verið ljóst, að uppsögnin væri vegna sölu á húsnæðinu. Krafa stefnanda samkvæmt framangreindu sé byggð á því, að stefnda hafi verið sagt upp leigusamningi með lögmætum hætti, og hafi honum borið að rýma húsnæðið fyrir 1. júní 1997, enda hafi stefndi engar athugasemdir gert við uppsögnina. Um lagarök kveðst stefnandi vísa til 58. og 59. gr. laga um húsaleigu nr. 36/1994. Stefndi kveðst mótmæla því, að hann hafi ekki gert athugasemdir við söl- una á Geislagötu 10 á sínum tíma, með vísan til framangreinds símskeytis. Þá segir hann rangt, að ákvæði um uppsagnarfrest hafi verið sett í leigumál- ann að sinni beiðni. Segir hann, að í 3. gr. leigusamningsins komi skýrt fram, að leigutími sé frá 15. nóvember 1994 til 1. nóvember 2003. og verði að líta á gagnkvæmt uppsagnarákvæði í sömu grein sem óskráð. Kveðst hann líta svo á, að hér sé um tímabundinn leigusamning að ræða, og sé ekki um það deilt, að meginreglan sé, að tímabundnum leigusamningum ljúki á umsömdum degi án sérstakrar uppsagnar eða tilkynningar. Heimilað sé í 2. mgr. 58. gr. húsaleigulaga nr. 36/1994 að semja um, að segja megi upp tíma- bundnum leigusamningi á grundvelli sérstakra forsendna, atvika eða að- stæðna, sem þá skuli tilgreindar í leigusamningi. Skuli slík uppsögn vera skrifleg og rökstudd, og sé ekki um það að ræða, eins og hér standi á. Verði því að meta hið gagnkvæma uppsagnarákvæði ógilt gagnvart stefnda, enda hafi leigusala verið í lófa lagið sem sterkari aðilanum í samningssamband- inu að fullnægja lagaskilyrðum 2. mgr. 58. gr. húsaleigulaga. Stefndi kveður það hafa verið ákvörðunarástæðu af sinni hálfu, að samn- ingstímabil yrði til ársins 2003, og kveðst vísa til þess því til stuðnings, að húsnæðið hefði verið í algjörri niðurníðslu, þegar hann hefði tekið það á leigu á sínum tíma, óinnréttað og án gólfefna. Hefði það kostað sig árið 1994 um tvær milljónir króna að koma húsnæðinu í nothæft ástand, en þrátt fyrir það hefði húsaleigan þegar í upphafi leigutímans verið 200.000 kr. á mánuði og vísitölutryggð. Kveðst stefndi hafa rekið myndbandaleigu í hús- 1500 næðinu undir nafninu Videóland og lagt í það mikla vinnu og kostnað að auglýsa fyrirtækið upp, og sé það nú stærsta myndbandaleiga á Akureyri. Þá hafi hann í nóvember 1996 greitt fyrir hellulögn og vinnu að Geislagötu 10 sinn hluta í kostnaðinum, 17.532 kr. Hefði það ekki flögrað að sér, þegar lagt hefði verið út í þessar framkvæmdir, að sér yrði gert að víkja úr hús- næðinu eftir sex mánuði. Sé því út í hött að halda því fram, að sex mánaða uppsagnarfresturinn sé kominn inn í leigusamninginn að sínu frumkvæði. Segir stefndi, að ágreiningur sé um það, að báðum aðilum hafi verið ljóst í upphafi, að segja mætti samningnum upp, þrátt fyrir það að hann væri tíma- bundinn, en auk þess liggi ekki fyrir gegn mótmælum stefnda, hvað leigu- sali hafi lagt til grundvallar því, að segja mætti samningnum upp. Sé því uppsagnarákvæðið ógilt gagnvart stefnda og stefnandi sem framsalshafi leigusamningsins bundinn af honum til 1. nóvember 2003. Um lagarök kveðst stefndi vísa til húsaleigulaga nr. 36/1994, 58. gr., 9. pr. og 3. mgr. 87. gr., og eldri húsaleigulaga nr. 44/1979, 16. og 17. gr. Við meðferð málsins hafa auk stefnda gefið skýrslur fyrir dómi vitnin Haraldur Helgason og Magnús Sigurbjörnsson, og tekin var skýrsla sím- leiðis af Hirti Narfasyni, sem allir eru fyrirsvarsmenn Geislagötu ehf. Þá gaf áðurnefndur Gísli Jónsson skýrslu fyrir dómi. Samkvæmt skýrslum þriggja fyrstnefndu vitnanna, sem voru í aðalat- riðum samhljóða að þessu leyti, stóðu þau fyrir hönd Geislagötu ehf. að gerð framangreinds leigusamnings við stefnda. Félag þetta hafði fasteignina á leigu samkvæmt samningi við Akureyrarkaupstað, og kom fram hjá þess- um vitnum, að sá hefði verið hafður til fyrirmyndar samningi við stefnda. Samningurinn við Akureyrarkaupstað var tímabundinn frá og með 1. júní 1994 til og með 31. maí 2004, en eftir það átti leigutaki rétt til ótímabundins leigumála með tólf mánaða uppsagnarfresti af beggja hálfu, hefði þá ekki verið tekin ákvörðun um að rífa húsið. Sögðu vitnin, að ákvæði í uppkasti að leigusamningi Geislagötu ehf. við stefnda hefði verið sambærilegt þessu um leigutímann, en að ósk stefnda hefði síðan verið kveðið á um sex mán- aða uppsagnarfrest, þar sem hann hefði haft áhyggjur af því, að eitthvað kæmi upp á hjá sér, sem ylli því, að samningurinn yrði honum þungbær. Skýrsla stefnda fyrir dómi um þetta er á annan veg, en hann sagði, að ákvæðið hefði verið orðað á þennan hátt af leigusala og tilgangurinn verið að bæta úr því, hve þunglamaleg úrræði húsaleigulaga væru fyrir leigusala, ef leigutaki vanefndi leigusamning. Eins og að framan greinir, er samningur sá, sem fyrir liggur, hvor gerð hans sem um er að ræða, tímabundinn, en með gagnkvæmum sex mánaða uppsagnarfresti samkvæmt orðanna hljóðan. Þegar þessi samningur var 1501 gerður, giltu um húsaleigusamninga lög nr. 44/1979, og er sérstaklega vísað til þeirra í lok samningsins. Samkvæmt 7. gr. þeirra mátti ýmist gera leigu- mála til ákveðins tíma eða ótímabundna, og samkvæmt 12. gr. var uppsögn ótímabundins leigumála heimil báðum aðilum hans. Ekki var gert ráð fyrir í lögunum, að heimilt væri að semja um, að segja mætti upp tímabundnum leigumála. Vorið áður en stefndi tók jarðhæð Geislagötu 10 á leigu, nánar tiltekið 22. apríl 1994, voru birt húsaleigulög nr. 36/1994. Skyldu þau skv. 87. gr. taka gildi Í. Janúar 1995 og lög nr. 44/1979 falla úr gildi. Samningar, sem gerðir hefðu verið fyrir gildistöku laganna, skyldu endurskoðaðir til sam- ræmis við ákvæði þeirra fyrir 1. mars 1995. Fram kom við skýrslutökur, að þingað hefði verið með aðilum til að reyna að ná samkomulagi í kjölfar uppsagnarinnar. Þegar af þeirri ástæðu verður ekki á því byggt, að stefndi hafi fallist á uppsögnina í verki með tómlæti. Þótt aðilar ofangreinds samnings sinntu ekki skyldu sinni til að endur- skoða hann samkvæmt þessu, ber engu að síður samkvæmt ofansögðu að beita um hann ákvæðum laga nr. 36/1994. Í 2. mgr. 58. gr. þeirra er orðuð regla, sem áður mátti gagnálykta um frá 12. gr. 1. nr. 44/1979, að tímabundn- um leigusamningi yrði ekki slitið með uppsögn á umsömdum leigutíma. Í 2. ml. sömu málsgreinar er orðuð ný regla, sú, að þó sé heimilt að semja um, að segja megi slíkum samningi upp á grundvelli sérstakra forsendna, atvika eða aðstæðna, sem þá skuli tilgreind í leigusamningi. Skuli slík uppsögn vera skrifleg og rökstudd og gagnkvæmur uppsagnarfrestur vera a. m. k. þrír mánuðir. Heimilt er að víkja frá ákvæðum laganna með samningi, ef um atvinnuhúsnæði er að tefla, skv. 2. mgr. 2. gr. Af 3. gr. leigusamnings þess, sem hér er deilt um, og því, sem að ofan er getið um framburð fyrirsvarsmanna Geislagötu ehf. um tilurð uppsagnar- ákvæðisins, þykir vera ljóst, að samningsaðilar ætluðu samningnum ákveð- inn gildistíma. Sú tilætlun er lítilsverð, ef uppsagnarákvæðið er skilið sam- kvæmt orðanna hljóðan, þar sem réttarstaða samningsaðila er þá í raun mjög samsvarandi því, að þeir hefðu gert með sér ótímabundinn samning. Þykir óhætt þrátt fyrir skýrslu stefnda hér fyrir dómi að túlka uppsagnar- ákvæðið til samræmis við ofangreindan framburð fyrirsvarsmanna Geisla- götu ehf. dómi í þá veru, að það hafi verið sett inn í samninginn að ósk stefnda og hann áskilið það til að geta brugðist við einhverjum óvæntum at- vikum eða aðstæðum. Er raunar skiljanlegt, að stefndi vildi gera slíkan fyrirvara, þegar litið er til leigufjárhæðarinnar og hins langa samningstíma- bils. Þykir að þessu athuguðu ekki unnt að leggja hallann af því á stefnda, að fyrirsvarsmaður leigusala, sem samdi samninginn, gætti þess ekki að 1502 orða samningsákvæðið þannig, að skýring þess yrði vafalaus. Samkvæmt þessu verður ekki litið svo á þrátt fyrir orðalag samningsins, að aðilar hafi samið um, að segja mætti honum upp á leigutímanum án sérstakra ástæðna. Vegna þess að ákvæði húsaleigulaga eru frávíkjanleg, hvað atvinnuhúsnæði varðar, þykir hins vegar ekki eiga að líta á uppsagnarákvæðið sem óskráð eða ógilt, en það, að Geislagata ehf. vildi selja eignina, verður ekki metið nægileg ástæða til uppsagnarinnar. Verður því ekki fallist á þá málsástæðu stefnanda, að uppsagnarákvæðið hafi orðið virkt við sölu eignarinnar til hans. Samkvæmt ofansögðu verður stefndi sýknaður af kröfum stefnanda í máli þessu, enda verður kröfugerð hans skilin svo, að krafist sé sýknu. Samkvæmt þessum málsúrslitum ber að dæma stefnanda til að greiða stefnda málskostnað, sem þykir eftir atvikum hæfilega ákveðinn 120.000 kr. Dóm þennan kveður upp Erlingur Sigtryggsson, settur héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, Magnús Aðalsteinsson, á að vera sýkn af kröfum stefn- anda, Draupnisgötu 3 sf., í máli þessu. Stefnandi greiði stefnda 120.000 kr. í málskostnað. 1503 Fimmtudaginn 2. apríl 1998. Nr. 8/1998. Ákæruvaldið (Bogi Nilsson ríkissaksóknari) gegn Ólafi Hannesi Hálfdánarsyni (Kristinn Bjarnason hdl.) og Sigurði Júlíusi Hálfdánarsyni (Örn Clausen hrl.) Manndráp. Hlutdeild. Rán. Geðheilbrigði. Skaðabætur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Garðar Gíslason, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Málinu var skotið til Hæstaréttar með stefnu 30. desember 1997 að ósk ákærðu og jafnframt af hálfu ákæruvalds. Krefst ákæruvald þess, að ákærðu verði sakfelldir samkvæmt ákæru og refsing þeirra þyngd. Þá krefst það þess, að ákærðu verði dæmdir til greiðslu skaðabóta til sambúðarkonu Lárusar Á gústs Lárussonar, Valgerðar Ragnarsdóttur, og þriggja ófjárráða sona þeirra, Eiríks, Jakobs og Andra Þórs, alls 8.849.184 krónur auk vaxta og kostnaðar. Ákærði Ólafur krefst lækkunar á refsingu. Jafnframt krefst hann frávísunar á skaðabótakröfu, en til vara, að hún verði lækkuð veru- lega. Ákærði Sigurður krefst lækkunar á refsingu jafnframt því, að brot hans verði heimfært undir 2. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 auk 252. gr. sömu laga. Þá krefst hann þess, að í stað venjulegrar refsivistar í fangelsi verði hann dæmdur til að afplána dóm sinn á viðeigandi stofnun, með vísan til 16. gr., sbr. 62. gr. al- mennra hegningarlaga. Þá krefst hann lækkunar á bótakröfu. Nokkur ný skjöl hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Málavextir eru raktir í héraðsdómi. 1. Eins og fram kemur í héraðsdómi, var ferð ákærðu í Heiðmörk með Lárusi Ágústi Lárussyni aðfaranótt 2. október 1997 farin í því skyni að taka af honum fé. Með skírskotun til forsendna dómsins er 1504 staðfest sú niðurstaða hans, að ákærðu hafi báðir gerst sekir um rán samkvæmt 252. gr. almennra hegningarlaga. 11. Lík Lárusar fannst síðdegis fyrrgreindan dag, og voru á því miklir áverkar, svo sem lýst er í héraðsdómi. Ákærðu eru einir til frásagn- ar um það, sem gerðist, og tóku frásagnir þeirra nokkrum breyting- um undir rannsókn og meðferð málsins. Af gögnum og frásögnum er í stórum dráttum ljóst, að ákærðu leituðu Lárus heitinn uppi, eft- ir að hann komst út úr bifreið þeirra og hvarf þeim sjónum. Eftir að þeir fundu hann aftur, réðust þeir að honum, og eftir einhver átök yfirbuguðu þeir hann og hjálpuðust að við að koma honum á veg- inn, þar sem bifreiðin var. Var hann þá að þrotum kominn og féll til jarðar rétt framan við bifreiðina. Sem þeir stóðu þarna yfir honum, keyrði ákærði Sigurður stóran stein í höfuð hans, að minnsta kosti tvívegis, og lá hann eftir það ósjálfbjarga. Í beinu framhaldi þessa, eftir að annar ákærðu tók veski Lárusar, fóru þeir upp í bifreiðina. Ákærði Ólafur settist undir stýri og ók beint yfir hinn liggjandi mann. Ofangreinda atburðarás verður að meta heildstætt. Miða verður við samkvæmt læknisfræðilegum gögnum málsins, að Lárus hafi hlotið bana af höggum ákærða Sigurðar með steininum. Fallist er á það með héraðsdómi, að ákærði Sigurður hafi með atferli sínu gerst sekur um brot gegn 211. gr. almennra hegningarlaga. Héraðsdómur mat ótrúverðugan framburð ákærða Ólafs um, að hann hefði ekið yfir liggjandi manninn fyrir slysni, og verður því mati ekki hnekkt. Ákærði tók þátt í að elta Lárus uppi, yfirbuga hann og koma hon- um á veginn fyrir framan bifreiðina. Hann stóð hjá, er meðákærði keyrði hinn þunga stein oftar en einu sinni í höfuð mannsins, og að því loknu ók ákærði bifreiðinni yfir hann. Er á það fallist með héraðsdómi, að ákærði hafi þá ekki getað verið viss um, að maður- inn væri látinn. Þegar litið er á atferli þetta í heild, en jafnframt hafður í huga verknaður meðákærða, þykir rétt að virða þátttöku ákærða Ólafs sem hlutdeild samkvæmt 22. gr. almennra hegningar- laga í broti meðákærða gegn 211. gr. laganna. 1505 Il. Staðfest er sú niðurstaða héraðsdóms, að ákveða beri ákærða Sig- urði refsingu í máli þessu. Ekki er hins vegar á það fallist, að við eigi að beita ákvæðum 75. gr. almennra hegningarlaga við ákvörðun refsingar hans. Með skírskotun til forsendna héraðsdómsins að öðru leyti verður staðfest ákvörðun hans um sextán ára fangelsi. Í bréfi Fangelsismálastofnunar ríkisins til ríkissaksóknara 23. mars 1998 kemur fram, að stofnun, sem um er rætt í 2. mgr. 16. gr. almennra hegningarlaga, hafi ekki verið komið á fót. Hins vegar hafi réttar- geðdeildin að Sogni í Ölfusi í einstaka tilvikum tekið við föngum um nokkurra mánaða skeið, meðan þeir afplána refsivist. Sé það líður í heilbrigðisþjónustu við fanga, sem heilbrigðis- og trygginga- málaráðuneytið sjái um að veita samkvæmt lögum nr. 123/1997 um breyting á lögum um fangelsi og fangavist nr. 48/1988. Að þessu virtu þykja ekki skilyrði til þess að mæla í dómi þessum fyrir um af- plánun refsingar ákærða á stofnun, en við það verður að miða, að vistun hans við afplánun verði í samræmi við heilsu hans. Við ákvörðun refsingar ákærða Ólafs verður að líta til hlutar hans í verknaðinum, sem áður er lýst. Þykir 2. mgr. 22. gr. hegn- ingarlaganna ekki eiga hér við. Að því virtu og öðrum þeim atrið- um, sem héraðsdómur byggði refsilákvörðun sína á, þykir refsing hans hæfilega ákveðin fangelsi í tólf ár. Til frádráttar refsingu beggja ákærðu skal koma með fullri daga- tölu gæsluvarðhaldsvist þeirra frá 3. október 1997. IV. Í málinu hafa sambúðarkona Lárusar Ágústs Lárussonar og þrír ófjárráða synir þeirra gert kröfur um skaðabætur vegna andláts hans, fyrir missi framfæranda og útfararkostnaði, svo sem þeim er rétt að lögum. Eru kröfurnar nægilega ljósar til þess, að leggja megi dóm á þær, en telja verður ákærðu bera óskipta bótaábyrgð á grundvelli þess, sem fyrr er rakið um sök þeirra á dauða hins látna. Bætur til konunnar fyrir missi framfæranda ber að ákvarða eftir reglum 13. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993 og þá sem hlutfall (30%) af þeim bótum, er ætla má, að hann hefði átt rétt á fyrir algera (100%) örorku, en hann var 36 ára á dánardægri. Ræðst fjárhæð þeirra ör- orkubóta af ákvæðum 5.-7. gr. og 9. gr. laganna með þeirri breyt- 48 Hæstaréttardómar IT 1506 ingu á 1. mgr. 6. gr., sem gerð var með Í. gr. laga nr. 42/1996. Hins vegar á konan ekki rétt á bótum fyrir varanlegan miska, sem um ræðir í 4. gr. laganna og krafa hennar nær einnig til. Leiðir þetta af beinum ákvæðum 13. gr. og skýrum tengslum hennar við aðrar greinar laganna. Um kröfuna liggur fyrir útreikningur Jóns Erlings Þorlákssonar tryggingafræðings 17. nóvember 1997, og er ekki deilt um niður- stöður hans. Eru vinnutekjur Lárusar heitins árið 1996 lagðar þar til grundvallar, sbr. 7. gr. laga nr. 50/1993, og teljast þær nema 1.756.402 krónum. Verður fjárhæð reiknaðra örorkubóta samkvæmt höfuð- stólsstuðli 1. mgr. 6. gr. laganna þá sem hér segir að teknu tilliti til aldurs hins látna, sbr. 9. gr. laganna, og verðlagsbreytinga frá dánar- dægri til útreikningsdags, sbr. 15. gr. þeirra: Örorka, 100% Árlegt tap kr. 1.756.402 Stuðull vegna aldurs 0,89 — 1.563.198 Höfuðstólsstuðull 10 — 15.631.978 Höfuðstóll örorkubóta, breyttur samkvæmt lánskjaravísitölu 15.684.375 Á það ber að fallast með skírskotun til 13. gr. laganna, að ákærðu skuli gert að greiða konunni 30% síðastgreindrar fjárhæðar í bætur fyrir missi framfæranda, 4.705.312 krónur. Af þeirri fjárhæð greiðist 2% ársvextir frá dánardægri 2. október 1997 til dómsuppsögudags í héraði 5. desember sama ár, sbr. 16. gr. skaðabótalaga. Krafa konunnar um bætur fyrir útfararkostnaði, 300.000 krónur, verður enn fremur tekin til greina, sbr. 12. gr. skaðabótalaga. Þá verður staðfest niðurstaða héraðsdóms um greiðslu til konunnar á 119.920 krónum vegna aðstoðar lögmanns og útlagðs kostnaðar við framsetningu skaðabótakrafna. Nema greiðslur til hennar þannig 5.125.232 krónum samtals. Bætur til sona hins látna ber að ákvarða eftir 14. gr. skaðabóta- laga, þannig, að þær verði jafnháar heildarfjárhæð barnalífeyris eftir lögum um almannatryggingar, sem hver þeirra um sig eigi rétt á frá andláti föðurins til átján ára aldurs. Kröfur móðurinnar fyrir þeirra hönd eru reistar á útreikningi tryggingafræðingsins og sundurlið- aðar í héraðsdómi samkvæmt niðurstöðu hans um verðmæti þeirra 1507 á andlátsdegi. Eins og kröfugerð er háttað, ber að taka kröfurnar til greina óbreyttar, þannig, að bætur vegna Eiríks Lárussonar verði 139.140 krónur, Jakobs Lárussonar 1.179.005 krónur og Andra Þórs Lárussonar 1.937.037 krónur. Verða bæturnar samtals 3.255.182 krónur, og ber að greiða af þeim 2% ársvexti frá 2. október 1997 til 5. desember sama árs. Rétt þykir, að dæmdar fjárhæðir beri dráttarvexti frá dómsupp- sögudegi í héraði. V. Staðfesta ber ákvörðun héraðsdóms um greiðslu sakarkostnaðar. Þá verða ákærðu dæmdir til greiðslu áfrýjunarkostnaðar sakarinnar, eins og nánar er greint í dómsorði. Dómsorð: Ákærði Sigurður Júlíus Hálfdánarson sæti fangelsi í 16 ár. Til frádráttar refsingunni komi gæsluvarðhaldsvist hans frá 3. október 1997 með fullri dagatölu. Ákærði Ólafur Hannes Hálfdánarson sæti fangelsi í 12 ár. Til frádráttar refsingu hans komi gæsluvarðhaldsvist frá 3. október 1997 með fullri dagatölu. Ákærðu greiði Valgerði Ragnarsdóttur óskipt 5.125.232 krónur með 2% ársvöxtum af 4.705.312 krónum frá 2. október 1997 til 5. desember sama árs og dráttarvöxtum samkvæmt 111. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 5.125.232 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Ákærðu greiði Valgerði Ragnarsdóttur fyrir hönd ófjárráða sona hennar, Eiríks Lárussonar, Jakobs Lárussonar og Andra Þórs Lárussonar, samtals 3.255.182 krónur með 2% ársvöxtum frá 2. október 1997 til 5. desember sama árs og dráttarvöxtum samkvæmt 111. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Málskostnaðarákvörðun héraðsdóms er staðfest, þar á með- al um greiðslu saksóknarlauna í ríkissjóð, 250.000 krónur. Ákærði Sigurður greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda 1508 síns fyrir Hæstarétti, Arnar Clausen hæstaréttarlögmanns, 200.000 krónur. Ákærði Ólafur greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Kristins Bjarnasonar héraðsdómslögmanns, 200.000 krónur. Annan áfrýjunarkostnað sakarinnar greiði ákærðu óskipt, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 200.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 5. desember 1997. Ár 1997, föstudag 5. desember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjaness, sem háð er að Brekkugötu 2, Hafnarfirði, af Gunnari Aðalsteinssyni hér- aðsdómara og meðdómsmönnunum Finnboga H. Alexanderssyni og Guð- mundi L. Jóhannessyni héraðsdómurum, kveðinn upp dómur í málinu nr. S-346/1997: Ákæruvaldið gegn Ólafi Hannesi Hálfdánarsyni og Sigurði Júlíusi Hálfdánarsyni. Mál þetta, sem dómtekið var 28. nóvember sl., er höfðað með ákæru 11. nóvember 1997 á hendur Ólafi Hannesi Hálfdánarsyni, Brekkutanga 21, Mostellsbæ, kt. 080972-4749, og Sigurði Júlíusi Hálfdánarsyni, Laufengi 88, Reykjavík, kt. 080972-4829, „fyrir manndráp og rán aðfaranótt fimmtu- dagsins 2. október 1997 á vegarslóða að malargryfjum sunnan Hádegishóls í Urriðakotshrauni í Heiðmörk. Er ákærðu gefið að sök að hafa þar í félagi ráðið Lárusi Ágústi Lárussyni, kennitala 190561-3059. bana með hrotta- fengnum hætti, eftir að þeir höfðu ekið með hann þangað í bifreið ákærða Ólafs Hannesar, HE 370, BMW 728. Réðust ákærðu þar að Lárusi Á gústi með höggum og barsmíðum, ákærði Sigurður Júlíus lét 13 kg steinhnullung falla a. m. k. tvívegis í höfuð Lárusi Ágústi, þar sem hann lá varnarlaus, einnig lamdi og sparkaði ákærði Ólafur Hannes margsinnis í höfuð hans, og loks óku ákærðu fyrrgreindri bifreið, ákærði Ólafur Hannes við stýrið, tví- vegis yfir líkama og höfuð Lárusar Ágústs. Við fyrrgreinda aðför náðu ákærðu veski Lárusar Ágústs, sem í voru 8.000 kr., og höfðu á brott með sér. Þykir atferli ákærðu varða við 211. gr. og 252. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Þess er krafist, að ákærðu verði dæmdir til refsingar“. Sigmundur Hannesson hæstaréttarlögmaður gerir skaðabótakröfu í mál- inu fyrir hönd ekkju Lárusar Ágústs Lárussonar, Valgerðar Ragnarsdóttur, og þriggja sona þeirra. Hann gerir þá kröfu, eftir að ákærðu höfðu sam- þykkt hækkun hennar frá útgáfu ákæru, að ákærðu verði dæmdir til að 1509 greiða þeim skaðabætur, sem grundvallast á ákvæðum skaðabótalaga nr. 50/1993 og sundurliðast með eftirgreindum hætti: I. Útfararkostnaður samkvæmt 12. gr. skaðabótalaga kr. 300.000 Il. Bætur til sambúðarmaka samkvæmt 13. gr. skaðabótalaga-— 6.033.825 Hl. Bætur til barna samkvæmt 14. gr. skaðabótalaga: „ Eiríkur Lárusson — 139.140 „ Jakob Lárusson — 1.179.005 „ Andri Þór Lárusson — 1.937.037 Samtals kr.9.589.007 auk vaxta og kostnaðar. Ákærði Ólafur krefst þess aðallega, að hann verði sýknaður af ákæru um manndráp, en að öðru leyti verði hann dæmdur til vægustu refsingar, sem lög leyfa. Hann krefst þess, að gæsluvarðhaldsvist frá 2. október til dóms- uppsögu dragist frá fangelsisrefsingu, verði hún dæmd. Þess er krafist, að skaðabótakröfu verði vísað frá dómi, ef sýknað verður, en annars, að hún lækki verulega. Þá er þess krafist, að ákærði Ólafur verði aðeins dæmdur til að greiða hluta sakarkostnaðar, þ. m. t. málsvarnarlaun. Ákærði Sigurður krefst þess aðallega, að honum verði ekki gerð sérstök refsing, með vísan til 16. gr. alm. hgl., en til vara vægustu refsingar, og að verknaður hans verði heimfærður undir 2. mgr. 218. gr. alm. hgl. Þess er krafist, að gæsluvarðhaldsvist verði dregin frá fangelsisrefsingu, verði hún dæmd. Þá er krafist lækkunar skaðabótakröfu og málsvarnarlauna. Hinn 25. nóvember gengu dómarar á vettvang ásamt verjendum, sak- sóknara og lögreglumanni. Málavextir. Fimmtudaginn 2. október 1997 kl. 16.05 barst lögreglunni í Hafnarfirði tilkynning um líkfund í Heiðmörk, nánar tiltekið í Urriðavatnshrauni skammt sunnan Hádegishóls í norðurenda Selgjár. Þarna er gamalt malar- nám, og liggur grófur malarvegur, um 100 metrar á lengd, frá Elliðavatns- vegi upp í gryfju. Lík mannsins fannst á þessum vegarslóða, þar sem það lá á grúfu þvert yfir veginn í skarði milli tveggja hraunhóla. Mátti sjá, að mikl- ir áverkar voru á höfði og bol og föt rifin og blóðug. Mikið blóð var undir höfði mannsins og blóðpollur skammt frá líkinu. Stór alblóðugur steinn var skammt frá höfði mannsins, og var mannshár á steininum. Læknir kom á staðinn um kl. 16.35, og taldi hann, að maðurinn hefði verið látinn í a. m. k. tólf klst. Hann hefði hlotið þung höfuðhögg, áður en ekið hefði verið yfir hann. Ekki fannst veski eða skilríki á manninum, en hins vegar voru á hon- 1510 um lyklar, sem voru að bifreið, er skráð var á tiltekið fyrirtæki, og mátti af því ráða, að hinn látni gæti verið Lárus Á gúst Lárusson. Við eftirgrennslan náðist í eiginkonu Lárusar, og gat hún gefið upplýsingar um fatnað og útlit Lárusar, sem kom heim og saman við hinn látna. Maður honum kunnugur kom á vettvang og staðfesti, að hann bæri kennsl á Lárus heitinn. Sama dag kl. 18.52 kom ákærði Ólafur á lögreglustöðina í Reykjavík og skýrði frá því, að hann og tvíburabróðir hans, ákærði Sigurður, hefðu átt þátt í dauða manns í Heiðmörk sl. nótt. Þeir bræður voru báðir handteknir, og Í kjölfarið fór fram húsleit á heimilum þeirra. Á heimili ákærða Sigurðar fundust m. a. blóðugar gallabuxur í sorpi, í poka í hjólageymslu fannst blóðugur gallajakki, og með því að losa rist á hlið baðkars fannst skyrta ákærða Sigurðar, einnig lítils háttar blóðug. Fram hefur komið í málinu, að eftir verknaðinn skiptu báðir ákærðu um föt heima hjá ákærða Sigurði. Framburður beggja ákærðu tók nokkrum breytingum í yfirheyrslum hjá lögreglu og fyrir dómi. Ákærðu gáfu þrjár skýrslur hjá lögreglu og tvær fyr- ir dómi, hina fyrri 28. október 1997 samkvæmt beiðni, byggðri á Í. mgr. 74. gr. oml., og hina síðari við aðalmeðferð 28. nóvember 1997. Þá hafa þeir verið yfirheyrðir vegna kröfu um gæsluvarðhald. Verður nú fyrst rakin frá- sögn ákærða Ólafs við aðalmeðferð. Hann skýrir svo frá atvikum, að þeir hefðu farið á veitingastaðinn Bóhem um níuleytið þetta kvöld. Þar kvaðst Ólafur hafa drukkið þrjá stóra bjóra. Um kl. 22.00 hefðu þeir farið á veit- ingastaðinn Vegas. Þar hefði hann drukkið gin og vodka og með því „hot shot“. Þegar þeir hefðu farið út af staðnum, hefðu þeir verið með sex bjóra með sér. Þeir hefðu ákveðið að fá eina stelpuna til þess að dansa fyrir sig „sófadans“. Meðan á því stóð, hafði Sigurður farið frá sófanum og farið að tala við Lárus heitinn úti í sal. Stuttu síðar hefði Sigurður komið til sín og sagt, að þeir væru að fara. Þá hefði klukkan verið um eitt eftir miðnætti. Þegar þeir voru á leið út í bifreið Ólafs, hefði Sigurður sagt, að maður- inn, sem kom út með þeim, væri fjáður og þeir gætu rænt hann. Sigurður hefði ekið bifreiðinni, en hann sest hjá manninum aftur í. Ólafur kvaðst hafa verið orðinn mjög ölvaður, er hér var komið sögu. Hann muni, að hann talaði eitthvað við manninn, en man næst eftir sér uppi í Heiðmörk og að maðurinn stóð fyrir utan bifreiðina hægra megin uppi á lítilli hraunhæð eða hól. Sigurður hefði hlaupið til mannsins upp hólinn, sem hafi verið nokkur skref frá bifreiðinni. Hann hefði fylgt á eftir bróður sínum. Hann hefði tekið í manninn, sem var svo til máttlaus og móður og enn fremur töluvert ölvaður. Hann hefði haldið í manninn og leitt hann niður brattann. Maðurinn hefði hrasað, þegar þeir áttu stutt eftir að bifreiðinni. Sigurður hefði sagt, að þeir skyldu lyfta honum í skinið af ljósum bifreiðarinnar. 1511 Hann hefði tekið undir fætur mannsins, en Sigurður undir axlir hans og þeir lyft honum síðasta spölinn að bifreiðinni og lagt hann þar á veginn. Maðurinn hefði beðið sér vægðar og beðið þá um að berja sig ekki. Hefði Sigurður þá tekið upp stóran stein, lyft honum upp með báðum höndum og keyrt í höfuð manninum. Hann hefði heyrt brothljóð og blóð gusast úr höfði mannsins. Sigurður hefði tekið steininn upp aftur og látið hann falla á höfuð mannsins í eitt til tvö skipti til viðbótar. Hefði hann staðið klofvega yfir höfði mannsins, meðan á þessu stóð. Sjálfur hefði hann staðið við fætur mannsins. Eftir fyrsta höggið hefði maðurinn titrað, en síðan ekki hreyft sig meir og hætt að anda, að því er honum virtist. Ólafur kveðst hafa lamast, þegar hann sá Sigurð taka upp steininn og keyra í höfuð mannsins. Hann hefði verið í miklu uppnámi, enda gert sér grein fyrir því, að maðurinn var látinn. Þeir hefðu síðan tekið veskið af manninum, en ekki mundi hann, hvor þeirra hefði gert það. Hann hefði sagt, að þeir skyldu koma sér burtu. Settist hann undir stýri, og þá rétti Sigurður honum 3.000 kr., en hélt sjálfur eftir 5.000 kr. Hann kveðst hafa verið í miklu uppnámi, hálfgrátandi og í ógáti sett sjálfskiptinguna á „D-drive“ og ekið yfir manninn í stað þess að bakka. Hefði hann ekki gert sér grein fyrir, hve bifreiðin var nálægt mann- inum. Hann sneri bifreiðinni við inni í gryfjunni og ók síðan fram hjá mann- inum á leiðinni til baka. Sá hann þá, að hann hafði snúist við á veginum og lá nú á grúfu. Hann hefði slökkt á ljósum bifreiðarinnar og ekið burtu og út á Elliðavatnsveg í átt að Hafnarfirði, en við golfvöll Oddfellowa ekið bif- reiðinni út af veginum og fest hana. Þeir hefðu farið út úr bifreiðinni, hann grátandi og hræddur. Hann hefði sagt við Sigurð, að hann vildi fara til lög- reglunnar og tilkynna, hvað gerst hefði. Sigurður hefði þá ráðist á sig og ekki hætt að berja sig, fyrr en hann lofaði að segja ekki frá. Hefðu þeir gengið þaðan út á Reykjanesbraut og fengið far með tveimur stúlkum á leigubifreiðastöð í Hafnarfirði og þar tekið leigubifreið heim til Sigurðar í Grafarvogi. Þar dvöldust þeir í um eina og hálfa klukkustund, en fóru síðan á bifreið Sigurðar aftur upp í Heiðmörk, losuðu bifreið Ólafs og óku heim til Sigurðar. Stuttu síðar fór Ólafur heim til sín og sagði konu sinni allt, sem gerst hafði. Hann hefði vaknað um kl. 15.00 daginn eftir, farið og rætt við Sigurð, en síðan gefið sig fram við lögreglu um kl. 18.00. Þegar ákærði Ólafur tilkynnti um atburðinn 2. október 1997, sagði hann ekki frá því, að hann hefði ekið yfir Lárus heitinn. Við yfirheyrslu fyrir dómi 3. október vegna kröfu um gæsluvarðhald viðurkennir hann að hafa ekið yfir hann. Hjá lögreglu 2. október 1997 sagði ákærði Ólafur aðspurður um, hvort hann hefði kannað ástand Lárusar, eftir að Sigurður lét steininn falla: „Nei, ég gerði það ekki. Ég var skíthræddur og vildi bara komast í 1512 burtu sem fyrst.“ Í lögregluskýrslu 7. október 1997 segir hann, að þeir bræð- ur hafi hlaupið á eftir manninum og í sameiningu dregið hann niður af hraunhæðinni, en minnist ekki á nein átök. Fyrir dómi 28. október 1997 tal- aði ákærði fyrst um einhverjar ryskingar milli Sigurðar og Lárusar, þegar þeir bræður voru að leiða hann niður af hólnum. Sagði hann þá, að hann gæti ekki fullyrt, hvort hann hefði kýlt manninn eða gert eitthvað annað. Hann þvertók þó fyrir að hafa sparkað í hann. Ákærði Sigurður skýrir á nokkuð annan veg frá um sumt í atburðarás. Verður nú rakinn framburður hans við aðalmeðferð. Hann segir, að þeir bræður hafi báðir lagt á ráðin um að ná peningum af Lárusi heitnum. Sig- urður hefði talið, að hann væri með reiðufé á sér. Hefðu þeir sammælst um á veitingastaðnum Vegas að bjóða honum akstur á veitingastaðinn Bóhem, en ræna hann þess í stað. Hann hefði því ekið upp í Heiðmörk og ætlað að ræna hann þar og skilja hann eftir. Þegar hann hefði ekið inn á áður- nefndan vegarslóða að malargryfjunni, hefði hann fest bifreiðina í bleytu. Maðurinn hefði þá farið út úr bifreiðinni og horfið þeim bræðrum sjónum. Sigurður kveðst hafa ekið inn í gryfjuna, snúið bifreiðinni við og ekið til baka og inn í Heiðmörk við Maríuhella án þess að finna manninn. Hefði hann þá snúið aftur við og ekið vegarslóðann að gryfjunni og þá séð mann- inn uppi á hraunmalarhæð á hægri hönd. Hefði hann þá farið út úr bif- reiðinni og hlaupið á eftir manninum stuttan spöl og ráðist á hann. Auðvelt hefði verið að ná honum, vegna þess að hann hefði verið mjög drukkinn. Hann hefði orðið undir í átökunum, en bróðir sinn Ólafur komið sér til hjálpar. Ólafur hefði sparkað í manninn tvisvar til þrisvar, og hefði það nægt til þess að ná manninum ofan af sér. Spörkin hefðu lent í andliti mannsins. Hefði maðurinn þá sagt við þá: „Ekki meiða mig.“ Sigurður seg- ir, að Ólafur hafi á einhvern hátt ýtt manninum niður hraunhæðina og í átt að bifreiðinni. Sigurður hefði fylgt þeim fast eftir og verið í falli niður hraunhæðina, þegar hann greip stein með báðum höndum og keyrði hann í átt að manninum, þar sem hann lá í götunni fyrir framan bifreiðina. Áður en steinninn hafnaði á manninum, hefði hann stutt annarri hendi niður til þess að ná jafnvægi og einhent steininum í enni mannsins. Síðan hefði hann tekið steininn upp í annað sinn með báðum höndum og látið hann falla í höfuð manninum í annað sinn. Við það högg hefði blætt mikið úr höfði mannsins. Ekki taldi Sigurður, að maðurinn hefði látist við þetta högg, vegna þess að hann hefði hreyft sig á eftir. Og er þeir voru sestir upp í bif- reiðina, hefði sér virst maðurinn lyfta höndum. Ólafur hefði tekið veski úr vasa mannsins, og hefðu þar verið 8.000 kr., sem þeir hefðu skipt þannig, að hann fékk 5.000 kr., en Ólafur 3.000 kr. Ólafur hefði reiðst af því, að mað- 1513 urinn var ekki með meiri peninga á sér, og þess vegna ekið yfir manninn. Hann hefði fyrst bakkað aðeins og síðan gefið inn bensín og ekið beint yfir hann. Um framhaldið skýrði Sigurður á sama veg frá og Ólafur að öðru leyti en því, að hann viðurkenndi ekki að hafa lamið Ólaf vegna þess, að hann vildi tilkynna um atburðinn. Þeir hefðu orðið ósáttir út af einhverju öðru, sem hann mundi ekki glögglega. Í fyrstu skýrslu hjá lögreglu skýrði ákærði Sigurður svo frá, að þeir bræð- ur hefðu hlaupið út úr bifreiðinni að manninum. Hefði hann lent í átökum við hann og orðið undir. Ólafi hefði tekist að losa manninn ofan af sér með því að sparka í höfuð honum. Maðurinn hefði verið á lífi, eftir að hann lét steininn falla á höfuð honum. Ólafur hefði hins vegar reiðst, þegar hann sá, hve lítið var í veskinu, og í reiði sinni ekið yfir manninn, eftir að hann hafði bakkað nokkra metra. Í yfirheyrslu hjá lögreglu 7. október 1997 skýrði ákærði Sigurður á sama veg frá. Í yfirheyrslu 14. október 1997 kvaðst ákærði nú ekki vera viss um, hvar spörk Ólafs lentu, en þau hefðu nægt til að ná manninum ofan af sér. Maðurinn hefði ekki hreyft sig, eftir að hann lét steininn falla í höfuð hans í síðara skipti. Í skini bílljósanna hefði hann séð, að um manninn fóru kippir. og taldi hann það vera dauðakippi. Ólafur hefði reiðst af því, að ekki voru meiri peningar í veskinu, en ekki vildi hann fullyrða í þessari yfirheyrslu, að Ólafur hefði ekið yfir manninn af ásetningi. Ekki gat hann fullyrt, hvar hjólbarðar bifreiðarinnar fóru yfir manninn. Við yfirheyrslur fyrir dómi 28. október 1997 skýrði ákærði svo frá, að Ólafur hefði sparkað í andlit mann- inum og maðurinn beðist vægðar, eftir að steinninn féll í fyrra skiptið. Hann taldi, að eftir síðari atlöguna hefðu um manninn farið dauðakippir. Þá viðurkennir hann að hafa reiðst bróður sínum og lamið hann vegna þess, að hann vildi fara til lögreglu og koma upp um þá. Margrét Erla Guðmundsdóttir, kt. 221179-3829, og Eva Lára Hennings- dóttir, kt. 210279-4319, voru á ferð um Reykjanesbraut á leið í Hafnarfjörð um kl. 2.00-2.30 umrædda nótt. Á leiðinni tóku þær upp í bifreiðina tvo menn, sem stóðu við vegarbrúnina og gáfu merki um að staðnæmast. Hefðu þær fallist á að aka þeim á leigubifreiðastöð í Hafnarfirði gegn 500 króna gjaldi. Mennirnir hefðu verið nokkuð æstir og „pirraðir“ og þær orðið fegn- ar að losna við þá úr bifreiðinni og ekki farið að standa á sama undir hið síðasta. Ekki virtust þeim mennirnir vera ölvaðir. Leigubifreiðastjórinn Kristján Hannes Ólafsson, kt. 040351-4509, ók ákærðu síðan heim til ákærða Sigurðar í Grafarvogi. Talaði hann ekkert við þá á leiðinni og veitti engu sérstöku athygli í fari þeirra öðru en því, að annar þeirra var snökt- andi hluta leiðarinnar. 1514 Rannsókn málsins og sönnunargögn. Hannes Pétursson geðlæknir rannsakaði geðheilbrigði ákærðu. Kom fram í skýrslu hans, að ákærðu hefðu alist upp hjá móður sinni, en ekkert haft af föður sínum að segja, þar sem foreldrar þeirra bjuggu ekki saman. Ellefu ára gamlir fluttust þeir til Bandaríkjanna. Þar luku þeir 10. bekk, en hættu þá námi og voru ýmist í lausavinnu eða atvinnulausir. Mikil drykkja var á heimili þeirra, og sjálfir fóru þeir ungir að neyta áfengis. Bræðurnir fluttust til Íslands nítján ára gamlir og hafa mest verið á sjó síðan. Ákærði Ólafur hefur tvisvar verið í sambúð, áður en hann kynntist núverandi eigin- konu sinni, en þau hafa búið saman í tæp þrjú ár. Hann á tvö börn frá hvorri sambúð og eitt barn með eiginkonu sinni. Ólafur vistaðist tvisvar á sjúkrastöð SÁ Á að Vogi árið 1994 og er með ör eftir sjálfsáverka á báðum framhandleggjum og hægri kálfa. Í ályktun Hannesar Péturssonar segir: „Það er álit undirritaðs, að Ólafur Hannes Hálfdánarson sé ekki haldinn formlegum geðsjúkdómi (psychosis) né heldur greindarskorti. Hins vegar hafa greinst merki um persónuleika- röskun, sem m. a. hefur lýst sér í samskiptaerfiðleikum og áfengissýki sam- fara nokkrum skapgerðarbrestum. Ólafur mun hafa átt erfiðar félags- og uppeldisaðstæður og skólasókn verið óregluleg og takmörkuð. Verði Ólafur fundinn sekur um verknað þann, er mál þetta snýst um, er líklegt, að or- saka sé helst að leita í framangreindum skapgerðarbrestum samfara áhrif- um áfengis. Við geðheilbrigðisrannsóknina greindust engin einkenni form- legs geðsjúkdóms, og þó að ölvun hafi ef til vill sljóvgað dómgreind á þeirri stundu, sem umræddur verknaður varð, er raunveruleikamat Ólafs Hannes- ar Hálfdánarsonar með þeim hætti, að hann telst sakhæfur.“ Ákærði Sigurður á eitt hjónaband að baki, en í því eignaðist hann eitt barn. Núverandi sambýliskona hans er komin fimm mánuði á leið. Hann hefur tvívegis vistast á geðdeild Sjúkrahúss Reykjavíkur, í fyrra skiptið frá því í febrúar þar til í apríl á þessu ári og endurinnlögn nokkrum dögum síð- ar. Sá hann ofsjónir, og raddir töluðu til hans. Á sjúkrahúsinu var talið, að um byrjandi geðklofasjúkdóm væri að ræða. Hann hefur tvisvar farið í áfengismeðferð að Vogi, árið 1993 og aftur árið 1996. Í geðrannsókn Hannesar Péturssonar segir síðan: „Í fyrri hluta geðrann- sóknarinnar voru eiginleg sturlunareinkenni ekki áberandi, en hann var talsvert kvíðinn og órólegur, fannst texta í dægurlagi beint gagnvart sér. Er ljóst, að hann hefur átt við að stríða ýmis einkenni umrædds sjúkdóms (geðklofa), er hann vistaðist á geðdeild fyrr á þessu ári, en þegar hann var fyrst spurður, hvort hann hefði fundið fyrir einhverjum slíkum einkennum eða vanlíðan á þeirri stundu, er framangreindur verknaður varð, neitaði 1515 hann því. Hins vegar komu í ljós einkenni, þegar leið á geðrannsóknina, sem styðja frekar umrædda sjúkdómsgreiningu. Hann kvartaði undan of- heyrnum og kvað sér vera stjórnað af karlmannsrödd, sem meðal annars hefði viðurkennt umræddan verknað og síðan hlegið að sér. „En Jói vill ekki, að ég geri neitt. Hann kallar þetta samruna. Hann vill, að blóðið mitt komist saman við hans, vill, að ég fremji sjálfsmorð. Ég óttast um líf mitt, hann vill gera mér allt illt.“ Fangelsislæknirinn Magnús Sigurðsson staðfesti umrædd einkenni og kvartanir og stýrði lyfjagjöf í samræmi við það. Þó að minni Sigurðar, „áttun“ og athygli hafi reynst innan eðlilegra marka, virtust raunveruleikatengsl hans, rökhugsun og dómgreind á stundum vera óeðli- leg. Hann spurði margsinnis um merkingu tiltölulega auðveldra orða og setninga.“ Síðan segir í ályktun geðlæknisins: „Það er álit undirritaðs, að Sigurður Júlíus Hálfdánarson sé haldinn formlegum geðsjúkdómi (geðklofa). Ekki hafi greinst merki um greindarskort, en hins vegar komið fram vísbending- ar um persónuleikaröskun, sem m. a. hefur lýst sér í samskiptaerfiðleikum allt frá bernsku, takmörkuðum árangri af skólasókn og óreglulegri atvinnu- sókn ásamt áfengissýki. Líklegt er, að framangreindir erfiðleikar hafi að hluta stafað af erfiðleikum í uppeldi og félagslegum aðstæðum Sigurðar. Verði Sigurður fundinn sekur um verknað þann, er mál þetta snýst um, er líklegt, að orsaka sé helst að leita í áhrifum og afleiðingum framangreinds geðsjúkdóms samfara áhrifum áfengis og framangreindrar persónuleika- röskunar. Undirritaður telur, að Sigurður hafi átt við að stríða afleiðingar framangreinds geðsjúkdóms á þeirri stundu, er umræddur verknaður varð. Þó að geðklofasjúkdómur einkennist m. a. af grunnum tilfinningaviðbrögð- um og vissri flatneskju í geðslagi, getur sjúkdómurinn þó haft í för með sér fyrirvaralaus og á stundum heiftarleg viðbrögð. Það er því mat undirritaðs, að sakhæfi Sigurðar sé skert og ákvæði 16. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 eigi við í þessu tilviki.“ Fyrir dómi sagði Hannes Pétursson geðlæknir, að ákærði Sigurður myndi örugglega skynja þýðingu refsingar, en vegna áhrifa veikindanna á rökhugs- un, dómgreind og tilfinningar væri líklegt, að hann myndi ekki meðtaka betrunarþátt fangelsisvistar og hætta væri á, að veikindi hans versnuðu. Læknisfræðilegt mat hans væri því, að refsing myndi ekki bera árangur. Í krufningarskýrslu Gunnlaugs Geirssonar prófessors segir, að gríðar- miklir áverkar hafi verið á líkinu, höfuðáverkar, er samrýmist því að hafa verið veittir með barefli eins og steini. Mestu áverkarnir séu um miðbik bolsins, og megi álykta, að maðurinn hafi verið látinn, er þeir áverkar komu. Þessir áverkar samrýmist því, að ekið hafi verið yfir manninn. Risp- 1516 ur og skrámur víðs vegar á yfirborði líkamans bendi til, að líkami mannsins hafi dregist með bifreið. Í ályktun prótessorsins segir: „Dánarorsök manns- ins var höfuðáverki. Hann hefur hlotið gríðarmiklar vefjaskemmdir, sem geta mjög vel komið heim við það, að hinum stóra steini, sem fannst blóð- ugur á vettvangi, hafi verið varpað í höfuð honum. Hefur hann lifað stutta stund, eftir að hann fékk höfuðáverkann, svo að blætt hefur niður í vit hans og hann sogað blóð niður í lungu. Aðra áverka hefur maðurinn hlotið á líkamann, sem eru þess eðlis, að þeir hafa getað komið, er ekið var yfir hann, og hefur hann dregist með bifreiðinni, svo að markast hefur á holdið. Þá hefur og opnast inn á mjaðmagrind, en sýnt þykir, að maðurinn hefur þá verið látinn, þar eð ekki hefur blætt teljandi úr svöðusárinu. Af framan- skráðu er ljóst, að maðurinn hefur látist af höfuðáverkanum, en ekki verð- ur fullyrt með vissu, hvort bifreið hefur verið ekið yfir höfuð hans. Áverkar á höfði eru svo miklir, að ekki verður því fortakslaust hafnað, að bifreið hafi verið ekið yfir höfuðið, en sökum þess, að engin teikn, svo sem hjól- barðaför, hafa markast þar, verður ekki tekið af skarið um það efni. Hann var mjög ölvaður, er hann lést.“ Fyrir dómi sagði Gunnlaugur, að leikmaður hefði ekki getað gert sér grein fyrir því, hvort Lárus hefði örugglega verið látinn, þegar ekið var yfir hann. Báðum ákærðu var tekið blóð til alkóhólsákvörðunar kvöldið eftir at- burðinn. Fannst alkóhól hvorki í blóði né þvagi. Samkvæmt vottorði veður- stofu var alskýjað, lítils háttar úði aðfaranótt 2. október og hiti um 7. Steinn sá, sem ákærði Sigurður varpaði á Lárus heitinn, reyndist vera 13 kg. Blóð var á honum, og einnig mátti greina hárflygsur. Þá fór einnig fram rannsókn á klæðnaði ákærðu og bifreiðum þeirra. Staðfesti rannsókn þessi framburð þeirra að því leyti til. Niðurstaða. I. Margt er óljóst um þá atburðarás, er leiddi til dauða Lárusar Á gústs Lár- ussonar hina örlagaríku nótt 2. október 1997. Með játningu ákærða Sig- urðar og framburði meðákærða Ólafs telst sannað, að Sigurður hafi að kvöldi miðvikudagsins 1. október 1997 lagt á ráðin um að ræna fjármunum af Lárusi heitnum Lárussyni. Hafi Sigurður rætt þessi áform sín við Ólaf og hann fallist á ráðabruggið. Því næst hafi ákærðu ekið með Lárus upp í Heiðmörk, þar sem hann hafi farið úr bifreiðinni og falið sig um stund. Ákærðu leituðu Lárus uppi og komu loks auga á hann, þar sem hann var staddur uppi á hraunhól við vegarslóða að malargryfjum í Urriðakots- 1517 hrauni. Þar hafi ákærðu í sameiningu ráðist á Lárus, yfirbugað hann, dregið hann niður hólinn og að bifreiðinni HE 370, BMW 728, þar sem ökuljós hennar lýstu upp umhverfið. Sigurður hefur jafnframt játað fyrir dóminum að hafa við aðfarir þessar tekið steinhnullung mikinn og keyrt hann í tví- gang í höfuð Lárusi. Dómurinn telur ljóst með tilliti til umfangs og þyngdar steinsins, ákomustaðar högganna, áverka á líkama Lárusar og aðferðar Sig- urðar við atlöguna að öðru leyti, að honum hafi eigi getað dulist, að árásin myndi leiða til dauða Lárusar. Ekkert hefur komið fram í málinu um, að geðrænt ástand Sigurðar hafi verið með þeim hætti, sem greinir í 15. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940. Í þessu sambandi er til þess litið, að Sigurður ákvað í samráði við Ólaf að ræna hinn látna, þeir óku með hann í því skyni á afvikinn stað og veitt- ust þar að honum í félagi. Þá skiptu Sigurður og meðákærði Ólafur með sér ránsfengnum, 8.000 kr., sem þeir fundu í veski hins látna, og hurfu síðan af vettvangi. Enn fremur verður hér litið til þeirrar niðurstöðu Hannesar Pét- urssonar geðlæknis, að eigi séu efni til að telja, að sturlunareinkenni sjúk- dóms Sigurðar hafi ráðið úrslitum á verknaðarstundu, svo að hann hafi ver- ið alls ófær um að stjórna gerðum sínum. Með játningu Ólafs, framburði Sigurðar og öðrum gögnum málsins telst enn fremur sannað, að eftir árás Sigurðar hafi Ólafur ræst vél bifreiðar- innar HE 370, ekið af stað og yfir líkama Lárusar, sem lá fyrir framan bif- reiðina. Af áður tilvitnaðri niðurstöðu krufningarrannsóknarinnar og fram- burði Gunnlaugs Geirssonar prófessors fyrir dóminum verður þó talið, að nægjanlegar líkur séu að því leiddar, að Lárus Ágúst hafi verið látinn af völdum aðfarar Sigurðar, áður en ekið var á hann. Hefur ákærði Sigurður Júlíus Hálfdánarson með framangreindri háttsemi sinni gerst sekur um hrottafenginn verknað, sem heimfærður verður til ákvæða 211. gr. og 252. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Ákærði Ólafur hefur haldið því fram fyrir dóminum, að hann hafi eigi séð Lárus, er hann ók af stað, og hafi því ákeyrsla sín verið óviljaverk. Þá hafi hann verið viss um, að Lárus hafi verið látinn, er hann ók yfir hann. Dómurinn telur þennan framburð Ólafs ótrúverðugan. Við yfirheyrslur hjá lögreglu og fyrir dómi hefur framburður Ólafs verið reikull og óstöðugur, og hefur hann sýnilega í auknum mæli leitast við að leyna þátttöku sinni í þeim hörmulegu atburðum, sem urðu aðfaranótt 2. október sl. Ólafur hefur hins vegar viðurkennt, að þeir Sigurður hafi í sameiningu fært Lárus Á gúst niður af hraunhólnum í þeim tilgangi að hafa af honum fé. Við skýrslugjöf Ólafs fyrir dómi 28. október sl. kvaðst hann eigi geta fullyrt um það, hvort hann hafi slegið til Lárusar, þegar ákærðu færðu hann niður af hólnum. Í 1518 framburði sínum fyrir dómi við aðalmeðferð málsins kvaðst Ólafur hins vegar nú geta fullyrt, að hann hafi aldrei slegið til Lárusar. Að virtum að- draganda aðfararinnar og þeim framburði Ólafs að öðru leyti, að hann hafi elt Sigurð út úr bifreiðinni HE 370 í þeim tilgangi að ræna Lárus Á gúst, verður fram hjá þeim framburði Ólafs litið, að hann hafi þá eigi tekið þátt í neinum áflogum Sigurðar og Lárusar. Eigi verður hins vegar talið fært að líta heildstætt á framangreinda atburðarás, þannig, að óbeint athafnaleysi ákærða Ólafs við aðfarir meðákærða Sigurðar, sem sannanlega leiddu til dauða Lárusar Ágústs Lárussonar, verði lagt að jöfnu við athöfn, er refsi- verð sé samkvæmt 211. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Telja verður, að eðli þátttöku Ólafs fram að því, er Sigurður keyrði nefndan stein tvíveg- is í höfuð Lárusi, framburður ákærðu og gögn málsins að öðru leyti leiði til þess, að sýnilegur vafi er um, hvort huglæg afstaða Ólafs hafi verið með þeim hætti, sem áskilið er í téðu ákvæði 211. gr. almennra hegningarlaga, áður en eða um leið og Sigurður gerði árás sína. Vafa þennan ber að meta ákærða Ólafi í hag, sbr. grunnreglu 45. gr. laga nr. 19/1991. Er Ólafur settist upp í bifreið sína, gangsetti vélina og ók yfir hinn látna, verður samkvæmt framanrituðu þó talið sannað, að hann hafi með réttu mátt vita, að líkami Lárusar lá fyrir framan bifreiðina. Þá hafi hann eigi getað verið viss um, að ekkert lífsmark væri með Lárusi Ágústi, sbr. áður- greindan framburð Gunnlaugs Geirssonar prófessors, enda hefur Ólafur jafnframt viðurkennt að hafa eigi kannað lífsmörk hans eftir aðfarir Sig- urðar. Er hann ók yfir hinn látna, lét hann sér því í léttu rúmi liggja, að óvissa var um, hvort Lárus væri látinn. Að framangreindu virtu telur dóm- urinn eigi varhugavert að álykta, að saknæmisskilyrðum ákvæðis 211. gr. al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940 hafi verið fullnægt, um leið og Ólafur ók bifreiðinni HE 370 yfir líkama hins látna. Þar sem sannað þykir, að Lárus Á gúst Lárusson hafi verið látinn, er Ólafur ók yfir líkama hans, skortir hins vegar á það hlutræna efnisskilyrði, að Ólafur hafi orðið manni að bana með háttalagi sínu. Verður því háttsemi hans heimfærð til 211. gr., sbr. 1. mgr. 20. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sem „pútatívt“ brot. Að virtum at- vikum málsins, eins og þeim hefur verið lýst hér að framan, framburði ákærðu og öðrum gögnum í málinu verður enn fremur talið sannað, að Ól- afur hefur gerst sekur um brot á ákvæði 252. gr. almennra hegningarlaga. TI. Að mati Hannesar Péturssonar geðlæknis eiga ákvæði 16. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 við um ákærða Sigurð Júlíus. Staðfesti hann þetta mat sitt fyrir dómi við aðalmeðferð málsins. Læknirinn telur þó, að geðrænt 1519 ástand Sigurðar sé þess eðlis, að hann muni örugglega skynja þýðingu refs- ingar, en hins vegar muni áhrif hugsanlegrar refsivistar hafa slæmar afleið- ingar á þróun sjúkdómsins. Dómurinn telur, að framburður geðlæknisins fyrir dómi sé nægjanleg læknisumsögn í skilningi áðurnefndrar 16. gr. al- mennra hegningarlaga. Telja verður, að við skýringu á efnisinntaki 16. gr. almennra hegningarlaga beri aðallega að líta til geðræns ástands Sigurðar á verknaðarstundu og stöðu þess í dag. Beri að kanna, hvaða áhrif þróun sjúkdómsins muni hafa á skilning Sigurðar á þýðingu, varnaðar- og endur- hæfingaráhrifum refsingar. Af niðurstöðum geðlæknisins má ráða, að megineinkenni sjúkdóms Sigurðar felist í fremur flatneskjulegu tilfinninga- lífi og grunnum tilfinningaviðbrögðum. Hafi þessara einkenna sjúkdómsins og gætt á verknaðarstundu. Að virtum framburði Sigurðar við yfirheyrslur hjá lögreglu, fyrir dómi 28. október sl. og við aðalmeðferð málsins, atvikum málsins og rannsóknargögnum að öðru leyti telur dómurinn því eigi var- hugavert að meta, að refsing yfir ákærða Sigurði muni bera árangur. Um- sögn geðlæknisins girðir eigi fyrir þessa niðurstöðu. Hinn 4. júní 1997 var Sigurði Júlíusi Hálfdánarsyni veitt reynslulausn í eitt ár á eftirstöðvum sextíu daga fangelsisrefsingar vegna ítrekaðra um- ferðarlagabrota. Hefur hann eigi sætt annarri refsingu, sem til álita kemur í máli þessu. Hefur hann með háttsemi sinni í máli þessu þannig rofið al- mennt skilyrði reynslulausnar, sbr. 1. mgr. 42. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Verður því við ákvörðun refsingar dæmt í einu lagi fyrir brot þau, sem Sigurður er nú dæmdur fyrir, með hliðsjón af refsivist þeirri, sem ólokið er, sbr. 60. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 7. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði Sigurður hefur nú gerst sekur um brot gegn ákvæðum 211. gr. og 252. gr. almennra hegningarlaga. Verður því við ákvörðun refsingar litið til ákvæðis 77. gr. sömu laga. Af niðurstöðum Hannesar Péturssonar geðlæknis þess efnis, að afleiðinga geðsjúkdóms Sigurðar samfara áhrifum áfengis og persónuleikaröskunar hafi gætt á verknaðarstundu, telur dómur- inn að auki heimilt að líta til ákvæðis 75. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940. Þá ber að líta til þess, að ránsverknaðurinn var unninn af ákærðu í sameiningu, sbr. 2. mgr. 70. gr. almennra hegningarlaga. Eigi verður talið, að önnur ákvæði 70. gr. eða ákvæði 74. gr. sömu laga eigi við um háttsemi Sigurðar Júlíusar. Verknaður Sigurðar, virtur í heild, var ógnvekjandi og olli hörmulegum dauðdaga. Ljóst er af framburði ákærðu, að Lárus Ágúst hafði verið yfir- bugaður líkamlega í þeim tilgangi að ræna hann, þegar hrottafengin árás Sigurðar var gerð. Hafi Lárus og beðist vægðar með orðunum: „Ekki meiða mig.“ Með skírskotun til refsihækkunarheimildar ákvæðis 2. málsl. 2. mgr. 1520 71. gr. almennra hegningarlaga og að virtum refsilækkunarsjónarmiðum 75. gr. sömu laga þykir refsing ákærða Sigurðar Júlíusar Hálfdánarsonar hæfi- lega ákveðin fangelsi í sextán ár. Skilyrðum 76. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 er fullnægt þannig, að gæsluvarðhaldstími Sigurðar kemur til frá- dráttar dæmdri refsingu með fullri dagatölu, eins og nánar greinir í dóms- orði. Ólafur Hannes Hálfdánarson hlaut dóm 6. október 1995 fyrir brot gegn 1. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 og sætti fangelsi í þrjá mánuði, en refsivistin var skilorðsbundin til tveggja ára. Brot þau, sem Ól- afur er nú dæmdur fyrir, urðu 2. október 1997. Hefur ákærði Ólafur þannig rofið almennt skilyrði áðurnefnds refsidóms, sbr. 60. gr. almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940, sbr. 7. gr. laga nr. 22/1955. Verður því refsing dæmd í einu lagi fyrir hið eldra brot og þau brot, sem nú er dæmt um, sbr. 77. gr. al- mennra hegningarlaga. Ólafur gaf sig af sjálfsdáðum fram við lögreglu og sagði til brots síns. Verður það virt honum til málsbóta, sbr. 8. tl. 1. mgr. 70. gr. sömu laga, en eins og hér stendur á, verður eigi talið fært að líta til ákvæðis 9. tl. 1. mgr. 74. gr. almennra hegningarlaga. Þó verður einnig við ákvörðun refsingar yfir Ólafi að líta til ákvæðis 2. mgr. 70. gr. sömu laga vegna brots Ólafs og meðákærða Sigurðar gegn ákvæði 252. gr. almennra hegningarlaga, en ákærðu veittust í félagi að Lárusi Á gústi með ofbeldi í þeim tilgangi að hafa af honum fé. Þá verður eigi tekið tillit til ákvæðis 3. mgr. 20. gr. almennra hegningarlaga í máli þessu. Ólafur Hannes Hálfdánarson hefur gerst sekur um brot gegn ákvæðum 211. gr., sbr. 1. mgr. 20. gr. og 252. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Þykir þannig refsing ákærða Ólafs hæfilega ákveðin fangelsi í átta ár. Skil- yrðum 76. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 er hér einnig fullnægt þannig, að gæsluvarðhaldstími Ólafs kemur til frádráttar dæmdri refsingu með fullri dagatölu, eins og nánar greinir í dómsorði. Með hliðsjón af málalokum þessum verður Sigurði og Ólafi gert að greiða in solidum allan kostnað sakarinnar, þ. m. t. saksóknarlaun í ríkis- sjóð, 250.000 kr., sbr. 3. mgr. 165. gr. laga nr. 19/1991. Með skírskotun til 2. mgr. 165. gr. sömu laga verður Sigurði hins vegar gert að greiða málsvarnar- laun skipaðs verjanda síns, Arnar Clausen hrl., 450.000 kr. Þá verður Ólafi gert að greiða málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Kristins Bjarnasonar hdl., 450.000 kr. Rétt þykir að taka efnislega afstöðu til fram kominna skaðabótakrafna maka og barna Lárusar Á gústs Lárussonar, sbr. 2. mgr. 172. gr. laga nr. 19/ 1991. Kröfur þessar eru studdar útreikningum Jóns Erlings Þorlákssonar tryggingafræðings, sem reiknað hefur út tjón maka og barna Lárusar sam- 1521 kvæmt 13. og 14. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. Verða fram komnar bóta- kröfur þannig teknar til greina að öllu leyti. Þá greiði ákærðu in solidum tjónþolum málskostnað auk útlagðs kostnaðar, eins og nánar greinir Í dómsorði. Dómsorð: Ákærði Sigurður Júlíus Hálfdánarson sæti fangelsi í 16 ár. Til frá- dráttar dæmdri refsingu kemur gæsluvarðhaldsvist Sigurðar með fullri dagatölu frá 3. október 1997 að telja. Ákærði Ólafur Hannes Hálfdánarson sæti fangelsi í 8 ár. Til frá- dráttar dæmdri refsingu kemur gæsluvarðhaldsvist Ólafs með fullri dagatölu frá 3. október 1997 að telja. Ákærðu greiði in solidum allan kostnað sakarinnar, þ. m. t. sak- sóknarlaun í ríkissjóð, 250.000 kr. Ákærði Sigurður greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Arn- ar Clausen hrl., 450.000 kr. Ákærði Ólafur greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Krist- ins Bjarnasonar hdl., 450.000 kr. Ákærðu greiði in solidum Valgerði Ragnarsdóttur, Eiríki Lárus- syni, Jakob Lárussyni og Andra Þór Lárussyni skaðabætur, að fjár- hæð 9.589.007 kr., með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá dómsuppsögudegi til greiðsludags. Þá greiði ákærðu in solidum tjónþolum 119.920 kr. vegna kostnaðar, þ.m.t. kostnað vegna lögmannsaðstoðar Sigmundar Hannessonar hrl., 100.000 kr. án virðisaukaskatts, og útlagðan kostnað, að fjárhæð 19.920 kr. 1522 Fimmtudaginn 2. apríl 1998. Nr. 322/1997. — Dánarbú Eiríks Gíslasonar (Jón Steinar Gunnlaugsson hrl., Brynjar Níelsson hdl.) gegn Sjóvá - Almennum tryggingum hf. (Ólafur Axelsson hrl., Guðmundur Benediktsson hdl.) Vátryggingar. Slysatrygging. Arfur. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 1. ágúst 1997. Hann krefst þess, að stefndi verði dæmdur til greiðslu vátrygg- ingarbóta, að fjárhæð 1.212.750 krónur, með dráttarvöxtum sam- kvæmt 11. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 9. desember 1995 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og jafnframt, að málskostnaður verði felldur niður fyrir Hæstarétti. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Eftir að hér- aðsdómur gekk, fannst dagbók Eiríks heitins Gíslasonar frá 1989, þar sem kom fram, að hann hafði 25. október það ár fengið greidd- ar 23.157 krónur vegna slyssins, sem mál þetta er risið af. Einnig fundust á starfsstöð stefnda tjónstilkynning frá 1989, undirrituð af Eiríki, og afrit kvittana um greiðslu kostnaðar vegna slyssins. Eins og lýst er í héraðsdómi, varð Eiríkur Gíslason fyrir slysi á Spáni um miðjan september 1989. Hann var slysatryggður hjá stefnda sem handhafi Eurocard-gullkorts, þegar slysið varð. Eiríkur lést 13. september 1995. Í samningi þeim, sem Kreditkort hf. gerðu við stefnda um vá- tryggingar í þágu korthafa Eurocard-gullkorts, er það skilyrði sett fyrir greiðslu bóta, að slys leiði til dauða eða varanlegrar örorku innan 24 mánaða frá slysdegi. Í tryggingarskilmálum stefnda segir 1523 einnig, að slys skuli tilkynnt félaginu tafarlaust og félaginu send læknisvottorð og aðrar skriflegar upplýsingar, sem máli skipta við uppgjör tjóns. Um greiðslu bóta er tekið fram, að örorkubætur greiðist þeim slasaða. Eins og að framan er lýst, komu fram nýjar upplýsingar eftir upp- kvaðningu héraðsdóms um, að Eiríkur Gíslason hefði tilkynnt tjón- ið til stefnda, eftir að hann kom heim frá Spáni í október 1989, og að stefndi hefði þá greitt útlagðan kostnað hans vegna slyssins. Eftir það verður ekki séð, að Eiríkur heitinn hafi gert neinn reka að því að krefjast bóta, en í dagbók hans kemur fram, að hann hafi í febrú- ar 1995 haft símleiðis samband við starfsstöð stefnda. Eftir það virð- ist hann hafa hafist handa um öflun gagna, og liggur fyrir áverka- vottorð Sigurjóns Sigurðssonar bæklunarlæknis 25. júlí 1995. Ör- orkumat vegna slyssins fór ekki fram fyrr en eftir andlát Eiríks og er dagsett 24. október 1995. Ósannað er, að framangreint áverka- vottorð hafi borist stefnda fyrr en eftir andlát Eiríks eða með kröfu- bréfi lögmanns áfrýjanda 9. nóvember 1995. Stefndi gat því ekki metið afleiðingar slyssins og fjárhæð bóta, og var bótakrafan ekki orðin virk, áður en lát Eiríks bar að höndum, sbr. 1. mgr. 24. gr. laga nr. 20/1954 um vátryggingarsamninga. Samkvæmt þessu er niður- staða hins áfrýjaða dóms staðfest. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Sératkvæði Hjartar Torfasonar Ákvæði 2. gr. í skilmálum slysatryggingar Eiríks heitins Gíslason- ar um greiðslu slysabóta til hins vátryggða hafði þýðingu gagnvart skuldheimtumönnum hans og viðsemjendum í lifanda lífi, en raskar ekki stöðu dánarbús hans eða lögerfingja í því tilliti, sem hér skiptir máli. Áverkavottorð Sigurjóns Sigurðssonar bæklunarlæknis 25. júlí 1995 er sýnilega samið í þeim tilgangi einum að leggja grundvöll að 1524 venjulegu mati á varanlegri örorku Eiríks af völdum viðbeinsbrots- ins í september 1989. Er vottorðið skilmerkilegt og ágætlega til þessa fallið, en læknirinn greinir þar frá sjúkrasögu Eiríks og lýsir þeirri niðurstöðu, að ekki sé að vænta frekari bata á afleiðingum slyssins. Með hliðsjón af vottorðinu og öðrum málsgögnum eru eng- in efni til að efast um gildi þeirrar afstöðu Jónasar Hallgrímssonar læknis, að unnt hafi verið að meta örorku Eiríks með viðunandi ná- kvæmni að honum látnum. Þegar Eiríkur hófst handa um það árið 1995 að kanna bótarétt sinn vegna varanlegrar örorku af völdum slyssins, voru fjögur ár að verða liðin frá þeim tíma, er krafa um bætur hefði átt að koma fram samkvæmt skilmálum slysatryggingarinnar, sem miðuðust við tvö ár frá slysdegi í því efni. Átti hann á hættu að þurfa að hrinda þeirri mótbáru, að krafan væri fyrnd, ef henni yrði ekki komið fram innan ársins. Ekki er kunnugt, hvort honum var þetta ljóst, en hann hafði ekki leitað lögmannsaðstoðar, svo að séð verði. Hér fyrir dómi nýt- ur ekki beinna upplýsinga um hagi hans síðustu mánuði fyrir and- látið 13. september 1995, er skýrt geti náið, hvers vegna mál hans var þá ekki lengra komið. Af fram komnum gögnum er þó alveg ljóst, að hann hafði tekið ákvörðun um að bera fram bótakröfu á grundvelli slysatryggingarinnar og komið undirbúningi hennar á stað í eðlilegum farvegi. Verður jafnframt að ætla, að hann hafi gert stefnda viðvart um þetta markmið sitt, þar sem hann var sjálfur tryggingartaki hjá félaginu og hafði ekki sérstaka ástæðu til að vænta þess, að steinn yrði þar lagður í götu hans. Má meðal annars ganga að því nokkuð vísu, að tilmæli til Sigurjóns læknis um útgáfu áverkavottorðsins hafi verið borin fram eftir samráð við starfsmenn félagsins, þannig að liggja megi milli hluta, hvort beiðni um vott- orðið hafi komið frá félaginu sjálfu, eins og læknirinn virðist telja, en hann hefur ekki verið kvaddur fyrir dóm til vitnisburðar. Samkvæmt öllu þessu horfir málið þannig við, að skilyrði til greiðslu bóta úr slysatryggingu Eiríks hjá stefnda voru sannanlega komin fram, áður en andlát hans bar að höndum, og að hann hafði bæði vilja og getu til að leiða kröfu sína um þær til eðlilegra lykta. Eiga ákvæði 1. mgr. 24. gr. laga um vátryggingarsamninga eða aðrar lagareglur ekki að vera því til fyrirstöðu, að markmiði hans verði náð, heldur standa lög til þess, að krafan verði gerð upp með um- 1525 sömdum hætti á grundvelli þeirra gagna, sem erfingjar hans hafa aflað. Það er því niðurstaða mín, að taka beri kröfur áfrýjanda til greina og dæma honum málskostnað úr hendi stefnda í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 7. maí 1997. Mál þetta er höfðað með stefnu, áritaðri um birtingu 30. desember 1996, til þingfestingar hér fyrir dómi 9. janúar 1997. Það var dómtekið 30. apríl sl. að loknum munnlegum málflutningi. Stefnandi málsins er dánarbú Eiríks Gíslasonar, kt. 130641-4239, en stefndi er Sjóvá-Almennar hf., kt. 701288-1739, Kringlunni 5, Reykjavík. Dánarbú Eiríks Gíslasonar var tekið til opinberra skipta með úrskurði, sem kveðinn var upp í Héraðsdómi Reykjaness 20. nóvember 1996. Í sama þinghaldi var Guðmundur Örn Guðmundsson hdl. skipaður til að gegna starfi skiptastjóra í dánarbúinu. Hinn 6. desember 1996 veitti skiptastjóri Stefáni Geir Þórissyni hdl., kt. 300962-5569, fullt og ótakmarkað umboð til að höfða og flytja mál þetta á hendur stefnda í nafni dánarbúsins. Það skilyrði var sett af hálfu skiptastjóra fyrir málsókninni, að erfingjar dánarbúsins tækju á sig ábyrgð á hugsanlegum kostnaði, sem af henni gæti hlotist, jafnframt því, að dánarbúið myndi taka við þeim hagsmunum, sem vinnast kynnu við málsóknina gegn greiðslu kostnaðar. Dómkröfur. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til greiðslu vá- tryggingarbóta, að fjárhæð 1.212.750 kr., með dráttarvöxtum samkvæmt 111. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 9. desember 1995 til greiðsludags. Þá er þess krafist, að stefnda verði gert að greiða málskostnað að skaðlausu sam- kvæmt fram lögðum málskostnaðarreikningi. Af hálfu stefnda er krafist sýknu af kröfum stefnanda og að stefnanda verði gert að greiða stefnda málskostnað að skaðlausu. Málavextir, málsástæður og lagarök. Málavextir eru í stórum dráttum sem hér segir: Eiríkur Gíslason varð fyrir slysi á Spáni um miðjan september 1989. Mun hann hafa hrasað um gangstéttarbrún og fallið við það á hægri öxl og hlotið svokallað „comminut viðbeinsbrot“. Gert var að meiðslum Eiríks til bráða- birgða á Spáni, en þegar hann kom heim til Íslands, leitaði hann til Heilsu- gæslunnar í Keflavík 3. október s. á. Þar kom í ljós, að hann hafði við- beinsbrotnað, eins og áður er lýst. Gekkst hann undir aðgerð á öxlinni 5. 1526 sama mánaðar, sem Kristján Sigurðsson læknir gerði. Brotið greri seint og illa, og þurfti því að gera frekari aðgerðir á sjúklingi í mars og október 1990 og í apríl 1995. Eiríkur var slysatryggður hjá stefnda sem handhafi Eurocards-gullkorts, er slysið varð. Í tryggingarskilmálum stefnda var það skilyrði sétt fyrir bóta- greiðslu félagsins, að slys á þeim, sem tryggingarinnar nytu, hefði leitt til varanlegrar örorku innan 24 mánaða frá slysdegi. Slysabætur skyldu miðast við örorkustig, að hámarki USD 250.000 fyrir 100% örorku og hlutfallslega minna fyrir minni varanlega örorku. Eiríkur lést um miðjan september 1995. Hinn 21. sama mánaðar veittu erfingjar hans Jóni Steinari Gunnlaugssyni hrl. „fullt og ótakmarkað umboð til að semja við Sjóvá-Almennar trygging- ar hf. vegna afleiðinga slyss, sem faðir okkar varð fyrir um miðjan septem- ber 1989 á Spáni“, eins og segir í umboðinu. Í framhaldi þar af óskaði Stef- án G. Þórisson hdl. í umboði Jóns Steinars Gunnlaugssonar hrl. eftir því við Jónas Hallgrímsson lækni, að hann mæti varanlega örorku Eiríks heitins af völdum óhappsins á Spáni. Örorkumat hans er dags. 24. október 1995. Mat sitt reisti Jónas Hallgrímsson meðfram á ýtarlegu áverkavottorði Sigurjóns Sigurðssonar, bæklunarlæknis við Sjúkrahús Suðurnesja, sem dagsett er 25. júlí 1995, og vottorði Hreggviðar Hermannssonar, læknis við Heilsugæslu- stöð Suðurnesja, sem dagsett er 12. maí sama ár. Í niðurstöðu örorkumatsins segir svo: „Af vottorði Sigurjóns Sigurðs- sonar má ráða, að örorka hafi þegar verið fyrir hendi innan tveggja ára frá slysinu, þar sem setja þurfti nýtt bein í sárið í október 1990, vegna þess að viðbeinið greri ekki. Síðan kom í ljós, að sú aðgerð nægði ekki og að bein- endarnir festust aldrei saman með beinvef. Eiríkur slasaðist síðan aftur á hægri upphandlegg rétt neðan við axlarlið í júlí 1993. Enn fremur lærbrotn- aði hann í nóvember 1994. Við skoðun Sigurjóns Sigurðssonar kom í ljós, að hreyfingar í hægri öxl voru takmarkaðar og að hann gat aðeins lyft að 80? út til hliðar án þess að hreyfa herðablað og fram gat hann aðeins lyft að 65?. Áætla má, að hluti af þessari hreyfiferilsskerðingu hafi stafað af hand- leggsbrotinu, enda var hann kominn með frosna öxl. Vafalítið áttu afleið- ingar viðbeinsbrotsins sinn þátt í þessari hreyfiferilsskerðingu. Er það mat undirritaðs, að skipta megi örorku þeirri, sem Eiríkur virðist hafa fengið vegna axlarinnar, til jafns á milli afleiðinga slyssins á Spáni og afleiðinga slysafalls á Íslandi í júlí 1993. Niðurstaða. Í töflum örorkunefndar um varanlegan miska er hreyfiferilsskerðing í hægri axlarlið svipuð þeirri, sem Eiríkur hafði, metin 15%. Í eldri töflum 1527 um örorku er að finna svipaðar tölur erlendis frá. Niðurstaða undirritaðs er því sú, að varanleg örorka Eiríks vegna slysafalls á Spáni í september 1989 og viðbeinsbrots, sem ekki greri, hafi verið 7,5%“. Er framangreint örorkumat lá fyrir, sendi lögmaður stefnanda stefnda kröfubréf, dags. 9. nóvember 1995. Í svarbréfi stefnda, sem dagsett er 27. nóvember s. á., var kröfu lögmannsins hafnað með vísan til þess, að ör- orkubætur væru ekki greiddar, ef slasaði andaðist, áður en mat á varanlegri örorku lægi fyrir og áður en örorkubótakrafa félli í gjalddaga samkvæmt skilmálum umræddrar slysatryggingar, enda séu örorkubætur persónulegur réttur hins slasaða, sem erfist ekki. Enn fremur var vísað til sjónarmiða um brostnar forsendur. Því er haldið fram af hálfu stefnanda, að Eiríkur heitinn hafi fyrir andlát sitt nokkrum sinnum leitað símleiðis eftir uppgjöri hjá stefnda, þ. e. í febrú- ar og mars 1995 og vísar stefnandi til dagbókar Eiríks því til sönnunar. Fyrirsvarsmenn stefnda kannast ekki við, að Eiríkur heitinn hafi haft sam- band við þá vegna slyssins og því síður gert bótakröfu á hendur félaginu af því tilefni. Stefndi hefur því alltaf hafnað bótakröfum stefnanda. Erindi stefnanda var lagt fyrir tjónsnefnd vátryggingafélaganna að hans beiðni, og ályktaði hún í málinu 20. febrúar 1996. Niðurstaða nefndarinnar var á þessa leið: „Ekki er hægt að leggja til grundvallar örorkumat á afleið- ingum slyss, þegar matið er gert, eftir að hinn slasaði lést.“ Lögmaður stefn- anda skaut málinu til úrskurðarnefndar í vátryggingarmálum í mars s. á. Var málið þar leitt til lykta á fundi nefndarinnar 23. apríl s. á. Álit nefndar- innar var sem hér segir: „Álit. A (þ. e. Eiríkur Gíslason, — innskot dómara) hafði ekki tilkynnt félaginu um slysið með formlegum hætti, t. d. með út- fyllingu tjónstilkynningar. Í dagbókarbrotum A frá febrúar og mars 1995 kemur fram, að hann hafði þá samband við tryggingafélagið vegna slysa- bóta. Hins vegar verður af þessu ekkert ráðið um greiðsluskyldu félagsins. Örorkumat var ekki framkvæmt og bætur krafðar fyrr en að A látnum. Ekki verður séð, að félaginu verði kennt um, hversu seint bætur voru krafðar. Bæturnar skyldu greiddar hinum slasaða, þ. e. A. Bæturnar eru þannig bundnar hinum vátryggða, og þær voru ekki heldur gjaldfallnar skv. 1. mgr. 24. gr. laga nr. 20/1954 um vátryggingarsamninga á dánardægri A. Samkvæmt þessu verður að telja, að greiðsluskylda félagsins sé fallin niður og erfingjar Á eigi því ekki rétt til örorkubóta úr slysatryggingunni. Niður- staða. Erfingjar Eiríks Gíslasonar eiga ekki rétt til bóta úr slysatryggingu Eurocard-korthafa hjá Sjóvá-Almennum tryggingum hf.“ Þegar þessi niðurstaða lá fyrir, sem stefndi byggði meðfram afstöðu sína á um synjun á bótaskyldu, ákváðu erfingjar Eiríks Gíslasonar að höfða mál 1528 þetta. Þá hafði dánarbú Eiríks Gíslasonar verið tekið til opinberra skipta sem skuldafrágöngubú, eins og áður er getið, og var heimildar því aflað hjá skiptastjóra búsins til málshöfðunarinnar. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi styður málsókn sína því, að stefnda beri að greiða dánarbúinu örorkubætur á grundvelli þeirrar slysatryggingar, sem Eiríkur heitinn hafði hjá stefnda. Stefnandi hafnar röksemdum stefnda með vísan til eftirfarandi sjónar- miða. Í fyrsta lagi ráði það ákvæði í vátryggingarskilmálunum ekki úrslitum, þar sem tekið sé fram, að bætur skuli greiða hinum slasaða. Ákvæðið verði að túlka þannig, að bætur skuli greiða slasaða, en falli hann frá, þá renni rétturinn til dánarbús hans rétt eins og önnur kröfuréttindi, sem hinn látni hafi átt. Um sé að ræða staðlað ákvæði, samið einhliða af stefnda, sem full- nægi hvergi nærri þeim skýrleikakröfum, sem gera verði, þegar vikið sé með jafníþyngjandi hætti frá meginreglum laga. Ef gera ætti undantekningu frá þeirri meginreglu, að kröfuréttindi erfist, þyrfti slíkt að koma skýrt og ótvírætt fram í samningsákvæðinu. Í öðru lagi heldur stefnandi því fram, að rangt sé að líta svo á, að réttur Eiríks heitins til örorkubóta lúti öðrum lögmálum við erfðir en aðrar kröf- ur, vegna þess að rétturinn sé persónulegur og erfist því ekki, fyrr en krafan sé gjaldfallin. Skilyrði þess, að krafa erfist, sé ekki háð því, að hún sé fallin í gjalddaga, heldur sé nægilegt, að hún hafi stofnast. Stefnukrafa máls þessa hafi orðið til um miðjan september 1989, sem sé óhagganleg staðreynd, sem verði ekki breytt. Réttur til slysabóta sé að sönnu persónulegur, en þó ekki í þeim skilningi, að hann erfist ekki, enda geti það aldrei orðið til hagsbóta hinum látna né lánardrottnum hans. Því eigi sjónarmið til verndar tjónþola, sem t. d. komi fram í aðfararlögum nr. 90/1989, ekki við hér, heldur gildi meginreglur erfða- og kröfuréttar. Þá vísar stefnandi á bug rökum stefnda um brostnar forsendur. Fjárhæð vátryggingarbóta sé ákveðin í samningsskilmálum, óháð lífslíkum. Eiríkur heitinn hafi í öllu fullnægt skyldum sínum í samræmi við ákvæði vátrygg- ingarsamnings aðila. Því megi félagið einu varða, hvað greiðsluskyldu snertir, hvort bætur renni til hins slasaða eða dánarbús hans. Stefnufjárhæð, 1.212.750 kr., miðar stefnandi við kaupgengi bandaríkja- dals 9. nóvember 1995, þ. e. 64,68 kr. skv. skráningu Seðlabanka Íslands. Vátryggingarfjárhæðin nemi USD 250.000, sbr. tryggingarskilmála Sjóvár- Almennra trygginga hf. fyrir Eurocard-gullkort, en 7,5% hennar svari þannig til samtals USD 18.750 kr. 1529 Dráttarvaxta sé krafist frá 9. desember 1995. Það sé í samræmi við III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum, en með bréfi lögmanns stefnanda 9. nóvember 1995 hafi stefndi verið krafinn um bætur, og þá hafi öll þau gögn legið fyrir, svo að unnt væri að taka afstöðu til kröfunnar. Stefnandi styður málsókn sína að öðru leyti með vísan til laga um vá- tryggingarsamninga nr. 20/1954, einkum 24. gr., ásamt meginreglum kröfu- réttar og erfðaréttar. Eins og áður segir, vísar stefnandi um dráttarvaxtakröfu sína á III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum, en styður málskostnaðarkröfu sína með vísan til 130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Málsástæður og lagarök stefnda. Stefndi hafnar kröfum stefnanda á eftirfarandi forsendum: 1. Að engin krafa hafi komið fram af hálfu Eiríks Gíslasonar gagnvart stefnda vegna slyssins, hvað þá læknisfræðileg gögn um afleiðingar þess. Við stefnda verði ekki sakast í því efni. Bæturnar hafi því ekki verið gjald- fallnar, sbr. 24. gr., 1. mgr., laga nr. 20/1954. Dagbókarbrot Eiríks heitins breyti hér engu um. 2. Örorkumatið hafi verið gert að Eiríki látnum. Réttur til að fá metna örorku og krefjast örorkubóta sé persónulegur réttur hins slasaða, sem gangi ekki til erfingja hans. Réttur til örorkubóta falli ekki í arf við andlát hins slasaða, þegar svo hátti til, að varanleg örorka hans hafi ekki verið metin, svo að hægt hafi verið að ákveða bótafjárhæð. Forsendur fyrir greiðslu örorkubóta úr tryggingunni séu því brostnar og greiðsluskylda stefnda því niður fallin, hafi hún einhver verið. 3. Samkvæmt skilmálum tryggingarinnar skyldi örorkubætur einungis greiða hinum slasaða. Forsendur og niðurstaða. Við aðalmeðferð málsins staðfesti Jónas Hallgrímsson læknir matsgerð sína, en þar kom einnig til skýrslugjafar Markús Auðunn Eiríksson, sonur Eiríks heitins Gíslasonar. Markús Auðunn kvað föður sinn hafa orðið fyrir slysi á Spáni og farið síðan í uppskurð í framhaldi þess. Tryggingarnar hafi greitt þann erlenda kostnað, sem slysið hafði í för með sér, er hafi verið smámunir. Föður sín- um hafi hins vegar verið tjáð, að málið væri allt opið og ekki yrði meira greitt, fyrr en mat lægi fyrir. Hann kvaðst ekki hafa verið vitni að símtölum, sem faðir sinn átti við skrifstofu tryggingafélagsins, en faðir sinn hafi sagt sér frá þessum samtölum og hvers efnis þau voru. Þetta hafi staðið yfir, allt frá því að hann lenti í slysinu. Hann kvað slysið hafa valdið erfingjum föður síns miklum fjárútlátum, bæði beint og eins vegna ábyrgða, sem þeir höfðu 1530 undirgengist hans vegna, og næmi sú fjárhæð allt að tveimur milljónum króna. Álit dómsins. Stefnandi reisir málsókn sína á hendur stefnda á samningi, sem Kredit- kort hf. gerðu við stefnda um vátryggingar í þágu korthafa Eurocard-gull- korts. Samningurinn tryggir korthafa gagnvart tjóni af ýmsu tagi, sem hann kann að verða fyrir í viðskipta- eða orlofsferðum, m. a. í slysatilvikum, sem leiða til líkamstjóns eða dauða. Samkvæmt samningnum er upphæð ferða- slysatryggingar fastákveðin þannig, að hámarksbætur við dauða eða algjöra örorku skyldu svara til 250.000 bandaríkjadala, en hlutfallslega minni bætur skyldi greiða við minni örorku. Í samningnum er örorka tilgreindra lík- amsáverka skilgreind sérstaklega, s. s. missir sjónar á öðru eða báðum aug- um 100%, algjört varanlegt heyrnarleysi 50% o. s. frv. Þar sem líkamstjón er ekki skilgreint í samningnum, skal mat gilda, sem læknir félagsins gerir. Í þeim kafla samningsins, sem fjallar um ferðaslysatryggingu, er það skil- yrði sett fyrir greiðslu bóta, að slys leiði til dauða eða varanlegrar örorku innan 24 mánaða frá slysdegi. Enn fremur segir í sama kafla, að örorku- bætur skuli greiða hinum slasaða, en dánarbætur lögerfingjum, nema um annað hafi verið samið. Þá er þar tekið fram, að tilkynna skuli félaginu um slys tafarlaust, en jafnframt skuli senda félaginu læknisvottorð og aðrar skriflegar upplýsingar, sem skipti máli við uppgjör tjóns. Ljóst er, að slys það, sem Eiríkur heitinn Gíslason varð fyrir á Spáni, var þess eðlis, að það myndi hafa leitt til greiðsluskyldu stefnda, ef leitað hefði verið eftir bótum af hans hálfu í samræmi við tryggingarskilmála. Slysið hafði í för með sér varanlega örorku innan tilskilins frests. Aftur á móti liggja ekki fyrir skriflegar heimildir um það, að Eiríkur heitinn hafi gengið eftir skaðabótum á grundvelli samningsins, né heldur, að hann hafi tilkynnt stefnda um slysið, eins og tryggingarskilmálar mæla fyrir um. Í dagbókar- broti frá 13. febrúar 1995, sem fullyrt er af stefnanda, að Eiríkur hafi ritað, segir svo: „Ég fór í Sjóvá-Almennar. Þær könnuðust ekkert við slysabætur, en var bent á að hringja til Reykjavíkur, sem ég gerði. Þær könnuðust fyrst ekki við neitt, en kveiktu svo á perunni.“ Eins og áður er getið, liggur fyrir í málinu áverkavottorð Sigurjóns Sig- urðssonar bæklunarlæknis um heilsutjón Eiríks Gíslasonar, sem dagsett er 25. júlí 1995. Læknisvottorð þetta er sú heimild, sem örorkumat Jónasar Hallgrímssonar læknis styðst einkum við. Vottorðið er stílað tl „Sjóvár- Almennra trygginga hf.“. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að félagið hafi ekki óskað eftir vott- 1531 orðinu og ekki átt frumkvæði að öflun þess, enda sé ekkert um slysið skráð í bókum félagsins fyrr en eftir lát Eiríks heitins. Í tilefni þessarar fullyrðing- ar stefnda upplýsti lögmaður stefnanda við aðalmeðferð málsins, að hann hefði átt símtal við lækninn, sem nú starfi í Slóvakíu. Í símtalinu hafi lækn- irinn fullyrt, að hann myndi ekki hafa stílað læknisvottorð sitt til stefnda, ef félagið hefði ekki óskað eftir vottorðinu. Þá liggur fyrir í málinu vottorð frá Hreggviði Hermannssyni, heilsugæslulækni við Heilsugæslustöð Suður- nesja, sem dagsett er 12. maí 1995. Þar er sjúkrasögu Eiríks Gíslasonar lýst og m. a. sagt, að hann hafi hlotið viðbeinsbrot hægra megin fyrir nokkrum árum, án þess að það sé frekar skýrt. Ekki kemur fram í læknisvottorðum þessum, hvert var tilefni þess, að þeirra var aflað, en því er haldið fram af stefnanda hálfu, að Eiríkur heitinn hafi á þessum tíma hafist handa um öflun gagna í því skyni að krefja stefnda um umræddar slysabætur. Eins og áður er getið, er mælt svo fyrir í viðkomandi tryggingarskilmál- um, að tilkynna skuli félaginu tafarlaust um slys jafnframt því, sem senda skuli því læknisvottorð og aðrar skriflegar upplýsingar, sem skipta máli við uppgjör tjóns. Ekkert liggur fyrir í málinu, sem veitir sönnur fyrir því með ótvíræðum hætti, að Eiríkur Gíslason hafi fullnægt þessari skyldu, en sex ár liðu, frá því að slysið varð og þar til hann andaðist. Rétturinn til örorkubóta er persónubundinn. Af því leiðir, að sá einn, sem beðið hefur líkamstjón, er haft hefur í för með sér varanlega örorku, getur tekið ákvörðun um það að halda slíkri kröfu til laga á hendur bóta- greiðanda. Rétturinn þar til erfist ekki að mati dómsins. Það er álit dómsins, að stefnanda hafi ekki tekist að sanna með ótví- ræðum hætti, að Eiríkur heitinn Gíslason hafi persónulega gert kröfur á hendur stefnda vegna umrædds líkamstjóns, sem hann varð fyrir á Spáni ár- ið 1989. Krafan á hendur stefnda var því ekki orðin virk við dauða hans, sem stendur því í vegi, að krafan yfirfærist til dánarbús hans, stefnanda í þessu máli. Þegar af þeirri ástæðu ber að sýkna stefnda af kröfum stefnanda á hend- ur honum. Rétt þykir, eins og málum er háttað, að málskostnaður falli niður. Skúli J. Pálmason héraðsdómari kvað upp þennan dóm. 1532 Dómsorð: Stefndi, Sjóvá-Almennar hf., skal vera sýkn af kröfum stefnanda, dánarbús Eiríks Gíslasonar. Málskostnaður fellur niður. 1533 Föstudaginn 3. apríl 1998. Nr. 152/1998. - Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn Davíð Garðarssyni (Karl G. Sigurbjörnsson hdl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, a-líður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 1. apríl 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 2. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 1. apríl sl., þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um, að varnaraðila yrði gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/ 1991 um meðferð opinberra mála. Sóknaraðili krefst þess, að varnaraðila verði gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi allt til miðviku- dagsins 27. maí nk. kl. 16. Varnaraðili krefst þess aðallega, að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur, en til vara, að sér verði gert að sæta farbanni í stað gæsluvarðhalds. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Eins og greinir í hinum kærða úrskurði, beinist grunur að varnar- aðila um, að hann hafi ásamt félaga sínum staðið að því að flytja til landsins rúmlega eitt kíló af amfetamíni frá Þýskalandi í bifreið á nafni umrædds félaga varnaraðila. Báðir mennirnir neita sakargift- um. Um ástæður þess, að grunur um þetta brot beinist að varnar- aðila, er í málatilbúnaði sóknaraðila meðal annars vísað til þess, að varnaraðili hafi verið erlendis með félaga sínum, þegar hinn síðar- nefndi kveðst hafa keypt bifreiðina. Varnaraðili hafi keypt mikinn gjaldeyri skömmu fyrir ferðina og beitt til þess óvenjulegum aðferð- um, því að hann hafi fengið aðra til að annast kaupin fyrir sig. Séu skýringar varnaraðila á því ótrúverðugar. Eftir að kaupandi bif- reiðarinnar var handtekinn vegna málsins 9. mars 1998, hefði varnaraðili hringt eða reynt að hringja til hans 26 sinnum á rúmum fjórum klukkustundum. Hann hefði meðal annars látið eftir skila- 1534 boð í talhólfi, sem veki grun um hlut hans að innflutningi fíkni- efnanna. Varnaraðili hafi að auki leitast mjög við að komast í um- rædda bifreið, þótt hann hafi borið, að félagi sinn hafi staðið einn að kaupum hennar. Þyki skýringar varnaraðila á öllum þessum at- riðum benda mjög til sektar hans. Einnig hafi komið í ljós fjármála- leg tengsl í ákveðnum atriðum á milli varnaraðila og umrædds fé- laga hans. Fallist verður á það með sóknaraðila, að þau atriði, sem að fram- an greinir, nægi ein sér til þess, að telja megi rökstuddan grun bein- ast að varnaraðila um að eiga hlut að fyrrnefndu broti. Meðal gagna málsins er beiðni um aðstoð við rannsókn þess, sem sóknaraðili kveðst nú hafa sent þýskum lögregluyfirvöldum. Er þar meðal annars óskað eftir því, að tekin verði skýrsla af bifreiðasala, sem fyrrnefnd bifreið hafi verið keypt hjá. Jafnframt er leitað eftir því, að skýrslur verði teknar af þeim, sem kunna að hafa veitt varnaraðila eða félaga hans aðstoð á vegum bifreiðasalans við að flytja bifreiðina á milli staða í Hamborg, þar til hún var afhent til flutnings hingað til lands. Í öllum tilvikum er ýtarlega greint frá því, sem sóknaraðili telur nauðsynlegt að reyna að fá upplýsingar um hjá þessum vitnum. Sóknaraðili kveður yfirvöld í Þýskalandi þegar hafa veitt vilyrði fyrir því, að þessu erindi verði sinnt tafarlaust. Þær rannsóknaraðgerðir, sem að framan greinir, geta leitt til þess, að mikilvægar upplýsingar fáist í málinu, hvort sem þær styrki grun á hendur varnaraðila eða veiki. Þótt sóknaraðili hefði getað gripið til þessara aðgerða, áður en gæsluvarðhaldi yfir varnaraðila lauk, verður ekki litið svo á, að slíkar tafir hafi orðið á þeim, að efni hafi verið til að hafna kröfu sóknaraðila um framhald gæsluvarðhalds, sem var meðal annars reist á þessari forsendu fyrir héraðsdómi. Hætta er á, að varnaraðili geti torveldað öflun framangreindra upp- lýsinga, þegar þeirra verður leitað, ef hann gengur frjáls ferða sinna, þótt hann hafi vissulega nú þegar haft nokkurt ráðrúm til þess eftir uppkvaðningu hins kærða úrskurðar. Þegar þess er gætt, verður fall- ist á með sóknaraðila, að fullnægt sé skilyrðum a-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 til gæsluvarðhalds. Samkvæmt framansögðu verður varnaraðila gert að sæta gæslu- varðhaldi allt til þess tíma, sem í dómsorði greinir. 1535 Dómsorð: Varnaraðili, Davíð Garðarsson, skal sæta gæsluvarðhaldi allt til föstudagsins 17. apríl 1998 kl. 16. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 1. apríl 1998. Ár 1998, miðvikudag 1. apríl, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Áslaugu Björgvinsdóttur dóm- arafulltrúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Lögreglustjórinn í Reykjavík hefur krafist þess með vísan til a-liðar 1. mgr. 103. gr. og 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991, að Davíð Garðarssyni, kt. 190869-5399, Laugavegi 20 a, Reykjavík, verði gert að sæta áfram gæslu- varðhaldi allt til miðvikudags 27. maí 1998 kl. 16.00 vegna grunar um brot gegn 173. gr. a almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Kærði er grunaður um að hafa flutt inn rúmlega eitt kíló af amfetamíni í félagi við Sigurð Örn Ágústsson í bifreið, sem var flutt inn af Sigurði og kærði veitti aðstoð sína við. Þeir neita báðir sakargiftum og hafa setið í gæsluvarðhaldi vegna rannsóknar málsins í þrjár vikur. Þeir neita báðir sök. Eins og fyrir tveimur vikum, þegar lögreglan óskaði framlengingar gæslu- varðhalds kærða, reisir lögreglan kröfu sína á því, að nauðsynlegt sé „að rannsaka og kanna betur mjög afgerandi þætti í málinu, en það snýr að verulegu leyti að fólki og atburðum í Þýskalandi“. Þá þótti eins og nú nauð- synlegt, að bifreiðasali í Þýskalandi gæfi skýrslu um þátt kærða í kaupum bifreiðarinnar, sem var flutt inn til landsins og fíkniefnin fundust í. Samkvæmt gögnum málsins hringdi lögreglumaður einu sinni, þ. e. 23. mars sl., í símanúmer bílasölunnar, þar sem bifreiðin, er umrædd fíkniefni fundust í, var keypt, og ræddi þá án þess að kynna sig við „óþekktan karl- mann“ um verð BMW-bifreiða hjá bifreiðasölunni. Lögreglan hefur lagt fram bréf, dagsett 30. mars 1998, „Til þeirra, er málið varðar“, sem hún hyggst senda þýskum lögregluyfirvöldum, þegar lokið hefur verið við að þýða það á þýsku. Í þessu bréfi er farið fram á, að umræddur bílasali verði yfirheyrður sem vitni í málinu og enn fremur þeir aðstoðarmenn, sem kom- ið hafi að flutningi bifreiðarinnar. Samkvæmt bréfinu á að yfirheyra bílasal- ann um einstök atriði varðandi sölu bifreiðarinnar og enn fremur láta fara fram myndsakbendingu. Þegar gæsluvarðhaldi er beitt á grundvelli a-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 194991, ber að vinna að máli sakbornings án ástæðulausrar tafar. Ekki verður séð, að lögreglan hafi nýtt sem skyldi þær þrjár vikur, er kærði hefur setið í gæsluvarðhaldi, til að hlutast til um öflun þeirra upplýsinga í Þýska- landi, sem hún leggur svo ríka áherslu á, að kærði geti torveldað, fari hann frjáls ferða sinna. Með hliðsjón af þessu og í ljósi þess, að lögreglan þykir 1536 hafa rökstutt nægilega, að líkur séu á, að framburður bifreiðasalans eða sakbending hans geti haft umtalsverða þýðingu um niðurstöðu rannsóknar- innar, verður að hafna því, að kærða verði gert að sæta lengur gæsluvarð- haldi á grundvelli a-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19991. Gögn málsins þykja ekki gefa nægilegar vísbendingar um aðild kærða að innflutningi um- ræddra fíkniefna, til að fullyrt verði, að fram sé kominn sterkur grunur í skilningi 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Kröfu lögreglustjórans í Reykjavík er því hafnað. Úrskurðarorð: Kröfu lögreglustjórans í Reykjavík um, að kærða, Davíð Garðars- syni, verði gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi, er hafnað. 1537 Þriðjudaginn 7. apríl 1998. Nr. 293/1997. — Íslenska ríkið (Einar Karl Hallvarðsson hrl., Skúli Bjarnason hdl.) gegn Skelco ehf. (Gestur Jónsson hrl.) og gagnsök Stimpilgjald. Nauðungarsala. Framsal boðs. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 7. júlí 1997. Hann krefst þess, að gagnáfrýjanda verði gert að greiða 762.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 12. ágúst 1994 til greiðsludags, svo sem nánar greinir í héraðsdómi. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Málinu var gagnáfrýjað 22. október 1997. Gagnáfrýjandi krefst aðallega sýknu af dómkröfum aðaláfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann staðfestingar héraðs- dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Nokkur ný skjöl hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Málavöxtum er skilmerkilega lýst í héraðsdómi. Svo sem þar greinir, varð Skeljungur hf. hæstbjóðandi við nauðungarsölu á Gjaf- ari, VE-600, sem fram fór 6. maí 1994, og var boðið samþykkt af sýslumanninum í Vestmannaeyjum 9. sama mánaðar. Samkvæmt 6. tölulið 1. mgr. 28. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu átti kaup- andi að bera áhættu af eigninni og njóta umráða yfir henni frá þeim tíma, sbr. og 55. gr. sömu laga. Með yfirlýsingu 14. júlí sama ár fram- seldi félagið boð sitt gagnáfrýjanda með heimild í 5. mgr. 39. gr. laga nr. 90/1991. Hæstbjóðandi stóð við boð sitt, og var afsal gefið út til gagnáfrýjanda 10. ágúst 1994. Við þinglýsingu 12. sama mánaðar var aðeins innheimt hálft stimpilgjald, að fjárhæð 254.000 krónur. Í 49 Hæstaréttardómar II 1538 bréfi embættis sýslumanns til gagnáfrýjanda 9. október 1995 er því haldið fram, að hér hafi verið um mistök að ræða, því að einnig hafi átt að innheimta stimpilgjald af framsali uppboðskaupanda til gagn- áfrýjanda. Í 3. gr. laga nr. 36/1978 um stimpilgjald er mælt fyrir um, hver skjöl eru ávallt stimpilskyld hér á landi. Þar á meðal eru afsöl fyrir fasteignum og skipum, sem hér eru skrásett, svo og önnur skjöl, er veita eða framselja réttindi yfir slíkum eignum. Gagnáfrýjandi fékk framseldan rétt og skyldu Skeljungs hf. samkvæmt boði félagsins, sem sýslumaður hafði þá samþykkt. Samkvæmt 5. mgr. 39. gr. laga nr. 90/1991 ábyrgðust þó bæði framseljandi og framsalshafi efndir boðsins. Réttur gagnáfrýjanda var þannig háður því, að boðið yrði efnt. Sýslumaðurinn í Vestmannaeyjum gaf út afsal til gagnáfrýj- anda, eftir að Skeljungur hf. hafði efnt boðið, og krafði þá fyrst um stimpilgjald. Gagnáfrýjandi fékk fyrst með afsalinu heimildarbréf að réttindum yfir skipinu frá þeim, sem heimild hafði til að veita slík réttindi, og varð þá skyldur til greiðslu stimpilgjalds samkvæmt 1. mgr. 16. gr. laga nr. 36/1978. Þar sem hann var ekki veðhafi, voru ekki efni til þess að láta hann njóta hagræðis 4. mgr. greinarinnar. Ber því að fallast á með héraðsdómi, að hann eigi að standa aðal- áfrýjanda skil á því, sem vangreitt var, 254.000 krónum. Fallist er á með héraðsdómi, að krafa þessi sé ekki fallin niður fyrir van- geymslu. Fram kemur í gögnum málsins, að ósamræmis hafi gætt við innheimtu stimpilgjalds í tilvikum sem þessum hjá hinum ýmsu sýslumannsembættum landsins. Verður því einnig fallist á það með héraðsdómi, að ekki séu skilyrði til þess að fella álag á gagnáfrýj- anda samkvæmt 1. mgr. 36. gr. laga nr. 36/1978. Lyktir málsins verða samkvæmt framangreindu þær, að niður- staða héraðsdóms er staðfest að öðru leyti en því, að rétt þykir, að dráttarvextir verði dæmdir frá 1. apríl 1996, í samræmi við inn- heimtubréf sýslumannsins í Vestmannaeyjum 19. febrúar sama ár. Málskostnaðarákvæði héraðsdóms er staðfest. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. 1539 Dómsorð: Gagnáfrýjandi, Skelco ehf., greiði aðaláfrýjanda, íslenska ríkinu, 254.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt MI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. apríl 1996 til greiðsludags. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 14. maí 1997. Mál þetta er höfðað með stefnu, áritaðri um birtingu, f. h. stefnda 2. desember 1996 til þingfestingar hér fyrir dómi 3. sama mánaðar, en fallið var frá stefnufresti af hálfu stefnda. Það var dómtekið 5. maí sl. að loknum munnlegum málflutningi. Stefnandi málsins er Friðrik Sophusson, kt. 181043-4667, fjármálaráð- herra, Arnarhváli, f. h. ríkisins, en stefndi er Skelco ehf., kt. 561277-0369, Suðurlandsbraut 4, Reykjavík. Dómkröfur. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefnda verði gert að greiða sér 762.000 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 508.000 kr. frá 12. ágúst 1994 til 1. apríl 1996, af $58.800 kr. frá 8. apríl 1996 til 14. sama mánaðar, af 609.600 kr. frá 15. sama mánaðar til 21. sama mán- aðar, af 660.400 kr. frá 22. sama mánaðar til 28. sama mánaðar, af 711.200 kr. frá 29. sama mánaðar til 5. maí s. á., en af 762.000 kr. frá þeim degi til greiðsludags. Þá er þess krafist, að stefnda verði gert að greiða stefnanda hæfilegan málskostnað samkvæmt mati réttarins. Stefndi krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda, en til vara að vera sýknaður af kröfu stefnanda af greiðslu stimpilgjaldsálags, að fjárhæð 254.000 kr. Verði stefndi dæmdur til greiðslu stimpilgjalds, krefst stefndi þess, að sú greiðsla beri ekki dráttarvexti fyrr en í fyrsta lagi frá og með 9. nóvember 1995 í stað 12. ágúst 1994. Þá gerir stefndi kröfu til þess, að stefnanda verði gert að greiða sér máls- kostnað að mati dómsins og að málskostnaður beri dráttarvexti frá 15. degi eftir uppkvaðningu dóms til greiðsludags. Málavextir, málsástæður og lagarök. Málavextir eru í aðalatriðum sem hér segir: 6. maí 1994 fór fram síðara uppboð á vélbátnum Gjafari, VE-600, á veg- um sýslumannsins í Vestmannaeyjum. Skeljungur hf. var handhafi tveggja tryggingarbréfa, sem tryggð voru með veði í bátnum, samtals að fjárhæð 1540 16.000.000 kr. Annað þeirra nam 10.000.000 kr., og var það síðast í veðröð bátsins. Skeljungur átti hæsta boð í bátinn, að fjárhæð 127.000.000 kr. Með bréfi, dags. 9. maí s. á., tilkynnir uppboðshaldari Skeljungi hf., að boð fé- lagsins hafi verið samþykkt. Skeljungur hf. framseldi boð sitt stefnda, Skelco hf., 14. júlí s. á. Var framsalið sent sýslumanninum í Vestmannaeyj- um, sem stimplar það um viðtöku 22. júlí s. á. Afsal til stefnda er dagsett 10. ágúst s. á. Í afsalinu segir m. a. svo: „Með yfirlýsingu, dags. 14. júlí sl., fram- seldi Skeljungur hf. boð sitt með heimild í 5. mgr. 39. gr. laga nr. 90/1991 Skelco hf., kt. 561277-0369, Suðurlandsbraut 4, Reykjavík.“ Á afsalið er handritað gjaldst. 127.000.000 x 0,2%. Það berst til þinglýsingar 12. ágúst 1994 og er fært í þinglýsingabók sama dag. Enn fremur kemur þar fram, að þinglýsingargjald nemi 1.000 kr. og stimpilgjald 254.000 kr., samtals 255.000 kr. Undir þennan texta ritar Brynhildur Georgsdóttir ftr. og auk þess er af- salið stimplað embættisstimpli sýslumannsins í Vestmannaeyjum. Sérstök kvittun var gefin fyrir greiðslunni, sem stíluð er á Skeljung hf. og dagsett 12. ágúst 1994. Hinn 9. október 1995 ritar Brynhildur Georgsdóttir f. h. sýslu- mannsins í Vestmannaeyjum stefnda bréf og krefur hann um 508.000 kr. vegna vangreiddra stimpilgjalda af uppboðssölu vb. Gjafars. Í bréfinu kem- ur fram, að við móttöku afsals bátsins til þinglýsingar hafi verið innheimt hálft stimpilgjald (0,2%) af söluverði bátsins, sem hafi verið rangt, þar sem Skelco hf. hafi ekki verið veðhafi við nauðungarsöluna. Auk þess hafi átt að innheimta stimpilgjald af framsali því, sem fram fór milli Skeljungs hf. og Skelco hf. Í bréfinu er bent á það, að krafa um stimpilgjald fyrnist ekki fyrr en í fyrsta lagi fjórum árum eftir, að stimpilgjaldið skyldi innheimt, sbr. 15. gr. stimpillaga nr. 36/1978. Krafan er ítrekuð í bréfi til stefnda, dags. 5. desember s. á. Stefndi svaraði greiðsluáskorun sýslumannsins í Vestmannaeyjum með bréfi, dags. 17. janúar 1996. Þar segir svo: „Skelco hf. telur, að félaginu sé óskylt að greiða umkrafin viðbótargjöld. Hinn 12. 8. 1994 greiddi Skeljung- ur hf. v/ Skelco hf. stimpil- og þinglýsingargjöld af skipinu í góðri trú sam- kvæmt kröfu sýslumannsembættisins í Vestmannaeyjum og fékk fullnaðar- kvittun vegna greiðslunnar. Í trausti hennar ráðstafaði félagið skipinu fyrir rúmu ári, og við ákvörðun söluverðs þess var tekið tillit til þeirra stimpil- gjalda, sem Skelco hf. hafði verið gert að greiða.“ Eftir viðtöku bréfs stefnda óskaði sýslumaðurinn í Vestmannaeyjum eftir afstöðu fjármála- ráðuneytisins. Í svarbréfi þess, sem dagsett er 14. febrúar s. á., kemur fram, að ráðuneytið sé sammála túlkun sýslumannsembættisins um fjárhæð stimpilgjaldsins í tilviki stefnda og lýsi þeirri afstöðu, að það hafi ekki áhrif á greiðsluskyldu, þótt stimpilgjaldið hafi verið vanreiknað, enda fyrnist 1541 krafa ríkissjóðs um stimpilgjald á fjórum árum, þegar opinber starfsmaður eigi sök á því, að ekki hafi verið rétt stimplað. Í bréfinu er tekið fram, að ekkert bendi til, að um sök starfsmanns sýslumannsembættisins hafi verið að ræða í umræddu tilviki. Með bréfi til stefnda, dags. 19. febrúar s. á., ítrekar sýslumaðurinn í Vest- mannaeyjum fyrri kröfu sína um greiðslu stimpilgjalds, að fjárhæð 508.000 kr., og lætur þess jafnframt getið, að gjaldið beri að greiða fyrir 1. apríl s. á. Að þeim tíma liðnum verði krafist álags á umkrafða fjárhæð í samræmi við 36. gr. stimpillaga, sem nemi 10% fyrir hvert sjö daga tímabil umfram veitt- an frest, allt að hálfu grunngjaldi. Stefndi svaraði ekki tilmælum sýslu- mannsembættisins, og var málið því sent fjármálaráðuneytinu til frekari ákvörðunar og meðferðar með bréfi, dagsettu 19. apríl s. á. Mál þetta var síðan höfðað á hendur stefnda með stefnu, dagsettri 29. nóvember 1996, eins og áður er getið. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi reisir málsókn sína á því, að greiða hafi átt 0,2% stimpilgjald vegna nauðungarsölunnar til Skeljungs hf., en 0,4% stimpilgjald af framsali hins samþykkta boðs Skeljungs hf. til stefnda, sbr. 1. mgr. 16. gr. laga nr. 36/ 1978 um stimpilgjald og 5. mgr. 39. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu. Í hinu síðarnefnda ákvæði sé mælt svo fyrir, að þeim, sem boð geri í eign, sé heimilt að framselja réttindi og skyldur samkvæmt því. Komi framsalshafi í stað framseljanda, frá því að framsal sé tilkynnt, en þó þannig, að þeir ábyrgist báðir fyrir annan og annar fyrir báða efndir boðsins. Skeljungur hf. hafi því verið eigandi að umræddu skipi, er boð félagsins var samþykkt með bréfi sýslumanns 9. maí 1994, þar til sá réttur var fram- seldur stefnda 14. júlí 1994. Vísar stefnandi um eignayfirfærslu til Skeljungs hf. til 55. gr. og 6. töluliðar 28. gr. laga um nauðungarsölu, sbr. 7. og 8. gr. auglýsingar um almenna skilmála fyrir nauðungarsölu á fasteignum o. fl. nr. 41/1992. Skylda stefnda til að greiða umkrafið stimpilgjald vegna framsals- ins samkvæmt 19. gr. laga um stimpilgjald sé því ótvíræð, sbr. 3. mgr. 34. gr. sömu laga. Stefnandi heldur því fram, að það hafi engin réttaráhrif á greiðsluskyldu steinda, að stimpilgjald hafi verið vanreiknað, þá er uppboðsafsal var gefið út. Ótvíræð lagaskylda hvíli á stefnda til greiðslu umkrafins gjalds, og hafi forsvarsmenn félagsins sannanlega mátt vita, að gjaldið hafi verið vanreikn- að. Stefnandi vísar til 36. gr. laga um stimpilgjald til stuðnings kröfum um álag á vangreitt stímpilgjald. Til stuðnings kröfum um dráttarvexti vísast til ákvæða III. kafla vaxta- laga nr. 25/1987, einkum 9. gr. 1542 Til stuðnings kröfum um málskostnað vísast til XX. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Stefnandi sundurliðar stefnufjárhæðina þannig: Vangreitt stimpilgjald, að fjárhæð 508.000 kr., sem jafngildir 0,4% af 127.000.000 kr. Við þá fjárhæð bætist álag, sem nemur helmingi af van- goldnu stimpilgjaldi, 254.000 kr. Höfuðstóll kröfu stefnanda nemur því 762.000 kr. Stefnandi kveður upphafstíma dráttarvaxta miðast við þann dag, er uppboðsafsal barst til þinglýsingar, en dráttarvextir af vangoldnu gjaldi með álagi miðist við 1. apríl 1996, svo að tíundi hluti af 508.000 kr. leggist við vangreitt stimpilgjald frá hverju byrjuðu sjö daga tímabili þaðan í frá, uns helmingi gjaldsins sé náð, en frá þeim degi til greiðsludags. Málsástæður og lagarök stefnda. Stefndi heldur því fram, að sá skilningur stefnanda fái ekki staðist, að greiða hafi átt stimpilgjald við kaup Skeljungs hf., þegar boð félagsins var samþykkt, líkt og af almennum kaupsamningum um slíkar eignir. Engin sett lög kveði á um stimpilskyldu boðs á nauðungarsölu eða við samþykki boðs á nauðungarsölu, sem verði að teljast skilyrði fyrir því, að unnt sé að leggja á og innheimta slíkan skatt, sbr. 40. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944. Þær kröfur verði að gera til laga, sem kveða á um jafníþyngjandi skyldur borgaranna og skattlagningu, að þau séu skýr og ótvíræð. Það að telja sam- þykki boðs á nauðungarsölu til stimpilskyldra eignayfirfærslugerninga sé ný framkvæmd á innheimtu stimpilgjalds, sem skorti lagastoð. Stefnandi hafi ekki sýnt fram á, að slík túlkun á stimpillögum sé almenn eða í raun við- höfð. Stimpilskyldan stofnist ekki við samþykki boðs, heldur fyrst við út- gáfu afsals í þeim tilvikum, þar sem eign sé keypt á nauðungaruppboði. Heimild til að framselja boð í eign á nauðungarsölu sé að finna í 5. mgr. 39. gr. nauðungarsölulaga nr. 90/1991. Þar sé veitt heimild fyrir því, að þeim, sem gert hafi boð í eign, sé heimilt að framselja réttindi og skyldur sam- kvæmt boðinu. Komi framsalshafi í stað framseljanda, frá því að framsal sé tilkynnt, en þó þannig, að þeir ábyrgist báðir fyrir annan og annar fyrir báða efndir boðsins. Samkvæmt 31. gr. eldri laga um nauðungarsölu nr. $7/ 1949 um nauðungaruppboð hafi einungis verið gert ráð fyrir framsali boðs, eftir að það hafi verið samþykkt, enda hafi uppboðsskilmálum þá verið full- nægt af hendi uppboðskaupanda. Með núgildandi lögum séu bæði upphaf- legur bjóðandi og framsalshafi ábyrgir fyrir efndum boðsins, enda megi samkvæmt þeim framselja boð á hvaða stigi, sem er, bæði fyrir og eftir sam- þykki þess, áður og eftir að uppboðsskilmálum hafi verið fullnægt. Lög- gjafinn hafi með þessum hætti rýmkað framsalsheimildir bjóðenda við 1543 nauðungarsölu, en það hafi jafnframt kallað á aukna tryggingu fyrir réttum efndum, og því séu báðir aðilar ábyrgir in solidum. Þegar staðið hafi verið við boð og þegar liðinn sé frestur til að bera gildi nauðungarsölunnar undir héraðsdóm eða niðurstaða fengin í slíku máli, eigi framsalshafi rétt á afsali fyrir hinu selda í sínu nafni, sbr. 9. tl. 28. gr., sbr. 1. mgr. 56. gr. nauðungar- sölulaga nr. 57/1949, og við útgáfu þess sé upphaflegi bjóðandinn jafnframt leystur undan ábyrgð sinni, en fyrr ekki. Enda þótt bjóðandi á nauðungarsölu öðlist ýmis réttindi yfir eign við samþykki boðs, sbr. t. a. m. 55. gr. og 6. tl. 28. gr. nauðungarsölulaga, sbr. 7. og 8. gr. auglýsingar um almenna skilmála fyrir nauðungarsölu á fasteignum o. fl. nr. 41/1992, verði ekki litið svo á, að hann öðlist formleg eignarréttindi yfir viðkomandi eign, fyrr en afsal fyrir henni hafi verið gefið út. Þannig gæti hann t. d. ekki fengið rétti sínum þinglýst og ráðstafað síðan eigninni, svo að gilt væri gagnvart þriðja manni, þar sem hvorugur gerningurinn myndi fást þinglýstur, sbr. 1. mgr. 24. gr., sbr. 1. mgr. 40. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978 og 1. mgr. 56. gr. nauðungarsölulaga nr. 90/1991, og hvorki þing- lýstur eigandi, þ. e. uppboðsþoli, né sýslumaður myndi geta ráðið bót á því með samþykki sínu. Við framsal á samþykktu boði sé því ekki verið að framselja viðkomandi eign, heldur fyrst og fremst kauprétt, enda sé fram- seljandi ekki laus undan boði sínu og þeim skyldum, sem því fylgi, fyrr en staðið hafi verið við uppboðsskilmálana og afsal gefið út. Stefnandi haldi því fram, að 19. gr. laga um stimpilgjald nr. 36/1978 taki til framsals á samþykktu boði, en þar segi: „Ef heimildarbréf er framselt, ber að stimpla framsalið sem afsal.“ Hér reyni því á túlkun hugtaksins heim- ildarbréf. Í greinargerð með frumvarpi því, er varð að stimpilgjaldslögum nr. 36/ 1978, sé vísað í skýringar eldri laga um þetta ákvæði, en samhljóða ákvæði hafi verið í 20. grein stimpilgjaldslaga nr. 75/1921. Í greinargerð með frum- varpi til þeirra laga hafi ekki verið talið, að 20. gr. þarfnaðist skýringa, og enga skýringu sé að finna á því að öðru leyti, hvað átt sé við með heimildar- bréfi í greinargerðinni. Lög nr. 75/1921 hafi leyst af hólmi enn eldri lög nr. 12 frá 1918, sem verið hafi fyrstu lög um stimpilgjaldsskyldu hérlendis. Í 3. mgr. a-liðar 4. gr. laga nr. 12/1918 sagði, að „þegar kaupsamningur er þing- lesinn, má þinglesa afsalsbrjef til sama kaupanda, án þess það sje stimplað á ný. Ef heimildarbrjef er framselt, er það skoðað sem sjerstakt afsalsbrjef og stimplað svo.“ Enginn vafi leiki á því, að með heimildarbréti sé hér átt við bréf eða rétt- indi, er lögin tilgreini sem stimpilskyld í fyrri málsgreinum a-liðar 4. grein- ar. Þannig séu heimildarbréf samheiti yfir ákveðin stimpilskyld skjöl. 1544 Greininni hafi þannig verið ætlað að tryggja, að líta skyldi á framsal sem nýjan stimpilskyldan eignayfirfærslugerning, ef stimpilskyldir kaupsamning- ar, afsöl eða önnur stimpilskyld skjöl um sölu fasteigna og skipa væru fram- seld, enda ætti ekki að skipta máli fyrir gjaldskylduna, hvort eitt eða tvö skjöl lægju til grundvallar viðkomandi gerningum. Ef svo væri, hefði form viðkomandi gernings áhrif á gjaldskylduna. Ljóst sé af fyrirliggjandi skýringum löggjafans á orðinu heimildarbréf, sem ekki verði séð af lögskýringargögnum, að hafi breyst frá upphaflegri notkun þess frá fyrstu stimpilgjaldslögunum frá 1918, að hvorki ákvæði 19. gr. laga nr. 36/1978 né önnur ákvæði sömu laga veiti ráðherra heimild til að innheimta stimpilgjald af framsali óstimpilskyldra réttinda. Með orðinu heimildarbréf sé átt við eignayfirfærslugerning, er stimpillögin hafi áður skýrlega skilgreint sem stimpilskyldan. Um sjálfstæða og opna skattheimild samkvæmt mati stjórnvalds sé ekki að ræða. Stimpilgjald sé skattur, sem einungis megi leggja á og breyta með lögum skv. 40 gr. stjórnarskrárinnar. Allan vafa um skattskyldu beri að skýra þröngt og þar af leiðandi gjaldanda í hag, eins og fram hafi komið í ýmsum dómum Hæstaréttar, enda séu gerð- ar þær kröfur til skattalaga, að þau séu skýr og ótvíræð. Um sé að ræða nýja túlkun fjármálaráðherra á 19. gr. stimpillaga, eins og sjáist best á því, að um svipað leyti og sala á Gjafari, VE-600, fór fram hafi stefndi keypt tvö önnur skip með sama hætti í umdæmum tveggja annarra sýslumannsembætta. Hjá öllum þessum þremur sýslumannsembættum hafi innheimtu stimpilgjaldsins verið hagað á sama hátt. Stefndi hafi látið reyna á þau réttindi, sem hann hafi öðlast með samþykki boðs, með því að selja skilyrtan rétt sinn til eins þessara skipa til þriðja aðila, áður en uppboðs- afsal hafði verið gefið út. Farið hafi verið fram á þinglýsingu kaupsamnings- ins, jafnvel með fyrirvara um hugsanlegan betri rétt annarra, eins og sjá megi á fram lögðum skjölum, en því verið hafnað án skýringa. Ný túlkun fjármálaráðherra á ákvæðum stimpilgjaldslaga í því skyni að afla ríkissjóði aukinna tekna sé andstæð almennt viðurkenndum grund- vallarsjónarmiðum um skattheimtu og réttaröryggi borgaranna. Sú túlkun hafi ekki lagastoð og geti því ekki talist skuldbindandi fyrir stefnda. Af framansögðu sé því ljóst, að stimpilskyldan skv. 3. gr., sbr. 16. gr. stimpillaga nr. 36/1978, vegna kaupa á fasteign eða skipi við nauðungarsölu stofnist fyrst við útgáfu uppboðsafsals. Málsástæður stefnanda taki ekki til þess, hvort rétt gjald hafi verið innheimt við stimplun þess, og komi það því ekki til skoðunar. Stefndi heldur því einnig fram, að hann hafi mátt treysta því, að fyrir- varalaus fullnaðarkvittun, sem sýslumannsembættið í Vestmannaeyjum gaf 1545 við þinglýsingu afsalsins að Gjafari 12. ágúst 1994, væri endanleg, enda hafi embættið haft allar forsendur til að leggja á rétt stimpilgjöld, skv. gildandi lögum. Stefndi hafi frá upphafi verið í góðri trú um það, hvaða stimpilgjöld skyldu greidd í því máli, sem hér sé til úrlausnar, svo og í öðrum sambæri- legum málum. Stefndi hafi m. a. stuðst við viðtekna túlkun og framkvæmd álagningar stimpilgjalda í slíkum tilvikum hjá ýmsum sýslumannsembættum á landinu, eins og áður sé lýst. Stefndi eigi því ekki að bera hallann af því að treysta í góðri trú á fullnaðarkvittun, sem gefin hafi verið út af embætti, sem starfi á vegum ríkisins. Í þessu sambandi verði einnig að hafa í huga það tómlæti, sem sýslumannsembættið í Vestmannaeyjum hafi sýnt með því að gera ekki athugasemdir við eigin kröfu um stimpilgjöld í 14 mánuði. Á þessum tíma hafi stefndi selt umrædda eign þriðja aðila og við þá sölu tekið tillit til útlagðs kostnaðar, m. a. greiddra stimpilgjalda. Verði stefndi dæmd- ur til greiðslu stimpilgjalda skv. kröfu stefnanda, hafi tómlæti embættis á vegum stefnanda leitt beinlínis til fjárhagslegs tjóns stefnda. Grundvöllur stimpilgjaldsálags skv. 36. gr. laga nr. 36/1978, að fjárhæð 254.000 kr., sé brostinn, verði stefndi sýknaður af kröfu stefnanda á hendur honum, og beri því að sýkna hann af þeirri kröfu. Stefndi gerir þá varakröfu, að hann verði sýknaður af greiðslu stimpil- gjaldsálags, að fjárhæð 254.000 kr. Í bréfi sýslumannsins í Vestmannaeyjum, dags. 19. febrúar 1996, hafi stefnda verið veittur frestur til að greiða stimpilgjald, að fjárhæð 508.000 kr., til 1. apríl 1996, en að þeim tíma liðnum hafi sýslumaður bætt við stimpilgjaldsálagi skv. 36. gr. laga um stimpilgjald nr. 36/1978, alls 254.000 kr. Í 2. mgr. sömu greinar sé fjármálaráðherra veitt heimild til að lækka stimpilgjaldsálagið eða láta það niður falla, ef um sérstakar málsbætur sé að ræða. Líta megi til greinargerða með frumvörpum að lögum um stimpil- gjald og breytinga á þeim um skýringu á því, hvað átt sé við með „sérstakar málsbætur“. Þar megi sjá, að löggjafinn sé á þennan hátt að koma til móts við greiðanda í þeim tilvikum, er ósanngjarnt þykir að beita refsiálagi vegna einhverra sérstakra ástæðna, sem greiðandi beri ekki ábyrgð á eða sé grandlaus um. Í því tilviki, sem hér er um að ræða, verði að telja slíkar málsbætur koma til greina, enda hafi stefndi verið í góðri trú, er hann greiddi sýslumanninum í Vestmannaeyjum umkrafið stimpilgjald, og mátt treysta því, að ekki yrði um frekari kröfur að ræða. Meðferð annarra sýslu- manna á innheimtu stimpilgjalds í sams konar tilvikum á sama tíma sýna og, að um sama skilning á stimpillögum hafi verið að ræða við framsal á samþykktu boði. Stefndi hafi því mátt ætla, að túlkun fjármálaráðherra á 19. gr. stimpillaga, sem miðað sé við í málinu, feli í sér stefnubreytingu frá 1546 fyrri túlkun á lögum um skattskyldu, sem honum væri óskylt að hlíta skv. almennt viðurkenndum sjónarmiðum í stjórnskipunarrétti. Legið hafi fyrir í febrúarmánuði 1996, að ekki yrði skorið úr ágreiningi um þetta nýja viðhorf og túlkun laganna nema með dómi. Líta verði svo á, að dómstólar geti með hliðsjón af 60. gr. stjórnarskrár- innar nr. 33/1944 lagt mat á, hvort lagaskilyrði um „sérstakar málsbætur“ stefnda hafi komið til greina. Þess er krafist, fari svo, að stefndi verði dæmdur til greiðslu stimpilgjalds, að tildæmd fjárhæð beri ekki dráttarvexti fyrr en í fyrsta lagi frá og með 9. nóvember 1995 í stað 12. ágúst 1994. Krafa þessi miðast við það, að stefndi hafi verið í góðri trú um, að fullnaðargreiðsla hafi farið fram á umkröfðu stimpilgjaldi. Sá dráttur, sem varð á greiðslu, stafaði af ástæðum, sem sneru að kröfuhafa, en stefnda verði ekki kennt um. Því verði að telja eðlilegt með hliðsjón af 13. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, að beita beri 2. mgr. 9. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 um upphaf dráttarvaxta, þ. e., að dráttarvextir falli fyrst á kröfuna mánuði eftir, að stefnda barst krafa sýslumannsembættisins í Vestmannaeyjum um frekari greiðslu stimpilgjalda. Stefndi vísar til XXI. kafla laga nr. 91/991 um meðferð einkamála til stuðnings málskostnaðarkröfu sinni. Forsendur og niðurstaða. Eins og lýst er hér að framan, átti Skeljungur hf. hæsta boð í vélbátinn Gjafar, VE-600, við nauðungarsölu á bátnum, sem fram fór 6. maí 1994. Af hálfu stefnanda er í fyrsta lagi vísað til þess, að nauðungaruppboðið sem slíkt og sú yfirfærsla réttinda, sem það hafði í för með sér, leiði til skyldu uppboðskaupanda til greiðslu stimpilgjalds, um leið og boð félagsins hlaut samþykki uppboðshaldara. Samþykki við boðinu hafi þannig leitt af sér skyldu til greiðslu stimpilgjalds, sem svari til 0,2% af boði Skeljungs hf., þ. e. 254.000 kr. Í annan stað styður stefnandi málsókn sína því, að stefnda hafi borið að greiða fullt stimpilgjald, 0,4%, af boði Skeljungs hf. við þinglýsingu afsals fyrir bátnum 10. ágúst 1994, þar sem skilyrði hafi brostið til að beita íviln- unarákvæði 4. mgr. 16. gr. laga nr. 36/1978 (hér eftir stl.) um hálft stímpil- gjald og stefndi ekki verið ófullnægður veðhafi. Stimpilgjald það, sem renna hafi átt í ríkissjóð við umrædd lögskipti, hafi samtals átt að nema 762.000 kr. Þar af hafi 254.000 kr. verið greiddar, og standi því eftir 508.000 kr. að viðbættu álagi. Verður nú gerð grein fyrir þeim lagaákvæðum, sem helst koma til álita við úrlausn málsins, og tekin afstaða til þess, hvernig þau falli að máls- ástæðum málsaðila. 1547 Í 3. gr. stl. segir svo: „Eftirgreind skjöl eru ávallt stimpilskyld hér á landi: 1. Afsöl fyrir fasteignum hér á landi og skipum, sem hér eru skrásett, svo og önnur skjöl, er veita eða framselja réttindi yfir slíkum eignum ...“ Í 1. mgr. 16. gr. stl. er mælt fyrir um það, að greiða skuli fyrir stimplun af- salsbréfa fyrir fasteignum og skipum yfir fimm brúttórúmlestum 4 kr. fyrir hvert byrjað þúsund af verði viðkomandi eignar. Sama gildi um afsöl við fó- getagerðir, skipti og uppboð svo og önnur skjöl um afhendingu fasteigna og skipa, svo sem kaupsamninga, makaskiptabréf, gjafabréf og þau erfðafestu- bréf, sem veita rétt til að selja eða veðsetja. Í 4. mgr. sömu lagagreinar er mælt fyrir um það, að greiða skuli hálft stimpilgjald, þegar fasteign eða skip sé lagt út til eignar ófullnægðum veðhafa. Samkvæmt 5. gr. stl. fer stimpil- skylda skjals eftir réttindum, er það veitir, en eigi nafni þess eða formi. Í 19. gr. segir, að við framsal beri að stimpla heimildarbréf sem afsal. Í 5. mgr. 39. gr. laga um nauðungarsölu nr. 90/1991 (nsl.) er þeim, sem boð hefur gert í eign, veitt heimild til að framselja réttindi og skyldur, sem því fylgja, og komi framsalshafi þá í stað uppboðskaupanda, þegar sýslu- manni hefur verið tilkynnt um framsalið, enda ábyrgist þeir báðir efndir boðsins in solidum. Í öllum þeim lagaákvæðum, sem rakin hafa verið hér að framan, er gert ráð fyrir því, að stimpla beri heimildarbréf, hverju nafni sem þau nefnast. Víst er um það, að Skeljungur hf. öðlaðist við boð sitt í vélbátinn Gjafar þau réttindi yfir bátnum, sem veittu honum heimild til framsals þeirra sam- kvæmt 5. mgr. 39. gr. nsl., sem síðan var áréttað með samþykki sýslumanns- ins í Vestmannaeyjum á boði félagsins 9. maí s. á. Hins vegar var ekkert heimildarbréf gefið út til Skeljungs hf., hvorki þá né síðar. Samþykki sýslumanns er stílað til Jóhannesar A. Sævarssonar hdl., og er efni þess svohljóðandi: „Yður tilkynnist hér með, að ákveðið hefur verið að samþykkja boð það, sem þér gerðuð fyrir hönd Skeljungs hf. í framangreinda eign (Gjafar, VE-600, — innskot dómara) við framhald uppboða á henni 6. maí sl., að fjárhæð 127.000.000 kr. Því er hér með beint til yðar að inna af hendi f. h. hæstbjóðanda greiðslu samkvæmt boði þessu í samræmi við 5. gr. almennra uppboðsskilmála, sbr. augl. í Stjtíð. B, nr. 41/1992, að lágmarki 31.750.000 kr., fyrir kl. 15.00 þriðjudaginn 17. maí nk., til þess að boðið skoðist sam- þykkt.“ Greiðsla stimpilgjalds er ekki sett að skilyrði fyrir gildi boðsins, enda þótt það hafi verið gjaldfallið að mati stefnanda, né heldur er að því vikið, að uppboðskaupandi beri ábyrgð á greiðslu stimpilgjalds af boði sínu, gangi kaupin til baka einhverra hluta vegna. 1548 Í augl. nr. 41/1992 um almenna uppboðsskilmála, sem vísað er til í áður- nefndu bréfi sýslumannsins í Vestmannaeyjum, er hvergi vikið að skyldu uppboðskaupanda til greiðslu stimpilgjalds, verði boði hans rift vegna van- efnda, sbr. 6. gr. skilmálanna. Eins og vikið er að hér að framan, virðist stimpilskyldan ráðast af því, að fyrir liggi heimildarbréf, sem hægt sé að stimpla. Lögin um stimpilgjald fela í sér gjaldskyldu fyrir alla þá, sem átt hafa stimpilskyld viðskipti. Stimpilgjaldið er í eðli sínu skattur, sem lagður er á tilgreind viðskipti hérlendra manna og lögpersóna. Samkvæmt viðteknum lögskýringarreglum verður heimild stjórnvalda til skattheimtu og/eða gjald- töku úr hendi þegnanna að vera fortakslaus og ótvíræð. Lögin um stimpilgjald taka ekki af tvímæli um skyldu til greiðslu stimpil- gjaldsins við yfirfærslu réttinda við nauðungarsölu. Því verður að líta svo á, að gjaldskyldan stofnist fyrst, þegar viðkomandi uppboðshaldari hefur gef- ið út heimildarbréf fyrir hinum yfirfærðu réttindum. Því er þeirri kröfu stefnanda hafnað, er lýtur að því, að nauðungarsala sem slík hafi í för með sér skyldu til greiðslu stimpilgjalds. Eins og áður segir, framseldi Skeljungur hf. boð sitt í vélbátinn Gjafar, VE-600, til stefnda með framsali, dags. 14. júlí 1994. Framsalið fól í sér eignayfirfærslu þeirra réttinda til stefnda, sem Skeljungur hf. hafði öðlast við kaup bátsins á nauðungaruppboðinu 6. maí s. á. Afsal var síðan gefið út til stefnda 10. ágúst 1994 á grundvelli framsalsins. Fyrir liggur, að stefndi var ekki eigandi veðkröfu, sem tryggð var með veði í vb. Gjafari, VE-600. Því voru ekki skilyrði til þess að láta hann njóta þess hagræðis, sem felst í 4. mgr. 16. gr. stl. um greiðslu á hálfu stimpilgjaldi, eins og raunin varð við þinglýsingu afsalsins að bátnum 12. ágúst 1994. Stefnda bar því að greiða 0,4% af uppboðsverði bátsins, þ. e. 508.000 kr. (127.000.000 kr. x 0,4/100). Skeljungur hf. greiddi þar af í umboði stefnda 254.000 kr. Standa því eftir ógreiddar 254.000 kr., sem stefnda ber að standa stefnanda skil á. Stefnandi hefur krafist álags á vangreidda fjárhæð stefnda á grundvelli 36. gr. stl. Lagagrein þessi hljóðar svo: „Ef stimpilskylt skjal er ekki stimplað innan tilskilins frests, skulu þeir, sem hafa á hendi stimplun skjala, gera stimpil- beiðanda að greiða stimpilgjaldsálag, er nemi hinu vangoldna stimpilgjaldi tvöföldu, þegar um víxla er að ræða, en vegna annarra skjala skal álagið vera 10% fyrir hvert byrjað 7 daga tímabil umfram tilskilinn frest, allt að hálfu grunngjaldinu. Álag þetta má innheimta með lögtaki. Fjármálaráðu- neytinu er heimilt eftir atvikum að lækka eða láta niður falla stimpilgjalds- álag samkvæmt grein þessari, ef sérstakar málsbætur eru fyrir hendi.“ 1549 Dómurinn lítur svo á, eins og mál þetta er vaxið, að ekki séu skilyrði til þess að fella álag á stefnda samkvæmt þessu lagaákvæði. Stefndi lét stimpla umrætt afsal fyrir bátnum Gjafari og greiddi þá um- krafið stimpilgjald. Það er ekki fyrr en um það bil fjórtán mánuðum síðar, sem honum berst krafa frá sýslumanninum í Vestmannaeyjum um vangreitt stimpilgjald vegna umræddra lögskipta. Stefndi hefur lagt fram gögn í mál- inu, sem sýna, að framkvæmd á innheimtu stimpilgjalda hefur verið í ósam- ræmi við kröfur stefnanda í þessu máli. Um er að ræða uppboðskaup Skelj- ungs hf. á tveimur skipum, sem seld voru annars vegar á vegum sýslu- mannsembættisins í Hafnarfirði, en hins vegar hjá embætti sýslumannsins í Keflavík. Í báðum tilvikum framseldi Skeljungur hf. boð sitt stefnda með sama hætti og í þessu máli og var gert að greiða hálft stimpilgjald í báðum tilvikum, eins og sýslumaðurinn í Vestmannaeyjum gerði upphaflega kröfu til. Það er því álit dómsins, að stefndi hafi haft réttmæta ástæðu til að draga í efa réttmæti kröfu sýslumannsins í Vestmannaeyjum og síðar stefnanda og fá dómsúrlausn um álitaefnið. Því reynir fyrst á það, hvort skilyrði séu fyrir því að beita 36. gr. stl., þeg- ar dómsniðurstaða liggur fyrir og fjárhæð stimpilgjaldsins hefur verið ákveðin. Stefndi styður sýknukröfu sína því, að hann hafi mátt treysta því, að endanlegt uppgjör hafi falist í þeirri fullnaðarkvittun, sem sýslumannsemb- ættið í Vestmannaeyjum gaf fyrir greiðslu stimpilgjaldsins við þinglýsingu afsalsins 12. ágúst 1994. Hann hafi verið í góðri trú um það að hafa gert fullnaðarskil, sérstaklega með vísan til afgreiðslu annarra embætta í sams konar málum. Stefnandi hafi sýnt af sér vanrækslu og vangeymslu, sem lýsi sér í því, að liðið hafi allt að fjórtán mánuðir frá þinglýsingu afsalsins og þar til krafa hafi borist honum frá sýslumanninum í Vestmannaeyjum. Hljóti þessi vangeymsla að leiða til sýknu. Auk þess hafi hinn óhæfilegi dráttur valdið stefnda tjóni, sem felist í því, að ekki sé lengur unnt að fella umkraf- inn stimpilkostnað inn í verð umrædds báts, sem nú hafi verið seldur. Í 15. gr. stl. segir, að krafa stefnanda um stimpilgjald fyrnist ekki, nema svo standi á, að opinber starfsmaður eigi sök á því, að eigi var stimplað. Þá fyrnist krafan á fjórum árum. Með vísan til þessa lagaákvæðis þykir ekki fært að taka til greina kröfu stefnda um sýknu vegna vangeymslu. Stefndi kann að eiga skaðabótakröfu á hendur stefnanda vegna tómlætis hans og þess tjóns, sem það kann að hafa valdið honum. Sú krafa verður ekki leidd til lykta í þessu máli. 1550 Niðurstaða málsins er því sú, að stefndi dæmist til að greiða stefnanda 254.000 kr. Eins og mál þetta er vaxið, er kröfu stefnanda um dráttarvexti hafnað, en stefnda ber að greiða dráttarvexti á tildæmda fjárhæð samkvæmt Hl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá uppkvaðningu dóms þessa til greiðsludags. Þá þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Skúli J. Pálmason héraðsdómari kvað upp þennan dóm. Dómsorð: Stefndi, Skelco ehf., greiði stefnanda, fjármálaráðherra f. h. ríkis- ins, 254.000 kr., auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá uppkvaðningu dóms þessa til greiðsludags. Málskostnaður fellur niður. 1551 Miðvikudaginn 8. apríl 1998. Nr. 154/1998. — Ríkissaksóknari (Ragnheiður Harðardóttir, settur saksóknari) gegn Kristjáni Braga Valssyni (Kristján Stefánsson hrl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 3. apríl 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 6. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 3. apríl 1998, þar sem varnaraðila var gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi allt til föstu- dagsins 29. maí nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðal- lega, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi, en til vara, að gæsluvarðhaldi verði markaður skemmri tími. Sóknaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði staðfest- ur. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann stað- festur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 3. apríl 1998. Ár 1998, föstudag 3. apríl, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Áslaugu Björgvinsdóttur dómara- fulltrúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Ríkissaksóknari hefur með vísan til 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/41991 um meðferð opinberra mála krafist þess, að Kristjáni Braga Valssyni verði gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi, uns dómur gengur í héraði, en þó eigi lengur en til nk. föstudags kl. 16. Með ákæru, sem gefin var út 24. mars sl., er kærða gefið að sök að hafa 1552 með þremur líkamsárásum brotið gegn 1. mgr. 218. gr. og 1. mgr. 217. gr. og enn fremur 211. gr., sbr. 20. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, en til vara 2. mgr. 218. gr. sömu laga. Til grundvallar ákæru vegna síðastnefnda brotsins er kærða gefið að sök að hafa að morgni föstudags 26. desember sl. veist að manni og stungið hann mörgum stungum með tveimur hnífum og skærum í líkama og höfuð, svo að hann hlaut fjöldamörg sár í andlit, hand- leggi, bak, háls, brjóst og kvið. Fram kemur í læknisvottorði, dagsettu 6. janúar sl., að enda þótt ekki hafi verið um lífshættuleg meiðsl að ræða, sé það ekki að þakka þeim, sem stungurnar veitti. Tekið er sérstaklega fram um sár á hálsi og kviðarholi, að þær stungur hefðu getað valdið lífshættu- legum skaða. Kærði hefur játað fyrir lögreglu að hafa lagt til mannsins með hnífi umrætt sinn og hnífurinn brotnað við atlögurnar, en minni hans virðist óljóst um ýmis atriði atburðarins. Með hliðsjón af játningu kærða og gögnum málsins telst kærði vera undir sterkum grun um að hafa brotið gegn 2. mgr. 218. gr. almennra hegningar- laga nr. 19/1940 og jafnvel 211. gr., sbr. 20. gr. sömu laga, en það getur varð- að tíu ára fangelsi. Árás kærða var mjög hættuleg, og virðist tilviljun ein hafa ráðið því, að ekki fór verr en raun varð á. Með tilliti til almannahags- muna og samkvæmt 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 þykir því nauðsynlegt, að kærði sæti áfram gæsluvarðhaldi, og er því fallist á kröfu lögreglu, eins og nánar greinir í úrskurðarorði. Úrskurðarorð: Kærði, Kristján Bragi Valsson, skal sæta áfram gæsluvarðhaldi, þar til dómur gengur í máli hans, en þó ekki lengur en til föstudags 29. maí nk. kl. 16.00. 1553 Þriðjudaginn 14. apríl 1998. Nr. 158/1998. — Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) segn Sigurði Erni Á gústssyni (Helgi Jóhannesson hrl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, a-liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 7. apríl 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 8. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 7. apríl 1998, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til föstudagsins 17. apríl nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði felldur úr gildi. Hann krefst einnig kærumáls- kostnaðar. Sóknaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði staðfest- ur. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann stað- festur. Kærumálskostnaður dæmist ekki. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 7. apríl 1998. Ár 1998, þriðjudag 7. apríl, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Arnfríði Einarsdóttur dómarafull- trúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Lögreglustjórinn í Reykjavík hefur með vísan til a-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála krafist þess, að Sigurði Erni Ágústssyni, kt. 150470-5019, Reykjavíkurvegi 44, Reykjavík, verði gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi frá lokum gæsluvarðhalds, er rennur út kl. 16 í dag, allt til föstudagsins 17. apríl nk. kl. 16. 1554 Ávana- og fíkniefnadeild lögreglunnar í Reykjavík vinnur nú að rann- sókn ætlaðra stórfelldra brota kærða og Davíðs Garðarssonar, kt. 190869- 5399, gegn ávana- og fíkniefnalöggjöf. Í þágu rannsóknarinnar hefur kærði sætt gæsluvarðhaldi frá 10. mars sl. Rannsóknin snýst um innflutning á 1.008,4 grömmum af amfetamíni sem fundust í bifreið af gerðinni BMW, sem kærði flutti inn frá Hamborg og kom til landsins 4. þ. m. Í stað amfetamínsins kom lögregla fyrir í bif- reiðinni pakka af gerviefni. Kærði neitar enn staðfastlega aðild að innflutn- ingi þessum. Kærði kveðst hafa farið til Hamborgar í febrúar sl. til að kaupa bifreið, og hafi hann sammælst við framangreindan Davíð að hittast þar. Davíð hafi aðstoðað sig við bifreiðarkaupin og að koma bifreiðinni á réttan stað á hafnarsvæði borgarinnar. Kærði hefur ekki neitað þeim möguleika, að Dav- íð hafi komið eða látið koma pakkanum fyrir í bifreiðinni. Kærði hefur viðurkennt að hafa eftir fyrirmælum manns eða manna, sem hann getur ekki lýst, tekið pakkann, sem lögregla hafði komið fyrir í BMW-bifreiðinni og hann taldi vera fíkniefni, úr þeirri bifreið, komið honum fyrir í annarri bifreið í eigu hans og skilið hann þar eftir, til að maðurinn eða mennirnir gætu vitjað hans. Hefur kærði borið, að hann hafi haft grunsemdir um, að ekki væri allt með felldu, en vegna hótana mannsins eða mannanna hafi hann ekki þorað annað en fara að fyrirmælum hans eða þeirra. Framan- greindur framburður kærða þykir að mörgu leyti lítt trúverðugur. Fallast verður á það með lögreglu, að rökstuddur grunur sé um aðild kærða að innflutningi þessum. Rannsóknargögn málsins renna öll stoðum undir þann grun sem og skýrsla rannsóknardeildar lögreglu frá í dag, þar sem fram kemur, að samkvæmt upplýsingum frá þýskum lögregluyfirvöld- um sé bílasala sú, sem kærði og félagi hans áttu viðskipti við, tengd fíkni- efnadreifingu. Rannsókn málsins er vel á veg komin, en þó er ljóst, að enn er eftir að taka skýrslur og rannsaka málið í Þýskalandi, en sú rannsókn getur upplýst málið verulega, hvort sem þær upplýsingar styrkja grunsemdir á hendur kærða eða ekki. Þegar litið er til þess, sem að framan greinir, og að hér er um um- fangsmikið og mjög alvarlegt sakarefni að ræða, þykir með vísan til a-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 verða að fallast á fram komna kröfu. Verður kærða samkvæmt því gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi allt til föstudagsins 17. apríl nk. kl. 16. 1555 Úrskurðarorð: Kærði, Sigurður Örn Á gústsson, sæti áfram gæsluvarðhaldi allt til föstudags 17. apríl nk. kl. 16. 1556 Þriðjudaginn 14. apríl 1998. Nr. 149/1998. — Þorgeir Jóhannsson (Ástráður Haraldsson hrl.) gegn Sjávardýri ehf. og Reykjaneshrygg ehf. (Sigmundur Hannesson hrl.) Kærumál. Frávísunarúrskurður staðfestur. Res judicata. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 25. mars 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 2. apríl sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. mars 1998, þar sem máli sóknaraðila á hendur varnaraðilum var vísað frá dómi. Kæruheim- ild er í j-lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess, að hinum kærða úrskurði verði hrundið og málinu vísað heim til löglegrar meðferðar. Þá krefst hann máls- kostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðilar krefjast þess, að úrskurður héraðsdóms verði stað- festur. Þeir krefjast einnig kærumálskostnaðar. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann stað- festur um annað en málskostnað. Sóknaraðili verður dæmdur til að greiða varnaraðilum málskostnað í héraði og kærumálskostnað, sem er ákveðinn í einu lagi handa hvorum þeirra, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur um annað en málskostn- að. Sóknaraðili, Þorgeir Jóhannsson, greiði hvorum varnaraðila fyrir sig, Sjávardýri ehf. og Reykjaneshrygg ehf., samtals 75.000 krónur í málskostnað í héraði og kærumálskostnað. 1557 Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. mars 1998. I. Mál þetta er höfðað 2. október 1997 með stefnu, birtri 2. október 1997. Stefnandi er Þorgeir Jóhannsson, kt. 280752-4879, Engihjalla 17, Kópa- vogi. Stefndu eru Sjávardýr ehf., kt. 551193-2419, Gerðhömrum 17, Reykjavík, og Reykjaneshryggur ehf., kt. 640797-2589, Vegmúla 2, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefnda Sjávardýri ehf. verði gert að greiða skuld, að fjárhæð 375.650 krónur, ásamt dráttarvöxtum af þeirri fjár- hæð frá 18. júní 1997 til greiðsludags. Krafist er höfuðstólsfærslu dráttar- vaxta skv. 12. gr. sömu laga á tólf mánaða fresti, í fyrsta sinn 18. júní 1998. Í þinghaldi 10. mars sl. féll stefnandi frá áður gerðri málskostnaðarkröfu. Þá er þess krafist, að stefnda Reykjaneshrygg ehf. verði gert að þola stað- festingu sjóveðsréttar í skipinu Guðmundi Kristni, SU-404, skipaskrárnúm- er 1000, til tryggingar tildæmdum fjárhæðum. Af hálfu stefndu er þess aðallega krafist, að málinu verði vísað frá dómi, en til vara er krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda. Einnig er þess kraf- ist, að stefnandi verði dæmdur til að greiða stefndu málskostnað samkvæmt málskostnaðarreikningi. Frávísunarkrafa stefndu var tekin til úrskurðar 10. mars sl. að loknum munnlegum málflutningi, og er sá þáttur einvörðungu til úrlausnar hér. Af hálfu stefnanda er þess krafist, að kröfu stefndu um frávísun verði hrundið og honum úrskurðaður málskostnaður að mati dómsins vegna þessa þáttar málsins. II. Málavextir. 4. október 1996 varð í skipi stefnda Sjávardýrs ehf., Guðmundi Kristni, SU-404, vélarbilun u. þ. b. tvær sjómílur frá landi við Garðskaga. Stefnandi rekur björgunar- og dráttarbátaþjónustu með skipi sínu, Eldingu, skipa- skrárnúmer 1047, sem kom Guðmundi Kristni til aðstoðar og dró hann til hafnar. 18. júní 1997 höfðaði stefnandi mál á hendur stefnda Sjávardýri ehf. til greiðslu björgunar. Í málinu varð útivist af hálfu stefnda, og var málið dóm- tekið og dómur upp kveðinn 8. júlí sama ár. Samkvæmt dóminum kemur fram, að ágreiningur hafi verið um björgunarlaun, en stefndi Sjávardýr ehf. hafði haldið því fram, að samkomulag hefði náðst við stefnanda um greiðslu björgunarlauna fyrir fram og fjárhæð þessi átt að vera 200.000 krónur. Stefnandi mótmælti þessu. 1558 Í dóminum segir m. a.: „Stefnandi kveður fjárkröfu sína þríþætta og vera byggða á samkomulagi varðandi þóknun fyrir björgun fiskiskipa. Byggist krafan í fyrsta lagi á grunngjaldi, í öðru lagi á tonnagjaldi, sem miðist við brúttólestir þess skips, sem bjargað sé, og í þriðja lagi tímagjaldi, sem sé tví- þætt, annars vegar vegna klukkustunda í lausakeyrslu og hins vegar vegna klukkustunda með skip í togi. Tonnagjald og tímagjald fylgi verðbreyting- um í samræmi við lánskjaravísitölu. Stefnandi sundurliðar kröfu sína svo: 1. Grunngjald kr. 895.175 2. Tonnagjald 229 x 1.444 kr. —- 330.676 3.a. Tímagjald í lausakeyrslu, 4,92 klst. x 28.466 kr. — 140.053 b. Tímagjald með skip í togi, 3,92 klst. x 42.699 kr. — 167.380 Samtals kr. 1.533.284“ Í dómsorði segir: „Stefndi Sjávardýr ehf. greiði stefnanda, Þorgeiri Jóhannssyni, 1.533.284 kr. með dráttarvöxtum frá 18. júní 1997 til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda 200.000 kr. í málskostnað. Viðurkenndur er sjóveðsréttur í vb. Guðmundi Kristni, SU-404, til trygg- ingar dæmdum fjárhæðum.“ 25. júlí 1997 seldi stefndi Sjávardýr ehf. skipið Guðmund Kristin stefnda Reykjaneshrygg ehf. Stefnandi reisir kröfur sínar í því máli, sem hér er til úrlausnar, á því, að hann sé virðisaukaskattsskyldur aðili við rekstur björgunarskipsins Elding- ar og beri því að standa skil á þeim skatti af björgunarlaunum. Telur hann, að stefnda Sjávardýri ehf. beri samkvæmt VHI. kafla siglingalaga nr. 34/ 1985 að greiða björgunarlaun að viðbættu álagi, er nemi virðisaukaskatti. Af hálfu stefnanda hafi þess í upphafi ekki verið krafist sérstaklega, að dæmt yrði álag, er næmi virðisaukaskattinum á þá fjárhæð, sem um var krafið. Því hafi ekki verið tekið tillit til þess í hinum upp kveðna dómi. Stefnanda beri því nauðsyn til að fá skatt þennan dæmdan úr hendi stefnda Sjávardýri ehf. Stefnandi telur, að skylda stefnda til greiðslu umrædds virðisaukaskatts í samræmi við stefnukröfu málsins sé ótvíræð, enda sé ekki gert ráð fyrir því, að virðisaukaskattur sé innifalinn í þeirri fjárhæð björg- unarinnar, sem til viðmiðunar er samkvæmt samkomulagi Samsteypu ís- lenskra fiskiskipatrygginga um björgunarlaun. Málsástæður og lagarök stefndu. Stefndu styðja kröfu sína um frávísun frá dómi þeirri staðreynd, að dóm- 1559 ur hafi þegar verið lagður á það mál, sem hér er til meðferðar. Í dómi Hér- aðsdóms Reykjavíkur frá 8. júlí sl. í héraðsdómsmálinu nr. 3019/1997: Þor- geir Jóhannsson gegn Sjávardýri ehf., hafi verið kveðið á um fjárhæð björg- unarlauna til handa stefnanda vegna þeirrar aðstoðar, er hann veitti Guð- mundi Kristni, SU-404, 4. október 1996. Fjárhæð björgunarlauna hafi verið ákvörðuð í samræmi við dómkröfur stefnanda, og sé dómurinn bindandi um úrslit sakarefnis milli aðila svo og um þær kröfur, sem dæmdar eru þar að efni til, sbr. 1. mgr. 116. gr. laga nr. 90/1991. Í 2. mgr. 116. gr. laga nr. 90/1991 komi skýrt fram, að krafa, sem hefur ver- ið dæmd að efni til, verður ekki borin að nýju undir sama eða hliðsettan dómstól. Nýju máli um slíka kröfu ber að vísa frá dómi. Stefndu telja, að hér sé verið að bera að nýju undir sama dómstól kröfu, er lúti að sama ágreiningsmáli að efni til, þ. e. fjárhæð björgunarlauna vegna atviksins 4. október 1996. Stefnandi verði að bera hallann af því, ef honum hafi láðst að setja kröf- ur sínar fram með þeim hætti, sem hann ætlaði, eða gleymt að taka tillit til atriða, sem honum hafi verið í lófa lagið að gera, þegar í upphafi. Ákvörðun björgunarlauna vegna þessa máls hafi því þegar verið ráðið til lykta. Stefnandi hafi með höndum virðisaukaskattsskyldan rekstur, og verði að líta svo á, að virðisaukaskattur sé innifalinn í þeirri fjárhæð, sem dæmd hefur verið. Samkvæmt framansögðu telja stefndu, að vísa beri málinu frá dómi með skírskotun til 1. og 2. mgr. 116. gr. laga nr. 90/1991. I. Forsendur og niðurstaða. Stefnandi rekur björgunar- og dráttarbátinn Eldingu, svo sem rakið hefur verið hér að framan. Með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur, upp kveðnum 8. júlí 1997, fékk stefnandi dæmda kröfu sína á hendur stefnda Sjávardýri ehf. vegna þóknunar fyrir björgun 4. október 1996 á skipi þess aðila úr sjávar- háska. Í málinu voru dómkröfur stefnanda teknar til greina og stefnanda dæmd björgunarlaun að fullu í samræmi við dómkröfur hans í því máli. Í málinu var ekki höfð uppi krafa um virðisaukaskatt til viðbótar stefnukröf- um. Gagnvart stefnda Sjávardýri ehf. telst sú fjárhæð, sem hann var þá dæmdur til að greiða, vera heildarbjörgunarlaun stefnanda vegna verksins. Verður því viðbótarkrafa á hendur stefnda Sjávardýri ehf. vegna þessara lögskipta þeirra ekki sótt í nýju máli. Samkvæmt því ber að vísa máli þessu frá dómi, sbr. 2. mgr. 116. gr. laga nr. 91/1991. Stefnandi greiði stefndu, Sjávardýri ehf. og Reykjaneshrygg eht., 100.000 kr. í málskostnað. Valtýr Sigurðsson héraðsdómari kvað upp úrskurð þennan. 1560 Úrskurðarorð: Máli þessu er vísað frá dómi. Stefnandi, Þorgeir Jóhannsson, greiði stefndu, Sjávardýri ehf. og Reykjaneshrygg ehf., 100.000 krónur í málskostnað. 1561 Mánudaginn 20. apríl 1998. Nr. 161/1998. — Sýslumaðurinn í Kópavogi (Friðrik Björgvinsson fulltrúi) gegn Gunnari Þór Grétarssyni (Hilmar Ingimundarson hrl.) Kærumál. Gæsluvarðhald. Kærufrestur. Frávísun frá Hæstarétti. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru, dagsettri 8. apríl 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 16. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 8. apríl 1998, þar sem varnaraðila var gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi allt til miðvikudagsins 29. apríl nk. kl. 15. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi, en til vara, að í stað gæsluvarðhalds verði hann vistaður á sjúkrahúsi eða viðeigandi stofnun. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði staðfest- ur. Eins og að framan greinir, var hinn kærði úrskurður kveðinn upp 8. apríl 1998 að viðstöddum varnaraðila, sem lýsti yfir, að hann tæki sér lögmæltan frest til að taka afstöðu til kæru. Í greinargerð varnaraðila fyrir Hæstarétti kveðst hann hafa kært framangreindan úrskurð samdægurs og sent kæruna í símbréfi til Héraðsdóms Reykjavíkur kl. 16.35. Greinargerðinni fylgdi kvittun um símbréfs- sendingu úr símbréfstæki skipaðs verjanda varnaraðila til „Herads- domur Reyk“, en af henni verður ekkert ráðið um símbréfsnúmer viðtakanda. Í bréfi Héraðsdóms Reykjaness, sem fylgdi kærugögnum til réttar- ins, segir, að kæra varnaraðila hafi borist dóminum 15. apríl. Nánari eftirgrennslan hefur ekki leitt í ljós, að framangreint símbréf hafi borist dóminum. Samkvæmt því er kæra of seint fram komin, sbr. 2. 1562 mgr. 144. gr. laga nr. 19/1991. Verður málinu því vísað sjálfkrafa frá Hæstarétti. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti. 1563 Miðvikudaginn 22. apríl 1998. Nr. 163/1998. Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn Sigurði Erni Á gústssyni (Helgi Jóhannesson hrl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, a-liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Aðilar skutu báðir málinu til Hæstaréttar með kærum 17. apríl 1998, sem bárust réttinum ásamt kærumálsgögnum 20. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 17. apríl 1998, þar sem varnaraðila var gert að. sæta áfram gæsluvarðhaldi allt til miðvikudagsins 29. apríl nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Sóknaraðili krefst þess, að varnaraðila verði gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til þriðjudags- ins 5. maí 1998 kl. 16. Varnaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði felldur úr gildi. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Ekki eru alveg næg efni til að telja vítaverðan þann drátt, sem hefur orðið á öflun gagna í Þýskalandi og um ræðir í hinum kærða úrskurði. Með þessari athugasemd verður úrskurður héraðsdóms staðfestur með vísan til forsendna hans. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 17. apríl 1998. Ár 1998, föstudag 17. apríl, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Áslaugu Björgvinsdóttur dómara- fulltrúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Lögreglustjórinn í Reykjavík hefur með vísan til a-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála krafist þess, að Sigurði Erni 1564 Á gústssyni, kt. 150470-5019, Reykjavíkurvegi 44, Reykjavík, verði gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi frá lokum gæsluvarðhalds, er rennur út kl. 16.00 í dag, allt til þriðjudagsins 5. maí nk. kl. 16.00. Kærði hefur setið í gæsluvarðhaldi frá 10. mars sl., en rökstuddur grunur er um aðild hans að innflutningi rúmlega eins kílós af amfetamíni, sem fannst í bifreið, er kærði flutti inn frá Hamborg og kom til landsins 4. mars sl. Þetta gæti varðað hann fangelsi samkvæmt 173. gr. a almennra hegn- ingarlaga. Rannsókn málsins er vel á veg komin, en þó er enn eftir að afla upplýs- inga í Þýskalandi, sem kærði gæti torveldað, færi hann frjáls ferða sinna, svo sem með því að hafa áhrif á þá menn, sem á að yfirheyra þar. Öflun umræddra upplýsinga í Þýskalandi hefur reyndar dregist mjög á langinn, og er það vítavert. Þegar á hinn bóginn er horft til þess, hversu alvarlegt brot það er, sem kærða er gefið að sök, og þess, að samkvæmt bréfi starfsmanns Landsskrifstofu Interpol hér á landi, sem er dagsett 16. apríl 1998, eru við- komandi lögregluyfirvöld í Þýskalandi þegar komin af stað með að fram- kvæma umbeðnar aðgerðir og nánari fregna að vænta af framgangi mála næstkomandi mánudag eða þriðjudag, þykir verða að fallast á kröfu lög- reglustjórans í Reykjavík samkvæmt a-lið 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Kærða verður þó ekki gert að sæta gæsluvarð- haldi lengur en til miðvikudags 29. apríl nk. kl. 16.00. Úrskurðarorð: Kærði, Sigurður Örn Ágústsson, sæti áfram gæsluvarðhaldi allt til miðvikudags 29. apríl 1998 kl. 16.00. 1565 Miðvikudaginn 22. apríl 1998. Nr. 164/1998. — Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn Davíð Garðarssyni (Karl G. Sigurbjörnsson hdl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, a-liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Aðilar skutu báðir málinu til Hæstaréttar með kærum 17. apríl 1998, sem bárust réttinum ásamt kærumálsgögnum 20. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 17. apríl 1998, þar sem varnaraðila var gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi allt til miðvikudagsins 29. apríl nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Sóknaraðili krefst þess, að varnaraðila verði gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til þriðjudags- ins 5. maí 1998 kl. 16. Varnaraðili krefst þess aðallega, að úrskurður héraðsdóms verði felldur úr gildi, en til vara, að gæsluvarðhaldi verði markaður skemmri tími. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Ekki eru alveg næg efni til að telja vítaverðan þann drátt, sem hefur orðið á öflun gagna í Þýskalandi og um ræðir í hinum kærða úrskurði. Með þessari athugasemd verður úrskurður héraðsdóms staðfestur með vísan til forsendna hans. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 17. apríl 1998. Ár 1998, föstudag 17. apríl, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Áslaugu Björgvinsdóttur dómara- fulltrúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Lögreglustjórinn í Reykjavík hefur krafist þess með vísan til a- og b-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991, að Davíð Garðarssyni, kt. 190869-5399, 1566 Ferjubakka 2, Reykjavík, verði gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi frá lok- um þess gæsluvarðhalds, sem hann nú sætir, en lýkur í dag kl. 16.00, allt til þriðjudags 5. maí 1998 kl. 16.00 vegna grunar um brot gegn 173. gr. a al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940. Kærði hefur setið í gæsluvarðhaldi frá 11. mars sl., en rökstuddur grunur er um aðild hans að innflutningi rúmlega eins kílós af amfetamíni, sem fannst í bifreið, er kom til landsins 4. mars sl. frá Hamborg. Þetta gæti varð- að hann fangelsi samkvæmt 173. gr. a almennra hegningarlaga. Rannsókn málsins er vel á veg komin, en þó er enn eftir að afla upplýs- inga í Þýskalandi, sem kærði gæti torveldað, færi hann frjáls ferða sinna, svo sem með því að hafa áhrif á þá menn, sem á að yfirheyra þar. Öflun umræddra upplýsinga í Þýskalandi hefur reyndar dregist mjög á langinn, og er það vítavert. Þegar á hinn bóginn er horft til þess, hversu alvarlegt brot það er, sem kærða er gefið að sök, og þess, að samkvæmt bréfi starfsmanns Landsskrifstofu Interpol hér á landi, sem er dagsett 16. apríl 1998, eru við- komandi lögregluyfirvöld í Þýskalandi þegar komin af stað með að fram- kvæma umbeðnar aðgerðir og nánari fregna að vænta af framgangi mála næstkomandi mánudag eða þriðjudag, þykir verða að fallast á kröfu lög- reglustjórans í Reykjavík samkvæmt a-lið 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Kærða verður þó ekki gert að sæta gæsluvarð- haldi lengur en til miðvikudags 29. apríl nk. kl. 16.00. Úrskurðarorð: Kærði, Davíð Garðarsson, sæti áfram gæsluvarðhaldi allt til mið- vikudagsins 29. apríl 1998 kl. 16.00. 1567 Miðvikudaginn 29. apríl 1998. Nr. 159/1998. — Björn Einarsson (Gunnar Guðmundsson hdl.) gegn tollstjóranum í Reykjavík (enginn) Kærumál. Gjaldþrotaskipti. Endurupptaka. Aðfinnslur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 31. mars 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 8. apríl sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. mars 1998, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um endurupptöku á meðferð kröfu varnar- aðila um gjaldþrotaskipti á búi hans, en búið var tekið til skipta 27. febrúar 1998. Kæruheimild er í 1. mgr. 179. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl. Sóknaraðili krefst þess, að endurupptaka málsins verði heimiluð. Varnaraðili hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti. Sýslumaðurinn í Reykjavík gerði árangurslaust fjárnám hjá sóknaraðila 25. júní 1997 fyrir kröfu varnaraðila, að fjárhæð 223.812 krónur. Varnaraðili beindi þeirri kröfu til Héraðsdóms Reykjavíkur 13. ágúst 1997, að bú sóknaraðila yrði tekið til gjaldþrotaskipta á grundvelli þeirrar gerðar. Héraðsdómur tók við kröfunni 3. septem- ber 1997, og var hún fyrst tekin fyrir á dómþingi 12. nóvember 1997. Óskaði sóknaraðili þá eftir fresti. Meðferð kröfunnar var frestað til 10. desember 1997, en þá sótti sóknaraðili ekki þing. Var krafan því tekin til úrskurðar. Úrskurður var kveðinn upp 27. febrúar 1998, svo sem fyrr segir. Með honum var bú sóknaraðila tekið til gjaldþrota- skipta. 24. febrúar 1998, þremur dögum áður en sá úrskurður var kveð- inn upp, var fjárnámið frá 25. júní 1997 endurupptekið hjá sýslu- manninum í Reykjavík og gert fjárnám í nánar tilteknum munum fyrir kröfu varnaraðila, að fjárhæð 87.097 krónur. Sóknaraðili held- ur því fram, að fjárnámið 24. febrúar 1998 sýni, að lagaskilyrði hafi þá ekki lengur verið til þess að taka bú hans til gjaldþrotaskipta. 1568 Varnaraðili dró ekki til baka kröfu sína um, að bú sóknaraðila yrði tekið til gjaldþrotaskipta, áður en úrskurður gekk um hana 27. febrúar 1998. Fjárnámið 24. sama mánaðar var, eins og fram er komið, gert löngu eftir, að krafan var tekin til úrskurðar. Er því ekki unnt að gefa því gaum. Með þessari athugasemd verður niður- staða hins kærða úrskurðar staðfest. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Eins og áður greinir, tók héraðsdómur beiðni varnaraðila um, að bú sóknaraðila yrði tekið til gjaldþrotaskipta, til úrskurðar 10. desember 1997. Hins vegar var úrskurður ekki kveðinn upp fyrr en 27. febrúar 1998. Verður að átelja harðlega hinn löglausa og tilefnis- lausa drátt, sem varð á uppkvaðningu úrskurðarins. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. mars 1998. Með úrskurði, upp kveðnum 27. febrúar sl., var bú Björns Einarssonar, kt. 260846-2219, Þverási 25, Reykjavík, tekið til gjaldþrotaskipta að kröfu tollstjórans í Reykjavík. Við þingfestingu málsins 12. nóvember sl. sótti þrotamaður þing ásamt lögmanni og óskaði eftir fresti, sem skiptabeiðandi samþykkti að veita, og var ákveðið að fresta málinu til 10. desember sl. Við fyrirtöku málsins þann dag var ekki sótt þing af hálfu þrotamanns, og var málið tekið til úrskurðar sama dag. Með bréfi, dagsettu 6. mars sl., hefur þrotamaður krafist endurupptöku málsins með vísan til 1. mgr. 178. gr. laga nr. 21/1991, sbr. 1. mgr. 137. gr. laga nr. 91/1991. Þrotamaður skýrir mál sitt svo, að 24. febrúar sl. hafi árangurslaust fjár- nám, sem skiptabeiðandi hafði gert hjá þrotamanni 25. júní 1997, verið endurupptekið. Hafi þrotamaður þá bent á eignir til tryggingar fjárnáms- kröfunni, sem gerðarbeiðandi hafi fallist á. Framangreint fjárnám hafi því verið gert þremur dögum eftir, að grundvöllur úrskurðarins var ekki fyrir hendi. Af hálfu þrotamanns hafi verið reynt að hraða endurupptöku fjár- námsgerðarinnar eftir fremsta megni, en ekki tekist að fá það endurupptek- ið fyrr þrátt fyrir skriflegar beiðnir. Telur þrotamaður, að ekki hafi verið skilyrði til gjaldþrotaskipta eftir umrædda endurupptöku fjárnámsins. Af hálfu skiptabeiðanda er ekki tekin afstaða til kröfunnar. 1569 Í bréfi skiptastjóra til dómsins, dagsettu 11. þ. m., kemur fram, að honum hafi tekist að afturkalla auglýsingu, sem hann hafði sent Lögbirtingablað- inu til birtingar. Við meðferð kröfunnar um gjaldþrotaskipti komu ekki fram mótmæli af hálfu þrotamanns, og leit dómurinn því svo á með vísan til 2. mgr. 70. gr. laga nr. 21/1991, að þrotamaður viðurkenndi, að fullyrðingar skiptabeiðanda væru réttar. Því væri fullnægt skilyrðum 1. tl. 2. mgr. 65. gr. sömu laga til að verða við kröfu skiptabeiðanda og bú þrotamanns samkvæmt því tekið til gjaldþrotaskipta. Var úrskurðurinn, sem fyrr greinir, kveðinn upp 27. febrú- ar sl. Áður er að því vikið, að þrotamaður reisi kröfu kröfu sína um endur- upptöku á 1. mgr. 137. gr. laga nr. 91/1991. Í tilvitnaðri lagagrein segir, að hafi dómur gengið eða stefna verið árituð í máli, þar sem stefndi sótti ekki þing eða þingsókn hans féll niður, geti stefndi beiðst endurupptöku innan tiltekins frests. Er krafa þrotamanns sett fram innan lögboðinna tíma- marka. Í lögum nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl. er ekki að finna beina heim- ild til endurupptöku. Aftur á móti er skv. 4. mgr. 67. gr. laganna heimilt að afturkalla kröfu um gjaldþrotaskipti, allt þar til úrskurður er kveðinn upp um hana fyrir héraðsdómi. Þá eru í 72.-74. gr. laganna almennar reglur um þýðingu gjaldþrotaskipta. Samkvæmt þeim hefur úrskurðurinn einn og sér veigamikil áhrif að lögum gagnvart þrotamanni og þriðja manni án tillits til, hvort innköllun til kröfuhafa hefur birst. Þess er og að geta, að í 154. gr. lag- anna eru ákvæði um, að þrotamaður geti fengið eignir búsins afhentar að nýju eftir lok kröfulýsingarfrests með samþykki skiptabeiðanda og annarra, er lýst hafi kröfum í þrotabúið. Þykir mega lesa út úr þessu, að málsfor- ræðisreglan eigi ekki við um álitaefni það, sem hér er til meðferðar. Eins og áður er að vikið, sótti þrotamaður þing, er krafa skiptabeiðanda var fyrst tekin fyrir. Þrotamaður, sem hafði lögmann sér til fulltingis, óskaði eftir, að meðferð kröfunnar yrði frestað. Hann mótmælti ekki kröfu skipta- beiðanda, en slík mótmæli hefðu þurft að koma fram þegar í því þinghaldi, sbr. 3. og 4. mgr. 70. gr. laga nr. 21/1991. Gegn andmælum skiptabeiðanda hefði þrotamaður því ekki getað komið að mótmælum við kröfunni í síðara þinghaldi. Ósennilegt er því, að málsástæður varðandi gildi hins árang- urslausa fjárnáms frá 25. júní 1997 og um eignastöðu þrotamanns hefðu komist að í málinu, þótt þær hefðu verið settar fram í síðara þinghaldi og haft í för með sér, að niðurstaða málsins hefði orðið önnur en raun varð á í úrskurðinum 27. f. m. Hins vegar hefði skiptabeiðandi getað afturkallað kröfu sína um gjaldþrotaskipti, þar til úrskurður gekk um hana, sbr. 4. mgr. 67. gr. laga nr. 21/1991. 50 Hæstaréttardómar 11 1570 Þegar framanritað er virt, telur dómurinn, að ekki verði hjá því komist að hafna kröfu þrotamanns um endurupptöku málsins. Júlíus B. Georgsson dómarafulltrúi kveður upp úrskurð þennan. Úrskurðarorð: Kröfu Björns Einarssonar um endurupptöku málsins nr. G-866/ 1997 er hafnað. 1571 Miðvikudaginn 29. apríl 1998. Nr. 174/1998. — Ríkislögreglustjóri (Jón H. Snorrason saksóknari) gegn Jóhanni Stefánssyni (Björgvin Þorsteinsson hrl.) Kærumál. Farbann. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 17. apríl 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 27. sama mánaðar. Kærð er ákvörðun Héraðsdóms Suðurlands 17. apríl 1998, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um, að varnaraðila yrði áfram bönnuð för úr landi. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Sóknaraðili krefst þess, að varnaraðila verði bönnuð brottför úr landi til 8. júní nk. Varnaraðili krefst þess aðallega, að hin kærða ákvörðun verði staðfest, en til vara, að farbanni verði markaður skemmri tími en sóknaraðili krefst. Opinbert mál á hendur varnaraðila og öðrum manni var þingfest í Héraðsdómi Suðurlands 23. mars 1998. Gaf varnaraðili ýtarlega skýrslu fyrir dóminum 17. apríl sl., og er aðalmeðferð í málinu fyrir- huguð 18. maí nk. Verður því ekki séð, að þörf sé á farbanni til að koma í veg fyrir, að varnaraðili geti komið sér undan málsókn. Sóknaraðili hefur ekki sýnt fram á, að sérstaklega rík hætta sé á, að ákærði fari úr landi og komi sér þannig undan refsingu, sem honum kann að verða dæmd. Verður hin kærða ákvörðun því staðfest. Dómsorð: Hin kærða ákvörðun er staðfest. 1572 Fimmtudaginn 30. apríl 1998. Nr. 248/1997. — Ákæruvaldið (Bragi Steinarsson vararíkissaksóknari) gegn Jóhanni Halldóri Þorgeirssyni (Kristján Stefánsson hrl.) og Jóhönnu Lucindu Vilhjálmsdóttur Heiðdal (Örn Clausen hrl.) Skjalafals. Skuldabréf. Upptaka. Aðfinnslur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Haraldur Henrysson og Hrafn Bragason. Ríkissaksóknari skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 4. júní 1997. Af hálfu ákæruvaldsins er krafist sakfellingar samkvæmt ákæru og refsiákvörðunar, að því er ákærða Jóhann Halldór varðar, en jafnframt, að því er bæði ákærðu varðar, er krafist upptöku þeirra sjö veðskuldabréfa, sem í ákæru getur. Af hálfu ákærða, Jóhanns Halldórs, er aðallega krafist frávísunar ákæru frá héraðsdómi, en til vara, að dómurinn verði staðfestur. Af hálfu ákærðu, Jóhönnu Lucindu, er þess krafist, að héraðs- dómur verði staðfestur. Ekki eru efni til að vísa ákæru málsins frá héraðsdómi. Málavöxtum er lýst í ákæruskjali, sem tekið er orðrétt upp í hér- aðsdóm. Þar kemur fram, að ákærði, Jóhann Halldór, hafi fengið þau sjö veðskuldabréf, sem fjallað er um í málinu, frá ákærðu, Jó- hönnu Lucindu, 12. september 1983. Bréfin voru gefin út á hennar nafn 4. ágúst sama ár, og var á bakhlið þeirra gert ráð fyrir því, að þau mætti framselja á nafn. Ákærða mun hafa ritað nafn sitt sem framseljandi, en ákærði síðar útfyllt framsalið með dagsetningu og á sitt nafn. Þau voru um það sammála fyrir dómi, að framsalið hefði verið til eignar. Ákærði framvísaði bréfunum til innheimtu í Spari- sjóði Reykjavíkur og nágrennis í janúar 1984 með þessum þannig rituðum framsölum að eigin sögn. Verður á því að byggja, eins og málið liggur fyrir. Var þar greitt einu sinni af bréfunum. Bréf þessi áttu rót sína að rekja til kaupsamnings, sem rift var með bréfi til 1573 ákærðu, Jóhönnu Lucindu, 29. júní 1984. Var þá krafist afhendingar þessara bréfa ásamt fleiri veðskuldabréfum, sem stöfuðu frá þessum kaupsamningi. Með dómi Hæstaréttar 3. mars 1987 var riftun stað- fest með vísun til 1. mgr. 42. gr. laga nr. 39/1922 um lausafjárkaup, þar sem vanefndir ákærðu voru taldar verulegar. Jafnframt var 53. gr. sömu laga talin eiga við um viðskiptin. Hins vegar varð bréfun- um ekki skilað, þar sem þau höfðu þá þegar verið seld. Nafngreindur lögmaður hafði með bréfi 9. janúar 1984 óskað eftir því við Rannsóknarlögreglu ríkisins, að fram færi opinber rannsókn á viðskiptum ákærðu, Jóhönnu Lucindu, varðandi þessi kaup, sem síðar var rift. Í bréfi ríkissaksóknara 18. apríl 1989 til umboðsmanns Alþingis kemur fram, að lögreglurannsókn, sem fram fór af þessu tilefni, hafi ekki þótt líkleg til sakfellingar og þar með útgáfu ákæru. Það hafi hins vegar dregist að fella kæruna formlega niður, vegna þess að málið hafi tengst lögreglurannsókn á síðari meðferð ákærðu, Jóhönnu Lucindu, á hluta þeirra skuldabréfa, sem hún fékk með kaupunum. Ákæra var síðan gefin út í máli þessu 7. september 1993 á hendur báðum ákærðu. Héraðsdómur gekk 11. nóvember 1993, en með dómi Hæstaréttar 23. júní 1994 var hann ómerktur og málinu vísað heim í hérað til frekari meðferðar. Forsendur heimvísunarinnar voru meðal annars þær, að við rann- sókn og meðferð málsins fyrir dómi hefði skort mjög athugun á því, hvernig viðskiptum hinna ákærðu hefði í raun verið háttað og með hvaða hætti og skilmálum ákærði, Jóhann Halldór, hefði fengið skuldabréfin. Í kjölfar þessa ómerkingardóms fór fram frekari rann- sókn hjá Rannsóknarlögreglu ríkisins. Þá er haft eftir ákærðu, Jó- hönnu Lucindu, að ákærði, Jóhann Halldór, hafi aldrei leitað heim- ildar hennar til „breytinga á framsölunum“. Hún telji, að hann hafi ekki þurft þess, það hafi verið hennar skilningur. Við aðalmeðferð í Héraðsdómi Reykjavíkur 14. maí 1997 lýsti hún yfir því, að hún hefði aldrei gefið ákærða „leyfi fyrir þeim áritunum í sín framsöl, sem bréfin báru,“ enda hafi það aldrei borið á góma. Líta verður á þessa yfirlýsingu í samhengi við það, sem bókað er eftir henni hjá rannsóknarlögreglu og staðfest var fyrir dómi. Verður að fallast á það með héraðsdómi, að ekkert nýtt hafi komið fram við þessa frekari meðferð málsins, sem einhverju skipti. Þegar litið er til þess, sem að framan greinir um gerð veðskulda- 1574 bréfanna og hvernig staðið var að framsali bréfanna milli ákærðu, er ósannað, að ákærði, Jóhann Halldór, hafi ekki haft heimild til að útfylla framsalið, svo sem hann gerði. Verður, eins og atvikum er háttað, ekki litið svo á, að verknaður hans falli undir 155. gr. al- mennra hegningarlaga nr. 19/11940. Þá ber að fallast á það með hér- aðsdómara, að bréfin hafi ekki veitt ákærða, Jóhanni Halldóri, meiri rétt en skuldari þeirra veitti ákærðu, Jóhönnu Lucindu, við út- gáfu þeirra. Ber að staðfesta héraðsdóm um sýknu ákærða, Jóhanns Halldórs, af ákæru um skjalafals. Með úrskurði sakadóms Ólafsvíkur 30. apríl 1986 hafði Rann- sóknarlögreglu ríkisins verið heimilað að leggja hald á umrædd sjö veðskuldabréf í þágu rannsóknar á viðskiptum ákærðu, Jóhönnu Lucindu, og ætlaðrar þátttöku ákærða, Jóhanns Halldórs, í þeim. Hæstiréttur staðfesti þennan úrskurð með dómi 16. júní 1986. Ákæruvaldið krefst þess, að bréf þessi verði gerð upptæk með dómi. Ósannað er, að ákærði, Jóhann Halldór, hafi átt nokkurn þátt í þeim kaupum ákærðu, Jóhönnu Lucindu, sem rift var með dómi Hæstaréttar 3. mars 1987. Opinbert mál hefur ekki verið höfðað vegna þessara viðskipta hennar. Samkvæmt framangreindri niður- stöðu um sýknu ákærða, Jóhanns Halldórs, af ákæru um skjalafals og að öðru leyti með vísun til atvika málsins eru ekki efni til að kveða á um upptöku veðskuldabréfanna. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms varðandi rekstur málsins og um sakarkostnað. Allur áfrýjunarkostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði, svo sem nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjunarkostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða Jóhanns Hall- dórs Þorgeirssonar, Kristjáns Stefánssonar hæstaréttarlög- manns, 60.000 krónur, og skipaðs verjanda ákærðu, Jóhönnu Lucindu Vilhjálmsdóttur Heiðdal, Arnar Clausen hæstaréttar- lögmanns, 60.000 krónur. 1575 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 2. júní 1997. Ár 1997, mánudag 2. júní, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Sverri Einarssyni héraðsdómara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 459/1993: Ákæruvaldið segn Jóhanni Halldóri Þorgeirssyni og Jóhönnu Lucindu Vilhjálmsdóttur Heiðdal, sem tekið var til dóms 14. maí sl. Málið er höfðað fyrir dóminum með ákæruskjali ríkissaksóknara, dag- settu 7. september 1993, á hendur ákærðu, Jóhanni Halldóri Þorgeirssyni, Álfheimum 25 í Reykjavík, kennitala 310836-3389, og Jóhönnu Lucindu Vilhjálmsdóttur Heiðdal, áður að Háteigsvegi 19, nú að Þverási 4 í Reykja- vík, kennitala 260836-7499. Málið var dæmt í dóminum 11. nóvember 1993, en með dómi Hæstaréttar 23. júní 1994 var dómurinn ómerktur og málinu vísað heim í hérað til frek- ari meðferðar. Verður nú gerð orðrétt grein fyrir efni ákæruskjals: „Málið er höfðað gegn ákærða, Jóhanni Halldóri, til refsingar fyrir skjalafals, en jafnframt báðum ákærðu samkvæmt 2. mgr. 1. gr. laga nr. 19/ 1991 til upptöku á sjö veðskuldabréfum, sem lýst verður og fylgja máli þessu. Með kaupsamningi, dagsettum 29. júlí 1983, seldi ákærða, Jóhanna Lucinda, Kristjönu Guðmundsdóttur, Ásbúð 52, Garðabæ, heildverslun sína ásamt vörubirgðum, tækjum og umboðum. Kaupverðið, 3.500.000 kr., greiddi Kristjana með sjötíu 50 þúsund króna fasteignartryggðum veð- skuldabréfum, sem hún gaf út 4. ágúst 1983. Fimmtíu þessara veðskulda- bréfa voru til tíu ára, bundin lánskjaravísitölu miðað við upphaf vaxtatíma- bils, 1. ágúst 1983 (grunnvísitölu 727). Um þau giltu því ákvæði 1. tl. 1. mgr. 39. gr. laga nr. 13/1979. Tuttugu þeirra voru tryggð með 5. og 6. veðrétti í fasteigninni Vallholti 17 í Ólafsvík, eign bróður Kristjönu. Meðal þeirra veðskuldabréfa eru þau sjö veðskuldabréf, sem sérstaklega er fjallað um í máli þessu. Þeim var þinglýst með veðleyfi Jóns Guðmundssonar og þau færð í þinglýsingabók Snæfellsness- og Hnappadalssýslu 8. ágúst 1983 sem skjöl nr. 1122-1126 og 1130-1131/1983 og þá með ódagsettum eyðuframsölum Jóhönnu Heiðdal. Með bréfi til ákærðu, Jóhönnu Lucindu, dagsettu 29. júní 1984, var kaup- um rift, hinu selda skilað og krafist afhendingar og/eða skila á þeim veð- skuldabréfum, sem út höfðu verið gefin í sambandi við kaupin. Með dómi Hæstaréttar, upp kveðnum 3. mars 1987, var staðfest riftun eftir 42. gr., Í. mgr., laga nr. 39/1922, þar sem „vanefndir (seljanda) voru svo verulegar“, „.. 08 „53. gr. (sömu laga) þótti eiga við um skipti aðila“. 1576 Ákærði, Jóhann Halldór, sem var kunnugur meðákærðu, Jóhönnu Lucindu, og vissi eða mátti vita um tilurð og tilkomu veðskuldabréfanna, fékk 28 þeirra „afhent til sölu“ frá meðákærðu, Jóhönnu Lucindu, sam- kvæmt móttökukvittun, dagsettri 12. september 1983. Ákærði „afhenti“ ell- efu þeirra Árna Björgvinssyni samkvæmt skriflegri viðurkenningu, dag- settri 18. s. m., en hélt sautján veðskuldabréfum eftir gegn greiðslukvittun meðákærðu, dagsettri sama dag, þ. á m. þeim sjö veðskuldabréfum, sem til umfjöllunar eru í þessu máli. Öll gögn um viðskipti sín við meðákærðu kveðst ákærði hafa afhent Hilmari Ingimundarsyni hrl. Með úrskurði sakadóms Ólafsvíkur 1. mars 1986 var Rannsóknarlögreglu ríkisins heimilað að leggja hald á umrædd sjö veðskuldabréf, sem höfðu verið lögð fram í uppboðsrétti Snæfellsness- og Hnappadalssýslu, og með dómi Hæstaréttar 16. júní 1986 var sá úrskurður staðfestur. Verknaðarlýsing brots ákærða, Jóhanns Halldórs. Ákærða, Jóhanni Halldóri, er gefið að sök að hafa falsað á þau sjö veð- skuldabréf, sem að framan er lýst, framsalsáritanir sér til handa með því að breyta ódagsettum eyðuframtölum meðákærðu, Jóhönnu Lucindu, í fram- söl til sjálfs sín með tilgreindu nafnnúmeri sínu og heimilisfangi og dagsetn- ingum 1. október 1983. Á fjögur veðskuldabréfanna áritaði ákærði til við- bótar framsalsáritanir, dagsettar 1. janúar 1984, á eigið firmanafn sitt, „Kaupstofan“, með heimilisfangi að Sólheimum 25, sem að eigin sögn ákærða var þá ekki starfrækt. Veðskuldabréfunum sjö framvísaði ákærði með ofangreindum framsölum í janúar 1984 til innheimtu í Sparisjóði Reykjavíkur og nágrennis og tók þá við 1. afborgun af þeim ásamt áföllnum vöxtum. Hinn 27. apríl 1984 tók ákærði veðskuldabréfin úr innheimtu spari- sjóðsins og afhenti þau 23. nóvember 1984 Hilmari Ingimundarsyni hrl., sem á grundvelli innheimtuumboðs frá ákærða og fyrrgreindra framsala hófst handa um innheimtu þeirra og krafðist þá efnda á skuldbindingum samkvæmt þeim, svo sem þau væru nafnbréf. Brot ákærða, Jóhanns Halldórs, teljast varða við 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Gegn báðum ákærðu til upptöku sjö veðskuldabréfa. Þá er málið höfðað gegn báðum ákærðu til upptöku þeirra sjö veðskulda- bréfa, sem að framan er lýst, á grundvelli riftunar á kaupum þeim, sem Kristjana Guðmundsdóttir gerði við ákærðu, Jóhönnu Lucindu, 29. júlí 1983, og dóms Hæstaréttar frá 3. mars 1987, og ákærði, Jóhann Halldór, enn fremur samkvæmt 1. tl. 1. mgr. 69. gr. almennra hegningarlaga, en ákærða, Jóhanna Lucinda, samkvæmt 3. tl. 1. mgr. 69. gr. sömu laga, enda verði með engu móti viðurkennt, að ákærði, Jóhann Halldór, hafi með framanlýstum 1577 viðskiptum sínum við ákærðu, Jóhönnu Lucindu, eða á grundvelli hinna fölsuðu formlegu framsala sinna á veðskuldabréfunum sér til handa öðlast annan eða meiri rétt til veðskuldabréfanna eða verðmætis þeirra en ákærða, Jóhanna Lucinda.“ Forsendur frávísunarinnar voru þær samkvæmt dómi Hæstaréttar, að í rannsókn og meðferð málsins fyrir dómi hefði skort mjög athugun á því, hvernig viðskiptum hinna tveggja ákærðu hefði í raun verið háttað og með hvaða hætti og skilmálum ákærði hefði fengið skuldabrétin frá ákærðu. Það væri þannig með öllu óljóst, til hvers ákærða ætlaðist með framsali á bréf- unum og hvort ákærði hefði haft heimild hennar til þess að árita skulda- bréfin með nafni sínu. Þá hefði ekki verið reynt með markvissum hætti að varpa ljósi á það, hvaða hagsmunum hafi verið raskað með áritun ákærða á bréfin. Við svo búið væri eigi unnt að leggja efnisdóm á málið sem refsimál og því óhjákvæmilegt að ómerkja dóminn og vísa málinu heim í hérað til frekari meðferðar. Málavöxtum er að mati dómsins skilmerkilega lýst í ákæru, og hefur ákærði staðfest, að hann hafi gert það, sem honum er gefið að sök, en segir það ekki lögbrot. Þykir því ekki ástæða til þess að rekja málavexti sérstak- lega umfram það, sem fram kemur í ákæru. Þó ber að leiðrétta, að úr- skurður sakadóms Ólafsvíkur um heimild til að leggja hald á umrædd skuldabréf var kveðinn upp 30. apríl 1986, en ekki 1. mars þ. á., eins og fram kemur í ákæru. Verður nú gerð grein fyrir framburði ákærðu og vitna við fyrri meðferð málsins fyrir dóminum. Ákærði kveðst saklaus af því að hafa framið lögbrot með því, sem hon- um er gefið að sök í ákæru, og vill ekki þola upptöku á umræddum veð- skuldabréfum. Ákærði kannast við að hafa tekið við frá ákærðu veðskuldabréfunum 28, en bréfunum veitti ákærði viðtöku í nafni einkafyrirtækis síns, Kaupstof- unnar, og voru þau afhent honum, eins og í ákæru greinir. Ákærði afhenti ellefu bréfanna Árna Björgvinssyni, en hélt sautján eftir gegn greiðslukvitt- un ákærðu, þ. á m. þeim sjö bréfum, sem honum er gefið að sök að hafa sett í innheimtu, eftir að hafa falsað þau, eins og nánar er lýst í ákæru. Ákærði kannast við að hafa ritað á bréfin sjö framsalsáritanir sér til handa og þá um leið nafnnúmer sitt, heimilisfang og dagsetninguna 1. októ- ber 1983. Á fjögur veðskuldabréfanna ritaði ákærði til viðbótar dags. 1. jan- úar 1984 til Kaupstofunnar með heimilisfangi að Sólheimum 25, en fyrir- tækið hafði þá ekki hafið starfsemi, en til stóð, að svo yrði. Ákærði framvís- aði síðan bréfunum sjö í janúar 1984 til innheimtu í Sparisjóði Reykjavíkur 1578 og nágrennis og tók þá við fyrstu afborgunum af þeim. Í apríl 1984 tók ákærði bréfin frá sparisjóðnum og lét þau í hendur Hilmari Ingimundarsyni lögmanni til innheimtu í nóvember 1984, en þá hafði orðið greiðslufall á bréfunum, sem höfðu haft gjalddaga í júlí 1984. Ákærði telur þessar ráðstaf- anir sínar á bréfunum og áritanir á þau fullkomlega löglegar, og hafi hann ekkert saknæmt aðhafst með þessum gjörðum sínum. Hann kveðst sjálfur hafa gert tilraun til þess í júlí 1984 að innheimta afborganir og vexti af bréf- unum sjö. Ákærði segir, að hann hafi árið 1984 búið að Sólheimum 25 hér í borg, þar sem hann hafi átt íbúð og búið í henni allt fram til ársins 1990. Af þess- um sökum hafi Kaupstofan verið skráð þar með aðsetur, en stjúpdóttir sín hafi búið í íbúðinni um tíma árið 1986. Ákærði segir öll gögn vegna Kaup- stofunnar hafa verið geymd í kjallarageymslu að Sólheimum 25, og því hafi þetta heimilisfang verið talið aðsetur hennar. Ákærði segir, að hann hafi allan tímann frá 1980 og fram til þessa dags getið um Kaupstofuna á skattframtölum sínum og að hún hafi aldrei haft neinn rekstur. Voru veðskuldabréfin öll talin fram til eignar á skattframtöl- um ákærða, eftir að hann eignaðist þau. Ákærði segir um tengsl sín við ákærðu og fyrirtæki hennar, áður en hann fékk bréfin, að hann hafi aðstoðað hana í litlum mæli að leysa vörur úr tolli. Hann segist hafa afhent Árna Björgvinssyni hluta bréfanna, þar sem Árni hafi verið að hjálpa ákærðu á þessum tíma og verið umboðsmaður hennar. Ákærða lýsir yfir því við þingfestingu málsins, að hún telji, að mál þetta komi sér ekkert við, og þegar af þeirri ástæðu vill hún ekki fallast á kröfu- gerð ákæruvaldsins í málinu. Ákærða staðfestir, að hún hafi með kaupsamningi, dags. 29. júlí 1983, selt Kristjönu Guðmundsdóttur heildverslun sína ásamt vörubirgðum, tækjum og umboðum fyrir 3.500.000 krónur, sem hún greiddi með sjötíu 50.000 króna fasteignartryggðum veðskuldabréfum, sem hún gaf út 4. ágúst 1983. Fimmtíu þessara bréfa voru til tíu ára, bundin lánskjaravísitölu miðað við upphaf vaxtatímabils, sem var 1. ágúst 1983. Tuttugu bréfanna voru tryggð með 5. og 6. veðrétti í fasteigninni Vallholti 17 í Ólafsvík, þ. á m. þau bréf, sem fjallað er sérstaklega um í máli þessu. Ákærða efast um, að bréfin hafi verið með ódagsettum eyðuframsölum sínum, þegar þau voru látin í þing- lýsingu. Ákærða segir, að með bréfi til sín hafi kaupunum verið rift, og efast ákærða ekki um, að það bréf hafi verið dagsett 29. júní 1984, en þá var ákærða í Bandaríkjunum. Við riftunina var hinu selda ekki skilað, þar sem búið var að selja það að mestu og umboð höfðu tapast, sem seld höfðu ver- ið. 1579 Ákærða staðfestir, að hún hafi afhent ákærða 28 veðskuldabréfanna til sölu, og hafi þetta farið fram samkvæmt áðurgreindri kvittun. Ákærði mun hafa afhent ellefu bréfanna Árna Björgvinssyni samkvæmt skriflegri viður- kenningu, dags. 18. s. m., en sautján bréfanna hélt hann eftir gegn greiðslu- kvittun ákærðu, dags. s. d., þ. á m. þeim sjö bréfum, sem um er fjallað í máli þessu. Ákærða segir, að ákærði hafi, áður en hún seldi fyrirtæki sitt, átt viðskipti við sig, og tók hann að sér að leysa úr tolli vörur, sem ákærða var að flytja inn, en með þessum viðskiptum hafi hún stofnað til skuldar við hann, sem hún man ekki nú, hver var, þegar hún hætti með fyrirtækið. Ákærða kveðst hafa átt viðskiptin við ákærða á skrifstofu hans við Hverfisgötu hér í borg, en fyrirtæki ákærða hét Kaupstofan. Ákærðu áttu engin önnur viðskipti en þessi á skrifstofu ákærða og með aðstoð fyrirtækis hans. Ákærða man ekki til þess, að ákærði væri með innheimtutilraunir vegna skuldar hennar, áður en hann fékk bréfin. Hún segir, að ákærði hafi engan þátt átt í sölu fyrirtækis hennar, en mögulegt sé, að hann hafi vitað, að hún stóð til. Ákærða hefur staðfest nafnritun sína á ljósriti kvittunar, sem dagsett er 18. sept. 1983, þess efnis, að Kaupstofan hafi greitt henni vegna sölu á sautj- án skuldabréfum, sem „hann“ hafi haft til sölu, 670.500 krónur, og hafi greiðslan farið fram með peningum og tveimur víxlum, að fjárhæð samtals 245.000 krónur. Ákærða telur, að með þeirri fjárhæð, sem er á kvittuninni, hafi hún verið að gera upp að fullu viðskipti sín við ákærða, sem hafi fyllt út kvittunina, en ekki man hún, hvort hann gerði það, áður eða um leið og ákærða kom á hans fund til uppgjörsins, en a. m. k. hafi meginmálið verið á kvittuninni, þegar ákærða ritaði nafn sitt á hana. Ákærða hefur staðfest nafnritun sína sem framseljanda á öllum bréfun- um sjö og kannast ekki við, að textinn fyrir ofan nafn sitt hafi verið á bréf- unum, þegar hún ritaði nafn sitt á þau. Það sé hið eina, sem hún ritaði á bakhlið bréfanna, og hafi hún ritað nafn sitt á þau í sama skipti og hún fékk kvittunina vegna uppgjörsins við ákærða. Hitt geti ekki verið, að ákærða hafi verið gerð grein fyrir því fyrir fram, að skuldabréf úr sölu fyrirtækisins yrðu notuð til að gera upp við hann. Vitnið Kristjana Guðmundsdóttir, Suðurhólum 28 í Reykjavík, staðfestir, að viðskiptum sínum og ákærðu sé rétt lýst í inngangskafla ákæru og einnig því, sem þar er lýst um riftun kaupanna. Vitnið veit, að nafn ákærða bar á góma, þegar vitnið var að kaupa fyrirtækið af ákærðu, en ekki getur vitnið borið, hvers vegna um það var rætt, en það var í samtali eiginmanns vitnis- ins og ákærðu. 1580 Vitnið kveðst hafa fengið að sjá þau tuttugu bréf, sem tryggð voru með veði í Vallholti 17, eftir að búið var að greiða af þeim fyrstu afborgun. Þegar vitnið sá bréfin fyrst, var ekkert nafn aftan á þeim, eftir því sem vitnið best man, en í annað skiptið, sem vitnið sá bréfin, var nafn ákærða komið aftan á þau. Vitnið hefur aðeins séð bréfin í þessi tvö skipti, í fyrra skiptið í frum- riti, en hið síðara í ljósriti. Ekki var borgað af bréfunum í júlí, en kaupun- um var rift í júní, og hefur ekkert verið borgað af bréfunum síðan. Vitnið man ekki mjög vel eftir því, hver það var, sem rukkaði vitnið vegna bréfanna 20. júlí 1984, og ekki man vitnið, hvenær það fékk fyrst inn- heimtubréf frá Hilmari Ingimundarsyni, en man að hafa fengið innheimtu- bréf frá honum vegna bréfanna. Þá man vitnið eftir að hafa fengið inn- heimtubréf vegna bréfanna frá Sparisjóði Reykjavíkur og nágrennis og löðn- aðarbankanum, en ekki man vitnið, hvenær þessi bréf bárust og hvort eitthvert þeirra barst í júlí 1984. Vitnið segir, að eitt sinn, þegar það var ekki heima, hafi eiginmaður þess svarað símtali sumarið 1984 eða árið 1985. Var símtalið frá Kaupstofunni og í símanum maður, sem kynnti sig sem Jón Guðmundsson, starfsmann Kaupstofunnar. Var erindi mannsins að spyrja, hvort vitnið vildi gera tilboð í bréfin, sem væru í eigu Jóhanns Þorgeirssonar. Vitnið kveðst ekki hafa gert tilboð í bréfin og veit ekki til þess, að eiginmaður þess hafi gert það heldur. Vitnið Sigurður Reynisson, Suðurhólum 28 í Reykjavík, getur ekki upp- lýst, hvar bréfin tuttugu með veði í Vallholtinu voru vistuð, þegar greiða skyldi af þeim í júlí 1984. Vitnið staðfestir framburð eiginkonu sinnar um símtal við Jón Guð- mundsson, sem sagði vitninu, að Jóhann Þorgeirsson, sem ætti bréfin, væri afskaplega sanngjarn maður og auðvelt að semja við hann um þau. Vitnið svaraði þessu tilboði á þann veg, að engir peningar væru til, svo að það gæti ekki gert tilboð í bréfin. Ekki kom fram í símtalinu, í hversu mörg bréf ætti að gera tilboð. Vitnið Jón Guðmundsson, Vallholti 17 í Ólafsvík, kveðst hafa fengið inn- heimtubréf einu sinni eða tvisvar frá Hilmari Ingimundarsyni vegna bréf- anna tuttugu, og var þetta fljótlega eftir útgáfu þeirra. Eftir það hefur vitn- ið ekki haft bein afskipti af málinu við eiganda bréfanna né umboðsmann hans. Vitnið Árni Björgvinsson, Ægisgötu 42 í Vogum á Vatnsleysuströnd, kannast við að hafa tekið við þeim ellefu veðskuldabréfum, að fjárhæð samtals 550.000 krónur, sem áður er um getið. Vitnið telur mögulegt, að það hafi tekið við bréfunum á þeirri dagsetningu eða nálægt henni, sem 1581 fram kemur á kvittuninni, en það er í vafa um, að það hafi sjálft ritað nafn sitt undir kvittunina. Vitnið man ekki, hvernig það bar að, að bréfin lentu í vörslum þess, hvort ákærða, Jóhanna Lucinda, afhenti vitninu þau eða það fékk þau frá ákærða. Það kveðst hins vegar hafa verið búið að lána ákærðu peninga og hafa átt að fá bréfin til þess að fá til baka fjármuni sína. Vitnið Magnús Þórðarson, Grundargötu 26 í Grundarfirði, segir, að gengið hafi verið frá kaupsamningi um sölu á fyrirtæki ákærðu á skrifstofu sinni í Bolholti 6 í Reykjavík og hafi það samið samninginn í samræmi við óskir beggja aðila að beiðni ákærðu. Það kannast við nafnritun sína sem vottur að samningsgerðinni. Vitnið Björg Kjartansdóttir, Álakvísl 63 í Reykjavík, kannast við nafnrit- un sína á kaupsamninginn sem vottur, en ekki þorir vitnið að fullyrða, að það hafi verið viðstatt, þegar undirritun samningsins fór fram, en telur það líklegt. . Vitnið Guðmundur Guðjónsson, Ástúni 8 í Kópavogi, og Sigurbjörg Óskarsdóttir, Álfheimum 26 í Reykjavík. staðfesta, að þau hafi ritað nafn sitt sem vottar á öll bréfin sjö, en vitnin voru á þessum tíma starfsmenn skrifstofu fasteignasölu Fjárfestingarfélagsins hf. Vitnið Hilmar Ingimundarson hrl., Bakkaflöt 11 í Garðabæ, telur sig fyrst hafa haft afskipti af bréfunum sjö 23. nóvember 1984. þegar rituð er kvittun um móttöku vitnisins á bréfunum. Leitaði ákærði ekki til vitnisins fyrr en í nóvember vegna innheimtu bréfanna. Vitnið kveðst ekkert hafa séð athugavert við framsölin á bréfunum, þeg- ar það sá þau fyrst, og ekki heldur síðan. Það segir, að einu gögnin, sem það hafi fengið í hendur vegna bréfanna, hafi verið uppgjör frá sparisjóðn- um vegna fyrstu greiðslunnar og kvittun frá ákærðu, þar sem hún tók við greiðslu úr hendi ákærða vegna bréfanna sautján. Eftir uppkvaðningu dóms Hæstaréttar sendi ákæruvaldið málið Rann- sóknarlögreglu ríkisins með bréfi, dagsettu 12. október 1994, og beiðni um frekari og fyllri rannsókn. Hjá rannsóknarlögreglu voru teknar skýrslur af ákærða 13. október 1995 og 10. apríl 1996 og af ákærðu 10. apríl 1996. Þann dag var eitt vitnið yfirheyrt. Ekkert kom fram við þessa rannsókn, sem að mati dómsins skiptir máli við úrlausn málsins. Ákærði heldur fast við fyrri framburð um viðskipti þeirra ákærðu, og kannast ekki við, að ákærða hafi þegið fjárhagslega aðstoð og lán hjá sér, en hún heldur því fram, að með bréfunum hafi hún verið að gera upp okurlán við ákærða. Stendur þar stað- hæfing gegn staðhæfingu, og er því ósannað, að um slíkt hafi verið að ræða. Ákærði heldur því fram, að ákærða hafi við uppgjör þeirra, þegar hann 1582 fékk bréfin, greitt henni 450.000 krónur í peningum, en hún segist hafa fengið 38.500 krónur. Ekki eru aðrir til frásagnar um þetta en ákærðu. Málið var afhent dómaranum að nýju 28. ágúst sl. og meðferð þess hafin 18. október sl. Málið sætti þó ekki framhaldi aðalmeðferðar fyrr en 14. maí sl. vegna fjarveru ákærðu erlendis. Ákærðu hafa engu að bæta við fyrri framburð sinn hjá rannsóknarlög- reglu og fyrir dómi og vísa í hann. Ákærða segir þó, að hún hafi aldrei gefið ákærða leyfi fyrir þeim áritunum í sín framsöl, sem bréfin báru, enda slíkt aldrei borið á góma. Af hans hálfu er fram komið, að hann hafi sett dag- setningu, nafn sitt, nafnnúmer og heimilisfang á bréfin, áður en hann setti þau í innheimtu hjá Sparisjóði Reykjavíkur í upphafi árs 1984, og vissi ákærði ekki annað en slíkt væri skylda. Efni veðskuldabréfa þeirra, sem mál þetta fjallar um, er skuldaviður- kenning útgefanda þeirra til ákærðu. Bréf þessi voru nafnbréf í upphafi og urðu það áfram eftir áritanir ákærða, þótt áður kæmu til ódagsett eyðu- framsöl ákærðu. Var því engum fyrri hagsmunum raskað með nafnritun ákærða á bréfin. Til úrlausnar í málinu er, hvort sú háttsemi ákærða að fylla út í eyðu- framsöl ákærðu sé skjalafals, en samkvæmt hegningarlögum telst skjalafals að nota falsað skjal til þess að blekkja með því í lögskiptum. Ljóst er, að nafnritun ákærða er ófölsuð, og ekki er leitt í ljós, að það, sem ákærði ritaði á skuldabréfin, sé liður í því að falsa og blekkja. Hvorki var skuldari bréfanna né neinn annar blekktur með áritunum ákærða á bréfin, og bréfin veittu ekki ákærða meiri rétt en skuldarinn veitti ákærðu við útgáfu þeirra. Ber því að sýkna ákærða af því að hafa gerst sekur um skjalafals með þeirri háttsemi hans, sem lýst er í ákæru, og þar með ber að sýkna ákærðu bæði af upptökukröfunni. Við ákvörðun málsvarnarlauna verður tekið tillit til þess, að þrír úr- skurðir hafa gengið í málinu, eftir að það kom fyrir dóminn að nýju, fyrst sú krafa ákæruvaldsins, að dómarinn viki sæti, næst krafa verjanda ákærða, að framhaldsrannsóknargögn frá rannsóknarlögreglu yrðu tekin út úr málinu, og síðast krafa verjanda ákærða, að málinu yrði vísað frá dóminum. Fyrsta krafan var ekki tekin til greina, hinni næstu var hafnað og hin síðasta tekin til greina. Unað var við úrskurð númer tvö, en hinir tveir kærðir til Hæsta- réttar, hinn fyrri staðfestur þar, en hinn síðari felldur úr gildi og lagt fyrir dómarann að taka málið til efnismeðferðar. Í síðasta úrskurði dómsins, sem dæmdur var í Hæstarétti 20. desember sl. sem mál nr. 459/1996, er rakinn rekstur málsins frá upphafi og af úrskurðinum ljóst, að rekstur máls þessa hefur farið mjög aflaga af hálfu ákæruvalds og rannsóknarlögreglu. Ber að víta þessa meðferð harðlega. 1583 Dæma ber samkvæmt |. tl. 166. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, að allur sakarkostnaður greiðist úr ríkissjóði, þar með taldar 140.000 krónur í málsvarnarlaun til hvors verjanda ákærðu um sig, hæstaréttar- lögmannanna Kristjáns Stefánssonar, verjanda ákærða, og Arnar Clausen, verjanda ákærðu. Bragi Steinarsson vararíkissaksóknari flutti málið af hálfu ákæruvaldsins í bæði skiptin. Dómsorð: Ákærðu, Jóhann Halldór Þorgeirsson og Jóhanna Lucinda Vil- hjálmsdóttir Heiðdal, eru sýknuð af kröfum ákæruvaldsins í máli þessu. Allur sakarkostnaður greiðist úr ríkissjóði, þar með taldar 140.000 krónur í málsvarnarlaun til hvors verjanda ákærðu um sig, hæsta- réttarlögmannanna Kristjáns Stefánssonar, verjanda ákærða, og Arn- ar Clausen, verjanda ákærðu. 1584 Fimmtudaginn 30. apríl 1998. Nr. 525/1997. — Ákæruvaldið (Ragnheiður Harðardóttir, settur saksóknari) gegn Svani Inga Halldórssyni (Sigurður Georgsson hrl.) Líkamsárás. Neyðarvörn. Skilorðsrot. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og jafnframt af hálfu ákæruvalds með stefnu 22. desember 1997. Ákæruvaldið krefst þess, að refsing ákærða verði þyngd. Ákærði krefst sýknu af kröfum samkvæmt II. lið í ákæru, en að öðru leyti, að refsing verði milduð og hún skilorðsbundin. I. Fyrir Hæstarétti féllst ákærði á atvikalýsingu héraðsdómara og heimfærslu brots til refslákvæðis, að því er varðar 1. ákærulið. Með vísun til forsendna hins áfrýjaða dóms verður staðfest niðurstaða hans um sakfellingu ákærða fyrir brot samkvæmt þeim lið ákæru. Il. Mál þetta er risið af atburðum, sem urðu á Akranesi aðfaranótt 22. mars 1997. Ákærði var þá um nóttina settur í fangaklefa á lög- reglustöðinni, og gaf hann skýrslu fyrir lögreglufulltrúa að kvöldi þess dags. Í skýrslunni skýrði ákærði svo frá um atvik, sem II. liður ákæru tekur til, að Sævar Líndal Helgason hefði hrópað eitthvað um, að ákærði og bræður hans hefðu verið að ráðast á Vilhjálm Birgisson. Hefði Sævar reynt að slá til ákærða, en honum hefði fyrst verið haldið af kunningjum sínum. Ákærði kvaðst hafa reynt að forða sér. Sævar hefði elt sig og reynt að slá sig, en ekki tekist það. Ákærði kvað Sævar síðan hafa hlaupið til, og hefðu þeir báðir fallið á gangstéttina. Í lögregluskýrslunni segir síðan: „Þá kveðst kærði 1585 hafa slegið hann tvö til þrjú hnefahögg í andlitið, um leið og kærði stóð upp.“ Ákærði sagði nánar aðspurður, að hann hefði slegið Sævar föst hnefahögg beint í andlitið og meitt sig í hendinni við höggin. Í skýrslu fyrir héraðsdómi 17. október 1997 viðurkenndi ákærði og að hafa slegið Sævar í andlitið, en frásögn hans af atvikum er nokkuð á annan veg en framburður hans í lögregluskýrslu. Kvað ákærði Sævar hafa dottið og ráðist á sig, eftir að hann hefði staðið upp aftur. Hefði Sævar ætlað að slá ákærða, en hann náð að verja sig og slegið Sævar oftar en einu sinni í andlitið. Við það hefði Sæv- ar fallið aftur og ákærði þá hlaupið á brott. Ákærði ber einkum fyrir sig, að verknaður sinn sé refsilaus, vegna þess að verknaðurinn hafi verið unninn af neyðarvörn, sbr. 12. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Þegar litið er til frásagn- ar ákærða sjálfs, verður ekki fallist á, að háttsemi hans verði metin neyðarvörn gegn áðurnefndum Sævari, sbr. 1. mgr. 12. gr. almennra hegningarlaga. Af sömu ástæðum verður ekki heldur beitt ákvæði 2. mgr. sömu greinar. Brot ákærða, sem lýst er í II. lið ákæru, er í héraðsdómi réttilega talið varða við 1. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga. Samkvæmt framansögðu og að öðru leyti með vísun til forsendna héraðsdóms verður staðfest niðurstaða hans um sakfellingu ákærða að þessu leyti. 111. Svo sem nánar greinir í héraðsdómi, rauf ákærði með framan- greindum brotum sínum skilorð samkvæmt dómi Héraðsdóms Vesturlands 21. nóvember 1995, þar sem hann var dæmdur til að sæta varðhaldi í 60 daga fyrir tvær líkamsárásir, en fullnustu refsing- ar var frestað í þrjú ár. Ákærði var á 18. ári, er hann framdi brot þau, sem þetta mál varðar, en tæplega 16 ára gamall, þegar hann gerðist sekur um þá háttsemi, sem hann var dæmdur fyrir í dóminum 21. nóvember 1995. Ber að hafa það í huga við ákvörðun refsingar, sbr. 4. tölulið 1. mgr. 70. gr. almennra hegningarlaga. Í vitnaframburði, sem rakinn er í héraðsdómi, kemur fram, að Sævar Líndal Helgason egndi ákærða með framferði sínu fyrir lík- 1586 amsárásina, sem um ræðir í II. lið ákæru. Í dóminum kemur einnig fram, að Vilhjálmur Birgisson átti að miklum hluta upptök að því, að til þeirrar árásar kom, sem lýst er í 1. ákærulið. Verður litið til þess við ákvörðun refsingar, sbr. 3. mgr. 218. gr. a almennra hegn- ingarlaga, eins og lögunum var breytt með 12. gr. laga nr. 20/1981. Í ljósi þessa þykja ekki nægileg efni til að raska niðurstöðu héraðs- dóms um refsingu. Verður dómurinn því staðfestur. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, svo sem greinir Í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Ákærði, Svanur Ingi Halldórsson, greiði allan áfrýjunar- kostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 35.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Sigurðar Georgssonar hæstaréttarlögmanns, 35.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Vesturlands 11. nóvember 1997. I. Mál þetta, sem dómtekið var 17. október sl. að loknum munnlegum mál- flutningi, er höfðað fyrir dóminum með svofelldu ákæruskjali ríkissaksókn- ara, dagsettu 26. júní 1997, á hendur X og Svani Inga Halldórssyni, kenni- tala 030879-3419, báðum til heimilis að Rjúpufelli 25, Reykjavík, fyrir lík- amsárásir, framdar á Kirkjubraut á Akranesi aðfaranótt laugardags 22. mars 1997. „I. Ákærðu er gefið að sök að hafa eftir átök við Vilhjálm Elías Birgis- son, kt. 050865-5339, sparkað margsinnis í hann, þar sem hann lá í gangstétt fyrir utan veitingastaðinn Barbó, með þeim afleiðingum, að Vilhjálmur Elías marðist á búk og útlimum, við tungurót og við hægra auga og hlaut kúlu á enni. Telst þetta varða við 1. mgr. 217. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 10. gr. laga nr. 20/1981. Il. Ákærða Svani Inga er gefið að sök að hafa stuttu eftir ofangreindan atburð slegið Sævar Líndal Helgason, kt. 150978-3519, hnefahögg í andlit við hús nr. 4-6 (?), svo að Sævar Líndal féll á gangstéttina, og slegið hann mörg hnefahögg í andlit, þar sem hann lá, með þeim afleiðingum, að Sævar 1587 Líndal nefbrotnaði og hlaut skurði í andlit, sem sauma þurfti með sex spor- um. Telst þetta varða við 1. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 11. gr. laga nr. 20/1981. Þess er krafist, að ákærðu verði dæmdir til refsingar“. Af hálfu ákærða X hefur þess verið krafist aðallega, að ákærði verði sýknaður af kröfum ákæruvaldsins og allur kostnaður sakarinnar verði felldur á ríkissjóð, þ.m.t. hæfileg málsvarnarlaun til handa verjanda ákærða. Af hálfu ákærða Svans Inga hefur þess verið krafist aðallega, að ákærða verði ekki refsað vegna 1. liðar ákæru og sýknu af 1. líð ákæru, en til vara, að ákærða verði ekki gerð refsing vegna brots í Il. lið ákæru. Til vara var krafist vægustu refsingar. Þá hefur þess verið krafist, að allur kostnaður sakarinnar verði lagður á ríkissjóð, þ. m. t. hæfileg málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða. II. Ákæruliður 1. Samkvæmt rannsóknarskýrslu lögreglunnar á Akranesi var aðfaranótt laugardags 22. mars sl. tilkynnt um alvarleg áflog í bænum fyrir utan veit- ingahúsið Barbró. Er lögregla kom á vettvang, lá kærandi, Vilhjálmur Elías Birgisson, þar rænulítill á stéttinni og kvartaði um verki í baki og hálsi. Var hann fluttur á Sjúkrahús Akraness. Daginn eftir atvik kærði Vilhjálmur Elías Birgisson til lögreglunnar ákærðu fyrir líkamsárás. Kærandi hefur skýrt svo frá, að ákærðu hafi með höggum og spörkum veitt sér þá áverka, sem getið er um í ákæru. Kvaðst kærandi hafa verið að skemmta sér á H-barnum umrædda nótt. Hafi hann verið mjög ölvaður, er hann hafi komið út af skemmtistaðnum, og reynt að ná í leigubíl án árangurs. Kærandi kvaðst einungis muna eftir því frá atvik- um þessarar nætur, að hann hafi legið á götunni, haldið um höfuð sér, en ákærðu sparkað í sig. Kærandi kvaðst ekki muna, hvers vegna hann lá á götunni, en kvað vera mega, að hann hafi með orðum egnt ákærðu. Hins vegar kvaðst hann hafa verið svo ölvaður, að hann hafi ekki haft burði til þess að eiga í átökum. Í áverkavottorði Einars Hjaltested, aðstoðarlæknis á Sjúkrahúsi Akra- ness, sem lagt hefur verið fram í málinu, dags. 1. apríl 1997, segir m. a. um áverka kæranda: „... Við komu er hann með kúlu hæ. megin á enni, ca. 2x3 cm, með verki undir hæ. kjálkabarði og eymsli þar yfir, enn fremur með verki og eymsli í tungu, og v. skoðun þar sést mar við tungurót hæ. megin. Hann er með mar neðan við vi. auga og töluverð eymsli þar yfir, eymsli yfir 1588 hnakkabeini vi. megin yfir að processus mastoideus, stirður í hálshreyfing- um og finnur til við að hreyfa sig gegn mótstöðu. Hann er með töluverð þreifieymsli við vi. pectoralis major vöðva, en þó ekki indirect eymsli á thorax. Er með mar á baki yfir hæ. herðablaði, eymsli neðarlega vi. megin í thorax að aftan, og eru þar einnig hreyfieymsli við að hreyfa vi. öxl. Aumur yfir vi. olecranon og með bólgu þar og marinn. Hreyfieymsli eru við extension í olnboga gegn mótstöðu. Er með mar á vi. handarbaki milli metacarpal-beina IH og Il, með mar yfir os pisiforme á hæ. úlnlið og með þreifieymsli þar yfir. Stingur við, þegar hann gengur og er með hreyfieymsli og út-rotation á hæ. mjöðm og með þreifieymsli hæ. megin í mjóbaki, og leiðir það niður í hæ. rasskinn og læri. Þessi áverki er metinn þrisvar í skoðun, 22. 3. við komu og seinna um daginn, einnig að morgni 24. 3. Rannsókn og gangur. Hann fór að finna fyrir auknum óþægindum í brjóstkassa við djúpa önd- un og kemur því í röntgenmyndatöku af thorax og andlitsbeinum 26. 3., en ég sá hann ekki þá. Við skoðun á þeim myndum sáust engin merki um brot á thorax og ekki heldur á andlitsbeinum. Sinusar loftfylltir. Þessi túlkun á rtg-myndum gerð með fyrirvara um úrlestur röntgenlæknis síðar meir.“ Ákærði Svanur Ingi hefur viðurkennt að hafa framið brot það. sem getið er í ákæru, og kvaðst eftir átök við kæranda hafa sparkað margsinnis í hann, þar sem hann lá á gangstétt fyrir utan veitingastaðinn Barbró. Ákærði X kvaðst hafa verið fyrir utan veitingastaðinn Barbró umrædda nótt ásamt bræðrum sínum, meðákærða Svani og Ólafi Halli. Þeir hafi verið að koma af veitingastaðnum H-barnum, og hafi meðákærði Svanur farið að rífast við kæranda og síðan farið að fljúgast á. Ákærði kvað kæranda síðan hafa ráðist á sig með orðum og ýtt við sér. Kvaðst ákærði hafa brugðist illa við og slegið kæranda mörg högg og einnig sparkað í hann. Kærandi hafi svarað í sömu mynt, uns hann hafi fallið til jarðar, en ákærði kvaðst eftir það hafa látið kæranda afskiptalausan. Fyrir dómi gáfu skýrslu vitnin Þórólfur Guðmundsson, Sigurður Ár- mannsson, Jónas Páll Þorláksson, Anna Sigríður Jóhannesdóttir og Jóhann Ragnar Júlíusson. Vitnið Þórólfur Guðmundsson kvaðst hafa verið að koma út af H-barn- um umrædda nótt, er hann hefði orðið var við kæranda, sem hefði verið að kalla á ákærðu og bróður þeirra, Ólaf Hall. Stuttu síðar hefði kærandi tekið upp flösku og hlaupið með hana reidda til höggs í átt að ákærðu. Vitnið kvaðst síðan hafa séð kæranda, ákærðu og Ólaf Hall vera að rífast og í áflogum. Leikurinn hefði síðan borist yfir á bílastæðið við veitingastaðinn 1589 Barbró og átök milli þeirra haldið þar áfram. Í þeim átökum hefði einhver þeirra lent utan í bíl, sem þar stóð, og kærandi dottið í götuna. Eftir það hefði Ólafur Hallur dregið sig í hlé, en ákærðu haldið áfram að sparka í kæranda, liggjandi. Hins vegar kvaðst vitnið ekki hafa fylgst með því, hver sparkaði, bæði þar sem margt fólk hefði staðið þar í kring og byrgt sér sýn að einhverju leyti, og eins hefði vitnið snúið sér undan, þar sem sér hefði blöskrað árásin. Vitnið Sigurður Ármannsson kvaðst hafa verið staddur á bílastæðinu fyr- ir utan veitingastaðinn Barbró, er umrætt atvik varð. Þar hefði kærandi ver- ið mjög æstur og vitnið reynt að róa hann. Nokkrum mínútum síðar kvaðst vitnið hafa heyrt dynk, litið við og séð kæranda liggja í götunni. Vitnið kvaðst þá hafa verið staddur um einn og hálfan metra frá atburðum. Hefðu ákærðu þá látið spörk dynja á kæranda. Vitnið kvaðst hafa hikað í fyrstu, en síðan stokkið til og kastað sér yfir kæranda honum til hlífðar. Vitnið Jónas Páll Þorláksson kvað ákærðu báða og bróður þeirra, Ólaf Hall, hafa verið að rífast og í handalögmálum við kæranda fyrir utan Bar- bró. Í þeim átökum hefði kærandi dottið, og kvaðst vitnið hafa séð ákærða Svan sparka í bak kæranda, en síðan hefðu ákærðu gengið á brott. Vitnið kvaðst ekki hafa tekið eftir því, að vitnið Sigurður Ármannsson reyndi að koma kæranda til hjálpar, og kvaðst raunar sjálfur hafa verið hjá kæranda, uns sjúkrabifreið kom á vettvang. Vitnið Anna Sigríður Jóhannesdóttir kvaðst hafa orðið vitni að því, að kærandi hefði haldið í ákærða Svan með flösku reidda til höggs. Hún kvaðst jafnframt hafa séð ákærða Svan sparka í kæranda, þar sem hann lá í götunni. Vitnið Jóhann Ragnar Júlíusson kvaðst hafa orðið vitni að átökum milli ákærðu og bróður þeirra annars vegar og kæranda hins vegar umrædda nótt. Bar hann, að ákærði Svanur Ingi hefði sparkað í kæranda, þar sem hann lá í götunni. Fyrir dómi bar vitnið, að hann hefði séð báða ákærðu sparka í kæranda, en hjá lögreglu bar vitnið, að hann hefði einungis séð ákærða Svan Inga sparka í kæranda. Ákæruliður 11. Samkvæmt rannsóknarskýrslu lögreglunnar á Akranesi var henni nokkr- um mínútum eftir, að fyrrgreint atvik var tilkynnt lögreglu, tilkynnt um önnur áflog í bænum og nú fyrir utan verslunina Nínu við Kirkjubraut. Er lögregla kom þar að, hafði Sævar Líndal Helgason verið fluttur af vettvangi í sjúkrabíl. Tveimur dögum eftir atvik kærði Sævar Líndal Helgason til lögreglunnar 1590 ákærða Svan Inga fyrir líkamsárás. Kærandi hefur skýrt svo frá, að um- rædda nótt, er hann hafi verið að koma út af veitingastaðnum Barbró, hafi sér verið sagt, að ákærði Svanur hefði skömmu áður brotið rúðu í bifreið félaga kæranda. Kvaðst kærandi þá hafa gengið að ákærða, skammað hann og rifist í honum. Kvaðst kærandi hafa verið mjög ölvaður og æstur, m. a. vegna þess, að hann hefði talið ákærða hafa „tekið frá sér unnustuna“, eins og hann orðaði það. Kærandi kvað ákærða hafa gengið áfram niður Kirkju- brautina, og kvaðst kærandi hafa elt ákærða. Er þeir hefðu verið á móts við verslunina Nínu, kvaðst kærandi hafa verið orðinn „öskubrjálaður“ og gert atlögu að ákærða og slegið til hans. Kærandi kvað einhvern hafa reynt að draga sig frá ákærða, en í sömu mund hefði hann fengið högg eða hoppað hefði verið á sig. Við það hefði hann fallið til jarðar. Við yfirheyrslu fyrir dómi var haft eftir kæranda: „Ég var með læti þarna og var að rífa í hann og eitthvað svoleiðis. Sjálfsagt hef ég átt skilið eitt högg. Maðurinn hefur þurft að gera eitthvað til þess að losna undan mér, það segir sig sjálft.“ Í áverkavottorði Einars Hjaltested, aðstoðarlæknis á Sjúkrahúsi Akra- ness, sem lagt hefur verið fram í málinu, dags. 9. apríl 1997, segir m. a. um áverka kæranda: „... með mikla bólgu yfir nefi og mikinn bjúg á hæ. auga, sem eykst mikið daginn eftir innlögn. Þá er augað alveg sokkið, og hann getur varla opnað það. Er með mar kringum hæ. auga. Þrír litlir skurðir, 172—-1 cm hver, ofarlega á nefi. Einn er við hæ. augnkrók og tveir beint yfir nefbeini. Mikil þreifieymsli eru yfir nefbeini. Lýsir dofa kringum nef og kinnbein og kringum varir. Tekin er rtg-mynd af nefi og andlitsbeinum, sem sýnir brotið nefbein, en kinnholur eru loftfylltar og ekki að sjá nein brot þar. Sauma þarf í allt að sex spor í andlit, en ekki þótti ástæða til röntgen- myndatöku af mjóhrygg, en hann er með sögu um bakverki. Lá á S. A. 22. og 23. 3. Lagðist inn á nýju 25. 3. og gerð rétting á nefbeini í svæfingu. Óvíst er um varanlegar eftirstöðvar áverka.“ Ákærði Svanur Ingi kvaðst hafa verið á heimleið umrædda nótt ásamt kærustu sinni. Kvaðst hann hafa verið undir áhrifum áfengis. Kvað hann kæranda hafa elt þau og verið að rífast við kærustuna. Kærandi hefði öskr- að á þau og ýtt við ákærða, en menn að nafni Rögnvaldur og Jón Rúnar haldið honum. Hafi þau þá haldið leið sína áfram, en stuttu síðar hafi kær- andi losnað úr tökum þeirra tveggja, sem héldu honum, og komið hlaup- andi á eftir þeim. Kærandi hefði dottið á hlaupunum, en staðið upp og hlaupið að þeim ákærða og kærustu hans. Hafi kærandi þar ráðist að ákærða og reynt að koma á hann höggi, en ákærði kvaðst hafa getað varist því og slegið kæranda nokkur högg í andlit. Við það hefði kærandi dottið í götuna og ákærði farið á brott. 1591 Vitnið Þórólfur Guðmundsson kvaðst hafa verið staddur við Kirkjubraut á móts við verslunina Nínu á tali við félaga sína, er hann hefði séð, hvar kærandi kom hlaupandi niður Kirkjubrautina. Hefði kærandi virst mjög æstur og öskrað. Vitnið kvað einhvern hafa verið á eftir kæranda og reynt að halda aftur af honum. Er hann hefði komið að ákærða, sem hefði verið á göngu niður Kirkjubrautina, hefði ákærði snúið sér við og slegið kæranda þungt og mikið högg í andlit. Kærandi hefði fallið í götuna við höggið. Vitnið kvaðst þá hafa hlaupið yfir götuna og komið að honum liggjandi, og hefði blætt úr nefi hans. Hefði kærandi beðið um hjálp, og skömmu síðar hefði sjúkrabíll komið þar að. Vitnið Anna Sigríður Jóhannesdóttir kvaðst hafa gengið á eftir kæranda niður Kirkjubrautina umrædda nótt, en kærandi hefði þar verið að elta ákærða, sem verið hefði á heimleið. Kvað vitnið einhvern hafa reynt að halda aftur af kæranda með því að toga í hann. Kærandi hefði verið að ýta við ákærða, en skyndilega hefði ákærði snúið sér við og slegið kæranda tvö högg í andlit, svo að kærandi féll við. Ákærði hefði síðan haldið áfram göngu sinni, en vitnið kvaðst hafa verið hjá kæranda, uns sjúkrabifreið kom þar að og flutti kæranda á Sjúkrahús Akraness. Vitnið Jóhann Ragnar Júlíusson kvaðst hafa séð ákærða á göngu niður Kirkjubraut umrædda nótt og kæranda á eftir honum. Kærandi hefði ýtt við ákærða, sem reynt hefði að koma sér undan. Er þeir hefðu verið komnir á móts við verslunina Nínu, hefði kærandi stokkið að ákærða og reynt að slá hann, en ákærði tekið um hönd kæranda, snúið hann niður og um leið sleg- ið kæranda nokkur högg í andlit. Vitnið kvaðst hafa verið handan götunn- ar, er atvikið varð. Vitnið Rögnvaldur Skúlason kvaðst hafa komið að kæranda og ákærða, þar sem þeir hefðu verið að rífast fyrir utan veitingastaðinn Barbró. Vitnið kvaðst hafa gengið á milli þeirra og haldið kæranda, sem verið hefði mjög æstur. Hefði ákærði þá gengið á braut. Er ákærði hefði verið kominn úr augsýn, kvaðst vitnið hafa sleppt tökum sínum á kæranda, sem tekið hefði á rás niður Kirkjubrautina. III. Niðurstöður. Ákæruliður 1. Samkvæmt framburði ákærða X réðst hann á kæranda, þar sem þeir voru staddir fyrir utan veitingastaðinn Barbró aðfaranótt 22. mars sl. Ákærði hefur viðurkennt að hafa þar veitt kæranda mörg högg og sparkað oftsinnis í hann, en þó ekki, eftir að kærandi féll til jarðar. Ákærði Svanur Ingi hefur 1592 játað að hafa sparkað í kæranda, þar sem hann lá í götunni. Þrátt fyrir það að ekki verði fullyrt í smáatriðum um háttsemi ákærðu, er samkvæmt framansögðu sannað, að þeir hafa gerst sekir um líkamsárás, og telst hátt- semislýsing í ákæru nægilega skýr, þótt ekki verði fullyrt nákvæmlega, hvort kærandi lá eða stóð, er hann hlaut áverka sína. Samkvæmt framburði ákærðu beggja, kæranda og vitna var kærandi tölu- vert ölvaður greint sinn og áreitti ákærðu með orðum. Þrátt fyrir það að háttsemi kæranda sjálfs hafi ekki verið vítalaus, verður ekki talið, að áreitni kæranda réttlæti á nokkurn hátt viðbrögð ákærðu. Dómarinn telur í ljós leitt með eigin játningum ákærðu, fram lögðu áverkavottorði og framburði vitna, að ákærðu hafi valdið Vilhjálmi Elíasi Birgissyni þeim áverka, sem í ákæru greinir. Þrátt fyrir það að ekki verði fullyrt, hver það var, sem veitti kæranda þá áverka, sem um ræðir, telst þáttur hvors ákærða um sig nægilegur til þess að meta þá báða aðalmenn í brotinu. Með háttsemi sinni hafa ákærðu gerst brotlegir við 1. mgr. 217. gr. al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940. Ákæruliður 11. Þótt ekki verði heldur hér frekar en í I. líð ákæru fullyrt um, hvort kær- andi stóð eða lá, er ákærði veitti honum hin mörgu hnefahögg, sem hann hefur viðurkennt að hafa veitt kæranda, verður að telja háttsemislýsingu í ákæru nægilega skýra um þetta atriði. Með eigin játningu ákærða, fram lögðu læknisvottorði og framburði vitna er sannað, að ákærði Svanur Ingi olli Sævari Líndal Helgasyni þeim áverka, sem í ákæru greinir. Með hátt- semi sinni hefur ákærði gerst brotlegur við 1. mgr. 218. gr. almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940. Refsing. Ákærði Svanur Ingi hefur unnið sér til refsingar samkvæmt 1. mgr. 217. gr. og Í. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Samkvæmt sakavottorði Svans Inga var hann 21. nóvember 1995 dæmdur í 60 daga varðhald, skilorðsbundið í þrjú ár, frá 8. desember 1995 fyrir brot gegn 1. mgr. 218. gr. og 1. mgr. 217. gr. almennra hegningarlaga. Dómurinn frá 21. nóvember 1995 verður nú tekinn upp, en ákærði rauf skilorð hans með brotum sínum, sem hér er fjallað um. Refsing hans, sem ákveðin er með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga, þykir hæfilega ákveðin fangelsi í þrjá mánuði. Ákærði X hefur unnið sér til refsingar samkvæmt 1. mgr. 217. gr. al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940. 1593 Samkvæmt sakavottorði X hefur hann með sátt 27. apríl 1995 hjá lög- reglustjóranum í Reykjavík undirgengist sektargreiðslu vegna brots á 1., sbr. 2. mgr. 45. gr. umferðarlaga og sviptingu ökuréttar í fjóra mánuði frá 27. apríl 1995. Refsing ákærða X þykir hæfilega ákveðin varðhald í 30 daga. Vegna aldurs X og þar sem hann hefur ekki áður sætt varðhaldsrefsingu, þykir mega fresta fullnustu refsingarinnar, þannig, að hún falli niður að liðnum tveimur árum frá birtingu dómsins að telja, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Við ákvörðun refsingar ákærðu var höfð hliðsjón af því annars vegar, að þeir unnu brot sitt í sameiningu, en hins vegar, að Vilhjálmur Birgisson átti að miklum hluta upptök að því, að til árásarinnar kom. Við ákvörðun refsingar vegna brots í 11. líð ákæru var tekið tillit til þess, að kærandi egndi ákærða með háttsemi sinni. Sakarkostnaður. Eftir þessum úrslitum málsins ber að dæma ákærðu til þess að greiða in solidum allan kostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 60.000 krónur. Ákærði Svanur Ingi greiði einnig málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Arnar Gunnarssonar héraðsdómslögmanns, 60.000 krónur, auk virðisauka- skatts. Ákærði X greiði 60.000 krónur auk virðisaukaskatts í málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Tryggva Bjarnasonar héraðsdómslögmanns. Af ákæruvaldsins hálfu flutti málið Sigurður Gizurarson, sýslumaður á Akranesi. Hervör Þorvaldsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan, en upp- kvaðning hans hefur dregist nokkuð vegna embættisanna dómarans. Dómsorð: Ákærði Svanur Ingi Halldórsson sæti fangelsi í þrjá mánuði. Ákærði X sæti varðhaldi í 30 daga. Fresta skal fullnustu refsingar ákærða X, og skal hún niður falla að liðnum tveimur árum frá birtingu dóms þessa, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. laga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði Svanur Ingi greiði verjanda sínum, Erni Gunnarssyni hér- aðsdómslögmanni, 60.000 krónur í málsvarnarlaun. Ákærði X greiði verjanda sínum, Tryggva Bjarnasyni héraðsdóms- lögmanni, 60.000 krónur í málsvarnarlaun. 1594 Ákærðu greiði in solidum annan kostnað sakarinnar, þ. m. t. sak- sóknarlaun í ríkissjóð, 60.000 krónur. 1595 Fimmtudaginn 30. apríl 1998. Nr. 398/1997. — Guðlaugur Pálsson (Gunnar Jóhann Birgisson hrl.) gegn Kælismiðjunni Frosti hf. (Othar Örn Petersen hrl.) Vinnusamningur. Uppsögn. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 1. október 1997. Hann krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða 1.085.263 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt 11. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. nóvember 1996 til greiðsludags. Hann krefst einnig málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Undir rekstri málsins í héraði greiddi stefndi áfrýjanda 161.861 krónu auk vaxta vegna orlofs á tímabilinu 1. maí 1996 til 30. septem- ber sama árs, sem hann viðurkenndi, að áfrýjandi hafði átt inni. Í samræmi við það hefur áfrýjandi fyrir Hæstarétti lækkað upphaflega kröfu sína í málinu sem því nemur. I. Svo sem greinir í héraðsdómi, sagði áfrýjandi upp starfi sínu hjá stefnda með bréfi 23. september 1996. Af því tilefni ritaði fram- kvæmdastjóri stefnda honum bréf 26. sama mánaðar. Í upphafi þess var tekið fram, að upplýsingar hefðu borist um, að áfrýjandi hygðist ásamt öðrum stofna félag, sem myndi starfa í samkeppni við stefnda. Væri því ekki óskað eftir nærveru áfrýjanda á vinnustöðum stefnda og honum auk þess óheimilt að koma fram fyrir hönd stefnda á nokkurn hátt. Í bréfinu var þess jafnframt krafist, að unnt yrði að leita til áfrýjanda á vinnutíma með sérverkefni eða fyrir- spurnir, á meðan stefndi greiddi honum laun. Var athygli vakin á, að brot á trúnaðarskyldu starfsmanna gæti leitt til stöðvunar á launagreiðslum vegna brostinna forsendna. Af bréfi stefnda verður 1596 jafnframt ráðið, að áfrýjandi hafi þá þegar skilað öllum gögnum og öðrum eignum stefnda, sem hann hafði í vörslu sinni. Málsaðilar deila ekki um, að réttur áfrýjanda til launa hafi miðast við þriggja mánaða uppsagnarfrest. Var stefnda heimilt að setja þessa skilmála um starfslok áfrýjanda, sem gerði ekki athugasemdir við þá. Áfrýjandi var meðal fjögurra stofnenda Frostmarks ehf. 30. sept- ember 1996, en samkvæmt stofnsamningi var tilgangi félagsins lýst að verulegu leyti með sama hætti og tilgangi stefnda er lýst í stofnsamningi þess félags. Var áfrýjandi jafnframt kosinn í stjórn og ráðinn framkvæmdastjóri sama dag. Með bréfi stefnda 16. október 1996 var honum tilkynnt, að vegna þessa yrðu honum ekki greidd frekari laun. II. Meðal gagna málsins er kynningarbréf Frostmarks ehf. 4. desem- ber 1996, sem ráða má, að hafi verið dreift til þeirra, sem félagið vildi ná viðskiptum við. Er ómótmælt, að bréfið hafi meðal annars verið sent einhverjum viðskiptamanna stefnda, en undir bréfið er nafn áfrýjanda ritað fyrst í upptalningu nokkurra manna. Hafa for- ráðamenn stefnda borið, að í kjölfarið hafi að minnsta kosti fjórir nafngreindir viðskiptamenn félagsins beint viðskiptum sínum til Frostmarks ehf. í stað stefnda áður. Hefur jafnframt verið sýnt fram á, að áfrýjandi hafi einnig með öðrum hætti starfað síðustu þrjá mánuði ársins 1996 fyrir Frostmark ehf., sem var í samkeppni við stefnda. Að þessu virtu verður fallist á, að gerðir áfrýjanda eftir 30. sept- ember 1996 í tengslum við stofnun og starfsemi Frostmarks ehf. hafi verið Ósamrýmanlegar þeim trúnaðarskyldum, sem hann enn bar gagnvart launagreiðanda sínum þrátt fyrir uppsögn vinnusamnings- ins. Þá verður að telja, að vegna starfa áfrýjanda í þágu keppinautar stefnda hafi hann ekki getað nýtt sér rétt sinn til að leita til áfrýj- anda um vinnuframlag til loka uppsagnarfrests. Verður hinn áfrýj- aði dómur samkvæmt því staðfestur. Skal áfrýjandi jafnframt greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, sem verður ákveðinn, eins og í dómsorði segir. 1597 Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Guðlaugur Pálsson, greiði stefnda, Kælismiðj- unni Frosti hf., 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 2. júlí 1997. Ár 1997, miðvikudag 2. júlí, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er af Allani Vagni Magnússyni héraðsdómara í Dómhúsinu við Lækjartorg, kveðinn upp dómur í málinu nr. E-6302/1996: Guðlaugur Páls- son gegn Kælismiðjunni Frosti hf. Mál þetta, sem dómtekið var 9. júní sl., er höfðað með stefnu, birtri 13. desember 1996. Stefnandi er Guðlaugur Pálsson, kt. 290555-7449, Rauðalæk 37, Reykja- vík. Stefndi er Kælismiðjan Frost hf., kt. 711293-3889, Fiskislóð 125, Reykja- vík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda 1.247.124 krónur með dráttarvöxtum skv. 111. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af þeirri fjárhæð frá 1. nóvember 1996 til greiðsludags. Jafnframt er þess krafist, að dráttarvextir leggist árlega við höfuðstól, fyrst 1. nóvember 1997. Þá er krafist málskostnaðar að mati réttarins og að málskostnaðarfjár- hæð beri dráttarvexti samkvæmt IIl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 15. degi eftir dómsuppsögu til greiðsludags. Dómkröfur stefnda eru þær, að stefndi verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og dæmdur málskostnaður úr hendi stefnda. Málsatvik. Stefnandi var einn af stofnendum Kælismiðjunnar Frosts hf., varamaður í stjórn félagsins og framkvæmdastjóri þess þar til um áramót 1994/1995. Varð hann þá þjónustustjóri félagsins. Stefnandi vann hjá stefnda, allt þar til hann sagði upp störfum hjá félaginu með bréfi, dagsettu 23. september 1996. Með bréfi stefnda, dagsettu 26. september 1996, var stefnanda til- kynnt, að ekki væri óskað eftir vinnuframlagi hans í uppsagnarfresti og að óuppgerð laun og önnur hlunnindi yrðu gerð upp í samræmi við gildandi réttarreglur á viðkomandi sviði. Einnig var athygli stefnanda vakin á því, að honum væri óheimilt að koma fram í nafni stefnda á nokkurn hátt eða nýta sér með nokkrum hætti þá sérhæfðu vitneskju, sem hann hafði öðlast í vinnu fyrir stefnda. Þess var enn fremur krafist, að unnt yrði að leita til hans á vinnutíma með sérverkefni eða fyrirspurnir, á meðan stefndi greiddi 1598 honum laun. Með bréfi, dagsettu 16. október 1996, tilkynnti stefndi stefn- anda, að hann myndi ekki greiða stefnanda frekari laun, þar sem forsendur fyrir vinnuréttarsambandi aðila væru brostnar, með því að stefnandi væri orðinn með í stofnun nýs fyrirtækis, Frostmarks ehf., 30. september 1996. Málsástæður stefnanda. Stefnandi var einn af stofnendum Kælismiðjunnar Frosts hf., en félagið var stofnað með stofnsamningi, dagsettum 29. desember 1993. Stefnandi vann áður hjá Eignarhaldsfélagi KS hf., sem hafði sambærilegan rekstur með höndum, en allur rekstur og eignir þess félags fluttust til Kælismiðj- unnar Frosts hf. samkvæmt sérstöku samkomulagi, sem fram kemur í stofnsamningi frá 29. desember 1993. Í samkomulaginu var einnig tekið fram, að ráðningarsamningar allra starfsmanna Eignarhaldsfélags KS hf. flyttust yfir til Kælismiðjunnar Frosts hf. Stefnandi vann hjá Kælismiðjunni Frosti hf., allt þar til hann sagði upp störfum hjá félaginu með bréfi, dag- settu 23. september 1996. Stefnandi skírskotar til þess, að með bréfi, dagsettu 26. september 1996, hafi stefnanda verið tilkynnt, að ekki væri óskað eftir vinnuframlagi hans í uppsagnarfresti og að óuppgerð laun og önnur hlunnindi yrðu gerð upp í samræmi við gildandi réttarreglur á viðkomandi sviði. Stefnandi segist margsinnis hafa krafið Kælismiðjuna Frost hf. um greiðslu launa á upp- sagnartíma og orlofs, en án árangurs. Um er að ræða ógreidd laun fyrir tímabilið 1. október til 31. desember 1996 auk ógreidds orlofs í níu daga fyr- ir orlofstímabilið 1. maí 1995 til 30. apríl 1996 og í átján daga fyrir orlofs- tímabilið 1. maí 1996 til 31. desember 1996, alls 27 daga. Nánari sundurliðun kröfu stefnanda er sem hér segir: Laun v/okt. 1996 kr. 311.781 Laun v/nóv. 1996 - 311.781 Laun v/des. 1996 - 311.781 Orlof - 311.781 Samtals kr. 1.247.124 Stefnandi telur, að þar sem ljóst sé, að stefndi ætli ekki að standa við vinnuréttarlegar skuldbindingar sínar, sé litið svo á, að krafan sé öll í gjald- daga fallin. Stefnandi reisir kröfur sínar á almennum reglum vinnuréttar, lögum nr. 19/1979 um uppsagnarfrest, lögum nr. 55/1980 um starfskjör launafólks og lögum nr. 30/1987 um orlof. Auk þess vísar hann til reglna kröfu- og samningaréttar um greiðslu fjárskuldbindinga. Þá er vísað til laga nr. 19/1991 um meðferð einkamála. Kröfu um dráttarvexti og vaxtavexti 1599 styður stefnandi reglum III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 og kröfu um máls- kostnað 1. mgr. 130. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð einkamála. Málsástæður stefnda. Stefndi styður kröfu sína um sýknu í fyrsta lagi því, að forsendur greiðslna í uppsagnarfresti hafi brostið, þar sem stefnandi hafi stofnað og hafið störf hjá samkeppnisfyrirtækinu Frostmarki ehf. á uppsagnartíma. Ein af höfuðskyldum launþega í vinnuréttarsambandi sé að halda trúnað við vinnuveitanda sinn. Laun séu greiðsla fyrir vinnu í þágu atvinnurekanda. Þegar svo sé komið, að launþegi starfi í samkeppni við vinnuveitanda, hafi forsendur launagreiðslna brostið. Í þessu sambandi bendir stefndi á m. a., að starfsmönnum stefnda hafi verið boðið starf hjá Frostmarki ehf. og þrír starfsmenn stefnda hafið störf þar. Stefndi telur það ekki geta samrýmst trúnaðarskyldu starfsmanns að gera atvinnuveitanda að greiða mönnum laun, á meðan þeir starfa við stofnun og rekstur samkeppnisfyrirtækis. Enn fremur telur stefndi, að stefnandi hafi hagnýtt sér vitneskju um at- vinnuleyndarmál stefnda, meðan á ætluðum uppsagnarfresti stóð. Við- skiptalisti stefnda hafi verið notaður við útsendingu kynningardreifibréfs Frostmarks ehf., og tilraunir hafi verið gerðar til að komast inn í þá samn- inga, sem stefndi hafði gert við viðskiptavini sína. Einnig hafi starfsmönn- um stefnda verið gert tilboð um að vinna fyrir hið nýja fyrirtæki. Stefndi heldur því einnig fram, að um mjög alvarlegt trúnaðarbrot stefnanda hafi verið að ræða, sem réttlættu stöðvun á launagreiðslum honum til handa í ætluðum uppsagnarfresti. Stefndi bendir einnig á, að stefnandi hafi sjálfur sagt upp störfum hjá stefnda. Leiði sú staðreynd til þess, að minna þurfi til að koma, ef nokkuð, til þess að stefnandi fyrirgeri rétti sínum til launa í uppsagnarfresti. Þá miðar stefndi sýknukröfu sína við það, að þótt litið verði svo á, að stefnandi eigi kröfu á stefnda vegna vangoldinna launa, verði einungis að líta á slíka kröfu sem skaðabótakröfu. Allar þær greiðslur, sem urðu til þess að takmarka tjón hans, koma því til frádráttar. Kröfu stefnanda um orlof á tímabilinu 1. október til 31. desember 1996 svarar stefndi með því, að þar sem stefnandi eigi ekki kröfu um laun á upp- sagnartímabilinu, eigi hann ekki kröfu um orlof á þeim tíma. Til vara í þessu sambandi bendir stefndi á, að orlof sé áunninn réttur til að vera í fríi á launum, en stefnandi hafi verið í fríi þegar frá 26. september 1996. Því myndi viðurkenning á orlofskröfu hans fyrir það tímabil í raun leiða til lengri uppsagnarfrests. Stefndi hafi greitt stefnanda hinn 31. janúar 1997 orlof fyrir tímabilið 1. 1600 maí 1996 til 30. september 1996, sem hann viðurkenni, að stefnandi hafi átt inni hjá stefnda. Var það greitt með dráttarvöxtum frá 26. september 1996. Í ljósi þessa er þess krafist, að stefndi verði sýknaður af öllum kröfum stefn- anda. Kröfu stefnanda til orlofs fyrir tímabilið 1. maí 1995 til 30. apríl 1996 er í fyrsta lagi mótmælt sem ósannaðri. Stefndi heldur því fram, að stefnandi hafi ekki átt inni orlof fyrir umrætt tímabil, þar sem hann hafi verið búinn að taka allt sitt orlof og ekki verið beðinn um að flytja orlof sitt á milli or- lofsára. Til vara er því haldið fram, að sú krafa sé fallin niður, þar sem or- lofi skuli alltaf lokið fyrir lok orlofsárs og flutningur orlofslauna milli or- lofsára sé óheimill. Til þrautavara er því haldið fram, að umrædd krafa sé fallin niður fyrir tómlæti, þar sem stefnandi gerði ekki athugasemd um, að hann ætti inni orlof, fyrr en með innheimtubréfi, dagsettu 7. nóvember 1996, og áhrif tómlætis eru rík í vinnurétti. Stefndi mótmælir einnig sérstaklega vaxtakröfu stefnanda. Ef fallist verð- ur á þá málsástæðu stefnda, að líta beri á kröfu stefnanda sem skaðabóta- kröfu, er minnt á, að ætlað tjón hafi ekki verið fram komið fyrr en við ára- mót 1996/1997. Krafa stefnanda eigi því ekki að bera dráttarvexti fyrr en frá þeim tíma. Ef hins vegar verði litið svo á, að um launakröfu sé að ræða, er vísað til þess, að gjalddagi launagreiðslna sé fyrsti dagur mánaðar, eftir að mánuði lýkur, sem laun eru greidd fyrir, sbr. og fram lagðan launaseðil. Verði krafa stefnanda viðurkennd, eigi hún eingöngu að bera dráttarvexti að hluta frá 1. nóvember 1996, en aðrir hlutar hennar eigi að bera dráttar- vexti frá 1. desember 1996 og 1. janúar 1997. Loks skuli orlofsgreiðslur ekki bera dráttarvexti fyrr en 15. september 1997 í samræmi við 4. gr. orlofslaga nr. 30/1987 og 9. gr. vaxtalaga nr. 25/1987. Stefndi styður mál sitt almennum reglum vinnuréttar og samningaréttar um brostnar forsendur. Einnig vitnar hann til laga nr. 19/1979, einkum 1. gr. þeirra. Þá er skírskotað til 2. mgr. 27. gr. samkeppnislaga nr. 8/1993 og or- lofslaga nr. 30/1987, einkum 3. gr., 4. gr. og 13. gr. þeirra. Loks er bent á vaxtalög nr. 25/1987, einkum 9. gr. og 15. gr. þeirra. Vegna málskostnaðar er vísað til XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, einkum 129. gr. og 130. gr. laganna. Forsendur og niðurstaða. Stefnandi sagði upp störfum hjá stefnda með bréfi, dagsettu 23. septem- ber 1996, án þess að tilgreina ástæður. Í skýrslu sinni hér fyrir dómi kvað hann það hafa stafað af óánægju sinni með störf stjórnar Kælismiðjunnar Frosts hf. Stefndi sendi stefnanda bréf 26. september og lofaði að gera upp ógreidd laun á uppsagnartíma, en jafnframt var óskað eftir, að stefnandi 1601 yrði til taks vegna sérverkefna og fyrirspurna, meðan á uppsagnartíma stæði. Í þessu sama bréfi var stefnandi minntur á, að brot á trúnaðarskyldu starfsmanns gæti leitt til stöðvunar launagreiðslna vegna brostinna for- sendna. Fyrir dóminum liggur stofnfundargerð Frostmarks ehf. frá 30. september 1996, en þar kemur fram, að stefnandi var kjörinn í stjórn fyrirtækisins og jafnframt ráðinn framkvæmdastjóri með prókúru á stofnfundi fyrirtækisins 30. september 1996. Þær aðstæður höfðu skapast eftir stofnun Frostmarks ehf., að forsvars- menn stefndu gátu ekki leitað til stefnanda um framlag skv. bréfinu frá 26. september 1996, með því að stefnandi var þá þegar skráður framkvæmda- stjóri Frostmarks ehf. og var auk þess í stjórn þess félags og enn fremur stofnfélagi, en ljóst má vera, að það félag yrði í samkeppni við stefnda. Var því ekki lengur trúnaðarsamband það, sem forsvarsmaður stefndu áskildi stefnda í nefndu bréfi. Verður því að líta svo á, að stefnandi hafi með aðgerðum sínum orðið þess valdandi, að stefndi hafði réttmæta ástæðu til að hafna vinnuframlagi hans, og verður fallist á það með stefnda, að forsendur launagreiðslna til stefnanda hafi verið brostnar. Verður stefndi samkvæmt þessu sýknaður af öllum kröfum stefnanda, og eftir úrslitum málsins ber að dæma stefnda til að greiða stefnanda 85.000 krónur í málskostnað. Dómsorð: Stefndi, Kælismiðjan Frost hf., skal sýkn af kröfu stefnanda, Guð- laugs Þórs Pálssonar. Stefnandi greiði stefnda 85.000 krónur í málskostnað. 51 Hæstaréttardómar I 1602 Fimmtudaginn 30. apríl 1996. Nr. 309/1997. — Þrotabú Jóns Egils Unndórssonar (Ragnar H. Hall hrl.) gegn Litlabæ ehf. (Hilmar Ingimundarson hrl.) Gjaldþrotaskipti. Riftun. Gjöf. Vanreifun. Máli vísað frá héraðs- dómi að hluta. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 23. júlí 1997. Hann krefst þess aðallega, að rift verði afsali Jóns Egils Unndórs- sonar 1. mars 1995 til stefnda á 10,236 hekturum lands úr jörðinni Þúfu í Kjósarhreppi, svo og, að stefnda verði gert að greiða sér 4.200.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt 111. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 11. mars 1996 til greiðsludags. Til vara krefst áfrýjandi þess, að fyrrnefndu afsali verði rift og stefnda gert að skila áfrýj- anda landspildunni án veðbanda eða annarra þinglýstra kvaða. Í báðum tilvikum krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst þess aðallega, að héraðsdómur verði staðfestur, en til vara, að krafa áfrýjanda um greiðslu verði lækkuð verulega. Í báðum tilvikum krefst stefndi málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Í afsalinu, sem kröfur áfrýjanda um riftun snúa að, segir meðal annars, að seljandi sé Jón Egill Unndórsson, en kaupandi sé stefndi. Hinni seldu eign er lýst þannig, að um sé að ræða 10,236 hektara landspildu, sem sé skipulagt byggingarsvæði með 37 sumarbústaða- lóðum og fjórum stígum, en umferðarréttur fylgi henni um land selj- anda auk réttar til að taka vatn í landinu og setja þar niður vatns- lagnir, brunna og miðlunartank. Að öðru leyti segir, að landspildan sé afhent „í núverandi ástandi, sem kaupandi hefur kynnt sér og hefur ekkert við að athuga“. Um endurgjald fyrir eignina, sem í af- salinu er sögð vera veðbandslaus, segir það eitt, að hún sé „framlag 1603 Jóns Egils Unndórssonar sem hlutafé í Litlabæ hf.“. Kaupverðsins er hins vegar í engu getið. Tekið er fram í afsalinu, að kaupin miðist við undirritun þess, hvað varði arð og lögskil, og geri seljandi upp skatta og skyldur af landspildunni miðað við kaupdag. Afsalinu var þinglýst 10. apríl 1995. Svo sem nánar greinir í héraðsdómi, vísar stefndi meðal annars til þess, að afsal þetta hafi verið gert í framhaldi af kaupsamningi sín- um við Jón Egil Unndórsson, dagsettum 1. júlí 1993, og tveimur öðr- um samningum 13. júlí og 5. október 1994. Kaupsamningurinn er um landspilduna, sem áður er getið, og er hinu selda þar lýst með sama hætti og í afsalinu frá 1. mars 1995. Kaupverð er sagt vera 1.500.000 krónur, sem stefndi eigi að greiða með því að taka á sig áhvílandi veðskuld við Sparisjóðinn í Keflavík, að fjárhæð um 650.000 krónur, og skuldbindingar seljanda vegna leiguskilmála þriggja tiltekinna sumarbústaðalóða, sem metnar séu á 150.000 krónur, og auk þess greiða 500.000 krónur við undirritun kaup- samningsins „sem hlutafé í Litlabæ hf.“ og 200.000 krónur við út- gáfu afsals. Tekið er fram í samningnum, að afsal skuli gefið út, þeg- ar stefndi hafi staðið við tvær síðastnefndu skuldbindingar sínar. Kaupsamningi þessum mun ekki hafa verið þinglýst. Fyrrnefndur samningur frá 13. júlí 1994 er gerður samkvæmt yfirskrift sinni um sex sumarbústaðalóðir í landi Þúfu. Hann er undirritaður af Jóni Agli Unndórssyni sem landeiganda, en stefnda sem leigutaka. Með samningnum eru stefnda leigðar til 50 ára umræddar lóðir, sem nánar eru tilgreindar. Tekið er þar fram, að lagður hafi verið að lóðahverfinu stofnvegur, sem landeigandi haldi við, þar til leigðar hafi verið tíu lóðir, og verði vatn leitt að lóðamörkum. Landeigandi hafi reist girðingu umhverfis sumarhúsalandið, en leigutaki hafi þegar flutt sumarbústaði á lóðirnar og komið þeim fyrir. Í meginmáli samningsins segir, að landeiganda verði ekki greitt leigugjald vegna lóðanna, en stofngjald, að fjárhæð 500.000 krónur, sé þegar greitt. Aftan við meginmál samningsins hefur verið bætt við svofelldum handrituðum texta, undirrituðum af Jóni: „Lóð- irnar eru framlag sem hlutafé mitt í Litlabæ hf.“ Samningnum var þinglýst 5. ágúst 1994 að fengnu samþykki jarðanefndar. Áður- nefndur samningur frá 5. október 1994 er gerður um 25 nánar til- teknar lóðir í landi Þúfu, en í honum eru ekki ákvæði um veg, vatnsveitu, girðingu eða sumarhús samsvarandi þeim, sem eru í 1604 samningnum frá 13. júlí 1994 og lýst er að framan. Í samningnum segir, að lóðirnar séu framlag Jóns Egils Unndórssonar sem hlutafé í Litlabæ hf., og greiðist ekki leigugjald af þeim til landeiganda. Sé samningurinn „til 50 ára með framleigurétti“. Hann er undirritaður af Jóni sem landeiganda, en neðan við undirskrift af hálfu stefnda, sem er nefndur lóðarhafi í meginmáli samningsins, segir, að hann samþykki „að taka ofannefndar lóðir sem hlutafé“. Samningi þessum var þinglýst 10. október 1994 að fengnu samþykki jarðanefndar. Í vottorði Hlutafélagaskrár 27. mars 1996, sem lagt hefur verið fram í málinu, segir, að samþykktir Litlabæjar ehf. séu dagsettar 1. Júlí 1993. Samkvæmt fundi þann dag sitji fjórir nafngreindir menn í stjórn félagsins, þar á meðal Jón Egill Unndórsson sem meðstjórn- andi og Ólöf Elfa Sigvaldadóttir sem formaður. Óumdeilt er í mál- inu, að Ólöf sé eiginkona Jóns. Í vottorðinu segir enn fremur, að Jón sé framkvæmdastjóri félagsins og hafi einn prókúruumboð fyrir það. Stefndi heldur því fram, að Jón sé ekki hluthafi í félaginu. Hef- ur stefndi lagt fram kaupsamning á milli Jóns og Ólafar, sem er dag- settur 10. september 1993, en þar segir, að Jón selji og afsali Ólöfu öll hlutabréf sín í félaginu, að nafnverði 500.000 krónur, gegn stað- greiðslu þeirrar fjárhæðar með peningum. Þá hefur stefndi einnig lagt fram yfirlýsingu, er Ólöf gaf sem stjórnarformaður félagsins 18. maí 1997, en þar kemur meðal annars fram, að 1. júlí 1993 hafi Jón verið meðal hluthafa í því með 500.000 króna hlut, en 10. september sama árs hafi hann selt Ólöfu hlut sinn. Fyrir héraðsdómi bar Ólöf, að á sínum tíma hefði staðið til, að Jón yrði hluthafi í félaginu, en hætt hafi verið við það. Hafi stefndi því greitt Jóni með peningum þær 500.000 krónur, sem ráðgert hafi verið, að yrðu hlutafjárfram- lag hans í fyrrnefndum kaupsamningi 1. júlí 1993. Framburður Jóns um þetta var á sama veg í vitnaskýrslu fyrir héraðsdómi. Bú Jóns Egils Unndórssonar var tekið til gjaldþrotaskipta 11. mars 1996, en frestdagur við skiptin er 16. október 1995. Áfrýjandi kveður heildarfjárhæð lýstra krafna, sem hafi verið samþykktar við búskiptin og ekki dregnar aftur fyrir flutning málsins fyrir Hæsta- rétti, nema að viðbættum áætluðum skiptakostnaði, 4.200.000 krón- um, sem eru, eins og fyrr greinir, fjárhæð greiðslukröfu áfrýjanda. Staðhæfir áfrýjandi, að andvirði lóðanna, sem ráðstafað var til 1605 stefnda með afsalinu 1. mars 1995, sé miklu meira en þessu svari, en riftunar sé aðeins krafist að þessu marki, til þess að lánardrottnar Þrotamanns fái fullnustu. II. Samkvæmt fyrrnefndri yfirlýsingu, sem Ólöf Elfa Sigvaldadóttir gaf fyrir hönd stefnda 18. maí 1997, er hún eigandi fimmtungs hluta- fjár í Litlabæ ehf. Óumdeilt er, sem áður segir, að Ólöf er eiginkona þrotamanns. Samkvæmt sömu yfirlýsingu eru aðrir hluthafar Guð- rún Símonardóttir og Þórdís Nadira Jónsdóttir. Við munnlegan flutning málsins fyrir Hæstarétti var ekki mótmælt þeirri staðhæf- ingu áfrýjanda, að hin fyrrnefnda sé móðir þrotamanns og hin síðar- nefnda dóttir hans. Með vísan til 1., 2. og 4. töluliðar 3. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl. er þrotamaður því nákominn stefnda í þeim skilningi, sem um ræðir í lögunum. Í málinu liggur fyrir, sem áður segir, kaupsamningur stefnda við Jón Egil Unndórsson um landspilduna úr landi Þúfu, sem Jón afsal- aði stefnda 1. mars 1995. Samningurinn er sagður vera gerður 1. júlí 1993. Eins og áður er rakið, gerði Jón allt að einu samninga við stefnda 13. júlí og 5. október 1994 og er þar nefndur landeigandi, en stefndi ýmist leigutaki eða lóðarhafi. Skýringar stefnda á þessu mis- ræmi, sem raktar eru í héraðsdómi, eru ótrúverðugar, og auk þess benda ýmis áðurgreind samningsákvæði í afsalinu 1. mars 1995 ekki eftir efni sínu til þess, að það sé gert að undangengnum kaupsamn- ingi. Kaupsamningnum var ekki þinglýst. Þegar alls þessa er gætt, verður að leggja til grundvallar, að þrotamaður hafi fyrst ráðstafað landspildunni, sem um ræðir í málinu, til stefnda með afsalinu. Verður að miða við, að sú ráðstöfun hafi verið gerð, þegar afsalinu var þinglýst 10. apríl 1995, sbr. 140. gr. laga nr. 21/1991. Í fyrrnefndum samningum þrotamanns við stefnda 13. júlí og 5. október 1994 er hermt, að stefndi taki við því, sem þrotamaður læt- ur þar af hendi, sem greiðslu á 500.000 króna hlutafjárframlagi hans. Segir hið sama í afsalinu 1. mars 1995 svo og kaupsamningnum 1. júlí 1993. Allt að einu hefur stefndi lagt fram gögn, sem eiga að sýna, að þrotamaður hafi selt áðurnefndri eiginkonu sinni hlutafé sitt 10. september 1993 gegn staðgreiðslu nafnverðs þess með pen- ingum. Í framburði þrotamanns og eiginkonu hans fyrir héraðsdómi 1606 var því síðan haldið fram, sem áður segir, að hinn fyrrnefndi hafi aldrei orðið hluthafi í stefnda, sem hafi þannig greitt þrotamanni fyrir umrædda landspildu með peningum. Þessar ósamrýmanlegu staðhæfingar verða með engu móti lagðar til grundvallar dómi, enda eru þær fráleitar, þegar virtar eru í heild. Stefndi hefur ekki lagt fram gögn um greiðslu úr sinni hendi til þrotamanns fyrir land- spilduna. Verður ráðstöfun þrotamanns með afsalinu 1. mars 1995 því virt í heild sem gjafagerningur. Stefndi hefur ekki sýnt fram á, að þrotamaður hafi þrátt fyrir afhendingu sína verið gjaldfær 10. apríl 1995, þegar ráðstöfunin telst hafa verið gerð. Er því fullnægt skilyrðum 2. mgr. 131. gr. laga nr. 21/1991 til að verða við kröfu áfrýj- anda um riftun. Ill. Stefndi hefur mótmælt þeirri staðhæfingu áfrýjanda, að andvirði umræddrar landspildu hafi 10. apríl 1995 numið að minnsta kosti þeirri fjárhæð, sem hann krefst að fá greidda. Áfrýjandi hefur ekki lagt fram viðhlítandi gögn þessu til stuðnings. Er málið því svo van- reifað af hendi áfrýjanda, að efnisdómur verður ekki lagður á það að þessu leyti. Í málatilbúnaði áfrýjanda er tekið fram, að varakrafa hans um skil á landspildunni sé reist á því, að hann geti fallist á þau málalok, ef stefndi vill fremur skila henni en greiða bætur, enda fái áfrýjandi aftur að minnsta kosti sömu verðmæti og þrotamaður lét af hendi. Stefndi hefur ekki látið í ljós, að hann kjósi að skila landspildunni frekar en greiða bætur samkvæmt 142. gr. laga nr. 21/1991. Þegar af þessari ástæðu eru ekki skilyrði til að taka efnislega afstöðu til þess- arar kröfu áfrýjanda, svo sem hann sjálfur setur hana fram. Samkvæmt öllu því, sem að framan greinir, verður tekin til greina krafa áfrýjanda um riftun á afsali Jóns Egils Unndórssonar til stefnda fyrir landspildunni, sem um ræðir í málinu, en kröfum áfrýj- anda um greiðslu eða skil á spildunni verður vísað sjálfkrafa frá héraðsdómi. Eftir þessum málalokum verður stefndi dæmdur til að greiða áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem er ákveðinn í einu lagi, eins og í dómsorði greinir. 1607 Dómsorð: Rift er afsali Jóns Egils Unndórssonar 1. mars 1995 til stefnda, Litlabæjar eht., fyrir 10,236 hekturum lands úr jörð- inni Þúfu í Kjósarhreppi. Kröfum áfrýjanda, þrotabús Jóns Egils Unndórssonar, um greiðslu úr hendi stefnda og skil á fyrrgreindri landspildu er vísað frá héraðsdómi. Stefndi greiði áfrýjanda samtals 300.000 krónur í málskostn- að í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 24. júní 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 28. maí sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Ragnari Halldóri Hall hrl. fyrir hönd þrotabús Jóns Egils Unndórssonar, kt. 030351-3049, Mörkinni 1, Reykjavík, gegn Litlabæ ehf., kt. 710755-0199, Þúfu, Kjósarhreppi, með stefnu, birtri 23. október 1996. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru aðallega eftirfarandi: 1. Að rift verði með dómi afsali Jóns Egils Unndórssonar á 10,236 ha landspildu úr landi jarðarinnar Þúfu til stefnda, dagsettu 1. mars 1995. 2. Að stefnda verði gert að greiða stefnanda 4.200.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 11. mars 1996 til greiðsludags. 3. Að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað að skað- lausu samkvæmt gjaldskrá Lögmanna Mörkinni Í sf. Til vara gerir stefnandi eftirfarandi kröfur: 1. Að rift verði með dómi afsali Jóns Egils Unndórssonar á 10,236 ha landspildu úr landi jarðarinnar Þúfu til stefnda, dagsettu 1. mars 1995. 2. Að stefnda verði dæmt skylt að skila til stefnanda umræddri landspildu án veðbanda eða annarra þinglýstra kvaða. 3. Að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað að skað- lausu samkvæmt gjaldskrá Lögmanna Mörkinni 1 sf. Stefndi krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda, en til vara veru- legrar lækkunar á kröfum stefnanda. Verði fallist á varakröfur stefnanda um skil á umþrættum landskika, krefst stefndi þess í fyrsta lagi, að stefnanda verði gert að skila stefnda fé því, sem stefndi kveður stefnanda hafa fengið fyrir landskikann, þ. e. 1.859.946 krónur, auk dráttarvaxta af 1.610.000 krónum frá 1. júlí 1993 til 26. janúar 1995, en af 1.859.496 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Í öðru lagi verði stefnanda gert að greiða stefnda fullar bætur fyrir „virðisauka og 1608 landgæði, sem myndast hafa á jarðarpartinum vegna úrbóta stefnda, þ. e. 5.200.0000 kr., auk dráttarvaxta frá 1. 1. 1994 til greiðsludags“. Stefndi krefst málskostnaðar úr hendi stefnanda auk virðisaukaskatts af málflutningsþóknun, hvernig sem málsúrslit verða. Mánudaginn 11. mars 1996 var með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur bú Jóns Egils Unndórssonar tekið til gjaldþrotaskipta. Skiptabeiðni barst héraðsdómi 16. október 1995, og er frestdagur við það miðaður. Ragnar Halldór Hall hrl. er skipaður skiptastjóri búsins. Er málið var þingfest 29. október 1996, var af hálfu stefnda krafist máls- kostnaðartryggingar úr hendi stefnanda með vísan til b-liðar |. tl. 133. gr. laga nr. 91/1991. Og með úrskurði 8. nóvember sama ár var stefnanda gert að setja tryggingu, eins og þar segir. Stefnandi kærði úrskurðinn, og með dómi Hæstaréttar 29. sama mánaðar var þrotabúinu gert að setja máls- kostnaðartryggingu, að fjárhæð 200.000 krónur, með nánar tilgreindum hætti. I. Stefnandi gerir þannig grein fyrir málavöxtum, málsástæðum og laga- rökum: Við athugun á málefnum búsins og ráðstöfunum þrotamanns hefur kom- ið fram, að hann afsalaði stefnda 1. mars 1995 landspildu, 20,236 ha að stærð (svo), úr landi Þúfu í Kjósarhreppi. Spilda þessi er í afsalinu sögð vera skipulagt byggingarsvæði með 37 lóðum, alls 9,344 ha að stærð. Auk þess séu á spildunni þrír 10 m breiðir stígar og einn 5 m breiður stígur, en samtals séu stígar þessir 0,892 ha að stærð. Afsalið var afhent til þing- lýsingar við embætti sýslumannsins í Reykjavík 6. apríl 1995 og fært í þing- lýsingabækur 10. sama mánaðar. Með skjalinu fylgdu við þinglýsingu tveir uppdrættir, og sýnir annar þeirra skiptingu svæðisins í lóðir og stíga, en hinn sýnir afstöðu spildunnar gagnvart þjóðvegi og aðliggjandi svæðum. Í afsalinu segir m. a.: Eignin, sem hér um ræðir, er framlag Jóns Egils Unndórssonar sem hlutafé í Litlabæ hf. Við skýrslugjöf um málefni þrotabúsins kvaðst Jón Egill Unndórsson vera eignalaus. Skýrði hann svo frá, að með afsali umræddrar landspildu hefði hann verið að greiða stefnda skuld, en félagið hafi átt hjá sér „ein- hvern pening“. Ástæðu framangreinds orðalags í afsalinu skýrði hann svo, að tilgangur með því hefði verið sá að komast hjá greiðslu stimpilgjalds. Stefnda er einkahlutafélag. Þegar umrætt afsal var gefið út, var þrota- maður, Jón Egill Unndórsson, í stjórn félagsins og framkvæmdastjóri þess. 1609 Eiginkona hans, Ólöf Elfa Sigvaldadóttir, kt. 120544-3149, var þá formaður stjórnar félagsins. Kröfulýsingarfresti í þrotabú Jóns Egils Unndórssonar lauk 2. júní 1996. Lýstar kröfur námu samtals 4.836.003 krónum. Stefnandi reisir kröfur sínar í máli þessu á því, að ráðstöfun þrotamanns á umræddri landspildu hafi verið málamyndagerningur, gagngert gerður til þess að komast hjá aðför skuldheimtumanna í þessari eign hans, en eftir ráðstöfunina var þrotamaður ófær um að standa í skilum við skuldheimtu- menn sína. Styður stefnandi riftunarkröfu sína því, að ráðstöfunin hafi ver- ið gjöf til stefnda, þar sem þrotamaður hafi ekkert endurgjald fengið fyrir eignina. Vísar stefnandinn um lagarök fyrir riftunarkröfunni á þessum grundvelli til 2. mgr. 131. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl. Verði ekki á það fallist, að um hreinan gjafagerning hafi verið að ræða, reisir stefnandi riftunarkröfu sína á því, að í ráðstöfuninni hafi falist upp- gjör skuldar með óvenjulegum greiðslueyri. Vísar stefnandi um lagarök í þessu sambandi til 2. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991. Riftunarkrafan er og sjálfstætt á því byggð, að ráðstöfun landspildunnar hafi verið ótilhlýðileg, þar sem hún hafi leitt til þess, að eignir þrotamanns voru ekki til reiðu til fullnustu kröfum á hendur honum. Þrotamaður hafi orðið Ógjaldfær vegna ráðstöfunarinnar, en sá, sem hafði hag af ráðstöfun- inni, þ. e. stefndi, vissi allt um þær aðstæður, sem gerðu ráðstöfunina svo ótilhlýðilega sem raun ber vitni. Vísar stefnandi til 141. gr. laga nr. 21/1991 í þessu sambandi. Stefnandi vísar um allar þessar málsástæður sínar til þess, að stefndi sé lögaðili, nákominn þrotamanni í skilningi laga nr. 21/1991, sbr. skilgreiningu á því hugtaki í 3. gr. þeirra laga. Um 2. tölulið aðalkröfu sinnar vísar stefnandi til 142. gr. laga nr. 21/1991. Stefnandi telur augljóst, að stefndi sé sá aðili, sem hafði allan hag af um- ræddri ráðstöfun. Honum beri því að greiða þrotabúinu bætur. Fjárkrafan er hér sett fram með hliðsjón af því, að þrotabúið telur, að þrotamaður hefði getað greitt allar þær kröfur, sem lýst var í þrotabúið, ef hann hefði ekki ráðstafað landspildunni. Fjárhæð bótakröfunnar tekur hér mið af heildarfjárhæð lýstra krafna í þrotabúið samkvæmt kröfuskrá þess, en eng- inn ágreiningur er um réttmæti krafnanna. Þar sem fjárhæð skiptakostnaðar þrotabúsins er óþekkt, er fjárhæð vegna hans áætluð. Um dráttarvaxtakröfu sína vísar stefnandi til 10. og 12. gr. vaxtalaga nr. 2511987 svo og til þess, að kröfur, sem lýst var í þrotabúið, bera dráttarvexti frá upphafsdegi skipta til greiðsludags. Stefnandi telur verðmæti þess lands, sem ráðstafað var með umræddum 1610 löggerningi, miklu meira en nemur bótakröfu sinni. Hann telur hins vegar, að þrotamanni hafi verið frjálst að ráðstafa eigninni með hverjum þeim hætti, sem hann vildi, að því gættu, að skuldheimtumenn hans yrðu ekki fyrir barðinu á ráðstöfuninni. 2. töluliður varakröfu stefnanda byggist á því, að vilji stefndi frekar skila umræddri landspildu en greiða bætur, geti stefnandi fallist á það, enda sé þá a. m. k. sömu verðmætum skilað og stefndi fékk með umræddri ráðstöfun. Vísar stefnandi í þessu sambandi til 144. gr. laga nr. 21/1991. Um málskostnaðarkröfu sína vísar stefnandi til 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Mun stefnandi leggja fram yfirlit um kostnað sinn af rekstri máls þessa við aðalmeðferð. II. Á ettirfarandi hátt er greint frá málavöxtum, málsástæðum og lagarökum stefnda í greinargerð: Stefndi skýrir svo frá, að 1. 3. 1995 hafi Jón Unndórsson undirritað afsal til stefnda um umþrættan landskika (dskj. nr. 8), og hafi hinn seldi jarðar- partur verið hluti úr jörð Jóns að Þúfu í Kjósarhreppi. Afsal þetta hafi verið gefið út og því þinglýst 10. 4. 1995 í framhaldi kaupsamnings, dags. 1. 7. 1993 (dskj. nr. 12), og samningnum, dags. 13. 7. 1994 (dskj. nr. 13) og 5. 10. 1994 (dskj. nr. 14). Stefndi telur, að líta beri á síðasttalda tvo samninga sem þinglýsta hluta úr fyrri kaupsamningi frá 1. 7. 1993 um viðkomandi lóðir, en samningarnir tveir hafi verið gefnir út til að fullnægja laga- og reglugerðarákvæðum um skipulagsmál sumarbústaðahverfa, sbr. t. d. lög nr. 19/1964. Með því að stefndi hafi ekki á þeim tíma verið búinn að fullnægja skyldum sínum samkv. kaupsamningnum frá 1. 7. 1993, hafi aðilar að samningunum haft í huga að undirrita svonefnda leigusamninga um einstakar lóðir, eftir því sem á þyrfti að halda (þ. e. eftir því sem stefndi Litlibær ehf. þyrfti á að halda til að reisa sumarhús á lóðunum), uns afsal hefði verið gefið út til stefnda. Slíkir samningar gæfu þannig stefnda rétt og færi á að láta skipu- leggja sumarhúsahverfi á jarðarpartinum og reisa þar sumarhús. Starfsmað- ur þinglýsinga við sýslumannsembættið í Reykjavík hefði bent þeim á, að með því að kaupsamningur um lóðirnar hefði þegar verið gerður milli að- ila, væri ekki við hæfi að þinglýsa samningi um leigu á sama landinu til kaupandans. Hefði þá orðinu Leigusamningur í fyrirsögn verið breytt í Samningur. Aðilar væru ólöglærðir og hefðu sjálfir annast skjalagerð þessa. Samningunum hefði verið þinglýst (5. ág. 1994 og 5. okt. 1994), en eftir sem áður virðist sem þeirra sé getið í veðmálabókum sem leigusamninga um 1611 part úr jörðinni Þúfu. Báðir samningarnir séu þó undirritaðir með sam- þykki hreppsnefndar og jarðanefndar Kjósarsýslu. Tilgangur með útgáfu samninganna hefði jafnframt verið að tryggja rétt stefnda til lóðanna, enda hefði stefndi þá þegar lokið við að greiða megin- hluta andvirðis jarðarpartsins samkv. kaupsamningnum frá 1. 7. 1993. Að auki hefði stefndi greitt seljanda 500.000 kr. sem stofngjald vegna ýmissa undirbúningsathafna og framkvæmda við jarðarpartinn. Á þessum tíma hafi staðið til að gera Litlabæ ehf. að stærra hlutafélagi með fleiri hluthöf- um, hugmyndir hafi jafnvel verið uppi um að gera félagið að almennings- hlutafélagi. Var því enn ríkari ástæða til að tryggja réttindi stefnda. Ljóst er, að stefndi verður að krefjast þess, að samningar þessir verði viðurkenndir gildir eftir efni sínu gagnvart stefnanda og öðrum, ef fallist verður á riftunarkröfu. Réttindi, sem kunna að hafa fallið niður eða breyst vegna samruna samningsaðildar, hljóta að rakna við að nýju við lögþving- aða riftun. Stefndi kveðst hafa keypt jarðarpartinn í því skyni að reisa þar sumarhús. Fyrir eignina hafi hann greitt stofngjald, og að auki hafi þurft að greiða fjárnám Mosfellsbæjar, 249.946 kr., 26. 1. 1995. Jafnframt hafi stefndi lagt fram verulegt fé til að bæta hana, gera hana verðmeiri og hæfa til að reisa þar og reka sumarhúsabyggð. Þá hafi fylgt eigninni kvöð um skyldur til ým- issa framkvæmda við lóðir leigutaka, sem fyrir voru á jarðarpartinum. Hafi sú kvöð kostað stefnda frekari fjárútlát. Hlutafélagið hafi núverandi eigendur keypt í þessu skyni og breytt nafni þess og tilgangi í samræmi við slíkan rekstur í júlí 1993. Stefndi reisir vörn sína í höfuðdráttum á eftirfarandi: Skilyrði séu ekki til, að rifta megi, svo sem stefnandi krefst, hvorki eftir ákvæðum laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti né af öðrum ástæðum. Stefndi telur tengsl milli stefnda og Jóns Unndórssonar ekki á þann veg, að rétt sé að skilgreina þau sem nákomin í skilningi 3. gr. laga nr. 21/1991, eins og lagaákvæðið hefur verið túlkað í fordæmum. Þrotamaður hefur aldrei átt verulegan hlut í Litlabæ ehf. Skilyrðum laganna um tímamörk riftunar sé því ekki fullnægt. Sé ekki fallist á þann skilning, er byggt á því: 1. Að kaup hafi farið fram utan tilskilinna tímamarka (131. og 134. gr.). Kaupsamningur er undirritaður og vottfestur 1. 7. 1993. Samningar í kjöl- far hans eru. gerðir 13. 7. og 5. 10. 1994. Afsal er undirritað 1. 3. 1995 og þinglesið 6. 4. 1995. Sex mánaða fresturinn á því hvergi við, enda heldur stefnandi því ekki fram. Hins vegar leiða þessir gerningar í ljós, að staðhæf- ing stefnanda um, að afsalið sé „málamyndagerningur, gagngert gerður til að komast hjá aðför“, er röng. 1612 2. Að þrotamaður hafi verið gjaldfær og það þrátt fyrir afhendinguna, þegar kaup gerðust og þegar þeim var þinglýst (131. og 134. gr.), og gildi þá hið sama, hvort sem miðað yrði við kaupsamninginn 1993, samningana frá 1994 eða afsalið 1. mars 1995... 3. Að kaup aðila hafi ekki á ótilhlýðilegan hátt verið stefnda til hagsbóta á kostnað annarra né hafi leitt til, að eignir þrotamanns voru ekki til reiðu kröfuhöfum (141. gr.). Enn er því mótmælt, að þrotamaður hafi við kaupin orðið Óógjaldfær, sbr. að ofan. Því er og sérstaklega mótmælt, að stefnda hafi verið kunnugt um annað. Stefndi taldi og telur enn, að þrotamaður hafi haft fullan hag af ráðstöfuninni og kaupin í raun styrkt fjárhagsstöðu hans. Fram lögð gögn sýna, að afsalið, sem krafist er, að rift verði, á sér langan aðdraganda og að öllu leyti eðlilegan. M. a. var veðum aflýst af þessum jarðarparti við kaupin til stefnda í júlí 1993. 4. Að stefndi hafi greitt sanngjarnt, en fullt verð fyrir jarðarpartinn (131. gr.). Ljóst sé því, að ekki sé um gjafagerning að ræða, heldur kaup.... 5. Að ekki hafi verið um skuldauppgjör að ræða og jörðin ekki tekin upp í skuld þrotamanns; viðskiptin hafi verið í alla staði eðlileg og alls ekki skert greiðslugetu þrotamanns (134. gr.). Mótmælt er því sem röngu, sem skráð er eftir þrotamanni í skýrslu hans fyrir skiptastjóra um þetta efni, enda mun þar á ferðinni misskilningur og orðalagsbrengl.... Með því að þrotamaður hlaut fullt verð fyrir jarðarpartinn og stefndi leysti hann undan ýmsum fjárhagslegum skyldum við kaupin, urðu þau til að styrkja fjárhag hans, en ekki skerða. 6. Að stefndi sé ekki bótaskyldur í skilningi 142. gr. laga nr. 21/1991 og engin lagaákvæði skyldi stefnda til að svara út fé til stefnanda vegna hagnýtingar eignarinnar. Stefnandi hefur ekki fært sönnur á, að um sé að ræða hagsbætur stefnda eða tjón stefnanda af kaupunum eða afhendingu, né heldur, að önnur skilyrði nefnds lagaákvæðis réttlæti tjónsbætur stefn- anda til handa, svo sem skilyrðið um, að viðsemjanda sé kunnugt um riftan- leika ráðstöfunar. Miklu fremur hefur stefndi lagt út mikið fé til að bæta landið og gera það hæft undir þann rekstur, sem til var stofnað. Þannig hafa athafnir stefnda á tímabilinu orðið til að gera landskikann verðmeiri, og er sanngjarnt og eðlilegt, að hann hljóti í sinn hlut þann virðisauka og bætur fyrir þær framkvæmdir, sem hann hefur lagt í vegna þessa. Höfð er hér og hliðsjón af 144. gr. og 145. gr. laga nr. 21/1991, sjónarmiðum samningaréttar og meginreglum ísl. laga um riftun og skilaskyldu. Stefndi telur kröfur stefnanda ósanngjarnar og óréttmætar, sbr. m. a. 145. gr. laga nr. 21/1991, samningalög og kaupalög. 1613 Skilakrafa stefnda á hendur stefnanda er reist á nefndum kaupsamningi stefnda og þrotamanns, hækkun á kröfu Sparisjóðsins í Keflavík um dráttarvexti og kostnað og loks vegna fjárnáms, sem Mosfellsbær gerði í jarðarpartinum 26. 1. 1995 og stefndi tók að sér að greiða sem hluta and- virðis: a) Samkvæmt kaupsamningi 1. 7. 1993 kr. 1.500.000 b) Hækkun á skuld við Sparisj. í Keflavík (760.000 kr. — 650.000 kr.) - 110.000 c) Mosfellsbær, fjárnám 26/1 '95 - 249.046 Samtals kr. 1.859.946 Stefndi skýrir svo frá framkvæmdum og umbótum og sundurliðar kröfur sínar vegna umbóta þessara og virðisauka: Þegar hið stefnda hlutafélag keypti sumarhúsalandið af Jóni Unndórs- syni, hóf það þegar framkvæmdir við að koma bústöðunum fyrir og laga girðingar umhverfis landið (a-liður, metinn á 200.000 kr.); vatnsveita var lögð ofan úr fjalli, og er hún stofnveita fyrir allt sumarhúsahverfið (b-liður, metinn á 1.500.000 kr.), félagið lagði eigin rafveitu, en hún er stofnveita og gagnast öllu hverfinu (c-liður, metinn á 2.000.000 kr.). Jafnframt lagði fé- lagið veg inn í sumarhúsahverfið og ofaníburð ofan í stofnveg og bílastæði fyrir framan hvern bústað (d-liður, metinn á 1.500.000 kr.). Samtals 5.200.000 kr. a) Undirstöður bústaða og girðingar kr. 200.000 b) Vatnsveita - 1.500.000 c) Rafveita - 2.000.000 d) Vegir og bílastæði - 1.500.000 Samtals kr. 5.200.000 Frá þessari fjárhæð dregst áhvílandi lán frá Ferðamálasjóði, sem tekið var til framkvæmda og umbóta við jarðarpartinn árið 1995, að fjárhæð 2.500.000 kr., en hefur nú hækkað vegna kostnaðar. Stefnandi hefur krafist þess, að jarðarpartinum sé skilað veðbandslausum, en það verður vitaskuld ekki gert nema af framangreindum fjárhæðum. Loks ber að geta þess, að landeigandi hefur ýmsar samningsskyldur við þá aðra, sem leigja lóðir í hverfinu (lóðir 5, 7, 16, 17 og 21), og eru þessar skuldbindingar metnar nú á 500.000 kr. Um málskostnaðarkröfur, sem studdar eru við ákvæði XXI. kafla laga nr. 1614 91/1991, ber að hafa í huga, að stefnda var ekki gefinn neinn fyrirvari eða viðvörun, áður en stefnt var. ll. Niðurstaða. Samkvæmt dskj. nr. 6, sem er myndrit af vottorði úr Hlutafélagaskrá frá 21. mars 1996, er dagsetning samþykkta stefnda, Litlabæjar ehf., 1. júlí 1993, og þar segir, að tilgangur félagsins sé útleiga sumarhúsa o. fl. Símon Ólason lögfræðingur kom fyrir dóm og staðfesti að hafa vottað rétta dagsetningu kaupsamningsins frá 1. júlí 1993, sbr. dskj. nr. 12, og lög- ræði þeirra, sem undirrita kaupsamninginn. Enn fremur kvaðst hann hafa verið vottur að kaupsamningi frá 10. september 1993, sem kemur fram á dskj. 32. Hann upplýsti og, að veðbandslausnir, dags. 7. júlí og 26. júlí 1993, sbr. dskj. nr. 16, 19 og 20, hefðu staðið í sambandi við kaup stefnda á um- þrættri landspildu af þrotamanni. Samkvæmt framangreindu ráðstafaði þrotamaður sannanlega þessari landspildu til stefnda meira en tuttugu og fjórum mánuðum fyrir frestdag, og verður þessi gerningur ekki talinn hafa verið gerður til málamynda. Engu breytir í þessu sambandi, þótt afsal hafi ekki borist til þinglýsingar fyrr en 30. apríl 1995. Þá hefur ekki verið leitt í ljós með óyggjandi hætti, að þrotamaður hafi í byrjun júlí 1993 orðið ógjaldfær vegna afhendingar á þessu landsvæði. Verður því dómkröfum stefnanda hafnað og fallist á kröfu stefnda um sýknu. Eftir atvikum er rétt, að stefnandi greiði stefnda 450.000 krónur í máls- kostnað, þ. m. t. virðisaukaskattur. Páll Þorsteinsson héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: Stefndi, Litlibær ehf., er sýkn af kröfum stefnanda, þrotabús Jóns Egils Unndórssonar. Stefnandi greiði stefnda 450.000 krónur alls í málskostnað. 1615 Fimmtudaginn 30. apríl 1998. Nr. 226/1997. — Jón Einar Jakobsson (Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.) gegn Búnaðarbanka Íslands hf. (Brynjólfur Kjartansson hrl.) Tryggingarbréf. Veðsetning. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 23. maí 1997, og krefst hann þess aðallega, að málinu verði vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsuppkvaðningar að nýju. Til vara krefst hann þess að verða sýknaður af öllum kröfum stefnda, en til þrauta- vara, að dómkröfur stefnda verði lækkaðar verulega. Í öllum tilvik- um krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Hinn 1. janúar 1998 tók Búnaðarbanki Íslands hf. við rekstri og starfsemi Búnaðarbanka Íslands samkvæmt lögum nr. 50/1997 um stofnun hlutafélaga um Landsbanka Íslands og Búnaðarbanka Ís- lands. I. Framsetning á kröfum stefnda í héraðsstefnu er ekki sem skyldi og ekki að öllu í samræmi við fram lögð gögn. Þetta þykir þó ekki hafa komið að sök, enda voru gögnin ljós og veittu nægan grundvöll til, að málið yrði dæmt að efni. Áfrýjandi féll undir rekstri málsins í héraði frá frávísunarkröfu, sem hann hafði uppi í greinargerð sinni. Þykja ekki næg efni til að vísa málinu frá héraðsdómi án kröfu. Aðalkrafa áfrýjanda um heimvísun málsins er einkum studd því, að í dómsorði héraðsdóms sé stefnda veittur dómur um allt aðrar kröfur en hann hafi sjálfur gert í málinu. Þá sé í dómsorðinu veitt 1616 viðurkenning á veðrétti stefnda ósundurgreint á milli fasteignar- hluta og einnig fyrir miklu hærri fjárhæð en nemur samanlögðum fjárhæðum þeirra tryggingarbréfa, sem byggt er á í málinu. Fallist er á það með áfrýjanda, að orðalag í dómsorði hins áfrýj- aða dóms sé ekki ótvírætt, einkum að því er varðar fjárhæðir þeirra veðréttinda, sem viðurkennd eru í dóminum. Í málflutningi lög- manns stefnda fyrir Hæstarétti kom fram sá skilningur, að í greini- legri tilvísun til einstakra tryggingarbréfa í dómsorðinu fælist, að hinn viðurkenndi veðréttur væri takmarkaður við fjárhæð hvers bréfs. Að þessu athuguðu og með hliðsjón af því, að héraðsdómari hefur tekið rökstudda afstöðu til þeirra málsástæðna, sem áfrýjandi reisir málatilbúnað sinn á, þykir ofangreindur annmarki ekki eiga að leiða til ómerkingar héraðsdóms og heimvísunar hans. Il. Eins og fram kemur í héraðsdómi, lýtur ágreiningur aðila málsins að því, hvort viðaukar þeir, er ritaðir voru 30. janúar 1987 á þau þrjú tryggingarbréf, sem vísað er til af hálfu stefnda, veiti veðrétt í þar veðsettum eignum, og ef svo er, fyrir hvaða fjárhæðum. Einnig er um það deilt, hvort krafa á hendur Norræna útflutningsfélaginu - Norrex hf. verði byggð á þeim víxli, sem liggur til grundvallar kröfu stefnda í málinu og dæmt var um í Héraðsdómi Reykjavíkur 28. febrúar 1994. Áfrýjandi hafði gefið út umrædd tryggingarbréf til stefnda 21. jan- úar 1981, 12. febrúar 1985 og 1. júlí 1985, en síðastnefnda bréfið var jafnframt gefið út í nafni einkafyrirtækis áfrýjanda, Bústofns. Með bréfunum voru stefnda veðsettir nánar tilgreindir eignarhlutar áfrýjanda í Aðalstræti 9 í Reykjavík til tryggingar víxilskuldum og öðrum skuldum og skuldbindingum, í hvaða formi sem væri, er áfrýjandi skuldaði eða kynni að skulda að tilteknum fjárhæðum. Í viðaukunum 30. janúar 1987 fólust yfirlýsingar um, að bréfin væru einnig til tryggingar skuldum Norræna útflutningsfélagsins — Norrex hf., en að öll ákvæði bréfanna að öðru leyti stæðu óbreytt. Áfrýjandi og eiginkona hans undirrituðu þá fyrir hönd hlutafélagsins, en þau voru þar bæði stjórnarmenn og áttu saman 97% hlutafjárins. Orða- lag viðaukanna ber ótvírætt með sér, að þær tryggingar, sem áfrýj- andi hafði áður með undirskriftum sínum á tryggingarbréfin veitt 1617 stefnda í tilgreindum eignum vegna eigin skuldbindinga og Bú- stofns, ættu einnig að ná til skuldbindinga hlutafélagsins. Áfrýjandi var stjórnarformaður þess, framkvæmdastjóri og annar aðaleigandi, en jafnframt því var hann þinglýstur eigandi þeirra eigna, sem veð- settar voru samkvæmt tryggingarbréfunum. Af gögnum málsins verður og að telja ljóst, að til viðaukanna var stofnað vegna við- skipta, sem áfrýjandi stóð að. Þegar til þessa er litið svo og atvika að umræddum gerningum, sem rakin eru í héraðsdómi, verður fall- ist á þá niðurstöðu hans, að líta verði á undirritun viðaukanna sem gildar veðsetningar af hálfu áfrýjanda. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms er og staðfest niður- staða hans um, að hafna beri þeirri málsástæðu áfrýjanda, að um- ræddar tryggingar nái aðeins til skulda Norræna útflutningsfélagsins — Norrex hf., sem stofnað hafði verið til 30. janúar 1987. Þá verður einnig fallist á þá úrlausn hans, að tryggingin nái til skuldbindingar, sem félagið stofnaði til gagnvart BNE Swedbank í Lúxemborg í febrúar 1991. II. Samkvæmt framansögðu er það niðurstaða málsins, að viður- kennt verður, að skuld Norræna útflutningsfélagsins — Norrex hf. við stefnda samkvæmt dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 28. febrúar 1994, að höfuðstól 28.666.751,50 krónur auk dráttarvaxta og máls- kostnaðar samkvæmt dóminum, sé tryggð með veðrétti samkvæmt fyrrgreindum þremur tryggingarbréfum, svo langt sem þau ná, eins og nánar verður tilgreint í dómsorði. Ekki þykja efni til, að greiðsla 7. apríl 1994, að höfuðstól 310.709 krónur, komi til frádráttar trygg- ingu samkvæmt bréfi 12. febrúar 1985, enda er hér um að ræða tryggingarbrét, en ekki skuldabréf. Líta verður svo á, að í ákvæðum tryggingarbréfs 1. júlí 1985 felist, að miða skuli við gengi kanadískra dollara á greiðsludegi. Staðfest er málskostnaðarákvæði héraðsdóms. Eftir þessum úr- shtum verður áfrýjanda hins vegar gert að greiða stefnda máls- kostnað fyrir Hæstarétti, eins og segir í dómsorði. 1618 Dómsorð: Viðurkennt er, að skuld Norræna útflutningstélagsins - Norrex hf. við stefnda, Búnaðarbanka Íslands hf., samkvæmt dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 28. febrúar 1994, að höfuðstól 28.666.751,50 krónur, auk dráttarvaxta og málskostnaðar sam- kvæmt þeim dómi, sé tryggð með veðrétti samkvæmt eftir- greindum tryggingarbréfum, svo langt sem þau ná, þannig: Tryggingarbréfi 21. janúar 1981 með þinglýsingarnúmeri 1443/81 með veðrétti í eignarhluta áfrýjanda, Jóns Einars Jak- obssonar, þ. e. 1/6 hluta 2. hæðar í Aðalstræti 9, Reykjavík, fyrir allt að 200.000 krónum, auk dráttarvaxta og kostnaðar. Tryggingarbréfi 12. febrúar 1985 með þinglýsingarnúmeri 13228/85 með veðrétti í eignarhlutum áfrýjanda, merktum |, XV og XVII í 2. hæð í Aðalstræti 9 í Reykjavík, fyrir allt að 4.000.000 krónum auk dráttarvaxta og kostnaðar. Tryggingarbréfi 1. júlí 1985 með þinglýsingarnúmeri 27961/85 með veðrétti í eignarhluta áfrýjanda, merktum 11, V, XVII og XV í 2. hæð í Aðalstræti 9, Reykjavík, fyrir allt að 150.000 kanadískum dollurum auk vaxta, dráttarvaxta og kostnaðar. Málskostnaðarákvæði héraðsdóms er staðfest. Áfrýjandi greiði stefnda 200.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Sératkvæði Guðrúnar Erlendsdóttur Dómkröfur stefnda í héraðsdómsstefnu voru þær, að viðurkennt yrði með aðfararhæfum dómi, að hann ætti veðrétti í tilteknum eignarhlutum í fasteign áfrýjanda, Aðalstræti 9 í Reykjavík. Byggð- ust kröfurnar á þremur tryggingarbréfum, að fjárhæð 200.000 krón- ur, 4.000.000 krónur og 150.000 kanadískir dollarar. Í tveimur bréf- anna hafði verið veittur veðréttur í fleiri en einum eignarhluta áfrýj- anda í fasteigninni til tryggingar þeirri skuld, sem bréfið kvað á um. Stefndi krafðist aðskilinnar viðurkenningar á veðrétti í eignarhlut- 1619 unum og í hverju tilviki fyrir allri fjárhæð bréfsins, þannig, að kraf- ist var viðurkenningar á veðrétti fyrir margföldum þeim fjárhæðum, sem tryggingarbréfin hljóðuðu um. Var þessi kröfugerð í engu sam- ræmi við fram lögð gögn. Ég tel, að hér sé um svo mikla annmarka á kröfugerð að ræða, að óhjákvæmilegt sé að vísa málinu frá héraðsdómi ex officio. Með því að meiri hluti dómenda hefur kom- ist að annarri niðurstöðu, ber mér, sbr. 2. mgr. 165. gr. laga nr. 91/ 1991 um meðferð einkamála, að greiða atkvæði um efni máls. Framangreind tryggingarbréf gaf áfrýjandi út til stefnda 21. jan- úar 1981, 12. febrúar 1985 og 1. júlí 1985 til tryggingar skuldum sínum að tilteknum fjárhæðum. Hinn 30. janúar 1987 voru undirritaðir við- aukar á tryggingarbréfin, þess efnis, að bréfin væru einnig til trygg- ingar skuldum Norrex hf. Viðaukar þessir voru undirritaðir af áfrýj- anda og eiginkonu hans fyrir hönd hlutafélagsins, en ekki af áfrýj- anda persónulega, svo sem nauðsyn bar til, þar sem hann var eigandi hinna veðsettu fasteignarhluta. Áfrýjandi bar fyrir dómi, að til hefði staðið, að Norrex hf. eignaðist þessa fasteignarhluta og til- gangurinn með viðaukunum hefði verið að stofna til veðréttar til tryggingar skuldum félagsins, eftir að þeir væru komnir í þess eigu. Til þess kom ekki, og varð Norrex hf. aldrei eigandi fasteignarhlut- anna. Gögn málsins bera með sér, að starfsmenn stefnda hafi ekki litið svo á, að tryggingarbréfin næðu yfir skuldir Norrex hf., og í kröfulýsingu stefnda í þrotabú Norrex hf. er kröfunni lýst sem al- mennri kröfu í þrotabúið og ekki tekið fram, að hún njóti veðréttar. Stefndi samdi viðaukana og gekk frá þeim á tryggingarbréfin. Gera verður ríkar kröfur til bankastofnana um frágang á slíkum skjölum. Við veðsetningar á fasteignum er það skilyrði, að til þeirra sé stofn- að af þinglýstum eiganda hinnar veðsettu fasteignar. Ég tel því, að með framangreindum viðaukum á tryggingarbréfin hafi ekki verið stofnað til gildrar veðsetningar til tryggingar skuldum Norrex hf. við stefnda og beri því að sýkna áfrýjanda af kröfum stefnda og dæma honum málskostnað úr hans hendi í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 27. febrúar 1997. I. Mál þetta, sem dómtekið var 26. þessa mánaðar, var höfðað með þing- festingu þess 28. febrúar 1995. 1620 Stefnandi er Búnaðarbanki Íslands, aðalbanki, kt. 490169-1219, Austur- stræti 5, Reykjavík. Stefndi er Jón Einar Jakobsson, kt. 161237-6559, Hegranesi 35, Garðabæ. Dómkröfur stefnanda. Þess er krafist, að viðurkennt verði með aðfararhæfum dómi, að stefn- andi eigi upphaflega 6. veðrétt og uppfærslurétt í 5,18% eignarhluta stefnda í fasteigninni Aðalstræti 9, Reykjavík, sem er 1/6 hluti 2. hæðar, ásamt yfir- byggingarrétti, tilheyrandi 4,70% eignarhluta í lóðarréttindum og öllu öðru, sem þeim hluta fylgir og fylgja ber, að höfuðstólsfjárhæð 200.000 kr., auk dráttarvaxta og alls kostnaðar. Þá er þess krafist, að viðurkennt verði með aðfararhæfum dómi, að stefn- andi eigi upphaflega 6. veðrétt og uppfærslurétt í 5,18% eignarhluta stefnda í fasteigninni Aðalstræti 9, Reykjavík, sem er 1/6 hluti 2. hæðar, ásamt yfir- byggingarrétti, tilheyrandi 4,70% eignarhluta í lóðarréttindum og öllu öðru, sem þeim hluta fylgir og fylgja ber, að höfuðstólsfjárhæð 4.000.000 kr., auk dráttarvaxta og alls kostnaðar. Þá er þess enn krafist, að viðurkennt verði með aðfararhæfum dómi, að stefnandi eigi upphaflega 1. veðrétt og uppfærslurétt í 5,12% eignarhluta stefnda í fasteigninni Aðalstræti 9, Reykjavík, sem er 2. hæð, ásamt yfir- byggingarrétti, tilheyrandi 6,53% eignarhluta í lóðarréttindum og öllu öðru, sem þeim hluta fylgir og fylgja ber, að höfuðstólsfjárhæð 4.000.000 kr., auk dráttarvaxta og alls kostnaðar. Enn fremur er þess krafist, að viðurkennt verði með aðfararhæfum dómi, að stefnandi eigi upphaflega 1. veðrétt og uppfærslurétt í 3,00% eignarhluta stefnda í fasteigninni Aðalstræti 9, Reykjavík, sem er 1/10 hluti 2. hæðar, þ. e. skrifstofuhúsnæði í suðvesturhorni 2. hæðar, ásamt yfirbyggingarrétti, tilheyrandi 6,53% eignarhluta í lóðarréttindum og öllu öðru, sem þeim hluta fylgir og fylgja ber, að höfuðstólsfjárhæð 4.000.000 kr., auk dráttar- vaxta og alls kostnaðar. Í fimmta lagi er þess krafist, að viðurkennt verði með aðfararhæfum dómi, að stefnandi eigi upphaflega 7. veðrétt og uppfærslurétt í 5.18% eignarhluta stefnda í fasteigninni Aðalstræti 9, Reykjavík, sem er 1/6 hluti 2. hæðar, ásamt yfirbyggingarrétti, tilheyrandi 4,70% eignarhluta í lóðar- réttindum og öllu öðru, sem þeim hluta fylgir og fylgja ber, að höfuð- stólsfjárhæð CAD (kanadadollarar) 150.000,00, auk vaxta, dráttarvaxta og alls kostnaðar. Næst er þess krafist, að viðurkennt verði með aðfararhæfum dómi, að stefnandi eigi upphaflega 2. veðrétt og uppfærslurétt í 5,74% eignarhluta 1621 stefnda í fasteigninni Aðalstræti 9, Reykjavík, sem er hluti í norðvestur- horni 2. hæðar, ásamt tilheyrandi 5,74% eignarhluta í lóðarréttindum og öllu öðru, sem þeim hluta fylgir og fylgja ber, að höfuðstólsfjárhæð CAD (kanadadollarar) 150.000,00, auk vaxta, dráttarvaxta og alls kostnaðar. Þessu næst er þess krafist, að viðurkennt verði með aðfararhæfum dómi, að stefnandi eigi upphaflega 2. veðrétt og uppfærslurétt í 3,00% eignarhluta stefnda í fasteigninni Aðalstræti 9, Reykjavík, sem er 1/10 hluti 2. hæðar, þ. e. skrifstofuhúsnæði í suðvesturhorni 2. hæðar, ásamt yfirbyggingarrétti, tilheyrandi 6,53% eignarhluta í lóðarréttindum og öllu öðru, sem þeim hluta fylgir og fylgja ber, að höfuðstólsfjárhæð CAD 150.000,00, auk vaxta, dráttarvaxta og alls kostnaðar Enn fremur er þess krafist, að viðurkennt verði með aðfararhæfum dómi, að stefnandi eigi upphaflega 1. veðrétt og uppfærslurétt í 5,12% eignarhluta stefnda í fasteigninni Aðalstræti 9, Reykjavík, sem er 2. hæð, ásamt yfir- byggingarrétti, tilheyrandi 6,53% eignarhluta í lóðarréttindum og öllu öðru, sem þeim hluta fylgir og fylgja ber, að höfuðstólsfjárhæð CAD 150.000,00, auk vaxta, dráttarvaxta og alls kostnaðar. Loks er þess krafist, að viðurkennt verði með aðfararhæfum dómi, að ofangreindir veðréttir stefnanda standi til tryggingar kröfu stefnanda á hendur Norræna útflutningsfélaginu hf., kt. 670385-0949, Aðalstræti 9, Reykjavík, að fjárhæð 28.666.751,50 kr., ásamt dráttarvöxtum skv. 10. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 af þeirri fjárhæð frá 25. 6. 1992 til greiðsludags, auk dráttarvaxta, sem leggjast við höfuðstól á tólf mánaða fresti, fyrst 25. 6. 1993. auk dæmds málskostnaðar 286.000 kr., auk hæstu lögleyfðra dráttar- vaxta af málskostnaðarfjárhæð frá 15. 3. 1994. Jafnframt er krafist greiðslu málskostnaðar að mati réttarins, og beri málskostnaðarfjárhæð dráttarvexti skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 15. degi eftir dómsuppsögu til greiðsludags að viðbættum virðisaukaskatti á málflutningsþóknun. Endanlegar dómkröfur stefnda, Jóns Einars Jakobssonar. 1) Aðallega, að hann verði sýknaður af aðalkröfu (fyrstu kröfu) stefn- anda. 2) Enn fremur, að hann verði sýknaður af öllum öðrum kröfum stefn- anda. 3) Til vara, að dómkröfur verði lækkaðar verulega. 4) Í öllum tilvikum er krafist málskostnaðar úr hendi stefnanda skv. mati dómsins að viðbættum virðisaukaskatti á málflutningsþóknun. Stefndi krafðist þess upphaflega sem aðalkröfu, að málinu yrði vísað frá dómi, en frá þeirri kröfu hefur hann fallið. 1622 Dómari reyndi sættir með aðilum, en án árangurs. II. Stefndi, Jón Einar Jakobsson, átti um árabil viðskipti við stefnanda, bæði persónulega og vegna einkafirma síns, Bústofns. Síðar hófu einnig viðskipti við stefnanda hlutafélögin Bústofn og Norræna útflutningsfélagið — Norrex, sem stefndi, Jón Einar, var hluthafi í og í forsvari fyrir. Viðskiptin fólust m. a. í því, að stefnandi opnaði erlendar ábyrgðir fyrir Bústofn, sem stund- aði m. a. innflutning og sölu innréttinga og húsgagna. Vegna þessara viðskipta voru af hálfu stefnda, Jóns Einars, ýmist per- sónulega eða f. h. einkafirmans Bústofns gefin út tryggingarbréf til stefn- anda á árunum 1984 og 1985 með veði í Aðalstræti 9, Reykjavík. Bréfin voru einnig undirrituð af Helgu Gudrun sem maka stefnda, Jóns Einars. Tryggingarbréfin voru ýmist gefin út til tryggingar skuldum stefnda, Jóns Einars, eða einkafirma hans, Bústofns. Bréfunum verður síðar lýst. Árið 1985 stofnuðu stefndu ásamt öðrum hlutafélagið Norræna útflutn- ingsfélagið — Norrex, sem stóð að útflutningi vikurs og gjalls. Var stefndi, Jón Einar, stjórnarformaður félagsins og stefnda, Helga Gudrun, í stjórn þess. Stefnandi opnaði erlenda ábyrgð nr. 301-6324 fyrir hlutafélagið til Fæll- esbanken í Kaupmannahöfn 30. janúar 1987 fyrir láni, að fjárhæð USD 509.450. Sama dag og ábyrgðin var opnuð, gaf stefndi, Jón Einar, út f. h. Norrex hf. og afhenti stefnanda einritaðan víxil, að fjárhæð USD 509.450, en óútfylltan að öðru leyti. Á víxlinum var áletrunin „tryggingarvíxill áb. no. 301-6324“. Á sama tíma undirritaði stefndi, Jón Einar, f. h. Norrex hf. ábyrgðartryggingu og umboð vegna víxilsins. Þar er stefnanda veitt umboð til að útfylla víxilformið með útgáfudegi og gjalddaga í samræmi við inn- lausnarkröfu stefnanda vegna hinnar erlendu ábyrgðar, ef til kæmi. Sama dag og ábyrgðin var opnuð og tryggingarvíxillinn gefinn út, undir- rituðu stefndi og eiginkona hans viðauka, sem stefnandi hafði látið vélrita á tryggingarbréfin, er gefin voru út á árunum 1984 og 1985. Samkvæmt við- aukum þessum skyldu tryggingarbréfin einnig vera til tryggingar öllum skuldum Norræna útflutningsfélagsins-Norrex hf. við stefnanda. Að öðru leyti skyldu öll ákvæði tryggingarbréfanna gilda óbreytt. Undir viðaukana var eftirfarandi texti vélritaður af hálfu stefnanda: „Reykjavík, 30. 187, F. h. Norrex hf.“ Undir þennan texta skrifar stefndi, Jón Einar, og undir hans nafni Helga Gudrun. Að auki skrifar stefndi, Jón Einar, undir alla viðaukana eigin hendi: „Norrex h/f J. E. Jakobsson“. 1623 Meginágreiningur málsaðila snýst um það, hvort í undirritun stefnda og eiginkonu hans undir viðaukana felist gild veðsetning. Stefndi heldur því fram, að svo sé ekki, þar sem hann hafi einungis ritað undir viðaukana f. h. Norrex hf., en ekki sem þinglýstur eigandi viðkomandi eigna eða Helga Gudrun sem maki þinglýsts eiganda sérstaklega, eins og nauðsynlegt hefði verið, ef gild veðsetning ætti að verða. Stefnandi telur á hinn bóginn, að í undirritun stefnda og eiginkonu hans f. h. Norrex hf. hafi jafnframt falist samþykki þeirra til veðsetningar sem þinglýsts eiganda og maka. Verður nú gerð nánari grein fyrir útgáfu og efni tryggingarbréfanna frá árunum 1984 og 1985 svo og áðurgreindum viðaukum. 21. 1. 1981 undirritaði stefndi sem útgefandi tryggingarbréf nr. 6048, sbr. dómskjal nr. 3. Samkvæmt tryggingarbréfinu gerði stefndi kunnugt, að til tryggingar skaðlausri og skilvísri greiðslu á víxilskuldbindingum við stefn- anda, hvort sem það er höfuðstóll, vextir, dráttarvextir, kostnaður, þar með talinn innheimtukostnaður, hverju nafni sem nefnist, vátryggingargjald eða annað að engu undanskildu, svo og til tryggingar öllum skuldum og skuld- bindingum sínum við stefnanda, í hvaða formi sem er, sem stefndi skuldar eða skulda kann, á hvaða tíma sem er, að höfuðstól allt að 200.000 kr., auk dráttarvaxta og alls kostnaðar, væri stefnanda veðsettur með 6. veðrétti og uppfærslurétti 5,18% eignarhluti stefnda í fasteigninni Aðalstræti 9, Reykja- vík, sem er 1/6 hluti 2. hæðar, ásamt yfirbyggingarrétti, tilheyrandi 4,70% eignarhluta í lóðarréttindum og öllu öðru, sem þeim hluta fylgir og fylgja ber. 30. 1. 1987 var áritaður á tryggingarbréf þetta viðauki, þar sem stefndi og Gudrun Jakobsson gerðu kunnugt f. h. Norrex hf., þ. e. Norræna útflutn- ingsfélagsins hf., kt. 490169-6559, Reykjavík, að tryggingarbréf þetta væri einnig til tryggingar öllum skuldum Norræna útflutningsfélagsins-Norrex hf. við stefnanda. Að öðru leyti skyldu öll ákvæði tryggingarbréfsins gilda óbreytt. 12. 2. 1985 undirritaði stefndi sem útgefandi tryggingarbréf nr. 6346, sbr. dómskjal nr. 4. Samkvæmt tryggingarbréfi þessu gerði stefndi kunnugt, að til tryggingar skaðlausri og skilvísri greiðslu á víxilskuldbindingum við stefnanda, hvort sem það er höfuðstóll, vextir, dráttarvextir, kostnaður, þar með talinn innheimtukostnaður, hverju nafni sem nefnist, vátryggingargjald eða annað að engu undanskildu, svo og til tryggingar öllum skuldum og skuldbindingum sínum við stefnanda, í hvaða formi sem er, þ. m. t. vegna ábyrgða, sem stefndi skuldar eða skulda kann stefnanda, á hvaða tíma sem er, að höfuðstól allt að 4.000.000 kr., auk dráttarvaxta og alls kostnaðar, 1624 væri stefnanda veðsettur með 6. veðrétti og uppfærslurétti 5,18% eignar- hluti stefnda í fasteigninni Aðalstræti 9, Reykjavík, sem er 1/6 hluti 2. hæð- ar, ásamt yfirbyggingarrétti, tilheyrandi 4,70% eignarhluta í lóðarréttindum og öllu öðru, sem þeim hluta fylgir og fylgja ber, og með 1. veðrétti og upp- færslurétti 5,12% eignarhluti stefnda í fasteigninni Aðalstræti 9, Reykjavík, sem er 2. hæð, ásamt yfirbyggingarrétti, tilheyrandi 6,53% eignarhluta í lóðarréttindum og öllu öðru, sem þeim hluta fylgir og fylgja ber, og með Í. veðrétti og uppfærslurétti 3.00% eignarhluta stefnda í fasteigninni Aðal- stræti 9, Reykjavík, sem er 1/10 hluti 2. hæðar, þ. e. skrifstofuhúsnæði í suð- vesturhorni 2. hæðar, ásamt yfirbyggingarrétti, tilheyrandi lóðarréttindum og, öllu öðru, sem þeim hluta fylgir og fylgja ber. Í tryggingarbréfinu er tekið fram, að eignarhluti stefnda, sem merktur er nr. XV, sé 6,53% hússins. Stefnandi tekur fram vegna þessarar til- greiningar, að átt sé við 6,53% eignarhluta í lóðarréttindum, en eignar- hlutinn í húsinu sé 5,12%, sbr. veðbókarvottorð yfir þennan eignarhluta, dskj. 8. 30. 1. 1987 er áritaður á tryggingarbréf þetta viðauki, þar sem stefndi og Gudrun Jakobsson gerðu kunnugt f. h. Norrex hf., þ. e. Norræna útflutn- ingsfélagsins hf., kt. 490169-6559, Reykjavík, að tryggingarbréf þetta væri einnig til tryggingar öllum skuldum Norræna útflutningsfélagsins — Norrex hf. við stefnanda. Að öðru leyti skyldu öll ákvæði tryggingarbréfsins gilda óbreytt. 1. 7. 1985 undirritaði stefndi sem útgefandi og Gudrun Jakobsson sem maki tryggingarbréf nr. 6367, sbr. dskj. nr. 5. Samkvæmt tryggingarbréfi þessu gerði stefndi kunnugt, að til tryggingar skaðlausri og skilvísri greiðslu á víxilskuldbindingum við stefnanda, hvort sem það er höfuðstóll, vextir, dráttarvextir, kostnaður, þar með talinn innheimtukostnaður, hverju nafni sem nefnist, vátryggingargjald eða annað að engu undanskildu, svo og til tryggingar öllum skuldum og skuldbindingum sínum við stefnanda, í hvaða formi sem er, þ. m. t. vegna ábyrgða, sem stefndi skuldar eða skulda kann stefnanda, á hvaða tíma sem er, að höfuðstól allt að CAD 150.000,00, auk dráttarvaxta og alls kostnaðar, væri stefnanda veðsettur með 7. veðrétti og uppfærslurétti 5,18% eignarhluti stefnda í fasteigninni Aðalstræti 9, Reykja- vík, sem er 1/6 hluti 2. hæðar, ásamt yfirbyggingarrétti, tilheyrandi 4,70% eignarhluta í lóðarréttindum og öllu öðru, sem þeim hluta fylgir og fylgja ber, og með 2. veðrétti og uppfærslurétti 5,74% eignarhluti stefnda í fast- eigninni Aðalstræti 9, Reykjavík, sem er hluti í norðvesturhorni 2. hæðar, ásamt tilheyrandi 5,74% eignarhluta í lóðarréttindum og öllu öðru, sem þeim hluta fylgir og fylgja ber, og með 2. veðrétti og uppfærslurétti 3,00% 1625 eignarhluti stefnda í fasteigninni Aðalstræti 9, Reykjavík, sem er 1/10 hluti 2. hæðar, þ. e. skrifstofuhúsnæði í suðvesturhorni 2. hæðar, ásamt yfirbygg- ingarrétti, tilheyrandi lóðarréttindum og öllu öðru, sem þeim hluta fylgir og fylgja ber, og með 2. veðrétti og uppfærslurétti 5,12% eignarhluti stefnda í fasteigninni Aðalstræti 9, Reykjavík, sem er 2. hæð, ásamt yfirbyggingar- rétti, tilheyrandi 6,53% eignarhluta í lóðarréttindum og öllu öðru, sem þeim hluta fylgir og fylgja ber. 30. 1. 1987 er áritaður á tryggingarbréf þetta viðauki, þar sem stefndi og Gudrun Jakobsson gerðu kunnugt f. h. Norrex hf., þ. e. Norræna útflutn- ingsfélagsins hf., kt. 490169-6559, Reykjavík, að tryggingarbréf þetta væri einnig til tryggingar öllum skuldum Norræna útflutningsfélagsins — Norrex hf. við stefnanda. Að öðru leyti skyldu öll ákvæði tryggingarbréfsins gilda óbreytt. Skuld sú, sem krafist er, að veðrétturinn tryggi, er samkvæmt dómi Hér- aðsdóms Reykjavíkur, upp kveðnum 28. febrúar 1994, í máli stefnanda gegn Norræna útflutningsfélaginu. Áðurgreind ábyrgð stefnanda á erlendu láni Norræna útflutningsfélags- ins — Norrex hf. hefur samkvæmt gögnum málsins gengið til láns félagsins hjá Hafnia Erhvervsbank í Kaupmannahöfn, og er það ágreiningslaust. 22. febrúar 1991 fer stefndi, Jón Einar, þess á leit við stefnanda f. h. Norr- ex hf., að stefnandi samþykki breytingu á ábyrgð 301-6324, USD 509.450 á þann veg, að ábyrgðin taki nú til BNE Swedbank í Lúxemborg, sem tekið hafi að sér að veita lánið með sömu kjörum og áður, þ. e. 1% yfir Libor- vöxtum til tólf mánaða frá afhendingardegi fjárins með vaxtagreiðslu og „toll-over“ á sex mánaða fresti. Norrex hf. hafi talið haskvæmast að leita annars lánveitanda vegna lánsins. Í framhaldi þessa erindis Norrex hf. gaf stefnandi City-Bank fyrirmæli um að greiða Hafnia Erhvervsbank USD 533.047,44, en áður hafði stefn- andi fengið afrit af kröfu Hafnia Erhvervsbank á Norrex hf., sem þá nam USD 533.047,44 (USD 509.450 vextir USD 23.597,44). 25. febrúar 1991 stofnaði stefnandi ábyrgð hjá BNE Swedbank nr. 301- TOT til tryggingar skuld Norrex hf., að fjárhæð USD 509.450 ásamt vöxtum. 26. febrúar 1991 óskar stefnandi þess við BNE Swedbank, að USD 509.450 verði lagðir inn á reikning hjá City-Bank. 27. febrúar greiðir BNE Swedbank City-Bank USD 509.450. Stefnandi færir þessa greiðslu (USD $509.450 eða ÍSK 28.203.152,00) sem innborgun inn á ábyrgðarskuld Norrex hf. nr. 301-6324 („value“-dagur 27. 2. '91). Eftir þessa bókun er skuld Norrex hf. samkvæmt ábyrgð 301-6324 1.347.398 kr. Hinn 13. 3. '91 bættust við skuldina vextir, að fjárhæð USD 4.619.74 (263.002 kr.). Eftir það er skuldin 1.610.400 kr. 1626 Upplýsingar um framangreindar fjármunahreyfingar er að finna í yfirlýs- ingu Kjartans Páls Einarssonar, fyrrum yfirmanns erlendra ábyrgða hjá stefnanda, dskj. 22, sem staðfesti yfirlýsinguna fyrir dóminum. Þessar upp- lýsingar eru í samræmi við gögn, sem yfirlýsingunni fylgja. Í yfirlýsingunni segir nefndur Kjartan Páll enn fremur, að það hafi að sjálfsögðu verið forsenda þessarar breytingar, sem bæði stefnandi og stefndi, Jón Einar, hafi gert sér grein fyrir og verið sammála um, að trygg- ing vegna nýrrar ábyrgðar hjá BNE Swedbank væri hin sama og hjá Hafnia Erhvervsbank, þ. e., að tryggingarvíxill, að fjárhæð USD 509.450, sem sett- ur var til tryggingar skuld vegna ábyrgðar nr. 301-6324, stæði áfram til tryggingar hinni nýju ábyrgð, enda hafi hin nýja ábyrgð verið til komin í beinu og órjúfanlegu framhaldi af skuld Norrex hf. vegna láns hjá Hafnia Erhvervsbank, sem tryggt var með ábyrgð nr. 301-6324. Þótt skipt hafi ver- ið um ábyrgðarbanka og ábyrgðarnúmer, sé um sömu skuld að ræða. Þá segir í nefndri yfirlýsingu, að 26. febrúar þurfti stefnandi að innleysa ábyrgð nr. 301-7071 með greiðslu til BNE Swedbank, að fjárhæð USD 551.094,88, auk kostnaðar og vaxta, samtals 32.737.644 kr. Þetta má ráða af fylgiskjali með dskj. 22 og sætir ekki ágreiningi. Fram hafa verið lögð í málinu bréf stefnda, Jóns Einars, 8 (memo), til stefnanda, dagsett 6. maí 1991 og 10. janúar 1992, þar sem tíundaðar eru persónulegar skuldir stefnda við stefnanda og skuldir hlutafélaganna Bú- stofns hf. og Norrex hf. Þar eru og tíundaðar eignir stefnda. Gögn þessi eru til komin vegna viðræðna aðila um heildarlausn á skuldum félaganna við stefnanda og sýna ýmsar tillögur stefnda í þeim efnum. Þessar viðræður að- ila leiddu ekki til samkomulags aðila um skuldaskil. Með bréfi til stefnanda, dagsettu 25. júní 1992, tilkynnir stefndi, Jón Ein- ar, að sér hafi borist hagstætt tilboð í eign sína að Aðalstræti 9 í Reykjavík, sem hann hyggist fallast á. Skilyrði tilboðsins sé m. a., að hann leysi af eign- inni áhvílandi veð stefnanda. Til þess að geta staðið við samþykki á boðinu sé sér því nauðsyn að innleysa veðin. Í bréfinu býðst stefndi til að leysa inn þau veð, sem að réttum lögum kunni að hvíla á eignunum Aðalstræti 9, Reykjavík, og Hegranesi 35 og Haukanesi 22, Garðabæ, og honum beri að greiða, allt gegn afhendingu á viðkomandi veðskjölum og þeim skulda- viðurkenningum, sem þau séu til tryggingar fyrir. Þá vísar stefndi til bréfs síns 10. janúar 1992, þar sem hann nefnir ýmsar leiðir til uppgjörs. Í bréfinu óskar stefndi eftir fundi um þetta með stefnanda. Sama dag og bréf stefnda er ritað og það afhent stefnanda, er af hálfu stefnanda gripið til tveggja tryggingarvíxilseyðublaða, sem stefnanda voru afhent á árunum 1985 og 1986, annars vegna ábyrgðar stefnanda nr. 101478, 1627 út gefinnar 21. 6. 1985 til Royal Bank of Canada vegna stefnda, Jóns Einars/ Bústofns, og Lava Marketing INC., Toronto, Kanada, sem var út gefið af Garðari Garðarssyni lögmanni og samþykkt af stefnda, Jóni Einari, og ábekt af stefndu, Helgu Gudrun, en var óútfyllt, að því er útgáfudag og gjalddaga varðar, sbr. ábyrgðartryggingu og umboð, sem víxileyðublaðinu fylgdi, og hins vegna ábyrgðar stefnanda nr. 102452, út gefinnar til Royal Bank of Canada vegna stefnda, Jóns Einars, og Norrex hf., sem út gefið var af Garðari Garðarssyni lögmanni og samþykkt af stefnda, Jóni Einari, en var óútfyllt, að því er varðaði útgáfudag, gjalddaga og fjárhæð, sbr. ábyrgð- artryggingu og umboð, sem víxileyðublaðinu fylgdi, en þar var stefnanda heimiluð útfylling í samræmi við innlausnarkröfur stefnanda. Stefnandi skráði útgáfudaginn 25. 6. 1992 á báða víxlana og skráði fjár- hæðina 32.732.644 kr. á síðartalda víxilinn, sömu fjárhæð og nam innlausn stefnanda á ábyrgð nr. 7071 hjá BNE Swedbank í Lúxemborg 26. febrúar 1992. Víxlarnir voru afsagðir sökum greiðslufalls 25. 6. 1992, og daginn eftir var gert löghald fyrir víxlunum í eignum stefnda, Jóns Einars, að Aðalstræti 9 í Reykjavík og í fasteignunum Hegranesi 35 og Haukanesi 22, Garðabæ. Stefnandi höfðaði ekki staðfestingarmál vegna löghaldanna og hefur aflétt þeim af viðkomandi eignum. Samkvæmt bréfi lögmanns stefnanda til Garð- ars Garðarssonar, dagsettu 14. júlí 1992, er viðurkennt, að útfylling víxla þessara hafi verið mistök, og er lögmaðurinn beðinn afsökunar á þeim óþægindum, sem hann kunni að hafa orðið fyrir. Samkvæmt gögnum málsins voru ábyrgðir, sem þessir víxlar voru fyrir, greiddar á þessum tíma og því hlutverki víxilábyrgðanna lokið. Með stefnu, dagsettri 1. júní 1993, höfðaði stefnandi mál á hendur Nor- ræna útflutningsfélaginu til greiðslu á 28.666.751,50 kr. samkvæmt eigin víxli, að fjárhæð USD 509.450, út gefnum af stefnda, Jóni Einari, f. h. Norr- ex hf. til greiðslu við sýningu. Með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 28. febrúar 1994 var Norræna útflutningsfélagið hf. dæmt til að greiða stefn- anda 28.666.751,50 kr. með dráttarvöxtum skv. 10. gr. vaxtalaga frá 25. júní 1992 til greiðsludags og 286.000 kr. í málskostnað. Hér var um að ræða víxil þann, sem stefnanda var afhentur vegna opnun- ar ábyrgðar 301-6324 30. janúar 1987. Í máli þessu krefst stefnandi þess, að viðurkennt verði, að þeir veðréttir, sem hann krefst staðfestingar á, standi til tryggingar kröfu stefnanda á hendur Norræna útflutningsfélaginu hf. samkvæmt ofangreindum dómi. Með bréfi, dagsettu 26. 9. 1995, krefst stefndi þess, að stefnandi afhendi sér víxla og tryggingarbréf, sem séu í vörslum bankans, þar sem viðskiptum við bankann sé nú lokið. 1628 Við aðalmeðferð málsins gáfu skýrslur: stefnda, Helga Gudrun, Kjartan Páll Einarsson, útibússtjóri hjá stefnanda, Þorvaldur Einarsson, yfirlögfræð- ingur stefnanda, Fjóla Magnúsdóttir, fyrrverandi ritari í lögfræðideild stefn- anda, og Sigurður Sveinsson, fyrrverandi borgarfógeti. Þá er einnig í máli þessu stuðst við munnlegar skýrslur aðila og vitna í málinu nr. E-260/1995: Búnaðarbanki Íslands gegn Jóni Einari Jakobssyni og Helgu Gudrun Jak- obsson, þar sem krafist er viðurkenningar veðrétta samkvæmt tryggingar- bréfum í eignarhlutum stefnda og Helgu Gudrun Jakobsson í fasteignunum Hegranesi 35 og Haukanesi 22, Garðabæ, til tryggingar sömu kröfu og í máli þessu, en þá gáfu skýrslur: stefnda, Helga Gudrun Jakobsson, Jakob Ármannsson, aðstoðarmaður bankastjóra stefnanda, nú látinn, Guðmund- ur Björnsson, fulltrúi sýslumannsins í Hafnarfirði, og María Jörgensen, deildarstjóri í lögfræðideild stefnanda III. Dómkröfur sínar reisir stefnandi á því, að hann hafi í höndum fullgild tryggingarbréf og að efni þeirra veiti sér veðrétt, sem sé í fullu samræmi við dómkröfur sínar í máli þessu. Tryggingarbréfunum hafi verið þinglýst án at- hugasemda, sbr. veðbókarvottorð úr veðmálabók sýslumannsins í Reykja- vík, dómskjöl nr. 7-10, sem sýni, að skráðir eru framangreindir veðréttir stefnanda. Tryggingarbréfin veiti stefnanda veð í eignum, sem stefndi á. Stefnandi eigi jafnframt framangreinda fjárkröfu á hendur Norræna út- flutningsfélaginu hf. á grundvelli dóms, sbr. dskj. 6, sem sé ógreidd. Stefn- anda sé því nauðsyn að fá veðrétt sinn staðfestan gagnvart stefndu, þing- lýstum eigendum hinna veðsettu eigna, með aðfararhæfum dómi, svo að stefnandi geti nýtt sér veðrétt sinn og fengið fullnustu kröfu sinnar af veð- inu. Stefnandi höfðar mál þetta á grundvelli almennra reglna kröfuréttar og veðréttar, 39. gr. laga nr. 68/1984, 3. gr. laga nr. 57/1949, sbr. 2. mgr. 98. gr. laga nr. 90/1991. Kröfur um veð fyrir dráttarvöxtum eru m. a. byggðar á 10. gr. laga nr. 25/1987, sbr. 2. mgr. 14. gr. sömu laga, sbr. 5. gr. laga nr. 67/1989 og 129. gr. laga nr. 91/1991. Stefnandi höfðaði málið upphaflega enn fremur á grundvelli 17. kafla laga nr. 91/1991, en undir rekstri málsins hefur hann fallið frá þeim máls- grundvelli. Stefnandi mótmælir því á hinn bóginn, að stefndu komi að vörn- um gagnvart dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 14. febrúar 1994. Kröfu um dráttarvexti af höfuðstól reisir stefnandi á 10. gr. laga nr. 25/ 1987, sbr. 2. mgr. 14. gr. s. 1., sbr. 5. gr. laga nr. 67/1989. Kröfu um máls- kostnað styður stefnandi 130. gr. laga nr. 91/1991. Kröfu um dráttarvexti á 1629 dæmdan málskostnað miðar stefnandi við 4. mgr. 129. gr. laga nr. 91/1991. Kröfu um virðisaukaskatt byggir stefnandi á lögum nr. 50/1988, sbr. og reglugerð nr. 562/1989. Stefnandi sé ekki virðisaukaskattsskyldur, og sé honum því nauðsyn að fá dóm fyrir skatti þessum. IV. Helstu málsástæður og lagarök stefnda. Sýknukröfur reisir stefndi einkum á eftirtöldum ástæðum: I. Laögleg veðsetning hafi ekki stofnast í eignum stefndu með undirritun tf. h. Norrex hf. Á því er byggt, að umræddir viðaukar hafi verið undirritaðir af stjórnar- mönnum í Norræna útflutningsfélaginu hf. f. h. félagsins að beiðni stefn- anda. Þess hafi ekki verið farið á leit að svo stöddu, að veðsetning yrði full- komnuð með yfirlýsingu veðeigenda þar um. Hvergi sé getið persónulegrar undirritunar, sem þó hefði verið einfalt mál, ef til þess hefði verið ætlast. Viðaukar þessir skuldbindi því ekki stefndu sem veðsala, og skorti allar yfirlýsingar veðeigenda um, að umræddar eignir þeirra séu til tryggingar skuldum Norræna útflutningsfélagsins hf. Til þess að veðsamningur stofnist, þurfi skýra og greinilega yfirlýsingu veðsala þar um samkvæmt eðli máls, meginreglum samningalaga, sbr. og m. a. 23. og 24. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978. Undirritun fyrir hönd hlutafélagsins sé ekki fullnægjandi og skuld- bindi ekki eigendur veðsins. Þá séu viðaukarnir samdir og ritaðir á tryggingarbrétin af lögfræðideild bankastofnunar, sem hafi sérfræðikunnáttu í lánastarfsemi og útgáfu veð- skjala. Viðaukana beri því að skýra þröngt. Viðsemjendur ríkisbanka eigi að mega treysta því, að skrifleg ákvæði og skjöl frá hans hendi séu nákvæm og greinileg um þau atriði, er máli skipta og um er fjallað. Vafaatriði eigi að túlka viðsemjanda í hag. Þá beri háttsemi stefnanda og viðbrögð hans síðar því og greinilega vitni, að skilningur hans hafi ætíð verið hinn sami og stefndu um, að veðin stæðu ekki til tryggingar skuldum Norræna útflutningsfélagsins hf. Það hafi fyrst verið í janúar 1995 og síðar í máli þessu, sem stefnandi hugðist reyna að koma ætlaðri skuld Norræna útflutningsfélagsins hf. í skjól tryggingarbrét- anna. T. d. hafi stefnandi ekki talið sig hafa ástæðu til að krefjast staðfestingar veðréttanna, þegar hann stefndi Norræna útflutningsfélaginu hf. í júní 1993, sem honum hefði þó verið í lófa lagið og eðlilegast í málinu, hefði hann tal- ið sig eiga veðréttindin. Þá sé stefndu kunnugt um, að alllöngu eftir að við- aukarnir voru undirritaðir af hálfu Norræna útflutningsfélagsins hf., hafi 1630 ábyrgðadeild stefnanda óskað eftir því við lögfræðideild stefnanda, að hún sæi um að tryggja skuldir félagsins með veði samkvæmt tryggingar- bréfunum. Þá bendi löghaldsaðgerðir stefnanda árið 1992 ekki til þess, að stefnandi hafi talið sig eiga veð til tryggingar kröfum í viðkomandi eignum. 2. Jafnvel þótt talið verði, að lögleg veðsetning hafi stofnast í eignum stefndu með undirritun þeirra f. h. Norrex hf., sé víxillinn vegna ábyrgðar 6324 greiddur upp (dómkrafan á Norrex), og stefnandi hafi því farið út fyr- ir umboð sitt við útfyllingu víxilsins. Stefnandi hafi viðurkennt, að nýtt lán hafi verið tekið hjá nýjum kröfu- hafa, BNE-bankanum, með nýrri ábyrgð, sem sé með nýju númeri, 7071, og þá hafi skuld, sem tryggð var með ábyrgð nr. 6324, verið greidd. Ágrein- ingslaust sé því, að ábyrgð nr. 6324 sé greidd. Umræddur tryggingarvíxill, sem stefnt var út af í málinu í Héraðsdómi Reykjavíkur, hafi verið vegna ábyrgðar nr. 6324 og eingöngu náð til hennar og láns hjá Fællesbanken í Kaupmannahöfn. Umboð til útfyllingar þess víxils hafi eingöngu náð til ábyrgðar nr. 6324, og eftir að sú ábyrgð var greidd, hafi stefnanda verið óheimilt að fylla út víxilinn, sem þá hafi verið fallinn úr gildi. Norræna út- flutningsfélaginu hafi ekki verið unnt að hafa þá vörn uppi í víxilmálinu á sínum tíma, að víxillinn væri greiddur, vegna þess að málið hafi verið höfð- að samkvæmt 17. kafla eml. Stefndu komi hins vegar þeirri vörn að í þessu máli. Þar sem nú hafi verið sýnt fram á, að víxillinn var að fullu greiddur og þar með dómkrafan, þegar stefnt var í víxilmálinu, leiði það til þess, að hugsanlegur veðréttur hafi þá þegar verið fallinn niður. 3. Í raun sé öll skuld á bak við veðréttina greidd og veðbréfin afturköll- uð. Á greiningslaust sé, að bréfin voru upphaflega gefin út til að tryggja nán- ar tilgreindar persónulegar skuldir stefnda, Jóns Einars. Engin krafa sé lengur á bak við tryggingarréttindin. Stefnandi hafi ekki sýnt fram á, að hann eigi lengur neinar kröfur á stefnda persónulega. Stefndi, Jón Einar, hafi sagt upp öllum viðskiptum við stefnanda og krafist afhendingar brét- anna gegn greiðslu á því, sem að réttum lögum kunni að hvíla á eignunum. Nú sé allt greitt og veðréttindin því fallin niður. Því sé mótmælt, að stefn- andi hafi eignast veðrétt vegna annarra skulda en þeirra, sem stefndi, Jón Einar, bar persónulega ábyrgð á. Dómkröfu (víxilkröfu) á hendur Norræna útflutningsfélaginu hf. hafi verið mótmælt sem rangri og fullgreiddri, og stefnandi hafi ekki sýnt fram á í málinu, að hann eigi aðrar og réttmætar kröfur á hendur því félagi. Þá hafi veðin verið afturkölluð, og lögvarðir hagsmunir séu ekki á bak við kröfu stefnanda. 1631 4. „Viðaukarnir“ séu ógildir af formsástæðum (t. d. engin hámarksfjár- hæð, ekki endanlega ákveðið). 5. „Viðaukarnir“ á veðbréfunum gefi ekki annað og meira í skyn en orðalag þeirra beinlínis kveði á um, þ. e., að þeir nái ekki til annarra skulda Norrex hf. en þeirra, sem þá voru í gildi, 30. 1. 1987 (ekki til væntanlegra skulda), en þær séu nú að fullu greiddar. Varakröfur sínar reisir stefndi á eftirfarandi í aðalatriðum: 6. Viðaukarnir nái ekki til aukagreiðslna. 7. Viðaukarnir nái ekki til skuldbindinga vegna ábyrgða (sem eru ekki sérstaklega nefndar í viðaukunum og sums staðar jafnvel ekki í meginmáli bréfanna). 8. Gengisviðmiðun ákvarðist í íslenskum krónum á útgáfudegi viðauk- anna, 30. 1. 1987. Viðaukarnir séu því breyting á meginmáli bréfanna um þau atriði, sem þeir taki til, og verði ekki túlkaðir á annan veg. Niðurstaða. Á sama tíma og stefndi, Jón Einar Jakobsson, og eiginkona hans, Helga Gudrun Jakobsson, undirrita framangreinda viðauka við tryggingarbréf þau, er mál þetta varða, var stefnandi að opna háa erlenda ábyrgð fyrir Norræna útflutningsfélagið — Norrex hf., sem stefndi og eiginkona hans voru stjórnarmenn í. Sama dag er stefnanda af hálfu þess félags afhent tryggingarvíxilseyðublað, út gefið af stefnda f. h. félagsins, en án persónu- legrar ábyrgðar hans eða annarra stjórnarmanna, að fjárhæð USD 509.450, óútfyllt, að því er varðar útgáfudag og gjalddaga, en með skriflegu umboði til stefnanda til útfyllingar, til tryggingar ábyrgð stefnanda á ábyrgð nr. 301- 6324, út gefinni 30. 1. 1987 til Fællesbanken, Kaupmannahöfn, vegna láns, að fjárhæð USD 509.450. Sýnt þykir þrátt fyrir andmæli stefnda og eiginkonu hans, að tilgangur viðaukanna á tryggingarbréfin hafi verið sá að veita stefnanda tryggingu vegna hinnar erlendu ábyrgðar, sem stefnandi stofnaði sama dag og að þetta hafi stefnda og eiginkonu hans verið ljóst eða mátt vera ljóst. Eins og atvikum er háttað í máli þessu, þykir undirritun stefnda á við- aukana fela í sér gilda yfirlýsingu um, að tryggingarbréfin skuli vera til tryggingar skuldum Norræna útflutningsfélagsins - Norrex hf. við stefn- anda, enda þótt hann hafi ritað undir viðaukana f. h. félagsins. Um var að ræða gilt loforð um veðsetningu, gefið af aðila, sem hafði heimild til að ráð- stafa veði. Þau sjónarmið stefnda, að viðaukana beri að skýra þröngt og viðsemj- 1632 anda í hag, þar sem þeir séu samdir af lögfræðideild ríkisbanka, sem hafi sérfræðiþekkingu á þessu sviði, og að viðsemjandi ríkisbanka megi treysta því, að skrifleg ákvæði og skjöl frá hans hendi séu nákvæm og greinileg um þau atriði, sem máli skipti, hagga ekki framangreindri niðurstöðu. Þótt stefnandi hafi ekki fyrr en í máli þessu reynt að nýta sér þá veðrétti, sem hann öðlaðist með viðaukunum, þykir ekki sýnt, að hann hafi talið, að eng- in veðsetning hafi farið fram. Samkvæmt framanskráðu telst gild veðsetning hafa verið gerð í eignar- hlutum stefnda í Aðalstræti 9, Reykjavík, er áðurgreindir viðaukar voru undirritaðir. Eins og áður getur, opnaði stefnandi erlenda ábyrgð nr. 6324 fyrir Nor- ræna útflutningsfélagið, - Norrex hf. hjá Fællesbanken í Kaupmannahöfn, að fjárhæð USD 509.450, sama dag og viðaukarnir voru undirritaðir og stefnanda afhentur „tryggingarvíxill“ vegna ábyrgðarinnar, út gefinn af fé- laginu. Stefndi fór þess á leit við stefnanda með bréfi, dagsettu 22. febrúar 1991, að sú breyting yrði gerð á ábyrgð nr. 6324, að ábyrgðin tæki nú til BNE Swedbank í Lúxemborg, sem fallist hefði á að veita lán með sömu kjörum og félagið teldi hentugra að eiga viðskipti við. Stefnandi féllst á þessa beiðni, og í kjölfar þess var, eins og í málavöxtum getur, gengið frá láninu hjá danska bankanum, en ábyrgðin flutt yfir til bankans í Lúxemborg og henni gefið nýtt númer, 7071. Með hliðsjón af þessum atvikum ber því að líta svo á, að gert hafi verið ráð fyrir því, að sami tryggingarvíxill og gefinn var út vegna ábyrgðar 6324 væri framvegis til tryggingar ábyrgð 7071, sem kom í stað hinnar að beiðni félagsins. Fyrir líggur dómur Héraðsdóms Reykjavíkur vegna umrædds víxils, þar sem Norræna útflutningsfélagið er dæmt til að greiða andvirði hans í ís- lenskum krónum auk dráttarvaxta og málskostnaðar. Stefndi hefur ekki sýnt fram á, að sú krafa sé greidd. Þeim málsástæðum stefnda, að viðaukarnir séu ógildir af formsástæðum og að þeir nái ekki til annarra skulda Norræna útflutningsfélagsins en þeirra, sem fyrir voru 30. janúar 1987, er hafnað. Í viðaukunum kemur skýrt fram, að um þá gildi öll ákvæði tryggingarbréfanna óbreytt. Í undirritun veðeigenda fólst því, að öll ákvæði tryggingarbréfanna skyldu gilda um þær skuldir, sem viðaukunum var ætlað að tryggja. Með sömu rökum ber að hafna varakröfum stefnda. Samkvæmt því, sem að framan getur, ber því að staðfesta veðrétti stefn- anda, Búnaðarbanka Íslands. samkvæmt þremur tryggingarbréfum, út gefn- 1633 um af stefnda, Jóni Einari Jakobssyni, 21. janúar 1981, þinglýsingarskjal nr. 1443/81, 12. febrúar 1985, þinglýsingarskjal nr. 13228/85, og 1. júlí 1985, þing- lýsingarskjal nr. 27961/85, í þar greindum eignarhlutum stefnda í fasteign- inni Aðalstræti 9, Reykjavík, fyrir kröfum stefnanda á hendur Norræna út- flutningsfélaginu hf. samkvæmt dómi Héraðsdóms Reykjavíkur, upp kveðn- um 28. febrúar 1994, að fjárhæð 28.666.751,50 kr., auk dráttarvaxta og málskostnaðar, 286.000 kr. Eftir atvikum þykir rétt, að hvor aðili beri sinn kostnað af máli þessu. Mál þetta var upphaflega flutt 30. nóvember 1995, og átti sama dag að flytja mál nr. E-260/1995: Búnaðarbanki Íslands gegn Jóni E. Jakobssyni og Helgu Gudrun Jakobsson, sem er hliðstætt máli þessu. Flutningur þess máls féll niður vegna forfalla lögmanns stefndu, Helgu Gudrun. Til stóð að flytja það mál í desember 1995, en af því varð ekki fyrr en eftir áramót vegna sjúkrahússvistar stefnda, Jóns Einars. Var þá ákveðið að bíða með dóms- uppsögu í máli þessu, þar til hitt málið yrði flutt, m. a. vegna vitnafram- burðar í því máli, sem lagður yrði til grundvallar í málinu. Málið var endurupptekið í febrúar 1996 og frestað til frekari gagnaöflun- ar, og var það síðan flutt 29. mars 1996 um leið og mál nr. E-260/1995. Vegna embættisanna varð dómur eigi lagður á málið innan tilskilins tíma. Endurflutningi varð fyrst við komið 19. desember sl., en vegna jólaleyfis, veikinda og embættisanna varð enn dráttur á dómsuppsögu, og var málið því flutt að nýju 26. þessa mánaðar. Finnbogi H. Alexandersson héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: Staðfestur er veðréttur stefnanda, Búnaðarbanka Íslands, sam- kvæmt þremur tryggingarbréfum, út gefnum af stefnda, Jóni Einari Jakobssyni, 21. janúar 1981, þinglýsingarnúmer 1443/81, 12. febrúar 1985, þinglýsingarnúmer 13228/85, og 1. júlí 1985, þinglýsingarnúmer 27961/85, í þar greindum eignarhlutum stefnda í fasteigninni Aðal- stræti 9, Reykjavík, fyrir kröfum stefnanda á hendur Norræna út- flutningsfélaginu hf. samkvæmt dómi Héraðsdóms Reykjavíkur, upp kveðnum 28. febrúar 1994, að fjárhæð 28.666.751,50 kr., auk dráttar- vaxta og málskostnaðar, að fjárhæð 286.000 kr. Málskostnaður fellur niður. 52 Hæstaréttardómar H 1634 Fimmtudaginn 30. apríl 1998. Nr. 227/1997. — Jón Einar Jakobsson (Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.) og Helga Gudrun Jakobsson (Hilmar Ingimundarson hrl.) gegn Búnaðarbanka Íslands hf. (Brynjólfur Kjartansson hrl.) Tryggingarbréf. Veðsetning. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson og Hrafn Bragason. Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar með stefnum 23. og 26. maí 1997 og krefjast þess aðallega, að málinu verði vísað heim í hér- að til löglegrar meðferðar og dómsuppkvaðningar að nýju. Til vara krefjast þau þess að verða sýknuð af öllum kröfum stefnda, en til þrautavara, að dómkröfur stefnda verði lækkaðar verulega. Í öllum tilvikum krefjast þau málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Hinn 1. janúar 1998 tók Búnaðarbanki Íslands hf. við rekstri og starfsemi Búnaðarbanka Íslands samkvæmt lögum nr. 50/1997 um stofnun hlutafélaga um Landsbanka Íslands og Búnaðarbanka Ís- lands. 1. Framsetning á kröfum stefnda í héraðsstefnu er ekki sem skyldi og ekki að öllu í samræmi við fram lögð gögn. Þetta þykir þó ekki hafa komið að sök, enda voru gögnin ljós og veittu nægan grundvöll til, að málið yrði dæmt að efni. Áfrýjendur féllu undir rekstri máls- ins í héraði frá frávísunarkröfum, sem þau höfðu uppi í greinar- gerðum sínum. Þykja ekki næg efni til að vísa málinu frá héraðs- dómi án kröfu. Aðalkrafa áfrýjenda um heimvísun málsins er einkum studd því, að í dómsorði héraðsdóms sé stefnda veittur dómur um allt aðrar 1635 kröfur en hann hafi sjálfur gert í málinu. Þá sé í dómsorðinu veitt viðurkenning á veðrétti stefnda fyrir miklu hærri fjárhæð en nemur samanlögðum fjárhæðum þeirra tryggingarbréfa, sem byggt er á í málinu, og án þess að greina, hversu há fjárhæð hvíli á hvorri eign. Fallist er á það með áfrýjendum, að orðalag í dómsorði hins áfrýj- aða dóms sé ekki ótvírætt, einkum að því er varðar fjárhæðir þeirra veðréttinda, sem viðurkennd eru í dóminum. Í málflutningi lög- manns stefnda fyrir Hæstarétti kom fram sá skilningur, að í greini- legri tilvísun til einstakra tryggingarbréfa í dómsorðinu fælist, að hinn viðurkenndi veðréttur væri takmarkaður við fjárhæð hvers bréfs. Að þessu athuguðu og með hliðsjón af því, að héraðsdómari hefur tekið rökstudda afstöðu til þeirra málsástæðna, sem áfrýjend- ur reisa málatilbúnað sinn á, þykir ofangreindur annmarki ekki eiga að leiða til ómerkingar héraðsdóms og heimvísunar hans. II. Eins og fram kemur í héraðsdómi, lýtur ágreiningur aðila málsins að því, hvort viðaukar þeir, er ritaðir voru 30. janúar 1987 á þau fjögur tryggingarbréf, sem vísað er til af hálfu stefnda, veiti veðrétt í þar veðsettum eignum, og ef svo er, fyrir hvaða fjárhæðum. Einnig er um það deilt, hvort krafa á hendur Norræna útflutningsfélaginu - Norrex hf. verði byggð á þeim víxli, sem liggur til grundvallar kröfu stefnda í málinu og dæmt var um í Héraðsdómi Reykjavíkur 28. febrúar 1994. Áfrýjandinn Jón Einar hafði gefið út umrædd tryggingarbréf til stefnda 12. september 1984, 12. febrúar 1985 og 1. júlí 1985. Fyrsta bréfið var gefið út í nafni Bústofns, einkafyrirtækis áfrýjandans Jóns Einars, en síðastnefnda bréfið var gefið út í eigin nafni hans og Bú- stofns. Með bréfunum voru stefnda veðsettar eignirnar Hegranes 35 og Haukanes 22, báðar í Garðabæ, til tryggingar víxilskuldum og öðrum skuldum og skuldbindingum, í hvaða formi sem væri, er áfrýjandinn Jón Einar eða Bústofn skuldaði eða kynni að skulda að tilteknum fjárhæðum. Hegranes 35 er þinglýst eign áfrýjandans Helgu Gudrun, og áritaði hún þau bréf, þar sem sú eign er veðsett, sem þinglýstur eigandi. Áfrýjandinn Jón Einar er þinglýstur eigandi Haukaness 22. Í viðaukunum 30. janúar 1987 fólust yfirlýsingar um, að bréfin væru einnig til tryggingar skuldum Norræna útflutnings- 1636 félagsins - Norrex hf., en að öll ákvæði bréfanna að öðru leyti stæðu óbreytt. Áfrýjendur undirrituðu þá fyrir hönd hlutafélagsins, en þau voru þar bæði stjórnarmenn og áttu saman 97% hlutafjárins. Orða- lag viðaukanna ber ótvírætt með sér, að þær tryggingar, sem áfrýj- endur höfðu áður með undirskriftum sínum á tryggingarbréfin veitt stefnda í hinum tilgreindu eignum vegna skuldbindinga áfrýjandans Jóns Einars og Bústofns, skyldu einnig ná til skuldbindinga hlutafé- lagsins. Áfrýjendur voru aðaleigendur þess, áfrýjandinn Jón Einar stjórnarformaður og framkvæmdastjóri og áfrýjandinn Helga Gud- run stjórnarmaður, en jafnframt því voru þau þinglýstir eigendur þeirra eigna, sem veðsettar voru samkvæmt tryggingarbréfunum. Af gögnum málsins verður og að telja ljóst, að til viðaukanna var stofn- að vegna viðskipta, sem áfrýjandinn Jón Einar stóð að. Þegar til þessa er litið svo og atvika að umræddum gerningum, sem rakin eru í héraðsdómi, verður fallist á þá niðurstöðu hans, að líta verði á undirritun viðaukanna sem gildar veðsetningar af hálfu áfrýj- enda. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms er og staðfest niður- staða hans um, að hafna beri þeirri málsástæðu áfrýjenda, að um- ræddar tryggingar nái aðeins til skulda Norræna útflutningsfélagsins — Norrex hf., sem stofnað hafði verið til 30. janúar 1987. Þá verður einnig fallist á þá úrlausn hans, að tryggingin nái til skuldbindingar, sem félagið stofnaði til gagnvart BNE Swedbank í Lúxemborg í febrúar 1991. Ill. Samkvæmt framansögðu er það niðurstaða málsins, að viður- kennt verður, að skuld Norræna útflutningsfélagsins — Norrex hf. við stefnda samkvæmt dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 28. febrúar 1994, að höfuðstól 28.666.751,50 krónur, auk dráttarvaxta og máls- kostnaðar samkvæmt dóminum, sé tryggð með veðrétti samkvæmt fyrrgreindum fjórum tryggingarbréfum, svo langt sem þau ná, eins og nánar verður tilgreint í dómsorði. Líta verður svo á, að í ákvæð- um tryggingarbréta 12. september 1984 og 1. júlí 1985 felist, að miða skuli við gengi SDR og kanadískra dollara á greiðsludegi. Staðfest er málskostnaðarákvæði héraðsdóms. Eftir þessum úr- 1637 slitum verður áfrýjendum hins vegar gert að greiða stefnda máls- kostnað fyrir Hæstarétti, eins og segir í dómsorði. Dómsorð: Viðurkennt er, að skuld Norræna útflutningsfélagsins — Norrex hf. við stefnda, Búnaðarbanka Íslands hf., samkvæmt dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 28. febrúar 1994, að höfuðstól 28.666.751,50 krónur, auk dráttarvaxta og málskostnaðar sam- kvæmt þeim dómi, sé tryggð með veðrétti samkvæmt eftir- greindum tryggingarbréfum, svo langt sem þau ná, þannig: Tryggingarbréfi 12. september 1984 með þinglýsingarnúmeri 11715/84 með veðrétti í eign áfrýjandans Helgu Gudrun Jak- obsson, Hegranesi 35, Garðabæ, fyrir allt að 25.000 SDR ein- ingum, auk dráttarvaxta og kostnaðar. Tryggingarbréfi 12. febrúar 1985 með þinglýsingarnúmeri 3730/85 með veðrétti í eign áfrýjandans Jóns Einars Jakobs- sonar, Haukanesi 22, Garðabæ, fyrir allt að 1.000.000 krónum, auk dráttarvaxta og kostnaðar. Tryggingarbréfi 12. febrúar 1985 með þinglýsingarnúmeri 3731/85 með veðrétti í eign áfrýjandans Helgu Gudrun, Hegra- nesi 35, Garðabæ, fyrir allt að 3.000.000 krónum, auk dráttar- vaxta og kostnaðar. Tryggingarbréfi 1. júlí 1985 með þinglýsingarnúmeri 8726/85 með veðrétti í eignum áfrýjenda, Hegranesi 35 og Haukanesi 22, Garðabæ, fyrir allt að 150.000 kanadískum dollurum, auk vaxta, dráttarvaxta og kostnaðar. Málskostnaðarákvæði héraðsdóms er staðfest. Áfrýjendur greiði stefnda óskipt 200.000 krónur í máls- kostnað fyrir Hæstarétti. 1638 Sératkvæði Guðrúnar Erlendsdóttur Dómkröfur stefnda í héraðsdómsstefnu voru þær, að viðurkennt yrði með aðfararhæfum dómi, að hann ætti veðrétt í fasteign áfrýj- andans Jóns Einars, Haukanesi 22 í Garðabæ, og fasteign áfrýj- andans Helgu Gudrun, Hegranesi 35 í Garðabæ. Byggðust kröfurn- ar á fjórum tryggingarbréfum, að fjárhæð 25.000 SDR einingar, 1.000.000 krónur, 3.000.000 krónur og 150.000 kanadískir dollarar. Í tveimur bréfanna hafði verið veittur veðréttur í Hegranesi 35, í einu í Haukanesi 22 og í einu í báðum fasteignunum. Að því er síðast- nefnda bréfið varðaði, krafðist stefndi aðskilinnar viðurkenningar á veðrétti í fasteignunum og í hvoru tilviki fyrir allri fjárhæð bréfsins, þannig, að krafist var viðurkenningar á veðrétti fyrir tvöfaldri þeirri fjárhæð, sem tryggingarbréfið hljóðaði um. Var þessi kröfugerð í engu samræmi við fram lögð gögn. Ég tel, að hér sé um svo mikla annmarka á kröfugerð að ræða, að óhjákvæmilegt sé að vísa málinu frá héraðsdómi ex officio. Með því að meiri hluti dómenda hefur komist að annarri niðurstöðu, ber mér, sbr. 2. mgr. 165. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, að greiða atkvæði um efni máls. Framangreind tryggingarbréf gaf áfrýjandinn Jón Einar út til stefnda 12. september 1984, 12. febrúar 1985 og 1. júlí 1985 til trygg- ingar skuldum sínum og einkafyrirtækis síns, Bústofns, að tilteknum fjárhæðum. Hinn 30. janúar 1987 voru undirritaðir viðaukar á trygg- ingarbréfin, þess efnis, að bréfin væru einnig til tryggingar skuldum Norrex hf. Áfrýjendur undirrituðu viðaukana fyrir hönd hlutafé- lagsins, en ekki persónulega, svo sem nauðsyn bar til, þar sem þau voru eigendur hinna veðsettu fasteigna. Áfrýjendur báru fyrir dómi, að til hefði staðið, að Norrex hf. eignaðist þessar fasteignir og til- gangurinn með viðaukunum hefði verið að stofna til veðréttar til tryggingar skuldum félagsins, eftir að þær væru komnar í þess eigu. Til þess kom ekki, og varð Norrex hf. aldrei eigandi fasteignanna. Gögn málsins bera með sér, að starfsmenn stefnda hafi ekki litið svo á, að tryggingarbréfin næðu yfir skuldir Norrex hf., og í kröfu- lýsingu stefnda í þrotabú Norrex hf. er kröfunni lýst sem almennri kröfu í þrotabúið og ekki tekið fram, að hún njóti veðréttar. Stefndi 1639 samdi viðaukana og gekk frá þeim á tryggingarbréfin. Gera verður ríkar kröfur til bankastofnana um frágang á slíkum skjölum. Við veðsetningar á fasteignum er það skilyrði, að til þeirra sé stofnað af þinglýstum eiganda hinnar veðsettu fasteignar. Ég tel því, að með framangreindum viðaukum á tryggingarbréfin hafi ekki verið stofn- að til gildrar veðsetningar til tryggingar skuldum Norrex hf. við stefnda, og beri því að sýkna áfrýjendur af kröfum stefnda og dæma þeim málskostnað úr hans hendi í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 27. febrúar 1997. I. Mál þetta, sem dómtekið var 26. þessa mánaðar, var höfðað með þing- festingu þess 28. febrúar 1995. Stefnandi er Búnaðarbanki Íslands, aðalbanki, kt. 490169-1219, Austur- stræti 5, Reykjavík. Stefndu eru Jón Einar Jakobsson, kt. 161237-6559, Hegranesi 35, Garða- bæ, og Helga Gudrun Jakobsson, kt. 150441-6769, Hegranesi 35, Garðabæ. Dómkröfur stefnanda. Þess er krafist, að viðurkennt verði með aðfararhæfum dómi, að stefn- andi eigi upphaflega 7. veðrétt og uppfærslurétt í allri fasteigninni Hegra- nesi 35, Garðabæ, ásamt tilheyrandi lóðarréttindum og öllu öðru, sem eign þeirri fylgir og fylgja ber, að höfuðstólsfjárhæð SDR 25.000,00 (sérstök dráttarréttindi), auk dráttarvaxta og alls kostnaðar. Þá er þess krafist, að viðurkennt verði með aðfararhæfum dómi, að stefn- andi eigi upphaflega 2. veðrétt og uppfærslurétt í allri fasteigninni Hauka- nesi 22, Garðabæ, ásamt tilheyrandi lóðarréttindum og öllu öðru, sem eign þeirri fylgir og fylgja ber, að höfuðstólsfjárhæð 1.000.000 kr., auk dráttar- vaxta og alls kostnaðar. Þá er þess enn krafist, að viðurkennt verði með aðfararhæfum dómi, að stefnandi eigi upphaflega 8. veðrétt og uppfærslurétt í allri fasteigninni Hegranesi 35, Garðabæ, ásamt tilheyrandi lóðarréttindum og öllu öðru, sem eign þeirri fylgir og fylgja ber, að höfuðstólsfjárhæð 3.000.000 kr., auk dráttarvaxta og alls kostnaðar. Enn fremur er þess krafist, að viðurkennt verði með aðfararhæfum dómi, að stefnandi eigi upphaflega 9. veðrétt og uppfærslurétt í allri fasteigninni Hegranesi 35, Garðabæ, ásamt tilheyrandi lóðarréttindum og öllu öðru, sem eign þeirri fylgir og fylgja ber, að höfuðstólsfjárhæð CAD 150.000,00 (kanadadollarar), auk vaxta og alls kostnaðar. Í fimmta lagi er þess krafist, að viðurkennt verði með aðfararhæfum 1640 dómi, að stefnandi eigi upphaflega 3. veðrétt og uppfærslurétt í allri fast- eigninni Haukanesi 22, Garðabæ, ásamt tilheyrandi lóðarréttindum og öllu öðru, sem eign þeirri fylgir og fylgja ber, að höfuðstólsfjárhæð CAD 150.000 (kanadadollarar), auk vaxta, dráttarvaxta og alls kostnaðar. Næst er þess krafist, að viðurkennt verði með aðfararhæfum dómi, að ofangreindir veðréttir stefnanda standi til tryggingar kröfu stefnanda á hendur Norræna útflutningsfélaginu hf., kt. 670385-0949, Aðalstræti 6, Reykjavík, að fjárhæð 28.666.751,50 kr., ásamt dráttarvöxtum skv. 10. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 af þeirri fjárhæð frá 25. 6. 1992 til greiðsludags auk dráttarvaxta, sem leggjast við höfuðstól á tólf mánaða fresti, fyrst 25. 6. 1993, auk dæmds málskostnaðar, 286.000 kr., auk hæstu lögleyfðra dráttar- vaxta af málskostnaðarfjárhæð frá 15. 3. 1994. Jafnframt er krafist greiðslu málskostnaðar að mati réttarins, og beri málskostnaðarfjárhæð dráttarvexti skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 15. degi eftir dómsuppsögu til greiðsludags að viðbættum virðisaukaskatti á málflutningsþóknun. Endanlegar dómkröfur stefnda, Jóns Einars Jakobssonar. 1) Aðallega, að hann verði sýknaður af aðalkröfu (fyrstu kröfu) stefn- anda. 2) Enn fremur, að hann verði sýknaður af öllum öðrum kröfum stefn- anda. 3) Til vara, að dómkröfur verði lækkaðar verulega. 4) Í öllum tilvikum er krafist málskostnaðar úr hendi stefnanda skv. mati dómsins að viðbættum virðisaukaskatti á málflutningsþóknun. Endanlegar dómkröfur stefndu, Helgu Gudrun Jakobsson. 1) Að stefnda verði sýknuð af öllum kröfum stefnanda, þar með kröfu um staðfestingu veðréttar. 2) Til vara, að dómkröfur verði lækkaðar verulega. 3) Að stefnandi verði dæmdur til að greiða stefndu málskostnað skv. mati dómsins ásamt virðisaukaskatti af málflutningsþóknun. Stefndu kröfðust þess upphaflega sem aðalkröfu, að málinu yrði vísað frá dómi, en frá þeirri kröfu hafa þau fallið. Dómari reyndi sættir með aðilum, en án árangurs. II. Stefndi, Jón Einar Jakobsson, átti um árabil viðskipti við stefnanda, bæði persónulega og vegna einkafirma síns, Bústofns. Síðar hófu einnig viðskipti við stefnanda hlutafélögin Bústofn og Norræna útflutningsfélagið — Norrex, sem stefndi, Jón Einar, var hluthafi í og í forsvari fyrir. Viðskiptin fólust 1641 m. a. í því, að stefnandi opnaði erlendar ábyrgðir fyrir Bústofn, sem stund- aði m. a. innflutning og sölu innréttinga og húsgagna. Vegna þessara viðskipta voru af hálfu stefnda, Jóns Einars, ýmist per- sónulega eða f. h. einkafirmans Bústofns gefin út tryggingarbréf til stefn- anda á árunum 1984 og 1985 með veði í Hegranesi 35 og Haukanesi 22, Garðabæ. Bréfin voru einnig undirrituð af stefndu, Helgu Gudrun, sem þinglýstum eiganda Hegraness 35 og sem maka stefnda, Jóns Einars. Trygg- ingarbréfin voru ýmist gefin út til tryggingar skuldum stefnda, Jóns Einars, eða einkafirma hans, Bústofns. Bréfunum verður síðar lýst. Árið 1985 stofnuðu stefndu ásamt öðrum hlutafélagið Norræna útflutn- ingsfélagið-Norrex, sem stóð að útflutningi vikurs og gjalls. Var stefndi, Jón Einar, stjórnarformaður félagsins og stefnda, Helga Gudrun, í stjórn þess. Stefnandi opnaði erlenda ábyrgð nr. 301-6324 fyrir hlutafélagið til Fællesbanken í Kaupmannahöfn 30. janúar 1987 fyrir láni, að fjárhæð USD 509.450. Sama dag og ábyrgðin var opnuð, gaf stefndi, Jón Einar, út f. h. Norrex hf. og afhenti stefnanda einritaðan víxil, að fjárhæð USD 509.450, en óútfylltan að öðru leyti. Á víxlinum var áletrunin „tryggingarvíxill áb. no. 301-6324“. Á sama tíma undirritaði stefndi. Jón Einar, f. h. Norrex hf. ábyrgðartryggingu og umboð vegna víxilsins. Þar er stefnanda veitt umboð til að útfylla víxilformið með útgáfudegi og gjalddaga í samræmi við inn- lausnarkröfu stefnanda vegna hinnar erlendu ábyrgðar, ef til kæmi. Sama dag og ábyrgðin var opnuð og tryggingarvíxillinn gefinn út, undir- rituðu bæði stefndu viðauka, sem stefnandi hafði látið vélrita á tryggingar- bréfin, er gefin voru út á árunum 1984 og 1985. Samkvæmt viðaukum þess- um skyldu tryggingarbréfin einnig vera til tryggingar öllum skuldum Nor- ræna útflutningsfélagsins-Norrex hf. við stefnanda. Að öðru leyti skyldu öll ákvæði tryggingarbréfanna gilda óbreytt. Undir viðaukana var eftirfarandi texti vélritaður af hálfu stefnanda: „Reykjavík, 30. 1. '87, F. h. Norrex hf.“ Undir þennan texta skrifar stefndi, Jón Einar, og undir hans nafni stefnda, Helga Gudrun. Að auki skrifar stefndi, Jón Einar, undir alla við- aukana eigin hendi: „Norrex h/f J. E. Jakobsson“. Meginágreiningur málsaðila snýst um það, hvort í undirritun stefndu undir viðaukana felist gild veðsetning. Stefndu halda því fram, að svo sé ekki, þar sem þau hafi einungis ritað undir viðaukana f. h. Norrex hf., en ekki sem þinglýstir eigendur viðkomandi eigna eða makar þinglýsts eig- anda sérstaklega, eins og nauðsynlegt hefði verið, ef gild veðsetning ætti að verða. 1642 Stefnandi telur á hinn bóginn, að í undirritun stefndu f. h. Norrex hf. hafi jafnframt falist samþykki stefndu til veðsetningar sem þinglýstra eigenda og maka. Verður nú gerð nánari grein fyrir útgáfu og efni tryggingarbréfanna frá árunum 1984 og 1985 svo og áðurgreindum viðaukum. 12. 9. 1984 undirritaði stefndi, Jón Einar Jakobsson, f. h. Bústofns sem út- gefanda og stefnda, Helga Gudrun Jakobsson, sem þinglýstur eigandi trygg- ingarbréf nr. 6326, sbr. dómskjal nr. 3. Samkvæmt tryggingarbréfinu gerði Bústofn kunnugt, að til tryggingar skaðlausri og skilvísri greiðslu á víxil- skuldbindingum þess við stefnanda, hvort sem það er höfuðstóll, vextir, dráttarvextir, kostnaður, þar með talinn innheimtukostnaður, hverju nafni sem nefnist, vátryggingargjald eða annað að engu undanskildu, svo og til tryggingar öllum skuldum og skuldbindingum hans við stefnanda, í hvaða formi sem er, þ.m.t. vegna rekstrarláns iðnaðar, sem Bústofn og/eða stefndi skuldar eða skulda kann, á hvaða tíma sem er, að höfuðstól allt að SDR 25.000 kr. (sérstök dráttarréttindi), auk dráttarvaxta og alls kostnaðar, væri stefnanda veðsett með 7. veðrétti og uppfærslurétti öll fasteignin Hegranes 35, Garðabæ, ásamt tilheyrandi lóðarréttindum og öllu öðru, sem eign þeirri fylgir og fylgja ber. 30. 1. 1987 var áritaður á tryggingarbréf þetta og undirritaður af stefndu f. h. Norrex hf. viðauki, þar sem fram kemur, að tryggingarbréf þetta sé einnig til tryggingar öllum skuldum Norræna útflutningsfélagsins-Norrex hf. við stefnanda. Að öðru leyti gildi öll ákvæði tryggingarbréfsins óbreytt. 12. 2. 1985 undirritaði stefndi, Jón Einar Jakobsson, sem útgefandi trygg- ingarbréf nr. 6344, sbr. dómskjal nr. 4. Samkvæmt tryggingarbréfinu gerði stefndi kunnugt, að til tryggingar skaðlausri og skilvísri greiðslu á víxil- skuldbindingum hans við stefnanda, hvort sem það er höfuðstóll, vextir, dráttarvextir, kostnaður, þar með talinn innheimtukostnaður, hverju nafni sem nefnist, vátryggingargjald eða annað að engu undanskildu, svo og til tryggingar öllum skuldum og skuldbindingum hans við stefnanda, í hvaða formi sem er, þ. m.t. ábyrgðum, sem stefndi skuldar eða skulda kann, á hvaða tíma sem er, að fjárhæð 1.000.000 kr., auk dráttarvaxta og alls kostn- aðar, væri stefnanda veðsett með 2. veðrétti og uppfærslurétti öll fasteignin Haukanes 22, Garðabæ, ásamt tilheyrandi lóðarréttindum og öllu öðru, sem eign þeirri fylgir og fylgja ber. 30. 1. 1987 var áritaður á tryggingarbréf þetta og undirritaður af stefndu f. h. Norrex hf. viðauki, þar sem fram kemur, að tryggingarbréf þetta sé einnig til tryggingar öllum skuldum Norræna útflutningsfélagsins — Norrex hf. við stefnanda. Að öðru leyti gildi öll ákvæði tryggingarbréfsins óbreytt. 1643 12. 2. 1985 undirritaði stefndi, Jón Einar Jakobsson, sem útgefandi og stefnda, Helga Gudrun Jakobsson, sem þinglýstur eigandi tryggingarbréf nr. 6345, sbr. dómskjal nr. 5. Samkvæmt tryggingarbréfinu gerði stefndi kunnugt, að til tryggingar skaðlausri og skilvísri greiðslu á víxilskuld- bindingum sínum við stefnanda, hvort sem það er höfuðstóll, vextir, dráttarvextir, kostnaður, þar með talinn innheimtukostnaður, hverju nafni sem nefnist, vátryggingargjald eða annað að engu undanskildu, svo og til tryggingar öllum skuldum og skuldbindingum sínum við stefnanda, í hvaða formi sem er, þ. m.t. ábyrgðum, sem stefndi skuldar eða skulda kann, á hvaða tíma sem er, að fjárhæð 3.000.000 kr., auk dráttarvaxta og alls kostn- aðar væri stefnanda veðsett með 8. veðrétti og uppfærslurétti öll fasteignin Hegranes 35, Garðabæ, ásamt tilheyrandi lóðarréttindum og öllu öðru, sem eign þeirri fylgir og fylgja ber. 30. 1. 1987 var áritaður á tryggingarbréf þetta og undirritaður af stefndu f. h. Norrex hf. viðauki, þar sem fram kemur, að tryggingarbréf þetta sé einnig til tryggingar öllum skuldum Norræna útflutningsfélagsins-Norrex hf. við stefnanda. Að öðru leyti gildi öll ákvæði tryggingarbréfsins óbreytt. 1. 7. 1985 undirritaði stefndi, Jón Einar Jakobsson, sem útgefandi og f. h. Bústofns sem útgefanda og stefnda, Helga Gudrun Jakobsson, sem þing- lýstur eigandi og maki tryggingarbréf nr. 6368, sbr. dómskjal nr. 6. Sam- kvæmt tryggingarbréfinu gerði stefndi persónulega og f. h. Bústofns kunn- ugt, að til tryggingar skaðlausri og skilvísri greiðslu á víxilskuldbindingum þeirra við stefnanda, hvort sem það er höfuðstóll, vextir, dráttarvextir, kostnaður, þar með talinn innheimtukostnaður, hverju nafni sem nefnist, vátryggingargjald eða annað að engu undanskildu, svo og til tryggingar öll- um skuldum og skuldbindingum þeirra við stefnanda, í hvaða formi sem er, þ. m. t. ábyrgðum, sem stefndi og Bústofn skuldar eða skulda kann, á hvaða tíma sem er, að fjárhæð jafnvirði CAD 150.000,00 (kanadadollarar), auk vaxta, dráttarvaxta og alls kostnaðar væri stefnanda veðsett með 9. veðrétti og uppfærslurétti öll fasteignin Hegranes 35, Garðabæ, ásamt til- heyrandi lóðarréttindum og öllu öðru, sem eign þeirri fylgir og fylgja ber, og með 3. veðrétti og uppfærslurétti öll fasteignin Haukanes 22, Garðabæ, ásamt tilheyrandi lóðarréttindum og öllu öðru, sem þeirri eign fylgir og fylgja ber. 30. 1. 1987 var áritaður á tryggingarbréf þetta og undirritaður af stefndu í. h. Norrex hf. viðauki, þar sem fram kemur, að tryggingarbréf þetta sé einnig til tryggingar öllum skuldum Norræna útflutningsfélagsins-Norrex hf. við stefnanda. Að öðru leyti gildi öll ákvæði tryggingarbréfsins óbreytt. Viðaukum þessum var þinglýst athugasemdalaust 19. febrúar 1987. 1644 Áðurgreind ábyrgð stefnanda á erlendu láni Norræna útflutningsfélags- ins-Norrex hf. hefur samkvæmt gögnum málsins gengið til láns félagsins hjá Hafnia Erhvervsbank í Kaupmannahöfn, og er það ágreiningslaust. 22. febrúar 1991 fer stefndi, Jón Einar, þess á leit við stefnanda f. h. Nor- rex hf., að stefnandi samþykki breytingu á ábyrgð 301-6324, USD 509.450, á þann veg, að ábyrgðin taki nú til BNE Swedbank í Lúxemborg, sem tekið hafi að sér að veita lánið með sömu kjörum og áður, þ. e. 1% yfir Libor- vöxtum til tólf mánaða frá afhendingardegi fjárins með vaxtagreiðslu og „toll-over“ á sex mánaða fresti. Norrex hf. hafi talið hagkvæmast að leita annars lánveitanda vegna lánsins. Í framhaldi þessa erindis Norrex hf. gaf stefnandi City-Bank fyrirmæli um að greiða Hafnia Erhvervsbank USD $33.047,44, en áður hafði stefn- andi fengið afrit af kröfu Hafnia Erhvervsbank á Norrex hf., sem þá nam USD 533.047,44 (USD 509.450 vextir USD 23.597,44). 25. febrúar 1991 stofnaði stefnandi ábyrgð hjá BNE Swedbank nr. 301- TOT til tryggingar skuld Norrex hf., að fjárhæð USD 509.450 ásamt vöxtum. 26. febrúar 1991 óskar stefnandi þess við BNE Swedbank, að USD 509.450 verði lagðir inn á reikning hjá City-Bank. 27. febrúar greiðir BNE Swedbank City-Bank USD 509.450. Stefnandi færir þessa greiðslu (USD 509.450 eða ÍSK 28.203.152,00) sem innborgun inn á ábyrgðarskuld Norrex hf. nr. 301-6324 („value“-dagur 27. 2. '91). Eftir þessa bókun er skuld Norrex hf. samkvæmt ábyrgð 301-6324 1.347.398 kr. Hinn 13.3. '91 bættust við skuldina vextir, að fjárhæð USD 4.619,74 (263.002 kr.). Eftir það er skuldin 1.610.400 kr. Upplýsingar um framangreindar fjármunahreyfingar er að finna í yfirlýs- ingu Kjartans Páls Einarssonar, fyrrum yfirmanns erlendra ábyrgða hjá stefnanda, dskj. 22, sem staðfesti yfirlýsinguna fyrir dóminum. Þessar upp- lýsingar eru í samræmi við gögn, sem yfirlýsingunni fylgja. Í yfirlýsingunni segir nefndur Kjartan Páll enn fremur, að það hafi að sjálfsögðu verið forsenda þessarar breytingar, sem bæði stefnandi og stefndi, Jón Einar, hafi gert sér grein fyrir og verið sammála um, að trygg- ing vegna nýrrar ábyrgðar hjá BNE Swedbank væri hin sama og hjá Hafnia Erhvervsbank, þ. e., að tryggingarvíxill, að fjárhæð USD 509.450, sem sett- ur var til tryggingar skuld vegna ábyrgðar nr. 301-6324, stæði áfram til tryggingar hinni nýju ábyrgð, enda hafi hin nýja ábyrgð verið til komin í beinu og órjúfanlegu framhaldi af skuld Norrex hf. vegna láns hjá Hafnia Erhvervsbank, sem tryggt var með ábyrgð nr. 301-6324. Þótt skipt hafi ver- ið um ábyrgðarbanka og ábyrgðarnúmer, sé um sömu skuld að ræða. Þá segir í nefndri yfirlýsingu, að 26. febrúar hafi stefnandi þurft að inn- 1645 leysa ábyrgð nr. 301-7071 með greiðslu til BNE Swedbank, að fjárhæð USD $551.094,88, auk kostnaðar og vaxta, samtals 32.737.644 kr. Þetta má ráða af fylgiskjali með dskj. 22 og sætir ekki ágreiningi. Fram hafa verið lögð í málinu bréf stefnda, Jóns Einars, 8 (memo), til stefnanda, dagsett 6. maí 1991 og 10. janúar 1992, þar sem tíundaðar eru persónulegar skuldir stefnda við stefnanda og skuldir hlutafélaganna Bú- stofns hf. og Norrex hf. Þar eru og tíundaðar eignir stefnda. Gögn þessi eru til komin vegna viðræðna aðila um heildarlausn á skuldum félaganna við stefnanda og sýna ýmsar tillögur stefnda í þeim efnum. Þessar viðræður að- ila leiddu ekki til samkomulags aðila um skuldaskil. Með bréfi til stefnanda, dagsettu 25. júní 1992, tilkynnir stefndi, Jón Ein- ar, að sér hafi borist hagstætt tilboð í eign sína að Aðalstræti 9 í Reykjavík, sem hann hyggist fallast á. Skilyrði tilboðsins sé m. a., að hann leysi af eign- inni áhvílandi veð stefnanda. Til þess að geta staðið við samþykki á boðinu sé sér því nauðsyn að innleysa veðin. Í bréfinu býðst stefndi til að leysa inn þau veð, sem að réttum lögum kunni að hvíla á eignunum Aðalstræti 9, Reykjavík, og Hegranesi 35 og Haukanesi 22, Garðabæ, og honum beri að greiða, allt gegn afhendingu á viðkomandi veðskjölum og þeim skuldar- viðurkenningum, sem þau séu til tryggingar fyrir. Þá vísar stefndi til bréfs síns 10. janúar 1992, þar sem hann nefnir ýmsar leiðir til uppgjörs. Í bréfinu óskar stefndi eftir fundi um þetta með stefnanda. Sama dag og bréf stefnda er ritað og það afhent stefnanda, er af hálfu stefnanda gripið til tveggja tryggingarvíxilseyðublaða, sem stefnanda voru afhent á árunum 1985 og 1986, annars vegna ábyrgðar stefnanda nr. 101478, út gefinnar 21. 6. 1985 til Royal Bank of Canada vegna stefnda, Jóns Einars/ Bústofns, og Lava Marketing INC., Toronto, Kanada, sem var út gefið af Garðari Garðarssyni lögmanni og samþykkt af stefnda, Jóni Einari, og ábekt af stefndu, Helgu Gudrun, en var óútfyllt, að því er útgáfudag og gjalddaga varðaði, sbr. ábyrgðartryggingu og umboð, sem víxileyðublaðinu fylgdi, og hins vegna ábyrgðar stefnanda nr. 102452 út gefinnar til Royal Bank of Canada vegna stefnda, Jóns Einars, og Norrex hf., sem út gefið var af Garðari Garðarssyni lögmanni og samþykkt af stefnda, Jóni Einari, en var óútfyllt, að því er varðaði útgáfudag, gjalddaga og fjárhæð, sbr. á- byrgðartryggingu og umboð, sem víxileyðublaðinu fylgdi, en þar var stefn- anda heimiluð útfylling í samræmi við innlausnarkröfur stefnanda. Stefnandi skráði útgáfudaginn 25. 6. 1992 á báða víxlana og skráði fjár- hæðina 32.737.644 kr. á síðartalda víxilinn, sömu fjárhæð og nam innlausn stefnanda á ábyrgð nr. 7071 hjá BNE Swedbank í Lúxemborg 26. febrúar 1992. Víxlarnir voru afsagðir sökum greiðslufalls 25. 6. 1992, og daginn eftir 1646 var gert löghald fyrir víxlunum í eignum stefnda, Jóns Einars, að Aðalstræti 9 í Reykjavík og í fasteignunum Hegranesi 35 og Haukanesi 22, Garðabæ. Stefnandi höfðaði ekki staðfestingarmál vegna löghaldanna og hefur aflétt þeim af viðkomandi eignum. Samkvæmt bréfi lögmanns stefnanda til Garð- ars Garðarssonar lögmanns, dagsettu 14. júlí 1992, er viðurkennt, að útfyll- ing víxla þessara hafi verið mistök, að því er hann varði, og er lögmaðurinn beðinn afsökunar á þeim óþægindum, sem hann kunni að hafa orðið fyrir. Samkvæmt gögnum málsins voru ábyrgðir, sem þessir víxlar voru fyrir, greiddar á þessum tíma og því hlutverki víxilábyrgðanna lokið. Með stefnu, dagsettri 1. júní 1993, höfðaði stefnandi mál á hendur Nor- ræna útflutningsfélaginu til greiðslu á 28.666.751,50 kr. samkvæmt eigin víxli, að fjárhæð USD 509.450, út gefnum af stefnda, Jóni Einari, f. h. Norr- ex hf. til greiðslu við sýningu. Með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 28. febrúar 1994 var Norræna útflutningsfélagið hf. dæmt til að greiða stefn- anda 28.666.751,50 kr. með dráttarvöxtum skv. 10. gr. vaxtalaga frá 25. júní 1992 til greiðsludags og 286.000 kr. í málskostnað. Hér var um að ræða víxil þann, sem stefnanda var afhentur vegna opnunar ábyrgðar 301-6324 30. janúar 1987. Í máli þessu krefst stefnandi þess, að viðurkennt verði, að þeir veðréttir, sem hann krefst staðfestingar á, standi til tryggingar kröfu stefnanda á hendur Norræna útflutningsfélaginu hf. samkvæmt ofangreindum dómi. Með bréfi, dagsettu 26. 9. 1995, krefst stefndi, Jón Einar, þess, að stefn- andi afhendi sér víxla og tryggingarbréf, sem séu í vörslum bankans, þar sem viðskiptum við bankann sé nú lokið. Við aðalmeðferð málsins gáfu skýrslur: stefndi, Jón Einar, Jakob Ár- mannsson, aðstoðarmaður bankastjóra stefnanda, nú látinn, Guðmundur Björnsson, fulltrúi sýslumannsins í Hafnarfirði, og María Jörgensen, deildarstjóri í lögfræðideild stefnanda. Þá er einnig í máli þessu stuðst við munnlegar skýrslur aðila og vitna í málinu nr. E-259/1995: Búnaðarbanki Ís- lands gegn Jóni Einari Jakobssyni, þar sem krafist er viðurkenningar veð- rétta samkvæmt tryggingarbréfum í eignarhlutum stefnda í fasteigninni Aðalstræti 9, Reykjavík, til tryggingar sömu kröfu og í máli þessu. Við aðalmeðferð þess máls gáfu skýrslur: stefnda, Helga Gudrun, Kjartan Páll Einarsson, útibússtjóri hjá stefnanda, Þorvaldur Einarsson yfirlögfræðingur stefnanda, Fjóla Magnúsdóttir, fyrrverandi ritari í lögfræðideild stefnanda, og Sigurður Sveinsson, fyrrverandi borgarfógeti. TIl. Dómkröfur sínar reisir stefnandi á því, að hann hafi í höndum fullgild tryggingarbréf og að efni þeirra veiti sér veðrétt, sem sé í fullu samræmi við 1647 dómkröfur sínar í máli þessu. Tryggingarbréfunum hafi verið þinglýst án at- hugasemda, sbr. veðbókarvottorð úr veðmálabók sýslumannsins í Hafnar- firði, dómskjöl nr. 8-9, sem sýni, að skráðir eru framangreindir veðréttir stefnanda. Tryggingarbréfin veiti stefnanda veð í eignum, sem stefndu eiga. Stefnandi eigi jafnframt framangreinda fjárkröfu á hendur Norræna út- flutningsfélaginu hf. á grundvelli dóms, sbr. dskj. 7, sem sé ógreidd. Stefn- anda sé því nauðsyn að fá veðrétt sinn staðfestan gagnvart stefndu, þing- lýstum eigendum hinna veðsettu eigna, með aðfararhæfum dómi, svo að stefnandi geti nýtt sér veðrétt sinn og fengið fullnustu kröfu sinnar af veð- inu. Stefnandi höfðar mál þetta á grundvelli almennra reglna kröfuréttar og veðréttar, 39. gr. laga nr. 68/1984, 3. gr. laga nr. 57/1949, sbr. 2. mgr. 98. gr. laga nr. 90/1991. Kröfur um veð fyrir dráttarvöxtum eru m. a. byggðar á 10. gr. laga nr. 25/1987, sbr. 2. mgr. 14. gr. sömu laga, sbr. 5. gr. laga nr. 67/1989 og 129. gr. laga nr. 91/1991. Stefnandi höfðaði málið upphaflega enn fremur á grundvelli 17. kafla laga nr. 91/1991, en undir rekstri málsins hefur hann fallið frá þeim máls- grundvelli. Stefnandi mótmælir því á hinn bóginn, að stefndu komi að vörn- um gagnvart dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 14. febrúar 1994. Kröfu um dráttarvexti af höfuðstól reisir stefnandi á 10. gr. laga nr. 25/ 1987, sbr. 2. mgr. 14. gr. s. 1., sbr. $S. gr. laga nr. 67/1989. Kröfu um máls- kostnað styður stefnandi 130. gr. laga nr. 91/1991. Kröfu um dráttarvexti á dæmdan málskostnað miðar stefnandi við 4. mgr. 129. gr. laga nr. 91/1991. Kröfu um virðisaukaskatt byggir stefnandi á lögum nr. 50/1988, sbr. og reglugerð nr. 562/1989. Stefnandi sé ekki virðisaukaskattsskyldur, og sé honum því nauðsyn að fá dóm fyrir skatti þessum. IV. Helstu málsástæður og lagarök stefndu. Sýknukröfur reisa stefndu einkum á eftirtöldum ástæðum: 1. Lögleg veðsetning hafi ekki stofnast í eignum stefndu með undirritun f. h. Norrex hf. Á því er byggt, að umræddir viðaukar hafi verið undirritaðir af stjórnar- mönnum í Norræna útflutningsfélaginu hf. f. h. félagsins að beiðni stefn- anda. Þess hafi ekki verið farið á leit að svo stöddu, að veðsetning yrði full- komnuð með yfirlýsingu veðeigenda þar um. Hvergi sé getið persónulegrar undirritunar, sem þó hefði verið einfalt mál, ef til þess hefði verið ætlast. Viðaukar þessir skuldbindi því ekki stefndu sem veðsala, og skorti allar yfirlýsingar veðeigenda um, að umræddar eignir þeirra séu til tryggingar skuldum Norræna útflutningsfélagsins hf. Til þess að veðsamningur stofnist, 1648 þurfi skýra og greinilega yfirlýsingu veðsala þar um samkvæmt eðli máls, meginreglum samningalaga, sbr. og m. a. 23. og 24. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978. Undirritun fyrir hönd hlutafélagsins sé ekki fullnægjandi og skuld- bindi ekki eigendur veðsins. Þá séu viðaukarnir samdir og ritaðir á tryggingarbréfin af lögfræðideild bankastofnunar, sem hafi sérfræðikunnáttu í lánastarfsemi og útgáfu veð- skjala. Viðaukana beri því að skýra þröngt. Viðsemjendur ríkisbanka eigi að mega treysta því, að skrifleg ákvæði og skjöl frá hans hendi séu nákvæm og greinileg um þau atriði, er máli skipta og um er fjallað. Vafaatriði eigi að túlka viðsemjanda í hag. Þá beri háttsemi stefnanda og viðbrögð hans síðar því og greinilega vitni, að skilningur hans hafi ætíð verið hinn sami og stefndu um, að veðin stæðu ekki til tryggingar skuldum Norræna útflutningsfélagsins hf. Það hafi fyrst verið í janúar 1995 og síðar í máli þessu, sem stefnandi hugðist reyna að koma ætlaðri skuld Norræna útflutningsfélagsins hf. í skjól tryggingarbréf- anna. T. d. hafi stefnandi ekki talið sig hafa ástæðu til að krefjast staðfest- ingar veðréttanna, þegar hann stefndi Norræna útflutningsfélaginu hf. í júní 1993, sem honum hefði þó verið í lófa lagið og eðlilegast í málinu, hefði hann talið sig eiga veðréttindin. Þá sé stefndu kunnugt um, að alllöngu eftir að viðaukarnir voru undirritaðir af hálfu Norræna útflutningsfélagsins hf., hafi ábyrgðadeild stefnanda óskað eftir því við lögfræðideild stefnanda, að hún sæi um að tryggja skuldir félagsins með veði samkvæmt tryggingar- bréfunum. Þá bendi löghaldsaðgerðir stefnanda árið 1992 ekki til þess, að stefnandi hafi talið sig eiga veð til tryggingar kröfum í viðkomandi eignum. 2. Jafnvel þótt talið verði, að lögleg veðsetning hafi stofnast í eignum stefndu með undirritun þeirra f. h. Norrex hf., sé víxillinn vegna ábyrgðar 6324 greiddur upp (dómkrafan á Norrex), og stefnandi hafi því farið út fyr- ir umboð sitt við útfyllingu víxilsins. Stefnandi hafi viðurkennt, að nýtt lán hafi verið tekið hjá nýjum kröfu- hafa, BNE-bankanum með nýrri ábyrgð, sem sé með nýju númeri, 7071, og þá hafi skuld, sem tryggð var með ábyrgð nr. 6324, verið greidd. Ágrein- ingslaust sé því, að ábyrgð nr. 6324 sé greidd. Umræddur tryggingarvíxill, sem stefnt var út af í málinu í Héraðsdómi Reykjavíkur, hafi verið vegna ábyrgðar nr. 6324 og eingöngu náð til hennar og láns hjá Fællesbanken í Kaupmannahöfn. Umboð til útfyllingar þess víxils hafi eingöngu náð til ábyrgðar nr. 6324, og eftir að sú ábyrgð var greidd, hafi stefnanda verið óheimilt að fylla út víxilinn, sem þá hafi verið fallinn úr gildi. Norræna út- flutningsfélaginu hafi ekki verið unnt að hafa þá vörn uppi í víxilmálinu á 1649 sínum tíma, að víxillinn væri greiddur, vegna þess að málið hafi verið höfð- að samkvæmt 17. kafla eml. Stefndu komi hins vegar þeirri vörn að í þessu máli. Þar sem nú hafi verið sýnt fram á, að víxillinn var að fullu greiddur og þar með dómkrafan, þegar stefnt var í víxilmálinu, leiði það til þess, að hugsanlegur veðréttur hafi þá þegar verið fallinn niður. Þá beri til þess að líta, að því er varði stefndu Gudrun, að hún tók engan þátt í samningum við stefnanda og vissi ekki um nýja samninga (eða fram- lengingar) við stefnanda um skuldir Norræna útflutningsfélagsins hf. Jafn- vel þótt svo yrði litið á, að hún hafi stofnað til veðs í þágu hlutafélagsins í húsi sínu með undirritun f. h. Norrex hf., sé ljóst, að samningur hennar nái eingöngu til skulda félagsins á þeim tíma (þ. e. 30. 1. 1987), en alls ekki til nýrra skulda. Orðalag nýrrar ábyrgðar, 7071, feli ekki í sér tilvísun til ábyrgðar nr. 6324, og orðalag umboðsins, sem veitt var stefnanda á sínum tíma, hafi ekki falið í sér neina tilvísun til annarrar ábyrgðar en 6324. 3. Í raun sé öll skuld á bak við veðréttina greidd og veðbréfin afturköll- uð. Ágreiningslaust sé, að bréfin voru upphaflega gefin út til að tryggja nán- ar tilgreindar persónulegar skuldir stefnda, Jóns Einars. Engin krafa sé lengur á bak við tryggingarréttindin. Stefnandi hafi ekki sýnt fram á, að hann eigi lengur neinar kröfur á stefnda persónulega. Stefndi, Jón Einar, hafi sagt upp öllum viðskiptum við stefnanda og krafist afhendingar bréf- anna gegn greiðslu á því, sem að réttum lögum kunni að hvíla á eignunum. Nú sé allt greitt og veðréttindin því fallin niður. Því sé mótmælt, að stefn- andi hafi eignast veðrétt vegna annarra skulda en þeirra, sem stefndi, Jón Einar, bar persónulega ábyrgð á. Dómkröfu (víxilkröfu) á hendur Norræna útflutningsfélaginu hf. hafi verið mótmælt sem rangri og fullgreiddri, og stefnandi hafi ekki sýnt fram á í málinu, að hann eigi aðrar og réttmætar kröfur á hendur því félagi. Þá hafi veðin verið afturkölluð, og lögvarðir hagsmunir séu ekki á bak við kröfu stefnanda. 4. „Viðaukarnir“ séu ógildir af formsástæðum (t. d. engin hámarksfjár- hæð, ekki endanlega ákveðið). 5. „Viðaukarnir“ á veðbréfunum gefi ekki annað og meira í skyn en orðalag þeirra beinlínis kveði á um, þ. e., að þeir nái ekki til annarra skulda Norrex hf. en þeirra, sem þá voru í gildi 30. 1. 1987 (ekki til væntanlegra skulda), en þær séu nú að fullu greiddar. Varakröfur sínar reisa stefndu á eftirfarandi í aðalatriðum: 6. Viðaukarnir nái ekki til aukagreiðslna. 7. Viðaukarnir nái ekki til skuldbindinga vegna ábyrgða (sem eru ekki sérstaklega nefndar í viðaukunum og sums staðar jafnvel ekki í meginmáli bréfanna). 1650 8. Gengisviðmiðun ákvarðist í íslenskum krónum á útgáfudegi viðauk- anna 30. 1. 1987. Viðaukarnir séu því breyting á meginmáli bréfanna um þau atriði, sem þeir taki til, og verði ekki túlkaðir á annan veg. 9. Að því er stefndu, Gudrun, varði beri til þess að líta, að hún hafi eng- an þátt átt í og ekki fylgst með viðskiptum Norrex hf. við stefnanda. Verði litið svo á, að hún hafi veitt veðleyfi, geti það aldrei náð til annarra skulda en þeirra, sem þá voru til, og alls ekki til nýrra lánssamninga eða ábyrgða. Niðurstaða. Á sama tíma og stefndu, Jón Einar Jakobsson, og eiginkona hans, Helga Gudrun Jakobsson, undirrita framangreinda viðauka við tryggingarbréf þau, er mál þetta varða, var stefnandi að opna háa erlenda ábyrgð fyrir Norræna útflutningsfélagið-Norrex hf., sem stefndu voru stjórnarmenn í. Sama dag er stefnanda af hálfu þess félags afhent tryggingarvíxilseyðublað, út gefið af stefnda, Jóni Einari, f. h. félagsins, en án persónulegrar ábyrgðar hans eða annarra stjórnarmanna, að fjárhæð USD 509.450, óútfyllt, að því er varðar útgáfudag og gjalddaga, en með skriflegu umboði til stefnanda til útfyllingar, til tryggingar ábyrgð stefnanda á ábyrgð nr. 301-6324, út gefinni 30. 1. 1987 til Fællesbanken, Kaupmannahöfn, vegna láns, að fjárhæð USD 509.450. Sýnt þykir þrátt fyrir andmæli stefndu, að tilgangur viðaukanna á trygg- ingarbréfin hafi verið sá að veita stefnanda tryggingu vegna hinnar erlendu ábyrgðar, sem stefnandi stofnaði sama dag, og að þetta hafi stefndu verið ljóst eða mátt vera ljóst. Eins og atvikum er háttað í máli þessu, þykir undirritun stefndu á við- aukana fela í sér gilda yfirlýsingu um, að tryggingarbréfin skuli vera til tryggingar skuldum Norræna útflutningsfélagsins-Norrex hf. við stefnanda, enda þótt þau hafi ritað undir viðaukana f. h. félagsins. Um var að ræða gild loforð um veðsetningu, gefin af aðilum, sem höfðu heimild til að ráð- stafa veði. Þau sjónarmið stefndu, að viðaukana beri að skýra þröngt og viðsemj- anda í hag, þar sem þeir séu samdir af lögfræðideild ríkisbanka, sem hafi sérfræðiþekkingu á þessu sviði, og að viðsemjandi ríkisbanka megi treysta því, að skrifleg ákvæði og skjöl frá hans hendi séu nákvæm og greinileg um þau atriði, sem máli skipti, hagga ekki framangreindri niðurstöðu. Þótt stefnandi hafi ekki fyrr en í máli þessu reynt að nýta sér þá veðrétti, sem hann öðlaðist með viðaukunum, þykir ekki sýnt, að hann hafi talið, að eng- in veðsetning hafi farið fram. 1651 Samkvæmt framanskráðu telst gild veðsetning hafa verið gerð í fast- eignunum Hegranesi 35, Garðabæ, og Haukanesi 22, Garðabæ, er áður- greindir viðaukar voru undirritaðir. Eins og áður getur, opnaði stefnandi erlenda ábyrgð nr. 6324 fyrir Nor- ræna útflutningsfélagið-Norrex hf. hjá Fællesbanken í Kaupmannahöfn, að fjárhæð USD 509.450, sama dag og viðaukarnir voru undirritaðir og stefn- anda afhentur „tryggingarvíxill“ vegna ábyrgðarinnar, út gefinn af félaginu. Stefndi, Jón Einar, fór þess á leit við stefnanda með bréfi, dagsettu 22. febrúar 1991, að sú breyting yrði gerð á ábyrgð nr. 6324, að ábyrgðin tæki nú til BNE Swedbank í Lúxemborg, sem fallist hefði á að veita lán með sömu kjörum og félagið teldi hentugra að eiga viðskipti við. Stefnandi féllst á þessa beiðni, og í kjölfar þess var, eins og í málavöxtum getur, gengið frá láninu hjá danska bankanum, en ábyrgðin flutt yfir til bankans í Lúxem- borg og henni gefið nýtt númer, 7071. Með hliðsjón af þessum atvikum ber því að líta svo á, að gert hafi verið ráð fyrir því, að sami tryggingarvíxill og gefinn var út vegna ábyrgðar 6324 væri framvegis til tryggingar ábyrgð 7071, sem kom í stað hinnar að beiðni félagsins. Fyrir liggur dómur Héraðsdóms Reykjavíkur vegna umrædds víxils, þar sem Norræna útflutningsfélagið er dæmt til að greiða andvirði hans í ís- lenskum krónum auk dráttarvaxta og málskostnaðar. Stefndu hafa ekki sýnt fram á, að sú krafa sé greidd. Þeim málsástæðum stefndu, að viðaukarnir séu ógildir af formsástæðum og að þeir nái ekki til annarra skulda Norræna útflutningsfélagsins en þeirra, sem fyrir voru 30. janúar 1987, er hafnað. Í viðaukunum kemur skýrt fram, að um þá gildi öll ákvæði tryggingarbréfanna óbreytt. Í undirritun veðeigenda fólst því, að öll ákvæði tryggingarbréfanna skyldu gilda um þær skuldir, sem viðaukunum var ætlað að tryggja. Með sömu rökum ber að hafna varakröfum stefndu. Samkvæmt því, sem að framan getur, ber því að staðfesta veðrétti stefn- anda, Búnaðarbanka Íslands, samkvæmt fjórum tryggingarbréfum, út gefn- um af stefnda, Jóni Einari Jakobssyni, 12. september 1984, þinglýsingarskjal nr. 11715/84, 12. febrúar 1985, þinglýsingarskjal nr. 3730/85, 12. febrúar 1985, þinglýsingarskjal nr. 3731/85, og 1. júlí 1985, þinglýsingarskjal nr. 8726/85, í fasteigninni Hegranesi 35, Garðabæ, að því er varðar tryggingarbréf með þinglýsingarnúmerum 11715/84, 3731/85, og 87267/85 og í fasteigninni Haukanesi 22, Garðabæ, að því er varðar tryggingarbréf með þinglýsingar- númerum 3730/85 og 8726/85, fyrir kröfum stefnanda á hendur Norræna út- flutningsfélaginu hf. samkvæmt dómi Héraðsdóms Reykjavíkur, upp kveðn- 1652 um 28. febrúar 1994, að fjárhæð 28.666.751,50 kr., auk dráttarvaxta og máls- kostnaðar, 286.000 kr. Eftir atvikum þykir rétt, að hvor aðili beri sinn kostnað af máli þessu. Aðalmeðferð máls þessa var 29. mars sl. Vegna embættisanna varð dóm- ur eigi lagður á málið innan tilskilins tíma. Endurflutningi varð fyrst við komið 19. desember sl., en vegna jólaleyfis, veikinda og embættisanna varð enn dráttur á dómsuppsögu, og var málið því flutt að nýju 26. þessa mánað- ar. Finnbogi H. Alexandersson héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: Staðfestir eru veðréttir stefnanda, Búnaðarbanka Íslands, sam- kvæmt fjórum tryggingarbréfum, út gefnum af stefnda, Jóni Einari Jakobssyni, 12. september 1984, þinglýsingarskjal nr. 11715/84, 12. febrúar 1985, þinglýsingarskjal nr. 3730/85, 12. febrúar 1985, þing- lýsingarskjal nr. 3731/85, og 1. júlí 1985, þinglýsingarskjal nr. 8726/85, í fasteigninni Hegranesi 35, Garðabæ, að því er varðar tryggingarbréf með þinglýsingarnúmerum 11715/84, 3731/85 og 8726/85, og í fast- eigninni Haukanesi 22, Garðabæ, að því er varðar tryggingarbréf með þinglýsingarnúmerum 3730/85 og 8726/85, fyrir kröfum stefn- anda á hendur Norræna útflutningsfélaginu hf. samkvæmt dómi Hér- aðsdóms Reykjavíkur, upp kveðnum 28. febrúar 1994, að fjárhæð 28.666.751,50 kr., auk dráttarvaxta og málskostnaðar, að fjárhæð 286.000 kr. Málskostnaður fellur niður. 1653 Fimmtudaginn 30. apríl 1998. Nr. 251/1997. — Guðbjörg Helga Birgisdóttir (Sigurður G. Guðjónsson hrl.) gegn Landsbanka Íslands hf. (Reinhold Kristjánsson hrl.) Skuldabréf. Greiðsla. Ógilding löggernings. Þinglýsing. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 11. júní 1997 og krefst sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Hún krefst þess og, að felld verði niður heimild stefnda samkvæmt úrskurði, sem gekk 13. júní 1996 undir rekstri málsins í héraði, til að fá þinglýst héraðsdómsstefnu á fasteign sína að Vestur- ási 36, Reykjavík. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. 1. Eins og fram kemur í héraðsdómi, áritaði áfrýjandi sem maki veðskuldabréf, að fjárhæð 1.266.330 krónur, sem eiginmaður hennar gaf út 19. maí 1993 fyrir gatnagerðargjöldum til Reykjavíkurborgar. Bréfið skyldi greiða með þremur jöfnum afborgunum, 20. nóvem- ber 1993, 20. maí 1994 og 20. nóvember sama árs. Á bréfið var rituð fjárhæð hverrar afborgunar, 422.110 krónur. Skuldin var hvorki verðtryggð né bar hún vexti. Með bréfinu var veðsett 2. veðrétti einbýlishúsið að Vesturási 36, Reykjavík, sem þá var í smíðum. Eiginmaður áfrýjanda var haldinn alvarlegum veikindum frá hausti 1993, þar til hann lést 20. janúar 1994. Í veikindum eigin- manns síns sá áfrýjandi um að greiða það, sem þurfti. Fyrsta afborg- un veðskuldabréfsins var 20. nóvember 1993, og greiddi áfrýjandi hana samkvæmt greiðsluseðli frá stefnda 18. sama mánaðar. Á greiðsluseðilinn var afborgun tilgreind 140.703,30 krónur, upphafleg fjárhæð bréfsins 422.110 krónur og eftirstöðvar 281.406,70 krónur. Samkvæmt gögnum málsins greiddi áfrýjandi aðra afborgun af 1654 skuldabréfinu í Sparisjóði Reykjavíkur 23. maí 1994, 140.703,40 krónur. Áfrýjandi kveðst hafa spurst fyrir um það hjá stefnda, hvort greiðsluseðillinn 20. maí 1994 væri réttur, „þar sem hún hafi ekki fundið í fórum dánarbúsins gögn um það, að bréfið hefði verið greitt hraðar niður en skilmálar þess kváðu á um“. Starfsmenn stefnda hafi þá tjáð sér, að greiðsluseðillinn væri réttur. Fyrir liggur í málinu, að á þessum tíma hafi áfrýjandi með hjálp endurskoðanda síns gengið frá skattframtali sínu, og er það dagsett 29. maí 1994. Í því er greinargerð um vaxtagjöld af lánum, sem tekin hafi verið til að afla íbúðarhúsnæðis. Þar er talin skuld við borgar- sjóð Reykjavíkur, tryggð með 2. veðrétti í Vesturási 36, upphafleg lánsfjárhæð 1.266.330 krónur, afborgun árið 1993 422.110 krónur og eftirstöðvar í lok þess árs 844.220 krónur, allt eins og veðskulda- bréfið gerði ráð fyrir. Í nóvember 1994 barst áfrýjanda greiðsluseðill frá stefnda vegna síðustu afborgunar, 140.703,30 króna, og greiddi hún fjárhæðina 28. nóvember sama árs. Skuldabréfið var kvittað af stefnda um fullnaðargreiðslu og áritað um heimild til aflýsingar 18. janúar 1995. Borgarverkfræðingurinn í Reykjavík ritaði stefnda bréf 11. janúar 1996. Þar er skuldabréfinu lýst, fjárhæð þess og gjalddögum. Síðan segir: „Samkvæmt færslum í borgarbókhald er ógreidd af skuldinni 844.221 kr., en samkvæmt skilagrein frá bankanum um greiðslu 28. 11. 1994 er skuldin talin að fullu greidd. Svo virðist sem af bank- ans hálfu hafi skuldarinn aðeins verið krafinn um greiðslu 1/3 hluta höfuðstóls skuldarinnar.“ Óskað var upplýsinga um innheimtu bréfsins. Stefndi svaraði um hæl og sendi borgarverkfræðingi eftir- stöðvarnar, 844.220,10 krónur, með vöxtum og baðst velvirðingar á mistökunum. Stefndi ritaði áfrýjanda síðan bréf 30. janúar 1996, þar sem mistökum þessum var lýst og hún beðin um að hafa samband við hann „til viðræðu um uppgreiðslu á ógreiddri fjárhæð“. Það gerði áfrýjandi ekki, heldur leitaði til lögmanns síns. 11. Stefndi gerði þau mistök, er hann skráði veðskuldabrétið í tölvu- kerfi sínu til innheimtu, að fjárhæð hverrar afborgunar var skráð sem heildarskuld. Skuldari var því á hverjum gjalddaga einungis krafinn um þriðjung hverrar afborgunar, 140.703,30 króna, í stað 1655 422.110 króna. Í máli þessu krefur stefndi áfrýjanda um eftirstöðvar bréfsins, 844.220 krónur, þar sem þær séu vangreiddar. Áfrýjandi telur eftirstöðvar bréfsins hafa verið gefnar eftir með þeirri fyrirvaralausu kvittun, sem stefndi skráði á bréfið og afhenti áfrýjanda, og telur stefnda ekki eiga aðild að kröfunni. Stefndi greiddi skuldareigandanum hinar vangoldnu eftirstöðvar 11. janúar 1996 og kveðst þá hafa fengið kröfuna á hendur áfrýjanda fram- selda. Þetta er staðfest með bréfi borgarverkfræðingsins í Reykjavík 20. september 1996. Stefndi er því réttur aðili að máli þessu. Svo sem að ofan greinir, tók áfrýjandi þátt í útgáfu bréfsins. Hún spurðist fyrir um það hjá stefnda, hvort greiðsluseðill 20. maí 1994 væri réttur, þar sem hún taldi hann ekki í samræmi við skilmála bréfsins. Ekki verður séð, að hún hafi þá haft ástæðu til að ætla, að eiginmaður hennar hefði greitt verulegan hluta skuldar samkvæmt bréfinu fyrir fyrsta gjalddaga, en sem áður segir, bar skuldin hvorki verðbætur né vexti. Áfrýjandi gerði grein fyrir skuldabréfinu í skatt- skýrslu sinni 29. sama mánaðar og tilgreindi þar rétta fjárhæð þess, afborgun og eftirstöðvar, og bendir það eindregið til, að hún hafi þá haft afrit bréfsins undir höndum. Ljóst er því, að hún hefur þá vitað um mistök stefnda. Með vísan til 32. gr. laga nr. 7/1936 um samn- ingsgerð, umboð og ógilda löggerninga, sbr. 2. gr. laga nr. 11/1986, voru greiðsluseðlarnir því ekki skuldbindandi fyrir stefnda um fjár- hæð afborgana af skuldabréfinu. Með vísan til 33. gr. laga nr. 7/1936, sbr. 3. gr. laga nr. 11/1986, getur áfrýjandi því ekki borið fyrir sig kvittun stefnda um, að bréfið hafi verið greitt. Meira en ár leið, frá því, að stefndi kvittaði bréfið og áritaði það um heimild til aflýsingar, þar til hann tilkynnti áfrýjanda um mis- tökin. Þar sem áfrýjandi var ekki í góðri trú um fullnaðargreiðslu bréfsins, getur aðgerðaleysi stefnda og skuldareiganda á þessum tíma ekki leyst hana undan skuldbindingum sínum. Verður hinn áfrýjaði dómur því staðfestur. Fyrir héraðsdómi gerði stefndi meðal annars þá kröfu, að stað- festur yrði veðréttur í fasteigninni að Vesturási 36 í Reykjavík sam- kvæmt fyrrnefndu skuldabréti. Heimild handa stefnda í úrskurði héraðsdóms 13. júní 1996 til að fá þinglýst héraðsdómsstefnu helg- aðist af þeirri kröfu hans. Henni var hins vegar hafnað með hinum áfrýjaða dómi, og hefur stefndi ekki krafist endurskoðunar dómsins 1656 að því leyti. Standa því ekki lengur rök fyrir umræddri heimild stefnda. Samkvæmt þessu verður fallist á kröfu áfrýjanda um að fella þessa heimild niður. Rétt er, að hvor aðila beri sinn málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Felld er niður heimild samkvæmt úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 13. júní 1996 handa stefnda, Landsbanka Íslands hf., til að fá þinglýst héraðsdómsstefnu í málinu á fasteign áfrýjanda, Guðbjargar Helgu Birgisdóttur, að Vesturási 36 í Reykjavík. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 7. maí 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 11. apríl sl., var höfðað með stefnu, birtri 30. maí 1996. Stefnandi er Landsbanki Íslands, kt. 710169-3819, Austurstræti 11, Reykjavík. Stefnda er Guðbjörg Helga Birgisdóttir, kt. 150169-5239, Vesturási 36, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda. Að stefnda verði dæmd til greiðslu skuldar, að fjárhæð 844.220 kr., auk dráttarvaxta frá stefnubirtingardegi til greiðsludags. Enn fremur er krafist málskostnaðar samkvæmt mati dómsins að teknu tilliti til virðisaukaskatts. Þá er krafist staðfestingar á veðrétti og uppfærslurétti stefnanda fyrir hinni umstefndu skuld í fasteign stefndu, Vesturási 36. Dómkröfur stefndu. Að stefnda verði sýknuð af öllum kröfum stefnanda og stefnandi dæmd- ur til að greiða stefndu málskostnað auk lögmælts virðisaukaskatts. Hinn 13. júní 1996 var kveðinn upp úrskurður í málinu, þar sem stefn- anda var heimilað að þinglýsa stefnu málsins á blað fasteignarinnar Vestur- áss 36 í Reykjavík. Málavextir. Hinn 19. maí 1993 gaf Jóhann Guðnason, eiginmaður stefndu, út veð- skuldabréf, upphaflega að fjárhæð 1.266.330 kr., til handhafa. Skuldina 1657 skyldi endurgreiða með þremur afborgunum á sex mánaða fresti, í fyrsta sinn 20. nóvember 1993. Til tryggingar skilvísum greiðslum var sett að veði fasteignin Vesturás 36. 20. janúar 1994 lést Jóhann Guðnason, og 5. september s. á. fékk stefnda leyfi til setu í óskiptu búi. Veðskuldabréfið var afhent borgarverkfræðingi sem greiðsla fyrir gatna- gerðargjöld. Borgarverkfræðingur fékk stefnanda bréfið til innheimtu. Að sögn stefnanda er venjan sú, þegar stefnanda berast skuldabréf til inn- heimtu, að slegin er inn heildarfjárhæð þess skuldabréfs, sem innheimta skal, auk ýmissa annarra upplýsinga. Í því tilviki, sem hér um ræðir, hafi hins vegar orðið þau mistök, að í stað þess, að slegin væri inn heildar- fjárhæð skuldabréfsins, þ. e. 1.266.330 kr., hafi verið slegin inn fjárhæð ein- stakrar afborgunar, þ. e. þriðjungur heildarfjárhæðarinnar. Mistök þessi hafi leitt til þess, að greiðsluseðlar þeir, sem voru sendir stefndu, hafi kveð- ið á um greiðslu eins þriðja af réttri afborgun. Í stað þess að greiða skuldina upp í samræmi við skilmála bréfsins, hafi stefnda greitt á gjalddögum sem svaraði þriðjungi réttrar afborgunar. Þegar þriðji og síðasti gjalddagi skuldabréfsins rann upp 20. maí 1995 og stefnda hafði greitt sem svaraði þriðjungi heildarskuldarinnar, var bréfið kvittað greitt og því aflýst. Að sögn stefnanda er ástæða þess, að bréfið var kvittað greitt, sjálfvirkni í tölvukerfum stefnanda og upphafleg mistök við skráningu. Upp hafi komist um mistök þessi 11. janúar 1996, þegar borgar- verkfræðingur grennslaðist eftir því, hvernig á því stæði, að honum hefðu ekki enn borist tveir þriðju hlutar skuldarinnar samkvæmt veðskuldabréf- inu. Eftir þetta hafi það orðið úr milli stefnanda og borgarverkfræðings, að stefnandi stæði borgarverkfræðingi skil á því, sem eftir var af skuldinni samkvæmt bréfinu gegn því að fá til sín rétt borgarverkfræðings til eftir- stöðvanna og tryggingarréttindi þau, sem þeim fylgdu. Málsástæður og rökstuðningur stefnanda. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að um mikinn mun hafi verið að ræða á því, sem greitt var, og því, sem greiða átti samkvæmt skilmálum bréfsins. Þessi munur einn og sér ætti að leiða til þess, að stefnukröfur yrðu teknar til greina. Ljóst megi vera, að Jóhanni sem útgefanda bréfsins hljóti að hafa verið þessi munur ljós, og telur stefnandi, að huglæg afstaða hans eigi að hafa úrslitaáhrif í þessu samhengi. Stefndu hljóti að hafa verið ljóst, að um mistök var að ræða. Stefnda hafi samþykkt þá skuldbindingu, sem í veðskuldabréfinu var fólgin sem maki útgefanda þess, og þar með séu lög- líkur fyrir því, að henni hafi verið kunnugt um eðli og fjárhæð skuldbind- ingarinnar. 1658 Mistökin og þar með mismunurinn á því, sem greitt var og greiða skyldi, hafi uppgötvast mjög fljótlega, þ. e. eftir á að giska hálft ár. Verði því að telja, að þær efnislegu forsendur, sem hvíldu að baki þeirri kvittun, sem gefin var, og aflýsingarinnar, hafi í upphafi verið rangar. Kvitt- unin sem slík geti því ekki stofnað stefndu neinn rétt. Stefndu beri þar með að hlíta því að greiða eftirstöðvarnar. Henni beri enn fremur að hlíta því, að staðfestur sé veðréttur sá, sem fylgdi eftirstöðvunum upphaflega. Aflýs- ing veðskuldabréfsins hafi í því samhengi enga þýðingu, enda varði aflýs- ingin réttarvernd gagnvart þriðja manni og geti sem slík aldrei haft nein efnisleg áhrif milli aðila samnings. Stefnandi eigi það á hættu, að hann verði fyrir réttarspjöllum, vegna þess að veðréttur hans í fasteign stefndu njóti sem stendur ekki réttarverndar gagnvart skuldheimtumönnum og viðsemjendum stefndu. Því beri stefn- anda brýn nauðsyn til þess að fá úrskurð um heimild sína til þess að láta þinglýsa stefnu þessari í veðmálabækur á blað fasteignar stefndu. Sundurliðun stefnukröfu: Heildarfjárhæð skuldar kr. 1.266.330 Innborgað v/gjalddaga 20. 11. '93 kr. 140.703 Innborgað v/gjalddaga 20. 5. '94 kr. 140.703 Innborgað v/gjalddaga 20. 11. '94 kr. 140.703 Stefnandi reisir kröfu sína um greiðsluskyldu og staðfestingu veðréttar einkum á almennum reglum kröfuréttar um greiðslu og uppgjör skulda auk 1. mgr. 32. gr. samningalaga nr. 7/1936, sbr. lög nr. 11/1986, sem og reglum um setu í óskiptu búi, sbr. II. kafla erfðalaga nr. 8/1962 með síðari breyting- um. Stefnandi styður vaxtakröfu sína við ákvæði vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum. Málskostnaðarkrafa stefnanda er rökstudd með vísan til XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Krafan um, að tekið sé tillit til virðisaukaskatts, er rökstudd með vísan til laga nr. 50/1988. Málsástæður og rökstuðningur stefndu. Sýknukrafa stefndu er við það miðuð, að stefnandi sé ekki réttur aðili máls þessa, sbr. 2. mgr. 16. gr. einkamálalaga, þar sem hann hvorki sé né hafi verið eigandi veðskuldabréfsins, er málið varðar. Upplýst sé af stefnanda, að fyrir mistök starfsmanna sinna hafi stefnda verið krafin um of lágar afborganir á gjalddögum skuldabréfsins 20. nóvem- ber 1993, 20. maí og 20. nóvember 1994. Vegna þessara mistaka, sem stefn- andi hafi talið sig bera skaðabótaábyrgð á gagnvart eiganda skuldabréfs- ins, borgarsjóði Reykjavíkur, hafi hann ákveðið að greiða borgarsjóði 844.220,10 kr., sbr. bréf, dags. 11. janúar 1996. Hvorki í bréfi þessu né í bréfi 1659 borgarverkfræðings til stefnanda frá 11. janúar 1996 sé að finna stafkrók um, að Reykjavíkurborg hafi falið stefnanda þær innheimtuaðgerðir, sem hann standi fyrir. Því síður sé þar vikið að framsali kröfunnar samkvæmt skulda- bréfinu frá borgarsjóði til stefnanda. Meðan stefnandi hafi ekkert framselt skuldabréf undir höndum, geti hann augljóslega ekki reist málsókn sína á hendur stefndu á almennum reglum kröfuréttar um greiðslu og uppgjör skulda auk 32. gr. samningalaga nr. 7/1936. Stefnda hafi frumrit skuldabréfsins undir höndum, kvittað um greiðslu, aflýst og án nokkurrar framsalsáritunar. Af þeim sökum verði ekki bætt úr framsali kröfunnar samkvæmt skuldabréfinu héðan í frá. Gagnvart borgarsjóði hafi stefnandi verið að gera upp skaðabótakröfu vegna sakar starfsmanna, en ekki sakar stefndu, svo að ekki verði endur- heimta fjárins studd því, að stefnda hafi valdið stefnanda tjóni. Ekki beri stefnda neina hlutlæga ábyrgð á skaðaverkum starfsmanna stefnanda. Verði ekki sýknað vegna aðildarskorts, sé hins vegar ekki ljóst, á hvaða réttarreglum kröfuréttarins stefnandi byggi málsókn sína, og megi því telja málið vanreifað að þessu leyti, og ætti dómari því að vísa málinu frá án kröfu. Ekki verði ráðið af málatilbúnaði stefnanda, að hann heyi málsókn sína á meginreglum kröfuréttarins um endurheimtu ofgreidds fjár, sem jafnframt séu taldar eiga við að breyttu breytanda, þegar krafist er viðbótargreiðslu, er greiðsla kröfu reynist eftir á lægri en upphaflega hafi verið samið um. Séu þessar reglur, sem gangi undir heitinu „condictio indebiti“, taldar vera meðal þeirra kröfuréttarreglna, sem miðað sé við af hálfu stefnanda í máli þessu, verði stefnda að áskilja sér allan rétt til andsvara. Í því sambandi sé að ræða um sömu aðildarvandræði stefnanda og fyrr var vikið að. Reglur þessar séu undantekningarreglur, og vegna hagsmuna viðskiptalífsins hafi verið talið, að beita bæri þeim af mikilli varfærni, og því komi almennt ekki til álita að beita þeim í þeim tilvikum, þegar hina röngu greiðslu megi rekja til mistaka kröfuhafans eða starfsmanna hans. Þá hafi jafnframt verið talið, að kvittun skuldabréfs um greiðslu og aflýs- ing þess af hálfu kröfuhafans, eftir að hann hafi tekið við rangri eða röng- um greiðslum eins og í því máli, sem hér er til meðferðar, komi með öllu í veg fyrir endurskoðun greiðslna. Stefnda telur skattframtöl sín og greinargerðir um vaxtagjöld, er fylgt hafi skattframtölum sínum árin 1994 og 1995, ekki geyma neina sönnun þess, að hún hafi vitað eða mátt vita um mistök stefnanda. Skattframtölin og fylgiskjöl þeirra hafi verið gerð af endurskoðanda sínum í samræmi við afrit skuldabréfa, en ekki með hliðsjón af greiðsluseðlum vegna lána. Sjáist 1660 það hvað gleggst á samanburði fram lagðra greiðsluseðla og greiðsluyfirlits- ins, þar sem engin greiðsla, að fjárhæð 422.110 kr., hafi verið innt af hendi árið 1993. Við úrlausn þessa máls skipti meginmáli, að stefnandi hafi gert mistök, sem hann beri einn ábyrgð á. Þau mistök hafi honum verið kleift að leið- rétta þegar við endurskoðun reikningsskila sinna við viðskiptavini sína um áramót 1993/1994 og eins síðar, er stefnda hafi sérstaklega leitað upplýsinga um lánsfjárhæðina í maí 1994 við greiðslu afborgunar 20. maí 1994. Dráttarvaxtakröfu stefnanda er sérstaklega mótmælt og þess krafist, að krafan beri ekki dráttarvexti fyrr en frá dómsuppsögudegi, verði hún á ann- að borð tekin til greina. Málskostnaðarkrafa stefndu er studd með vísan til XXI. kafla einkamála- laga nr. 91/1991. Niðurstaða. Skuldabréf það, sem mál þetta er af risið, var gefið út 19. maí 1993 og skyldi greitt með þremur afborgunum á gjalddögunum 20. nóvember 1993, 20. maí 1994 og 20. nóvember 1994, 422.110 kr. í hvert skipti. Bréfið var gef- ið út af eiginmanni stefndu og áritað af stefndu um samþykki sem maki. Eiginmaður stefndu andaðist 20. janúar 1994. Veðskuldabréfið var afhent stefnanda til innheimtu, og voru þær fjárhæð- ir, sem krafið var um, þ. e. þrjár greiðslur, að fjárhæð 140.703 kr. í hvert sinn, inntar af hendi til stefnanda. Eftir að stefnda hafði greitt maígreiðslu 1994, hafði hún samkvæmt því, sem fram kemur í greinargerð stefndu, haft samband við Austurbæjarútibú stefnanda til að ganga úr skugga um, að greiðsluseðillinn væri réttur, þar sem hún hafi ekki fundið í fórum dánar- búsins gögn um það, að bréfið hefði verið greitt hraðar niður en skilmálar þess kváðu á um. Þetta bendir til, að stefndu hafi verið ljóst, að skuldabréf- ið var hærra en hinar umkröfðu fjárhæðir, 140.703,30 kr., báru með sér. Eft- ir að stefnda hafði greitt síðustu greiðslu, 28. nóvember 1994, fékk hún greiðsluskilagrein, þar sem fram kom, að eftirstöðvar voru engar. Hinn 20. janúar 1995 var bréfið afhent til aflýsingar í þinglýsingabókum Reykjavíkur, og var bréfið síðan sent stefndu. A. m. k. þá mátti stefndu vera ljóst, að greiðslur þær, sem hún hafði innt af hendi, voru ekki í samræmi við ákvæði bréfsins og að hún hafði aðeins greitt einn þriðja af veðskuldinni. Eftir að ljóst varð í janúar 1996 um mistök starfsmanna stefnanda, skrif- aði stefnandi stefndu bréf 30. janúar 1996 og óskaði eftir viðræðum um uppgreiðslu hinnar ógreiddu fjárhæðar. Eftir þetta greiddi stefnandi eig- anda bréfsins. borgarsjóði Reykjavíkur, þá fjárhæð, sem vangreidd var. Verður að telja, að með þeirri greiðslu hafi stefnandi öðlast rétt til þess að 1661 innheimta fjárhæð þá, sem vangreidd var af hálfu stefndu, enda þótt stefn- andi hafi ekki sýnt fram á formlegt framsal borgarsjóðs Reykjavíkur á rétt- indum samkvæmt bréfinu fyrr en með bréfi borgarverkfræðings, dags. 20. september 1996, þ. e. eftir höfðun málsins. Verður því ekki fallist á kröfur stefndu, byggðar á aðildarskorti. Það er mistökum starfsmanna stefnanda að kenna, að til þessa mála- rekstrar kom, og aðstæður aðila eru mismunandi, en við niðurstöðu málsins þykir bera að líta til þess, að væri fallist á sjónarmið stefndu, leystist hún undan því að endurgreiða umsamið lán að tveimur þriðju hlutum og auðg- aðist sem því næmi á kostnað stefnanda. Með vísan til þess, sem hér hefur verið rakið, verður stefnda dæmd til að greiða hina umkröfðu fjárhæð með dráttarvöxtum frá uppkvaðningu dóms- ins til greiðsludags. Krafa stefnanda um staðfestingu á veðrétti og uppfærslurétti stefnanda fyrir hinni umstefndu skuld í fasteign stefndu, Vesturási 36, er órökstudd og verður ekki tekin til greina. Eftir atvikum þykir rétt, að hvor aðili um sig beri sinn kostnað af málinu. Auður Þorbergsdóttir héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: Stefnda, Guðbjörg Helga Birgisdóttir, greiði stefnanda, Lands- banka Íslands, 844.220 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt Il. kafla laga nr. 25/1987 frá uppkvaðningu dóms þessa 7. maí 1997 til greiðslu- dags. Málskostnaður fellur niður. 1662 Fimmtudaginn 30. apríl 1998. Nr. 347/1997. — Tryggingastofnun ríkisins (Sigrún Guðmundsdóttir hrl.) gegn Ingólfi Lilliendahl (Tryggvi Gunnarsson hrl.) og gagnsök Lyfjaverð. Stjórnvaldsákvörðun. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason, Hrafn Bragason og Markús Sigurbjörnsson. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 28. ágúst 1997. Hann krefst aðallega sýknu af öllum kröfum gagnáfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst aðaláfrýj- andi lækkunar á dæmdum fjárhæðum og niðurfellingar á málskostn- aði. Málinu var gagnáfrýjað með stefnu 7. október 1997. Gagnáfrýj- andi krefst þess aðallega, að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða 5.649.544 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af nánar greindum fjárhæðum frá 16. mars 1990 til greiðsludags. Til vara og þrautavara krefst gagnáfrýjandi sömu greiðslu „með hæstu vöxtum af óbundnum innlánsreikningum samkvæmt auglýsingu Seðlabanka Íslands“ eða vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga, hvort tveggja af nánar greindum fjárhæðum, frá 16. mars 1990 til 29. júní 1994, en með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Gagnáfrýjandi krefst í öllum tilvikum málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Málavöxtum er lýst í héraðsdómi. Með dómi Hæstaréttar 30. jan- úar 1997, bls. 350 í dómasafni, var því slegið föstu, að hvorki í 34. gr. lyfjalaga nr. 108/1984 né í öðrum lagaákvæðum hefði verið að finna heimild fyrir lyfjaverðlagsnefnd til að mæla fyrir um skerðingu á endurgreiðslu Tryggingastofnunar ríkisins til tiltekinna lyfjaverslana miðað við veltu þeirra. Var þannig á því byggt, að ákvarðanir lyfja- verðlagsnefndar 27. janúar og 14. september 1990 um það efni hefði 1663 skort lagastoð og aðaláfrýjanda því ekki verið heimilt að skerða endurgreiðslur til þess lyfsala, er þar átti hlut að máli. Hann hafði ekki veitt hinum umdeildu ákvörðunum nefndarinnar samþykki fyr- ir sitt leyti, og þær voru ekki taldar bindandi fyrir hann vegna þess eins, að þær hefðu verið teknar með samþykki fulltrúa lyfsala í nefndinni. Við úrlausn þessa máls verður að leggja þennan dóm Hæstaréttar til grundvallar. Af hálfu gagnáfrýjanda og tveggja annarra lyfsala beindi lögmað- ur þeirri fyrirspurn til formanns lyfjaverðlagsnefndar 29. nóvember 1990, hvar væri að finna heimildir til ákvarðana nefndarinnar um af- slátt af lyfjareikningum, og lét lögmaðurinn jafnframt í ljós það álit, að hann teldi þær bresta lagastoð. Gagnáfrýjandi hafðist ekki frekar að og gerði ekki fyrirvara um lögmæti ákvarðana lyfjaverðlags- nefndar, þegar hann tók við greiðslu reikninga til aðaláfrýjanda, sem sættu frádrætti samkvæmt þessum ákvörðunum. Það var fyrst með bréfi lögmanns gagnáfrýjanda til heilbrigðis- og tryggingamála- ráðuneytisins 19. apríl 1994, að fram var sett krafa um endurgreiðslu þess afsláttar, sem aðaláfrýjandi hafði haldið eftir af lyfjareikning- um gagnáfrýjanda. Ákvarðanir lyfjaverðlagsnefndar voru samkvæmt framangreind- um dómi Hæstaréttar ólögmætar. Hefur gagnáfrýjandi því ekki glat- að rétti til að fá fulla greiðslu lyfjareikninga sinna, þótt hann hafi ekki haft uppi sérstaka fyrirvara við móttöku hverrar greiðslu. Hann samþykkti ekki ákvarðanir nefndarinnar, og urðu þær ekki bindandi fyrir hann vegna samþykkis fulltrúa lyfsala í lyfjaverðlags- nefnd. Verður þannig fallist á kröfu hans um greiðslu á 5.649.544 krónum, en um fjárhæðina er ekki tölulegur ágreiningur. Kemur ekki til álita sú málsástæða aðaláfrýjanda, að krafa gagnáfrýjanda sé að hluta fyrnd, enda verður ekki séð, að hún hafi verið höfð uppi í héraði, sbr. 2. mgr. 163. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. og 17. gr. laga nr. 38/1994. Hins vegar verður að líta svo á, að aðgerðaleysi gagnáfrýjanda leiði til þess, að gjalddagi þessa hluta kröfu hans verði við úrlausn málsins talinn á þeim tíma, er mánuður var liðinn frá kröfubréfinu 19. apríl 1994. Verður krafa gagnáfrýj- anda því látin bera dráttarvexti frá 19. maí 1994 til greiðsludags. Aðaláfrýjandi skal greiða gagnáfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem ákveðinn er í dómsorðinu í einu lagi. 1664 Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Tryggingastofnun ríkisins, greiði gagnáfrýj- anda, Ingólfi Lilliendahl, 5.649.544 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt 111. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 19. maí 1994 til greiðsludags. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda samtals 400.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 11. júní 1997. Ár 1997, miðvikudag 11. júní, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Hirti O. Aðalsteinssyni héraðs- dómara, kveðinn upp dómur í máli nr. E-5722/1994: Ingólfur Lilliendahl gegn Tryggingastofnun ríkisins. Mál þetta, sem dómtekið var 13. maí sl., er höfðað með stefnu, út gefinni 24. júní 1994 og birtri 30. júní sama ár. Stefnandi er Ingólfur Lilliendahl f. h. einkafirma síns, Holtsapóteks, kt. 270631-6819, Langholtsvegi 84, Reykjavík. Stefndi er Tryggingastofnun ríkisins, kt. 660269-2669, Laugavegi 116, Reykjavík. Málsóknin beindist í upphafi einnig gegn heilbrigðis- og tryggingaráð- herra vegna íslenska ríkisins og lyfjaverðlagsnefnd, en stefnandi féll frá öll- um kröfum á hendur þeim. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær, að stefnda verði gert að greiða stefnanda 5.649.544 kr. með (nánar tilgreindum dráttarvöxtum skv. 11. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum af... |. Þá er þess krafist, að dráttarvextir verði höfuðstólsfærðir á tólf mánaða fresti skv. 12. gr. vaxtalaga, í fyrsta sinn 16. 3. 1991. Þess er einnig krafist, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað skv. málskostnaðarreikningi, sem lagður var fram við aðal- meðferð málsins. Þess er krafist, að við ákvörðun á fjárhæð málskostnaðar verði tekið tillit til skyldu stefnanda til að greiða virðisaukaskatt af mál- flutningsþóknun. Dómkröfur stefnda eru þær, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda í máli þessu og honum tildæmdur málskostnaður að mati réttar- ins. Til vara gerir stefndi kröfu um stórfellda lækkun á dómkröfum stefn- anda og að málskostnaður verði látinn falla niður. 1665 Málavextir. Málavextir eru þeir, að 27. janúar 1990 ákvað lyfjaverðlagsnefnd, að lyfjaverslanir skyldu samkvæmt nánar tilgreindum reikningsreglum veita Tryggingastofnun ríkisins afslátt af þeim reikningum fyrir sölu lyfja, sem þær innheimtu hjá stofnuninni frá 21. janúar 1990. Var ákvörðun þessi birt með tilkynningu heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneytis, dagsettri 23. febrúar 1990. Hinn 14. september 1990 ákvað lyfjaverðlagsnefnd, að apótek skyldu samkvæmt nánar tilgreindum reikningsreglum sæta skerðingu álagn- ingar á þeim hluta reikninga fyrir sölu lyfja, sem þau innheimtu hjá Trygg- ingastofnun ríkisins frá 1. október 1990. Var ákvörðun þessi birt með til- kynningu heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneytis, dagsettri 26. september 1990. Stefnandi, sem er í hópi þeirra lyfsala, er sættu þessari skerðingu, hef- ur ekki haldið því fram, að hann hafi gert fyrirvara um lögmæti skerðingar- innar við móttöku greiðslu sinnar frá tryggingastofnun. Telur hann, að lyfjaverðlagsnefnd hafi skort lagaheimild til ofangreindra ákvarðana. Einn- ig telur stefnandi, að ákvarðanirnar brjóti í bága við jafnræðisreglu stjórn- sýsluréttar, þær feli í sér ólögmæta skattheimtu og hafi enn fremur ekki ver- ið birtar á lögformlegan hátt. Með dómi Hæstaréttar Íslands í málinu nr. 290/1995, upp kveðnum 30. janúar sl., var leyst úr sambærilegu máli, sem Ívar Daníelsson, er rak lyfja- verslunina Borgarapótek í Reykjavík, höfðaði á hendur íslenska ríkinu, lyfjaverðlagsnefnd og Tryggingastofnun ríkisins. Varð niðurstaðan sú, að vísað var frá dómi kröfum á hendur íslenska ríkinu og lyfjaverðlagsnefnd, en Tryggingastofnun ríkisins var dæmd til þess að greiða áfrýjanda (Ívari) 4.086.112 kr. ásamt nánar tilgreindum vöxtum. Í dómi Hæstaréttar segir svo meðal annars: „Í gögnum málsins kemur fram, að tilgangur hinna umdeildu ákvarðana lyfjaverðlagsnefndar hafi annars vegar lotið að því að lækka útgjöld ríkisins vegna endurgreiðslu lyfja og hins vegar að jafna rekstrarskilyrði lyfjaversl- ana í landinu. Ákvarðanirnar leiddu ekki til breytinga á lyfjaverðsskrá. Þær höfðu ekki áhrif á verð til neytenda og snertu einungis viðskipti lyfsala við Tryggingastofnun ríkisins. Verður að líta svo á, að í raun hafi hér verið um að ræða skerðingu á endurgreiðslu stofnunarinnar til tiltekinna lyfjaversl- ana miðað við veltu þeirra. Þótt markmið af því tagi, sem lýst var, kunni að vera eðlileg og æskileg, þarf ótvíræð lagaheimild að vera fyrir hendi, til að stjórnvöld geti tekið ákvarðanir með þeim afleiðingum, sem hér um ræðir. Samkvæmt 1. tl. 1. mgr. 34. gr. lyfjalaga nr. 108/1984 var það hlutverk lyfjaverðlagsnefndar að ákveða grundvöll heildsölu- og smásöluálagningar lyfja. Við þá ákvörðun átti hún að taka tillit til kostnaðar við sölu og dreifingu. Reyndi þá meðal 53 Hæstaréttardómar II 1666 annars á mat hennar á rekstrargrundvelli lyfjabúða, en ekki verður séð, að það mat hafi átt að geta leitt til þess, að verð á lyfjum yrði misjafnt eftir því, hvar lyfjabúðir væru staðsettar á landinu. Þá sér þess engin merki, að nefndin hafi átt að líta til þess, að hvaða leyti kostnaður af lyfjakaupum félli undir sjúkratryggingar í landinu og hvernig hann kæmi til skipta milli Tryggingastofnunar ríkisins og hinna sjúkratryggðu, þegar svo væri. Í 34. gr. lyfjalaga eða öðrum lagaákvæðum var þannig enga heimild að finna fyrir lyfjaverðlagsnefnd til að ákveða mismun á smásöluálagningu lyfja eftir því, hvaða lyfsali krefði Tryggingastofnun ríkisins um greiðslu hlutdeildar hennar í söluverði lyfja. Áfrýjandi veitti hinum umdeildu ákvörðunum nefndarinnar ekki samþykki fyrir sitt leyti, og urðu þær ekki bindandi fyrir hann vegna þess eins, að þær voru teknar með samþykki full- trúa lyfsala í nefndinni. Af þessum ástæðum verður að fallast á kröfu áfrýj- anda um greiðslu á 4.086.112 krónum, en um fjárhæðina er ekki tölulegur ágreiningur. Áfrýjandi gerði, sem áður segir, fyrirvara um lögmæti ákvarðana lyfja- verðlagsnefndar hverju sinni, sem hann tók við greiðslu reikninga til Trygg- ingastofnunar ríkisins, sem sættu frádrætti samkvæmt þessum ákvörðunum. Var fjárhæðin, sem dregin var af reikningunum, tilgreind þar sérstaklega sem afsláttur. Er því rétt að telja gjalddaga reikninga áfrýjanda einnig hafa tekið til þessa hluta þeirra. Samkvæmt því og með vísan til 1. mgr. 9. gr. vaxtalaga verður að fallast á kröfu áfrýjanda um dráttarvexti, eins og nánar greinir í dómsorði.“ Málsástæður og lagarök. Þrátt fyrir ofangreindan dóm Hæstaréttar Íslands var af hálfu stefnda haldið fast við fyrri málsástæður, og verða því allar málsástæður aðila reif- aðar, eins og þær koma fram í stefnu og greinargerð. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi heldur því fram, að slíkir annmarkar séu á nefndum ákvörð- unum lyfjaverðlagsnefndar, sem birtar hafa verið af heilbrigðis- og trygg- ingamálaráðuneytinu, að ógildingu þeirra varði og að innheimta afsláttar/ álagningarskerðingar á grundvelli þeirra hafi því verið ólögmæt. Þá heldur stefnandi því enn fremur fram, að ákvarðanir lyfjaverðlags- nefndar um afslátt/álagningarskerðingu á reikninga lyfjabúða til Trygginga- stofnunar ríkisins eigi sér ekki lagastoð. Lyfjaverðlagsnefnd sé stjórnsýslu- hafi, og ákvarðanir hennar verði að hafa stoð í og falla innan ramma þeirra laga, er henni sé ætlað að starfa samkvæmt, þ. e. lyfjalaga nr. 108/1984. Í þeim lögum séu ýtarlegar reglur um verksvið lyfjaverðlagsnefndar, sbr. 1. mgr. 34. gr., um þann grundvöll, er ákvarðanir hennar um lyfjaverð verði 1667 að byggjast á, sbr. 2. mgr. 34. gr., og um undirbúning að ákvörðunum, sbr. 3.-5. mgr. 34. gr. Stefnandi telur, að þær ákvarðanir lyfjaverðlagsnefndar, sem hann krefst ógildingar á, séu í andstöðu við lögin í öllum þessum atrið- um. Ekkert ákvæði laga nr. 108/1984 heimili nefndinni að mæla fyrir um af- slátt eða sérreglur um verðmyndun í viðskiptum við tiltekna aðila. Sam- kvæmt eldri lyfsölulögum nr. 30/1963 hafi verið sérákvæði um afslátt, sem veita hafi mátt sjúkrahúsum, heilsuhælum og læknum. Í lögum um lyfja- dreifingu nr. 76/1982 hafi þótt sérstök ástæða til að setja sérákvæði í 54. gr. um frávik við verðlagningu lyfja, þegar selt væri heilsugæslustöðvum. Lög um lyfjadreifingu nr. 76/1982 hafi verið sett á eftir núgildandi lyfjalögum, sem þá voru lög nr. 49/1978, en þau lög hafi nú verið endurútgefin sem lög nr. 108/1984. Telur stefnandi, að óþarft hefði verið að setja sérákvæði í lög nr. 76/1982 um atbeina lyfjaverðlagsnefndar að sérstakri verðmyndun á lyfj- um, sem seld eru heilsugæslustöðvum, ef lyfjaverðlagsnefnd hefði í lyfjalög- um nr. 108/1984 haft almenna heimild til þess að kveða á um slíkar sérregl- ur. Það sé því augljóslega skilningur löggjafans, að innan núgildandi lyfja- laga rúmist engar heimildir til sérstakra reglna um verðmyndun í við- skiptum apóteka við tiltekna aðila. Þá komi fram í 2. mgr. 34. gr. lyfjalaga nr. 108/1984, að við ákvarðanir um heildsölu- og smásöluálagningu, vinnu- og afhendingargjöld sé lyfjaverð- lagsnefnd skylt að taka tillit til kostnaðar við framleiðslu, prófun, gæðaeftir- lít, sölu og dreifingu lyfja. Þessi kostnaður sé því sá grundvöllur, sem ákvarðanir um lyfjaverð verði að miðast við. Kostnaðurinn sé ekki minni, þegar tryggingastofnun greiðir hluta lyfjaverðs, en þegar sjúklingur greiði allan kostnaðinn sjálfur. Líkur séu frekar á, að kostnaður sé meiri í fyrra til- viki, þar sem þá bætist við kostnað apóteks útskrift og innheimta reiknings hjá tryggingastofnun. Verði því ekki séð, hvernig ákvarðanir lyfjaverðlags- nefndar um afslátt/álagningarskerðingu, þegar tryggingastofnun greiði hluta lyfjaverðs, geti verið í samræmi við lögmæltan grundvöll lyfjaverðs. Af 3. og 4. mgr. 34. gr. lyfjalaga nr. 108/1984 og greinargerð með frum- varpi því, er orðið hafi að lögum nr. 49/1978, sbr. nú lög nr. 108/1984, sé ljóst, að lyfjaverðlagsnefnd sé ætlað að afla ýtarlegra upplýsinga um þann kostnað, sem samkvæmt 2. mgr. 34. gr. skuli mynda grundvöll að lyfjaverði, og reisa ákvörðun sína á þeim. Í nefndri greinargerð segi, að lyfjaverðlags- nefnd sé í 4. mgr. 34. gr. heimilað að áætla einhliða grundvöll lyfjaverðs, verði brestur á skilum nauðsynlegra gagna til ákvörðunar um lyfjaverð. Af því megi ráða, að lyfjaverðlagsnefnd sé ekki heimilt að láta hjá líða að reyna að afla gagna og upplýsinga um þau atriði, sem samkvæmt 2. mgr. 34. 1668 gr. skuli liggja til grundvallar ákvörðun um lyfjaverð, áður en hún áætli sjálf einhliða grundvöll lyfjaverðs. Ekkert sé fram komið um, að þess hafi verið gætt við töku ákvörðunar um afslátt/álagningarskerðingu af reikningum lyfjabúða til tryggingastofnunar að afla nauðsynlegra gagna um þessi atriði. Einu forsendur ákvörðunar lyfjaverðlagsnefndar 27. janúar 1990, sem fram komi í greinargerð lyfjaverðlagsnefndar, dags. 29. febrúar 1990, séu þær, að hún muni hafa í för með sér tiltekna lækkun á heildarútgjöldum vegna lyfja. Af því megi ráða, að við töku ákvörðunarinnar hafi ekki verið miðað við kostnað við framleiðslu, prófun, gæðaeftirlit, sölu og dreifingu lyfja eða gögn um þann kostnað. Lyfjaverðlagsnefnd hafi því hvorki sinnt sérstakri lögmæltri skyldu sinni til að afla upplýsinga, áður en hún tók um- ræddar ákvarðanir, né hinni almennu rannsóknarreglu stjórnsýsluréttar, og ekki hafi heldur verið bætt úr því hjá ráðuneytinu. Þá brjóti umræddar ákvarðanir lyfjaverðlagsnefndar í bága við jafnræðis- reglu stjórnsýsluréttar. Í ákvörðununum sé fólgin tvenns konar mismunun milli aðila, sem eins sé ástatt um að öðru leyti. Annars vegar mismuni þær lyfsölum eftir því, hverri veltu þeir nái í þeim hluta lyfjareikninga, sem inn- heimta skuli hjá Tryggingastofnun ríkisins. Hins vegar felist mismunun og brot á jafnræðisreglu stjórnsýsluréttar í þeim afleiðingum ákvarðananna, að sú lækkun lyfjaverðs, er af þeim hljótist, verði eingöngu Tryggingastofnun ríkisins í hag, en ekki öðrum þeim, er greiði fyrir lyf, hvort sem þeir greiði allt verðið sjálfir eða hluta þess á móti tryggingastofnun. Stefnandi telur, að auk skorts á lagastoð í lyfjalögum nr. 108/1984 fari þær ákvarðanir lyfjaverðlagsnefndar, sem hann krefst ógildingar á, í bága við heimildir stjórnvalda til að gera einstaklingum og lögaðilum að greiða til ríkisins. Ekki sé ljóst af orðalagi greinargerðar lyfjaverðlagsnefndar, dags. 29. febrúar 1990, hvað átt sé þar við með orðalaginu heildarútgjöld vegna lyfja, þ. e. heildarútgjöld hvers eða hverra. Tryggingastofnun ríkisins sé ríkis- stofnun á A-hluta fjárlaga, og fjármunir, sem henni sparist vegna lyfjakostn- aðar, lækki heildarútgjöld ríkisins vegna lyfja. Sé litið til áhrifa ákvörðunar lyfjaverðlagsnefndar um afslátt á reikninga lyfjaverslana til Tryggingastofn- unar ríkisins, verði ljóst, að í greinargerðinni sé átt við heildarútgjöld ríkis- ins, þar sem engum öðrum sparist útgjöld vegna þeirra ákvarðana nefndar- innar, er greinargerðin varði. Slík gjaldtaka hins opinbera af einkaaðilum, sem hafi ekki í sér fólgna endurgreiðslu kostnaðar, er ríkið hafi af gjald- anda eða greiðslu fyrir þjónustu, feli í sér skattlagningu. Einu gildi, með hverjum hætti búið sé um slíka gjaldtöku, hvort hún sé lögð á sem beinn eða óbeinn skattur í ríkissjóð eða til tiltekinnar ríkisstofnunar og auki 1669 þannig heildartekjur ríkisins eða hvort hún sé lögð á sem afsláttur eða önn- ur skerðing greiðslna frá ríkinu eða ríkisstofnun og lækki þannig heildar- útgjöld ríkisins. Eðli greiðslunnar til ríkisins og hinnar skertu greiðslu frá ríkinu sé hið sama, þ. e. hagsbæturnar, sem af hljótist, renni til ríkisins, og það, sem á vinnist eða sparist, fari til þess að standa undir almennum þörf- um ríkisvaldsins. Um slíka skattlagningu verði að gæta ákveðinna grundvallarreglna, og sé þá fyrst að nefna þá grundvallarreglu, að skattlagning verði samkvæmt brýnu boði stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944 að byggjast á lög- um, sbr. 40. gr., þar sem segi, að engan skatt megi leggja á, breyta né af taka nema með lögum, og 77. gr., þar sem segi, að skattamálum skuli skipa með lögum. Engin slík lagastoð sé fyrir þeirri skattlagningu, sem ákvarðanir lyfjaverðlagsnefndar feli í sér. Þá fari það í bága við þá meginreglu, að gæta beri jafnræðis við skattlagningu, að skylda apótek, er nái tiltekinni veltu í þeim hluta söluverðs lyfja, sem þeim beri að innheimta hjá tryggingastofn- un, að veita umræddan afslátt/álagningarskerðingu. Þar sé um óeðlilega mismunun skattþegna að ræða, þar sem ekki gildi hið sama um alla þá, er eins sé ástatt um, þ. e., stundi sömu atvinnustarfsemi við sömu ytri skilyrði að öðru leyti en hvað varði skattheimtuna. Þá tryggi slíkt fyrirkomulag ekki heldur, að almenns jafnræðis skattþegna sé gætt og skattur lagður jafnt á fjármunalega hliðstæða aðila. Með slíkri skattheimtu felist því brot á jafn- ræðisreglu þeirri, sem gilda eigi við skattlagningu. Þá telur stefnandi, að hér sé um að ræða brot á friðhelgi eignarréttarins, sbr. 67. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944, þar sem skatt- heimta þessi feli í sér skerðingu eigna tiltekinna aðila. Réttindi þau, er felist í lyfsöluleyfum og hagnýtingu þeirra, falli undir hugtakið eign í skilningi 67. gr. stjórnarskrárinnar, þar sem um sé að ræða sérleyfi tiltekinna aðila. Með því að sumum handhöfum þeirra réttinda sé gert að afhenda ríkinu hluta afraksturs síns af hagnýtingu þeirra, en öðrum ekki, sé um óheimila skerð- ingu á eignarrétti þeirra manna að ræða samkvæmt 67. gr. stjórnarskrárinn- ar. Ekki sé hér um heimila skattheimtu að ræða, samanber það, sem að framan hafi verið rakið, og því síður almennar takmarkanir á eignarrétti manna, eins og gjaldtökunni sé fyrir komið. Verði því ekki fundin heimild til slíkrar skerðingar eignarréttar manna og hagnýtingar hans, sem felist í gjaldtöku af lyfjareikningum þeirra apóteka, er nái tiltekinni veltu í hluta tryggingastofnunar af lyfjareikningum. Enn fremur telur stefnandi þær ákvarðanir lyfjaverðlagsnefndar, sem hann krefst ógildingar á, ekki nægilega birtar né staðfestar af heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra. Umræddar ákvarðanir lyfjaverðlagsnefndar hafi 1670 að vísu verið birtar af ráðuneytinu, en með röngum hætti. Samkvæmt 32. gr. lyfjalaga nr. 108/1984 skuli birta verð lyfja í lyfjaverðskrá, er ráðherra staðfesti. Ákvarðanir lyfjaverðlagsnefndar um afslátt/álagningarskerðingu af lyfjareikningum til tryggingastofnunar hafi ekki verið birtar þar, heldur einungis með tilkynningum ráðuneytisins, dags. 23. febrúar 1990 og 26. september 1990. Verð lyfja sé myndað af framleiðsluverði eða kaupverði, heildsöluálagningu, smásöluálagningu og vinnu- og afhendingargjöldum, sbr. 34. gr. lyfjalaga nr. 108/1984. Afsláttur eða álagningarskerðing frá hinu almenna verði, sem með varanlegum hætti sé komið á eftir tilteknum regl- um, feli í raun í sér nýtt verð lyfja, sem því verði að birta í lyfjaverðskrá. Auk þess hafi nefndar ákvarðanir lyfjaverðlagsnefndar ekki verið staðfest- ar með formlegum hætti, s. s. með bréfi eða auglýsingu, heldur aðeins birt- ar með tilkynningu ráðuneytisins um, að lyfjaverðlagsnefnd hafi tekið ákvörðun um þær á fundi sínum. Þá ber samkvæmt lögum um birtingu stjórnvaldaerinda nr. 64/1943, 3. gr., að birta opinber verðlagsákvæði í Lög- birtingablaði. Þar sem ekki sé í 32. gr. lyfjalaga nr. 108/1984 kveðið á um það, hvar eða hvernig beri að birta lyfjaverðskrá, beri að skýra hana í sam- ræmi við 3. gr. laga nr. 64/1943, þannig, að lyfjaverðskrá beri að birta í Lög- birtingablaði. Jafnvel þótt talið yrði nægilegt að birta umræddar ákvarðanir lyfjaverðlagsnefndar um verðmyndun lyfja með tilkynningu ráðuneytis, en ekki í lyfjaverðskrá, verði í samræmi við 3. gr. laga nr. 64/1943 að birta slíka tilkynningu í Lögbirtingablaði. Tilkynningar heilbrigðis- og tryggingamála- ráðuneytisins frá 23. febrúar 1990 og 26. september 1990 hafi ekki verið birtar í Lögbirtingablaði, og hljóti því birting þeirra að teljast ófullnægjandi allt að einu. Stefnandi krefst endurgreiðslu þess afsláttar/álagningarskerðingar, sem honum hefur verið gert að greiða Tryggingastofnun ríkisins, eða skaðabóta vegna þess tjóns, sem hinar ólögmætu stjórnsýsluákvarðanir hafi valdið honum, á grundvelli þess, að ákvarðanir lyfjaverðlagsnefndar frá 27. janúar 1990 og 14. september 1990 séu andstæðar lögum og ógildar og gjaldtaka á grundvelli þeirra því ólögmæt. Þótt telja verði, að með hinni síðari ákvörð- un og tilkynningu hennar, dags. 26. september 1990, hafi hin fyrri fallið úr gildi, krefst stefnandi ógildingar þeirra beggja, þar sem sömu málsástæður eigi við að öllu leyti og endurgreiðslu- eða skaðabótakrafa hans sé studd því, að gjaldtaka af honum á grundvelli þeirra eftir því, hvor þeirra hafi verið í gildi, sé ólögmæt. Stefnandi kveðst því hafa lögvarða hagsmuni af því, að dómur gangi um ógildingu beggja ákvarðananna. Stefnandi telur sig eiga rétt til endurgreiðslu eða skaðabóta vegna þess, sem hann hafi ranglega greitt, án tillits til þess, hvort hann hafi gert fyrir- vara við greiðsluna. 1671 Þá telur stefnandi, að Hæstiréttur Íslands hafi tekið afstöðu til þeirra málsástæðna, sem við sé miðað af hálfu stefnda, og verði að fara eftir þeirri niðurstöðu dómsins. Stefnandi kveðst reisa málsókn sína á reglum stjórnsýsluréttar um ógild- ingu stjórnsýsluákvarðana, þ. m. t. á grundvelli brota gegn lögmætisreglu, jafnræðisreglu og rannsóknarreglu, 40., 67. og 77. gr. stjórnarskrár lýð- veldisins Íslands nr. 33/1944, lögum um birtingu stjórnvaldaerinda nr. 64/ 1943 og reglum um endurheimtu fjár, sem greitt hafi verið á grundvelli ólögmætrar stjórnsýsluákvörðunar. Málskostnaðarkrafa stefnanda er studd 129. gr., sbr. 130. gr. laga nr. 91/ 1991. Málsástæður og lagarök stefnda. Stefndi telur, að hafa verði í huga þjóðfélagslegar forsendur, þegar álagn- ingarskerðing lyfsöluverslana hafi verið ákveðin árið 1990. Það sé megin- krafa á hendur ríkisvaldinu að tryggja einstaklingum sem jafnastan rétt til ákveðinna þjóðfélagslegra gæða, svo sem jafnrétti til menntunar og heilsu- gæslu. Með því að bæði þessi svið séu mjög útgjaldafrek, sé þörf sífelldrar árvekni um eyðslu þeirra fjármuna, sem til þessarar samneyslu gangi. Lyfja- kostnaður sé hér mjög hár liður, lyfseðlavelta apótekanna verið áætluð rúmlega þrír milljarðar árið 1990. Af henni myndi hafa komið í hlut Trygg- ingastofnunar ríkisins að greiða um 80% miðað við reynslu fyrri ára. Sjúkl- ingar eða viðskiptamenn lyfsala hafi því greitt um 20%. Þetta hlutfall hafi nú breyst. Þannig sé ljóst, að um gífurlegar fjárhæðir hafi verið að ræða fyr- ir ríkið og æskilegt að lækka þessi útgjöld, ef unnt væri. Meðal annars hafi verið skipuð nefnd til að kanna, hvernig lækka mætti lyfjakostnað. Nefndin hafi skilað ýtarlegu nefndaráliti, sem að hluta til hafi verið lagt fram í máli þessu. Ákvörðun um lyfjaverð sé lögbundin, þ. e., hverjir skuli hafa það hlut- verk að ákveða lyfjaverð og að lyfjaverð skuli birt í lyfjaverðskrá, sem ráð- herra staðfesti. Ein lyfjaverðskrá sé því í gildi fyrir allt landið. Lyfjaverð- lagsnefnd hafi í desember 1989 gert skýrslu um rekstrarafkomu apótekanna árin 1986 og 1987, og sé hún lögð fram. Rúmlega 50 lyfsölur selji lyf í land- inu, þar af 43 apótek, og séu afkomumöguleikar lyfsala mjög misjafnir. Þeg- ar tekin hafi verið ákvörðun um skerðingu álagningarinnar, hafi legið fyrir athugun á afkomu einstakra apóteka. Þeim hafi verið skipt í þrjá nokkurn veginn jafnstóra hópa eftir vörusölu. Miðað sé hér við árið 1987. Saman- burðurinn á hópunum hafi sýnt gríðarlegan mun á afkomu. Vakin sé athygli á því, að í framangreindri skýrslu um rekstrarafkomu apótekanna sé ekki 1672 tekið tillit til launa lyfsalans, en laun hans vegi hlutfallslega meira í minnstu apótekunum. Auk þessa hafi verið brýn þörf vegna fjárhagsafkomu ríkis- sjóðs að hafa sem best taumhald á lyfjakostnaði. Því hafi þessi skerðing álagningar verið valin, en auk þess sé hún til þess fallin að jafna rekstrar- skilyrði (afkomu) lyfsala. Skerðing álagningar sé því gagnvart lyfsölum eins konar leiðrétting við lyfjaverðskrána, með því að talið hafi verið, að stærri apótekin þyrftu ekki á að halda allri verðlagningunni samkvæmt lyfjaverð- skránni. Væri eðlilegt, að ríkissjóður nyti þess, af því að hann greiddi 80% af lyfseðlaveltunni. Málið hafi þannig sérstaklega snúist um að jafna stöðu lyfsala og lækkun niðurgreiðslu ríkissjóðs á lyfjaverði, lækkun, sem stærri apótekin skyldu bera. Það sé hlutverk lyfjaverðlagsnefndar að ákveða lyfjaverð þannig, að tek- ið sé tillit til kostnaðar við framleiðslu, prófun, gæðaeftirlit, sölu og dreif- ingu. Sölu- og dreifingarkostnaður sé misjafn hjá lyfsölum eftir veltu þeirra og jafnframt eftir staðsetningu þeirra. Eðli máls samkvæmt sé velta stóru lyfjabúðanna í þéttbýli meiri en þeirra, sem eru úti á landi. Lyfjaverðlags- nefnd beri samkvæmt 2. mgr. 34. gr. lyfjalaga að taka tillit til þessara atriða. Þar sem sömu sjónarmið eigi ekki við um alla lyfsala, hafi orðið að finna reglu, sem myndi fullnægja þessum markmiðum. Sú ákvörðun hafi verið tekin að halda álagningu svo hárri, að hún dygði flestum smærri lyfjabúð- um, og beita í staðinn stigvaxandi álagningarskerðingu á veltu stærri lyfja- búðanna. Regla sú, er upp hafi verið tekin, sé með fullri lagaheimild og stuðli beinlínis að auknu jafnræði lyfsala. Stefndi mótmælir þeirri fullyrðingu stefnanda, að lyfjaverðlagsnefnd hafi hvorki sinnt „sérstakri lögmæltri skyldu sinni til að afla upplýsinga, áður en hún tók umræddar ákvarðanir, né hinni almennu rannsóknarreglu stjórnsýsluréttar, og ekki var heldur bætt úr því hjá ráðuneytinu“. Í fyrsta lagi þekki lyfjaverðlagsnefnd lyfjamarkaðinn gjörla á hverjum tíma, sem sjá megi af því, að í henni eigi sæti lyfsali og starfandi lyfjafræðingur frá Lyfja- fræðingafélagi Íslands auk sérfróðs aðila um lyfsölumál, skipaðs af ráð- herra. Í öðru lagi hafi legið fyrir úrvinnsla á rekstrarskýrslum flestra lyfja- búða í landinu auk margháttaðra upplýsinga um verðlagningu lyfja og úr- vinnslu úr þeim og jafnframt verið tiltækar þær skýrslur, sem lagðar séu fram í máli þessu: skýrsla lyfjaverðlagsnefndar frá desember 1989 um rekstrarafkomu apótekanna árin 1986 og 1987 og nefndarálit nr. 3/1989 frá október 1989 um lækkun lyfjakostnaðar. Þá hafi sérstökum þriggja manna vinnuhópi verið falið að athuga, hvort og með hvaða hætti unnt væri að koma á afsláttarkerfi og/eða stiglækkandi álagningu í smásölu. Í þessum hópi hafi verið Guðmundur Sigurðsson, formaður lyfjaverðlagsnefndar, 1673 Guðmundur Reykjalín, framkvæmdastjóri apótekarafélagsins, og Guðrún S. Eyjólfsdóttir, ritari lyfjaverðlagsnefndar og starfsmaður Lyfjaettirlits rík- isins. Sé fullljóst, að ákvörðun þessi hafi verið vel ísrunduð og upplýsinga verið aflað, áður en til hennar hafi komið. Þá sé sú fullyrðing með öllu stað- laus og órökstudd, að brotin hafi verið „hin almenna rannsóknarregla stjórnsýsluréttarins“. Staðhæfingin styðjist ekki við nein sérstök atriði, sem tilgreind séu í stefnunni. Ekki verði heldur séð, hvernig ráðuneytið hefði átt að bæta úr ætluðum skorti á upplýsingaöflun. Samkvæmt 35. gr. lyfjalaga sé ákvörðun lyfjaverðlagsnefndar bindandi, ef allir nefndarmenn eru sam- mála. Sé ágreiningur, skeri ráðherra úr. Enginn ágreiningur hafi verið í nefndinni um þessa ákvörðun, svo að bágt sé að sjá, hvað ráðuneytið hefði átt að gera í málinu. Af hálfu stefnda er því einnig fram haldið, að stefnandi sé bundinn af ákvörðunum lyfjaverðlagsnefndar. Hér verði að hafa í huga, hvernig lyfja- verðlagsnefnd er skipuð og að ákvarðanir hennar séu bindandi, ef allir eru sammála. Ráðherra skeri úr um ágreining. Samkvæmt bókun, sem Werner Rasmusson, fulltrúi apótekarafélagsins, hafi gert á fundi lyfjaverðlags- nefndar 27. janúar 1990, hafi hann í samráði við stjórn apótekarafélagsins samþykkt þær tillögur, sem formaður nefndarinnar hafi borið upp, en með- al þeirra hafi verið „stighækkandi afsláttur af lyfjareikningum til Trygginga- stofnunar ríkisins“. Samþykkið hafi verið gert með fyrirvara, sem ekki skipti máli hér. Samþykki þetta, sem gert sé í umboði stjórnar, sé bindandi gagnvart stefnanda sem og öðrum félagsmönnum. Þá haldi stefnandi því fram, að brotin sé jafnræðisregla stjórnsýsluréttar á tvo vegu, annars vegar með því að mismuna lyfsölum innbyrðis. Á þetta verði ekki fallist. Það ætti til dæmis að vera ljóst, að lyfsali á Reykjavíkur- svæði hafi allt aðra rekstraraðstöðu en lyfsali á Patreksfirði. Svo sem áður hafi veri bent á, beri lyfjaverðlagsnefnd einmitt að líta til kostnaðar við sölu samkvæmt 2. mgr. 34. gr. lyfjalaga. Verði því á engan hátt talið jafnræði milli slíkra aðila. Þess beri og að geta, að skerðing álagningarinnar ráðist alls- endis af hlutlægum reglum, svo að engum seðþóttaákvörðunum sé fyrir að fara. Hins vegar telji stefnandi, að mismunun felist í því, að skerðing álagn- ingarinnar sé Tryggingastofnun ríkisins í hag, en ekki öðrum, sem greiði fyrir lyf sín að einhverju eða öllu leyti. Á þetta verði ekki fallist. Kosturinn við reglu lyfjaverðlagsnefndar sé einmitt sá, að hún mismuni neytendum ekki. Lyfjaverðskráin gildi fyrir þá alla, og allir viðskiptavinir lyfsalanna greiði hið sama fyrir lyfin. Ábatinn af skerðingu álagningarinnar renni í hinn sameiginlega sjóð landsmanna, ríkissjóð, en ekki til einstaklinga. Þá megi íhuga, hvort það myndu teljast óeðlileg kjör í viðskiptum einkafyrir- 1674 tækja, ef sá aðili, sem gerði 80% viðskiptanna og greiddi þau skilvíslega hálfsmánaðarlega, fengi ríflegan afslátt frá hinu almenna smásöluverði. Þeirri málsástæðu stefnanda, að skerðing álagningarinnar sé í raun skatt- ur, sé eindregið hafnað. Skerðing álagningarinnar sé til leiðréttingar á niðurgreiðslum ríkisins í ákveðnum tilvikum. Lagareglur um skatta komi því þessu máli ekkert við. Engar jafnræðisreglur séu brotnar með því, að skerðingin sé ákveðin eftir almennum hlutlægum reglum, eins og áður hafi verið gerð grein fyrir. Reglur um friðhelgi eignarréttarins, 67. gr. stjórnarskrárinnar, skipti hér ekki máli né sé brotið gegn réttindum, sem felist í hagnýtingu lyfsöluleyfis. Rök, sem sett hafi verið fram fyrir skerðingunni, eigi einnig við um þetta tilvik. Ákvæði 2. mgr. 34. gr. lyfjalaga stangist ekki á við 67. gr. stjórnar- skrárinnar. Með henni sé lyfjaverðlagsnefnd falið að taka tillit til kostnaðar við dreifingu og sölu. Þetta sé opin heimild, þar sem nefndin ráði því, á hvern hátt hún geri það, enda sé það gert með almennum hlutlægum regl|- um. Á það verði að leggja áherslu, að þátttaka ríkisins í lyfjakostnaði sé þjóðfélagsleg aðstoð, einhliða ákvörðuð af hinu opinbera, og geti breyst frá einum tíma til annars. Stefnandi geti aldrei eignast stjórnarskrárverndaðan eignarrétt að niðurgreiðslum í því formi. Lyfsöluleyfið sem slíkt tengist ekki slíkum greiðslum. Að því er varðar staðfestingu og birtingu hinna umdeildu ákvarðana lyfjaverðlagsnefndar, benda stefndu á, að samkvæmt 32. gr. lyfjalaga nr. 108/1984 skuli birta verð í lyfjaskrá, sem ráðherra staðfestir. Ákvarðanir lyfjaverðlagsnefndar um skerðingu álagningarinnar hafi ekki breytt verði lyfja samkvæmt lyfjaverðskrá. Því hafi ekki verið ástæða til að gera al- menningi kunnugt um ákvarðanirnar. Málið hafi aðeins verið á milli Trygg- ingastofnunar ríkisins og hluta lyfsala, ekki allra, og ákvarðanirnar hafi ver- ið staðfestar og birtar þeim af ráðuneytinu. Því sé hafnað, að 3. gr. laga nr. 64/1943 eigi við í málinu. Lyfjaverðskrá hafi aldrei verið birt í Lögbirtingablaði. Hún sé fjölrituð, gefin út af ráðu- neytinu og fáist þar. Jafnframt sé hún send út, m. a. til lyfsala, og fái þeir hana bæði á tölvudiski og í prentuðu formi. Og jafnvel þó að lög nr. 64/1943 ættu við, hafi ekki verið um verðbreytingu á lyfjum að ræða, heldur mál milli ráðuneytis og hluta lyfsala. Eins og gögn málsins beri með sér, fái lyfsalar upp gerða lyfseðlaveltuna á hálfsmánaðarfresti og álagningarskerðinguna jafnframt frá dregna einu sinni í mánuði. Verði því vart séð, hvaða raunverulega þýðingu birting hafi í þessu tilviki, þar sem svo tíð uppgjör eigi sér stað á milli tryggingastofnunar og lyfsala og málið varði ekki aðra. 1675 Verði ekki fallist á sýknukröfu, er til vara krafist lækkunar á dómkröfum stefnanda og málskostnaður í því tilviki látinn falla niður. Ekki sé gerður ágreiningur um höfuðstól kröfunnar, en dráttarvaxtakröfu sé harðlega mót- mælt. Upphafstími vaxta geti í fyrsta lagi verið við þingfestingu málsins, og sé þá m. a. haft í huga tómlæti stefnanda, jafnframt því sem hluti vaxtanna sé fyrndur, sbr. 3. gr. laga nr. 14/1905. Þá sé mótmælt kröfu um, að „við ákvörðun á fjárhæð málskostnaðar verði tekið tillit til skyldu stefnanda til að greiða virðisaukaskatt af málflutningsþóknun“. Um málskostnað er vísað til 130. gr. laga nr. 91/1991. Stefnandi hefur ekki haldið því fram, að hann hafi gert skriflega fyrir- vara, er hann tók við greiðslum frá stefnda. Lagt hefur verið fram í málinu bréf stefnanda og lyfsalanna Vilhelms H. Lúðvíkssonar og Ívars Daníelssonar til Arnar Clausen hæstaréttarlög- manns, dagsett 26. október 1990, þar sem þess er farið á leit, að lögmaður- inn kanni „lögmæti þess, hvort afsláttur sá, er okkur hefur verið gert að greiða Tryggingastofnun ríkisins, fái staðist íslensk lög“. Í bréfi lögmannsins til Guðmundar Sigurðssonar, formanns lyfjaverðlagsnefndar, dagsettu 29. nóvember 1990, er lýst efasemdum um, að þessar ráðstafanir eigi sér laga- stoð. Forsendur og niðurstaða. Með áðurgreindum dómi Hæstaréttar Íslands var komist að þeirri niður- stöðu, að í 34. gr. lyfjalaga eða öðrum lagaákvæðum væri enga heimild að finna fyrir lyfjaverðlagsnefnd til að ákveða mismun á smásöluálagningu lyfja eftir því, hvaða lyfsali krefði Tryggingastofnun ríkisins um greiðslu hlutdeildar hennar í söluverði lyfja. Mál þetta snýst um sama sakarefni og leyst var úr í dómi Hæstaréttar, en aðstaða aðila er að því leyti frábrugðin, að í máli þessu gerði stefnandi ekki gert fyrirvara, er hann tók við greiðsl- um frá stefnda, en í hæstaréttarmálinu var ágreiningslaust, að áfrýjandi gerði fyrirvara um lögmæti ákvarðana lyfjaverðlagsnefndar hverju sinni, er hann tók við greiðslu. Þrátt fyrir það að stefnandi hafi ekki gert fyrirvara, er hann tók við greiðslu frá stefnda, er ljóst, að hann veitti hinum umdeildu ákvörðunum nefndarinnar ekki samþykki fyrir sitt leyti, og þegar árið 1990 lýsti lögmað- ur stefnanda yfir efasemdum um lögmæti umræddra ákvarðana í bréfi til formanns lyfjaverðlagsnefndar. Í umræddu hæstaréttarmáli var skírskotað til þess, að ákvörðun lyfja- verðlagsnefndar skorti lagastoð, og þar sem áfrýjandi veitti hinum um- deildu ákvörðunum nefndarinnar ekki samþykki fyrir sitt leyti og þær urðu 1676 ekki bindandi fyrir hann vegna þess eins, að þær voru teknar með sam- þykki fulltrúa lyfsala í nefndinni, var af þessum ástæðum fallist á kröfu áfrýjanda um greiðslu á tiltekinni fjárhæð. Ekki verður ráðið af dóminum, að fyrirvarar þeir, er áfrýjandi gerði, hafi leitt til þessarar niðurstöðu, en hins vegar er niðurstaða réttarins um dráttarvexti reist á fyrirvörunum. Með hliðsjón af framangreindri niðurstöðu Hæstaréttar Íslands í sam- bærilegu sakarefni og þar sem ekki verður talið, að stefnandi hafi með því að gera ekki fyrirvara glatað rétti sínum til endurheimtu fjármuna, sem með ólögmætum hætti var haldið frá honum, verður fallist á kröfu stefn- anda um greiðslu á 5.649.544 krónum, en ekki er tölulegur ágreiningur um fjárhæð. Með vísan til 4. mgr. 9. gr. vaxtalaga og þar sem stefnandi gerði ekki fyrirvara, er hann tók við greiðslum frá stefnda, þykir mega ákveða, að krafa stefnanda beri dráttarvexti samkvæmt III. kafla sömu laga frá þing- festingardegi, 30. júní 1994. Eftir þessum úrslitum verður stefnda gert að greiða stefnanda málskostn- að, sem telst hæfilega ákveðinn 500.000 krónur, og hefur þá verið tekið tillit til virðisaukaskatts. Dómsorð: Stefndi, Tryggingastofnun ríkisins, greiði stefnanda, Ingólfi Lill- iendahl f. h. einkafirma síns, Holtsapóteks, 5.649.544 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxtalaga frá 30. júní 1994 til greiðsludags og 500.000 krónur í málskostnað. 1677 Fimmtudaginn 30. apríl 1998. Nr. 348/1997. — Tryggingastofnun ríkisins (Sigrún Guðmundsdóttir hrl.) gegn Vilhelm H. Lúðvíkssyni (Tryggvi Gunnarsson hrl.) og gagnsök Lyfjaverð. Stjórnvaldsákvörðun. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason, Hrafn Bragason og Markús Sigurbjörnsson. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 28. ágúst 1997. Hann krefst aðallega sýknu af öllum kröfum gagnáfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst aðaláfrýj- andi lækkunar á dæmdum fjárhæðum og niðurfellingar á málskostn- aði. Málinu var gagnáfrýjað með stefnu 7. október 1997. Gagnáfrýj- andi krefst þess aðallega, að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða 2.242.092 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af nánar greindum fjárhæðum frá 16. mars 1990 til greiðsludags. Til vara og þrautavara krefst gagnáfrýjandi sömu greiðslu „með hæstu vöxtum af óbundnum innlánsreikningum samkvæmt auglýsingu Seðlabanka Íslands“ eða vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga, hvort tveggja af nánar greindum fjárhæðum, frá 16. mars 1990 til 29. júní 1994, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Gagnáfrýjandi krefst í öllum tilvikum málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Málavöxtum er lýst í héraðsdómi. Með dómi Hæstaréttar 30. jan- úar 1997, bls. 350 í dómasafni, var því slegið föstu, að hvorki í 34. gr. lyfjalaga nr. 108/1984 né í öðrum lagaákvæðum hefði verið að finna heimild fyrir lyfjaverðlagsnefnd til að mæla fyrir um skerðingu á endurgreiðslu Tryggingastofnunar ríkisins til tiltekinna lyfjaverslana miðað við veltu þeirra. Var þannig á því byggt, að ákvarðanir lyfja- verðlagsnefndar 27. janúar og 14. september 1990 um það efni hefði 1678 skort lagastoð og aðaláfrýjanda því ekki verið heimilt að skerða endurgreiðslur til þess lyfsala, er þar átti hlut að máli. Hann hafði ekki veitt hinum umdeildu ákvörðunum nefndarinnar samþykki fyr- ir sitt leyti, og þær voru ekki taldar bindandi fyrir hann vegna þess eins, að þær hefðu verið teknar með samþykki fulltrúa lyfsala í nefndinni. Við úrlausn þessa máls verður að leggja þennan dóm Hæstaréttar til grundvallar. Af hálfu gagnáfrýjanda og tveggja annarra lyfsala beindi lögmað- ur þeirri fyrirspurn til formanns lyfjaverðlagsnefndar 29. nóvember 1990, hvar væri að finna heimildir til ákvarðana nefndarinnar um af- slátt af lyfjareikningum, og lét lögmaðurinn jafnframt í ljós það álit, að hann teldi þær bresta lagastoð. Gagnáfrýjandi hafðist ekki frekar að, og er Ósannað, að hann hafi utan einu sinni gert fyrirvara um lögmæti ákvarðana lyfjaverðlagsnefndar, þegar hann tók við greiðslu reikninga til aðaláfrýjanda, sem sættu frádrætti samkvæmt þessum ákvörðunum. Á lyfjareikning 20. apríl 1993 ritaði gagnáfrýj- andi undir eftirfarandi áletrun: „Ítreka mótmæli við sjálfteknum af- slætti Tr. r., sérstaklega núverandi hækkun á honum.“ Gegn neitun aðaláfrýjanda og framburði starfsmanna hans fyrir héraðsdómi er ekki unnt að miða við, að gagnáfrýjandi hafi komið frekari andmæl- um á framfæri við aðaláfrýjanda. Það var svo ekki fyrr en með bréfi lögmanns gagnáfrýjanda til heilbrigðis- og tryggingamálaráðu- neytisins 19. apríl 1994, að fram var sett krafa um endurgreiðslu þess afsláttar, sem aðaláfrýjandi hafði haldið eftir af lyfjareikningum gagnáfrýjanda. Ákvarðanir lyfjaverðlagsnefndar voru samkvæmt framangreind- um dómi Hæstaréttar ólögmætar. Hefur gagnáfrýjandi því ekki glat- að rétti til að fá fulla greiðslu lyfjareikninga sinna, þótt hann hafi ekki haft uppi sérstaka fyrirvara við móttöku hverrar greiðslu. Hann samþykkti ekki ákvarðanir nefndarinnar, og urðu þær ekki bindandi fyrir hann vegna samþykkis fulltrúa lyfsala í lyfjaverðlags- nefnd. Verður þannig fallist á kröfu hans um greiðslu á 2.242.092 krónum, en um fjárhæðina er ekki tölulegur ágreiningur. Kemur ekki til álita sú málsástæða aðaláfrýjanda, að krafa gagnáfrýjanda sé að hluta fyrnd, enda verður ekki séð, að hún hafi verið höfð uppi í héraði, sbr. 2. mgr. 163. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. og 17. gr. laga nr. 38/1994. Hins vegar verður að líta svo á, að 1679 aðgerðaleysi gagnáfrýjanda leiði til þess, að gjalddagi þessa hluta kröfu hans verði við úrlausn málsins talinn á þeim tíma, er mánuður var liðinn frá kröfubréfinu 19. apríl 1994. Verður krafa gagnáfrýj- anda því látin bera dráttarvexti frá 19. maí 1994 til greiðsludags. Aðaláfrýjandi skal greiða gagnáfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem ákveðinn er í dómsorðinu í einu lagi. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Tryggingastofnun ríkisins, greiði gagnáfrýj- anda, Vilhelm H. Lúðvíkssyni, 2.242.092 krónur með dráttar- vöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 19. maí 1994 til greiðsludags. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda 400.000 krónur í máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 11. júní 1997. Ár 1997, miðvikudag 11. júní, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Hirti O. Aðalsteinssyni héraðs- dómara, kveðinn upp dómur í máli nr. E-5721/1994: Vilhelm H. Lúðvíksson gegn Tryggingastofnun ríkisins. Mál þetta, sem dómtekið var 13. maí sl., er höfðað með stefnu, út gefinni 24. júní 1994 og birtri 30. júní sama ár. Stefnandi er Vilhelm H. Lúðvíksson f. h. einkafirma síns, Laugarnes- apóteks, kt. 420269-3319, Kirkjuteigi 21, Reykjavík. Stefndi er Tryggingastofnun ríkisins, kt. 660269-2669, Laugavegi 116, Reykjavík. Málsóknin beindist í upphafi einnig gegn heilbrigðis- og tryggingaráð- herra vegna íslenska ríkisins og lyfjaverðlagsnefnd, en stefnandi féll frá öll- um kröfum á hendur þeim. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær, að stefnda verði gert að greiða stefnanda 2.242.092 kr. (með nánar tilgreindum dráttarvöxtum skv. TIl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum af... |. Þá er þess krafist, að dráttarvextir verði höfuðstólsfærðir á tólf mánaða fresti skv. 12. gr. vaxtalaga, í fyrsta sinn 16. 3. 1991. Þess er einnig krafist, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað skv. málskostnaðarreikningi, sem lagður var fram við aðal- meðferð málsins. Þess er krafist, að við ákvörðun á fjárhæð málskostnaðar 1680 verði tekið tillit til skyldu stefnanda til að greiða virðisaukaskatt af mál- flutningsþóknun. Dómkröfur stefnda eru þær, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda í máli þessu og honum tildæmdur málskostnaður að mati réttar- ins. Til vara gerir stefndi kröfu um stórfellda lækkun á dómkröfum stefn- anda og að málskostnaður verði látinn falla niður. {Sjá héraðsdóm í hæstaréttarmálinu nr. 347/1997 hér að framan, bls. 1664-1676.| Stefnandi gaf skýrslu fyrir dómi og hélt því fram, að hann hefði gert skriflega fyrirvara, er hann tók við greiðslum frá stefnanda. Starfsmenn stefnanda, Ingibjörg Guðjónsdóttir, kt. 011147-4539, deildarstjóri, og Krist- ján Guðjónsson, kt. 290252-4829, aðaldeildarstjóri, komu fyrir dóm og könnuðust ekki við að hafa fundið gögn í fórum stefnda, er styddu þessar fullyrðingar stefnanda. Lagt hefur verið fram í málinu bréf stefnanda og lyfsalanna Ingólfs Lill- iendahl og Ívars Daníelssonar til Arnar Clausen hæstaréttarlögmanns, dag- sett 26. október 1990, þar sem þess er farið á leit, að lögmaðurinn kanni „lögmæti þess, hvort afsláttur sá, er okkur hefur verið gert að greiða Trygg- ingastofnun ríkisins, fái staðist íslensk lög“. Í bréfi lögmannsins til Guð- mundar Sigurðssonar, formanns lyfjaverðlagsnefndar, dagsettu 29. nóvem- ber 1990, er lýst efasemdum um, að þessar ráðstafanir eigi sér lagastoð. Forsendur og niðurstaða. Með áðurgreindum dómi Hæstaréttar Íslands var komist að þeirri niður- stöðu, að í 34. gr. lyfjalaga eða öðrum lagaákvæðum væri enga heimild að finna fyrir lyfjaverðlagsnefnd til að ákveða mismun á smásöluálagningu lyfja eftir því, hvaða lyfsali krefði Tryggingastofnun ríkisins um greiðslu hlutdeildar hennar í söluverði lyfja. Mál þetta snýst um sama sakarefni og leyst var úr í dómi Hæstaréttar, en aðstaða aðila er að því leyti frábrugðin, að í máli þessu er ágreiningur um, hvort stefnandi hafi gert fyrirvara, er hann tók við greiðslum frá stefnda, en í hæstaréttarmálinu var ágreinings- laust, að áfrýjandi gerði fyrirvara um lögmæti ákvarðana lyfjaverðlags- nefndar hverju sinni, er hann tók við greiðslu. Telja verður, að stefnanda hafi ekki tekist að sýna fram á, að hann hafi gert fyrirvara, er hann tók við greiðslu frá stefnda. Hins vegar er ljóst, að stefnandi hefur ekki veitt hinum umdeildu ákvörðunum nefndarinnar sam- þykki fyrir sitt leyti, og þegar árið 1990 lýsti lögmaður stefnanda yfir efa- 1681 semdum um lögmæti umræddra ákvarðana í bréfi til formanns lyfjaverð- lagsnefndar. Í umræddu hæstaréttarmáli var skírskotað til þess, að ákvörðun lyfja- verðlagsnefndar skorti lagastoð, og þar sem áfrýjandi veitti hinum um- deildu ákvörðunum nefndarinnar ekki samþykki fyrir sitt leyti og þær urðu ekki bindandi fyrir hann vegna þess eins, að þær voru teknar með sam- þykki fulltrúa lyfsala í nefndinni, var af þessum ástæðum fallist á kröfu áfrýjanda um greiðslu á tiltekinni fjárhæð. Ekki verður ráðið af dóminum, að fyrirvarar þeir, er áfrýjandi gerði, hafi leitt til þessarar niðurstöðu, en hins vegar er niðurstaða réttarins um dráttarvexti reist á fyrirvörunum. Með hliðsjón af framangreindri niðurstöðu Hæstaréttar Íslands í sam- bærilegu sakarefni og þar sem ekki verður talið, að stefnandi hafi með því að gera ekki fyrirvara glatað rétti sínum til endurheimtu fjármuna, sem með ólögmætum hætti var haldið frá honum, verður fallist á kröfu stefn- anda um greiðslu á 2.242.092 krónum, en ekki er tölulegur ágreiningur um fjárhæð. Með vísan til 4. mgr. 9. gr. vaxtalaga og þar sem stefnandi gerði ekki fyrirvara, er hann tók við greiðslum frá stefnda, þykir mega ákveða, að krafa stefnanda beri dráttarvexti samkvæmt III. kafla sömu laga frá þing- festingardegi 30. júní 1994. Eftir þessum úrslitum verður stefnda gert að greiða stefnanda málskostn- að, sem telst hæfilega ákveðinn 250.000 krónur, og hefur þá verið tekið tillit til virðisaukaskatts. Dómsorð: Stefndi, Tryggingastofnun ríkisins, greiði stefnanda, Vilhelm Hl. Lúðvíkssyni f. h. einkafirma síns, Laugarnesapóteks, 2.242.092 krón- ur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá 30. júní 1994 til greiðsludags og 250.000 krónur í málskostnað. 1682 Þriðjudaginn 5. maí 1998. Nr. 175/1998. X (Sigurður Eiríksson hdl.) Segn Y (enginn) Kærumál. Nauðungarvistun. Aðild. Dómtúlkur. Ómerking úrskurð- ar héraðsdóms. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 27. apríl 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 28. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra 24. apríl 1998, þar sem hafnað var beiðni sóknaraðila um, að felld yrði úr gildi nauðungarvistun hennar á sjúkrahúsi, sem varnaraðili, móðir hennar, bað um 20. apríl og dóms- og kirkjumálaráðuneytið sam- þykkti 22. sama mánaðar. Kæruheimild er í 4. mgr. 31. gr., sbr. 1. mgr. 16. gr. lögræðislaga nr. 71/1997. Krefst sóknaraðili þess, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi og að nauðungarvistunin verði felld niður. Hún krefst og kærumálskostnaðar úr ríkissjóði með vís- an til 1. mgr. 17. gr. lögræðislaga. Varnaraðili hefur ekki látið málið til sín taka. I. Sóknaraðili styður kröfu sína þeim rökum, að engin þörf sé á nauðungarvistun samkvæmt þeim gögnum, sem fram hafi verið lögð. Ekki hafi verið lögð fram vottorð frá sérfræðingum á sviði geðlækninga, heldur aðeins byggt á vottorðum almennra lækna, og ekki hafi komið fram með óyggjandi hætti, að nauðungarvistun væri nauðsynleg vegna þess, að hún væri hættuleg sjálfri sér eða um- hverfi sínu. Hún gerir auk þess þá athugasemd, að sér hafi ekki ver- ið fenginn dómtúlkur til að koma með sér fyrir dóm, en hún tali ensku og hafi ekki skilið mál það, sem þar hafi verið talað. Skjöl hafi ekki heldur verið lögð fram í enskri þýðingu. Héraðsdómari þingaði í málinu 24. apríl sl. og tók fyrir beiðni 1683 sóknaraðila um niðurfellingu nauðungarvistunar. Sóknaraðili var þá viðstödd ásamt lögmanni, er skipaður var talsmaður hennar, sbr. 1. mgr. 31. gr. lögræðislaga. Um sóknaraðila og kröfu hennar var þetta eitt bókað, áður en málið var tekið til úrskurðar: „Aðspurð af dómara kveðst hún ekki vera veik og telur sig þar af leiðandi ekki eiga að vera á spítala og krefst þess, að úrskurður dómsmálaráðuneytisins frá 22. þ. m. um vistun hennar á spítala verði úr gildi felldur. Lögmaður X tekur undir það sjónarmið henn- ar, að ákvörðun dómsmálaráðuneytisins verði úr gildi felld. Lög- maður konunnar mótmælir því, að ekki skuli hafa verið til kvaddur túlkur.“ I. Í III. kafla lögræðislaga eru ýtarleg ákvæði um nauðungarvistun, skilyrði hennar og meðferð mála. Í 30. gr. laganna er fjallað um rétt sjálfráða manns til að bera ákvörðun um nauðungarvistun og þving- aða meðferð í sjúkrahúsi undir dómstóla. Í kröfu sóknaraðila um niðurfellingu nauðungarvistunarinnar kemur fram, að krafan er um, að dómurinn felli úr gildi fyrrnefnt samþykki dómsmálaráðuneytis- ins. Ástæður kröfunnar eru tilgreindar þær, að skilyrði 3. mgr. 19. gr. laganna komi ekki til greina. Sérstaklega er tekið fram, að vegna ónógrar kunnáttu í íslensku óski sóknaraðili eftir því, að sér verði séð fyrir túlki við flutning málsins. Í 31. gr. laganna er fjallað um málsmeðferð fyrir dómi. Þar er í 4. mgr. kveðið á um, að mál fari eftir IH. kafla laganna, eftir því sem við á, en hann fjallar um sviptingu lögræðis. Samkvæmt 1. mgr. 10. gr. laganna sæta þau mál almennri meðferð einkamála með þeim frávikum, sem greinir í lögum þessum. Ill. Svo sem fyrr greinir, tók dóms- og kirkjumálaráðuneytið ákvörð- un um nauðungarvistun sóknaraðila að beiðni varnaraðila. Þessa ákvörðun er sóknaraðila heimilt að bera undir dómstóla, sbr. 1. mgr. 30. gr. lögræðislaga. Beiðandi nauðungarvistunar er aðili að málinu og hefði því að réttu átt að vera varnaraðili í héraði. Ekki verður séð, að héraðsdómari hafi gefið varnaraðila kost á að láta málið til sín taka. Sóknaraðili fór fram á, að túlkur yrði til kvaddur, sbr. 2. mgr. 10. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, enda átti hún 1684 rétt á að gefa skýrslu fyrir dómi og að málið færi eftir almennum reglum um meðferð einkamála um gagnaöflun, eftir því sem við átti. Með því að taka málið til úrskurðar án þess að gefa sóknar- aðila kost á að tjá sig skiljanlega um kröfur og gagnaöflun virti hér- aðsdómari ekki reglur 10. gr. og 48. gr. laga nr. 91/1991. Þegar af þeim ástæðum, sem að framan greinir, verður að fella hinn kærða úrskurð úr gildi og leggja fyrir héraðsdóm að taka málið til meðferðar að nýju. Samkvæmt 1. mgr. 17. gr. lögræðislaga skal kærumálskostnaður greiddur úr ríkissjóði, þar með talin þóknun skipaðs talsmanns sóknaraðila, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi, og er málinu vísað heim í hérað til meðferðar að nýju. Kærumálskostnaður sóknaraðila, X, greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun skipaðs talsmanns hennar, Sigurðar Ei- ríkssonar héraðsdómslögmanns, 25.000 krónur. Úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra 24. apríl 1998. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar í dag, er til komið vegna kröfu X „0, f. 1967, með aðsetur að..., að úr gildi verði felld nauðungarvistun henn- ar á Fjórðungssjúkrahúsinu á Akureyri, er dómsmálaráðuneytið veitti sam- þykki til 22. þ. m. Með bréfi, dagsettu 20. þ. m., fer Y ..., Akureyri, þess á leit, að dóttir sín verði vistuð á geðdeild gegn vilja hennar samkvæmt 18. gr. laga nr. 71/1997 með vísan til læknisvottorðs Hilmis Jóhannssonar. X telur sig vera alheilbrigða og sér haldið ranglega á sjúkrahúsi. Í bréfi, er móðir X ritar og er á dskj. nr. 5, segir hún dóttur sína haldna alvarlegum geðsjúkdómi og vegna þessa sjúkdóms hafi hún verið vistuð gegn vilja hennar á geðdeild fylkissjúkrahúss í Baltimore í Maryland í Bandaríkjunum í ágúst sl. Að lokinni nokkurra vikna dvöl þar hafi hún komið til Íslands í heimsókn og hafi haft dvalarleyfi til 12. desember. Í byrj- un hafi hún lofað öllu fögru um að taka lyf, en síðan hafi Y orðið vör við, að hún hafi ekki gert það og ástand hennar farið smáversnandi, sem lýsi sér í eftirfarandi: Að X sé mjög ör og æst og reiðist að tilefnislausu, og í fyrra haust hafi hún margoft lagt á sig hendur og hafi þá verið vistuð gegn vilja sínum á geðdeild Fjórðungssjúkrahússins á Akureyri í desember 1997. 1685 Í læknisvottorði Hilmis Jóhannssonar á dskj. nr. 9, dags. 21. þ. m., rekur hann sjúkrasögu X þannig: „Kemur í fylgd móður sinnar. Ólafur H. Odds- son er einnig viðstaddur. Kemur til mats á geðheilsu. Hún hefur engin lyf tekið frá því í Janúar, taldi sig fitna af þeim og hætti þess vegna. Ekki haft samband við Sigmund Sigfússon geðlækni síðan í janúar heldur. Neitar öll- um sjúkdómum nema naglbreytingum á fingrum, sem gætu svarað til psori- asis. Virðist ekkert innsæi hafa í geðsjúkdóm sinn. Er æst og á erfitt með að stilla sig, en tekst það þó nokkurn veginn. Neitar, að dyrum sé lokað, vill hafa þær upp á gátt, enda þótt óviðkomandi fólk sé fyrir utan. Endurtekur sömu hlutina um glataðan farangur, sem hún vill skýra fyrri sjúkrahúsvistir með. Viðurkennir rifrildi við móður sína, en neitar líkamlegum átökum og því að hafa hindrað för móður sinnar úr íbúð móðurinnar. X talar í belg og biðu, en heldur nokkurn veginn þræði. Tekur þó engum rökum eða ábend- ingum. Hún er snyrtileg og vel til höfð, stutt í spuna og tortryggin. Hún kemur fyrir sem klárlega hýpermanísk eða jafnvel manísk. Vafi leikur á, hvort hún sé hættuleg sjálfri sér eða öðrum. Þá hefur hún greinilega engan eigin fjárhag og á því sviði algjörlega háð móður sinni. Hún hefur marg- reynt að fá vinnu, en er alls staðar hafnað, að öllum líkindum vegna and- legs ástands síns. Heilsu hennar og velferðar vegna færi best á því, að hún vistaðist á geðdeild til meðferðar, en hún neitar því algerlega og einnig við- tali við geðlækni. Vegna alls þessa er því farið fram á nauðungarvistun.“ Sjúkdómsgreining læknisins er F 31.1 Bipolar affective disorder, current episode manic without psychotic symptoms. Á dskj. nr. 7, sem er vottorð sama læknis, dags. 22. þ. m., segir hann það mat sitt, að nauðungarvistun þessa sjúklings sé óhjákvæmileg. Það er álit dómsins, að ekkert sé fram komið, er hnekki mati læknisins Hilmis Jóhannssonar, og stendur því ákvörðun dóms- og kirkjumálaráðu- neytisins frá 22. þ. m. óhögguð. Úrskurðarorð: Nauðungarvistun X ..., f. 1967, samkvæmt ákvörðun dóms- og kirkjumálaráðuneytisins 22. apríl 1998 er óhögguð. Málskostnaður verjanda hennar, Sigurðar Eiríkssonar hdl., 20.000 kr., greiðist úr ríkissjóði. 1686 Þriðjudaginn 5. maí 1998. Nr. 176/1998. Sveinberg Laxdal (Þorsteinn Hjaltason hdl.) gegn Ásmundi S. Jóhannssyni (enginn) Kærumál. Málskostnaður. Frávísun máls frá Hæstarétti. Kæruheim- ild. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 14. apríl 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 28. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra 3. apríl 1998, þar sem sóknaraðila var gert að greiða varnaraðila málskostnað í einkamáli milli þeirra. Sóknaraðili vísar ekki til tiltekins lagaákvæð- is um heimild til kærunnar. Hann krefst sýknu af kröfum varnar- aðila og málskostnaðar í héraði auk kærumálskostnaðar. Varnaraðili hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti. Varnaraðili höfðaði málið á hendur sóknaraðila með stefnu, birtri 24. janúar 1998, til heimtu skuldar vegna lögfræðiþjónustu, að fjár- hæð 62.250 krónur, auk dráttarvaxta frá 25. febrúar 1995 til greiðsludags og málskostnaðar. Hinn 27. janúar 1998 mun sóknar- aðili hafa greitt inn á bankareikning varnaraðila 95.331,60 krónur með þeirri skýringu einni, að af þeirri fjárhæð væri höfuðstóll 62.250 krónur og dráttarvextir 33.081 króna. Af þessu tilefni lýsti varnaraðili yfir því við þingfestingu málsins, að hann breytti kröfum sínum þannig, að frá framangreindu bæri að draga 95.331,60 krónur, sem greiddar hefðu verið inn á skuldina. Í greinargerð sóknaraðila fyrir héraðsdómi krafðist hann sýknu af kröfum varnaraðila. Með hinum kærða úrskurði leysti héraðsdómari úr því einu, hvernig færi um málskostnað á milli aðila. Svo sem að framan greinir, var málið höfðað um kröfu, sem að höfuðstól náði ekki áfrýjunarfjárhæð samkvæmt 1. mgr. 152. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. 6. gr. laga nr. 38/1994. Þegar 1687 svo er ástatt, verður úrskurður um greiðslu málskostnaðar ekki kærður á grundvelli g-liðar 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 nema með leyfi Hæstaréttar, sbr. 4. mgr. 150. gr. sömu laga svo og dóma Hæstaréttar 14. nóvember 1994 í dómasafni þess árs, bls. 2368 og 2372. Sóknaraðili hefur ekki aflað slíks leyfis. Verður því að vísa málinu sjálfkrafa frá Hæstarétti. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Það athugast, að héraðsdómari hefur ranglega kveðið upp úr- skurð í málinu í stað þess, að efnisdómur gengi um ágreining aðila, þótt hann kunni í reynd aðeins að hafa varðað kröfur á báða bóga um greiðslu málskostnaðar, úr því sem komið var. Í ljósi fyrr- greindrar niðurstöðu um, að heimild skorti til kæru í málinu, verður ekki hreyft við hinum kærða úrskurði af þessum sökum. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra 3. apríl 1998. Mál þetta, sem dómtekið var 17. mars sl., hefur Ásmundur S. Jóhannsson lögfræðingur, kt. 150334-3659, Byggðavegi 86, Akureyri, höfðað hér fyrir dómi með stefnu, birtri 24. janúar 1998, á hendur Sveinberg Laxdal bónda, kt. 030742-2579, Ytri-Grund, Grýtubakkahreppi. Í stefnu eru dómkröfur stefnanda þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 62.250 kr. með vöxtum skv. Hl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 25. febrúar 1995 til greiðsludags og 50.000 kr. í málskostnað auk vsk. Við þingfestingu málsins lagði stefnandi fram svokallaða „sókn“, þar sem hann breytir kröfugerð sinni í málinu. Eru kröfur hans nú þannig, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda 62.250 kr. með vöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 25. febrúar 1995 til greiðsludags og máls- kostnað, 50.000 kr., auk virðisaukaskatts á þá fjárhæð, allt að frádregnum 95.331,60 kr., er stefndi greiddi inn á skuldina 27. 1. 1998. Stefndi krefst sýknu af öllum kröfum stefnanda og að sér verði dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati réttarins. Stefnandi kveður málsatvik þau, að hann hafi 9. janúar 1995 sent stefnda tvo reikninga fyrir lögfræðistörf, hvorn að fjárhæð 249.000 kr., samtals 498.000 kr. Hinn 23. febrúar s. á. hafi stefndi sent stjórn Lögmannafélags Íslands reikningana ásamt nokkrum málsskjölum með fyrirspurn og kæru út af gjaldtöku þessari, enn fremur með tilliti til málsmeðferðar stefnanda. Í 1688 niðurstöðu álitsgerðar félagsins, sem dagsett sé 24. janúar 1996, segi svo: „Telur stjórn LMFÍ verð á þóknun varnaraðila f. h. sóknaraðila í málinu nr. E-601/1993 vera 50.000 kr. auk vsk. og útlagðs kostnaðar.“ Stefnandi kveður stefnda ekki hafa boðið fram greiðslu skv. erindisúrlausn þeirri, er að fram- an getur. Stefnanda sé því nauðsyn að fá fram aðfararhæfan dóm til viður- kenningar á rétti sínum, stefnukröfunni. Stefndi hafi greitt útlagðan kostn- að stefnanda, og geri hann enda ekki kröfur í málinu þar um. Krafan sé því reist á niðurstöðu álitsgerðarinnar, þ. e. 50.000 kr. í þóknun auk vsk., 12.250 krónur, og vaxta, sem miðist við upphaf erindis hans til stjórnar LMFÍ, sem sé 23. febrúar 1995. Málskostnaðarkrafan sé miðuð við almenna reglu lög- manna í málum sem þessu. Í „sókn“ sinni kveður stefnandi ástæðu fyrir breyttri kröfugerð vera inn- borgun stefnda á reikning stefnanda nr. 15931 í Búnaðarbankanum á Akur- eyri 27.1. 1998, 95.331,60 kr., með eftirfarandi skýringu/athugasemd: „Höfuðstóll 62.250 kr., dráttarvextir 33.081 kr.“ Innborgun þessi sé gerð eft- ir útgáfu og birtingu stefnu, og sé málskostnaður ógreiddur. Sé því haldið fast við upphaflega stefnukröfu málsins með þeirri breytingu, er leiðir af innborguninni. Svo sem að framan er rakið, greiddi stefndi höfuðstól stefnukröfunnar ásamt dráttarvöxtum, áður en málið var þingfest, og snýst mál þetta því einungis um það, hvort stefnda beri að greiða stefnanda málskostnað. Lögmenn beggja aðila kröfðust þess við munnlegan flutning, að dómur gengi um ágreining þeirra, og var málið því dómtekið að loknum munnleg- um málflutningi. Dómarinn lítur svo á, að úrlausn þessa ágreinings sæti úrskurði, sbr. g-lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991. Stefndi telur, að sér hafi ekki verið skylt að greiða kröfu stefnanda, fyrr en hann framvísaði reikningi fyrir henni, en það hafi hann aldrei gert. Þrátt fyrir það hafi stefndi greitt höfuðstól og vexti skuldarinnar án skyldu, er honum var birt stefnan. Telur hann málshöfðun stefnanda hafa verið þarf- lausa. Reisir stefndi sýknukröfu sína á málskostnaðarkröfu stefnanda á framan- greindu svo og kröfu sína um málskostnað. Ekki er ágreiningur um, að stefnandi hafi sent stefnda reikninga þá, er að framan getur, og að stefndi hafi leitað álits stjórnar Lögmannafélags Íslands um réttmæti þeirra. Að fenginni niðurstöðu stjórnar Lögmannafélags Íslands bauð stefndi ekki fram greiðslu, svo sem honum bar skv. almennum reglum kröfuréttar. Verður því að telja, að stefnanda hafi verið rétt að fara í þær innheimtuað- 1689 gerðir, er hann gerði, með því að fela lögmanni málið. Af þessu hlaut stefn- andi kostnað, sem stefnda ber að greiða honum. Þykir kostnaður þessi hæfilega ákveðinn 40.000 kr. Stefnandi er lögmaður og því virðisaukaskattsskyldur. Verður stefnda því ekki gert að greiða honum virðisaukaskatt á þóknunarlið lögmanns hans. Úrskurð þennan kveður upp Freyr Ófeigsson dómstjóri. Ályktarorð: Stefndi, Sveinberg Laxdal, greiði stefnanda, Ásmundi S. Jóhanns- syni, 40.000 kr. í málskostnað. 1690 Miðvikudaginn 6. maí 1998. Nr. 183/1998. — Ríkissaksóknari (Ragnheiður Harðardóttir, settur saksóknari) gegn Árna Sigurðssyni (Hilmar Ingimundarson hrl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 4. maí 1998, sem barst réttinum sama dag. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 4. maí sl., þar sem varnaraðila var gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi allt til föstudagsins 16. október 1998 kl. 16. Kæru- heimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi, en til vara, að gæsluvarðhaldi verði markaður skemmri tími. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili krefst staðfestingar úrskurðar héraðsdóms. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann stað- festur. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 4. maí 1998. Ár 1998, mánudag 4. maí, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Arnfríði Einarsdóttur dómarafull- trúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Ríkissaksóknari hefur með vísan til 106. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála krafist þess, að Árna Sigurðssyni, kt. 170173-2959, Meðal- holti 2, Reykjavík, verði gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi, uns dómur gengur í máli hans í Hæstarétti, en þó eigi lengur en til föstudagsins 16. október nk. kl. 16.00. 1691 Með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur, upp kveðnum 6. apríl sl., var framangreindur Árni dæmdur til fimm ára fangelsisvistar fyrir brot gegn 173. gr. a almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 64/1974. Til frá- dráttar refsingunni komi gæsluvarðhaldsvist dómfellda frá 15. desember sl. Við uppkvaðningu dómsins tók dómfelldi sér frest til að kveða á um áfrýjun, en lýsti yfir áfrýjun í tilkynningu til ríkissaksóknara með bréfi, dag- settu 6. apríl sl. Samkvæmt 106. gr. laga nr. 19/1991 lýkur gæsluvarðhaldi, þegar dómur hefur verið kveðinn upp í málinu. Eftir kröfu ákæranda getur dómari þó úrskurðað, að gæsluvarðhald skuli haldast, meðan mál er til meðferðar fyrir æðra dómi. Dómfelldi hefur sætt gæsluvarðhaldi á grundvelli 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 vegna þeirra brota, sem hann hefur verið dæmdur fyrir, en á grundvelli 106. gr. sömu laga frá dómsuppkvaðningardegi. Skilyrðum 106. gr. framangreindra laga er því fullnægt, og verður dómfellda gert að sæta gæsluvarðhaldi, uns dómur gengur í málinu í Hæstarétti, en þó eigi lengur en til föstudagsins 16. október nk. kl. 16.00. Úrskurðarorð: Dómtelldi, Árni Sigurðsson, sæti gæsluvarðhaldi, uns dómur geng- ur í máli hans í Hæstarétti, þó eigi lengur en til föstudagsins 16. októ- ber 1998 kl. 16.00. 1692 Fimmtudaginn 7. maí 1998. Nr. 182/1998. — Haukur Laxdal (Ásmundur S. Jóhannsson hdl.) gegn Sveinberg Laxdal (Þorsteinn Hjaltason hdl.) Kærumál. Endurupptaka. Lögmæt forföll. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 29. apríl 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 4. maí sl. Kærður er úr- skurður Héraðsdóms Norðurlands eystra, sem gekk 15. apríl 1998 í máli varnaraðila á hendur sóknaraðila og Esther Laxdal, en þar var hafnað þeirri kröfu tveggja hinna síðastnefndu, að málið yrði endur- upptekið samkvæmt 4. mgr. 97. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála vegna forfalla umboðsmanns þeirra í þinghaldi 12. sept- ember 1997, þar sem útivist hafði orðið af þeirra hálfu. Kæruheimild er Í lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991. Sóknaraðili krefst þess, að endurupptaka nái fram að ganga. Varnaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdómara verði stað- festur og sóknaraðila gert að greiða kærumálskostnað. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann stað- festur. Sóknaraðili verður dæmdur til að greiða varnaraðila kærumáls- kostnað, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Sóknaraðili, Haukur Laxdal, greiði varnaraðila, Sveinberg Laxdal, 40.000 krónur í kærumálskostnað. Úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra 15. apríl 1998. Útivist varð af hálfu aðalstefndu í þinghaldi 12. september sl., án þess að forföll væru boðuð. Málsmeðferð eftir það er rakin í dómum Hæstaréttar Íslands 9. október 1997 og 25. mars sl. og ómerkt í þeim báðum. 1693 Hinn 2. apríl sl. barst dóminum beiðni lögmanns aðalstefndu um „endur- upptöku máls nr. E-110/1995, aðalsök og gagnsök“, með þeim röksemdum einum, að í forsendum dóms Hæstaréttar 25. mars sl. segi, að bréf lögmanns aðalstefndu til dómsins á dskj. 66 hafi ekki falið í sér beiðni um endur- upptöku málsins, svo sem „hugsanlega hefði mátt leita samkvæmt Í. mgr. og 4. mgr. 97. gr. laga nr. 91/1991“. Í málinu liggur fyrir á dskj. nr. 67 vottorð læknis. dagsett 21. október 1997, að lögmaður aðalstefndu hafi verið frá vinnu 9. 9. til 16. 9. '97 vegna veikinda. Samkvæmt því voru forföll lögmannsins 12. september sl. lögmæt skv. a-lið 1. mgr., sbr. 2. mgr. 97. gr. laga nr. 91/1991. Í 4. mgr. þess ákvæðis er það skilyrði á hinn bóginn sett fyrir endurupptöku, að ekki hafi verið unnt að tilkynna forföll. Hefur ekkert komið fram um, að veikindi lög- mannsins hafi verið þess eðlis, að honum hefði ekki verið unnt að tilkynna dóminum um þau fyrir þinghaldið. Í bréfi sínu á dskj. nr. 66 segir lögmaðurinn orðrétt: „Ég bað ekki um endurupptöku málsins, þar sem ég þóttist þess fullviss, að sökin væri ekki tæk til efnislegrar meðferðar, sem reyndist vera.“ Þótt ekki sé fyllilega ljóst, hvað hér er átt við, þykir auðsætt, að aðalstefndu hafi upphaflega ákveðið að láta við útivist sína sitja. Þar sem þetta bréf fól ekki í sér beiðni um endurupptöku, hafa aðalstefndu fyrst fallið frá þessari ákvörðun með bréfi því, sem barst dóminum 2. apríl sl. Með vísan til þess, sem hér hefur verið rakið, að útivist varð af hálfu aðalstefndu, án þess að lögmaður þeirra tilkynnti um forföll sín, hvorki fyr- ir fram né innan eðlilegra tímamarka, og að þau ákváðu að biðja ekki um endurupptöku málsins, þykir málið ekki verða endurupptekið nú gegn vilja stefnanda. Verður beiðni þeirra um endurupptöku því hafnað og farið með málið skv. fyrirlagi Hæstaréttar í ofangreindum dómum. Úrskurð þennan kveður upp Ásgeir Pétur Ásgeirsson héraðsdómari. Úrskurðarorð: Kröfu aðalstefndu, Estherar Laxdal og Hauks Laxdal, um endur- upptöku máls þessa er hafnað. 1694 Fimmtudaginn 7. maí 1998. Nr. 153/1998. — Sigrún Ólafsdóttir (Sigurður Sigurjónsson hrl.) gegn Önnu B. Stefánsdóttur og Eygló Stefánsdóttur (Jón Oddsson hrl.) Kærumál. Dánarbússkipti. Kaupmáli. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 13. mars 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 6. apríl sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Suðurlands 24. febrúar 1998, þar sem hafn- að var þeirri kröfu sóknaraðila, að innstæða á reikningi á nafni hennar nr. 261071 í Landsbanka Íslands yrði talin séreign hennar við skipti á dánarbúi Stefáns Jónssonar. Kæruheimild er í 133. gr. laga nr. 20/991 um skipti á dánarbúum o. fl. Sóknaraðili krefst þess aðallega, að fyrrgreind krafa hennar verði tekin til greina. Til vara krefst sóknaraðili þess, að fellt verði úr gildi ákvæði hins kærða úr- skurðar um frávísun varakröfu hennar og lagt fyrir héraðsdómara að taka þá kröfu til efnismeðferðar, en sú krafa var um, að „úr- skurðað verði að álitum réttarins“, að hluti innstæðu á áðurnefnd- um bankareikningi sé séreign sóknaraðila. Í báðum tilvikum krefst sóknaraðili málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðilar krefjast þess aðallega, að málinu verði vísað frá Hæstarétti, en til vara, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur. Þá krefjast varnaraðilar kærumálskostnaðar. 1. Aðalkrafa varnaraðila um frávísun málsins frá Hæstarétti er studd þeim rökum, að kæra sóknaraðila hafi ekki borist héraðs- dómara innan kærufrests samkvæmt 2. mgr. 131. gr. laga nr. 20/1991, sbr. 1. mgr. 144. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Samkvæmt gögnum málsins voru lögmenn aðila boðaðir til þing- halds 24. febrúar 1998, þar sem hinn kærði úrskurður var upp kveð- 1695 inn. Ekki var sótt þing af hálfu aðila. Endurrit af úrskurðinum var sent lögmanni sóknaraðila í póstkröfu 25. sama mánaðar, og mun hann hafa leyst til sín sendinguna 3. mars 1998. Ekkert liggur fyrir um, hvort lögmanninum hafi verið tilkynnt um niðurstöðu úrskurðar- ins fyrir síðastnefndan dag. Verður því að leggja til grundvallar, að honum hafi fyrst orðið kunnugt um niðurstöðuna, þegar hann fékk í hendur endurrit úrskurðarins 3. mars 1998. Þann dag byrjaði því kærufrestur að líða, sbr. dóm Hæstaréttar í dómasafni 1978, bls. 923. Kæran barst héraðsdómi 17. mars 1998, og var kærufrestur þá ekki liðinn. Samkvæmt því verður hafnað kröfu varnaraðila um frávísun málsins frá Hæstarétti. 11. Málið á rætur að rekja til ágreinings við opinber skipti á dánarbúi Stefáns Jónssonar, sem lést 16. janúar 1996 og var síðast til heimilis að Grænumörk 5 á Selfossi, en hann var eiginmaður sóknaraðila og faðir varnaraðila. Fyrir líggur kaupmáli Stefáns og sóknaraðila frá 19. október 1980. Þar var kveðið á um, að einbýlishús í smíðum að Starengi 1 á Selfossi skyldi vera séreign sóknaraðila, enda tæki hún að sér veðskuld við veðdeild Landsbanka Íslands, sem hvíldi á eign- inni. Einnig skyldi bifreiðin X 2020 af gerðinni Galant, árgerð 1975, verða séreign sóknaraðila. Þá sagði enn fremur í kaupmálanum, að „það, sem kemur í stað hluta þeirra, sem hér að framan eru nefndir, skal verða séreign mín, Sigrúnar Ólafsdóttur“, svo og, að um fjár- mál hennar og Stefáns færi að öðru leyti að lögum. Svo sem ýtar- lega er greint í úrskurði héraðsdómara, telur sóknaraðili, að inn- stæðu á fyrrnefndum bankareikningi megi að langmestu leyti rekja til andvirðis fasteignarinnar að Starengi 1, sem hún seldi 18. febrúar 1987, og bifreiðarinnar X 2020 auk vaxta af því fé. Fallist verður á með héraðsdómara, að sóknaraðila hafi ekki tek- ist að sýna fram á, að rekja megi innborganir á umræddan banka- reikning til andvirðis séreigna hennar samkvæmt kaupmálanum 19. október 1980 að öðru leyti en hvað varðar innborgun, að fjárhæð 500.000 krónur, á söludegi fyrrnefndrar fasteignar 18. febrúar 1987. Þá voru fyrir á reikningnum 295.869,23 krónur. Árið 1987 voru að öðru leyti lagðar á reikninginn 40.000 krónur, en teknar af honum 100.000 krónur. Árið 1988 voru lagðar inn 66.666,66 krónur, en á 1696 næsta ári teknar út 50.000 krónur. Eftir þetta urðu engar hreyfingar á reikningnum fram til ársloka 1993 aðrar en færslur vaxtatekna, sem urðu samtals frá byrjun árs 1987 1.563.767,30 krónur. Var þann- ig innstæðan í byrjun árs 1994 2.316.303,19 krónur. Hinn 3. maí á því ári voru teknar af reikningnum 1.935.000 krónur. Sú fjárhæð er sýni- lega talsvert hærri en innborgunin á reikninginn 18. febrúar 1987 að viðbættum vöxtum af henni fram til ársloka 1993. Sóknaraðili hefur ekki sýnt fram á, að sú úttekt hafi verið lán af séreignarfé hennar til kaupa á fasteign eða að innborganir á reikninginn 1994 og 1995, sem nánar er greint frá í hinum kærða úrskurði, hafi getað verið endur- greiðsla á slíku láni. Verður því litið svo á, að sóknaraðila hafi hvorki með öllu né að hluta tekist að rekja innstæðu umrædds reiknings, sem nam $.456.635,68 krónum í árslok 1996, með nægi- lega ótvíræðum hætti til fyrrnefndrar innborgunar 18. febrúar 1987. Getur hún því að engu leyti skoðast sem séreign sóknaraðila í skjóli ákvæða kaupmálans frá 19. október 1980 og 75. gr. hjúskaparlaga nr. 31/1993. Samkvæmt því, sem að framan greinir, eru hvorki efni til að verða við aðalkröfu sóknaraðila né skilyrði til að taka til greina þá kröfu, sem hún gerði til vara fyrir héraðsdómi og fellur innan marka aðalkröfu. hennar hér fyrir dómi. Er samkvæmt því ekki heldur ástæða til að taka sérstaklega afstöðu til varakröfu sóknaraðila fyrir Hæstarétti. Verður hinn kærði úrskurður því staðfestur um annað en málskostnað, en hann verður að dæma hvorum varnaraðila fyrir sig, sbr. 2. mgr. 132. gr. laga nr. 91/1991. Sóknaraðila verður gert að greiða varnaraðilum málskostnað í héraði og kærumálskostnað, sem er ákveðinn í einu lagi handa hvorum þeirra, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur um annað en málskostn- að. Sóknaraðili, Sigrún Ólafsdóttir, greiði hvorum varnaraðila, Önnu B. Stefánsdóttur og Eygló Stefánsdóttur, samtals 150.000 krónur í málskostnað í héraði og kærumálskostnað. 1697 Úrskurður Héraðsdóms Suðurlands 24. febrúar 1998. Mál þetta, sem þingfest var 11. september 1997, var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum málflutningi 16. janúar 1998. Sóknaraðili er Sigrún Ólafsdóttir, kt. 120217-3139, Grænumörk 5, Sel- fossi. Varnaraðilar eru Anna B. Stefánsdóttir, kt. 230339-2529, Eyjabakka 2, Reykjavík, og Eygló Stefánsdóttir, kt. 030445-4229, Melgerði 10, Reykjavík. Dómkröfur sóknaraðila eru aðallega: 1. að úrskurðað verði, að við skipti á dánarbúi Stefáns Jónssonar verði kaupmáli á milli arfláta og sóknaraðila, dags. 19. október 1980, lagður til grundvallar við skiptin, 2. að úrskurðað verði með dómi, að kjörbók nr. 261071 í Landsbanka Ís- lands, Selfossi, á nafni sóknaraðila, Sigrúnar Ólafsdóttur, með innstæðu við fráfall Stefáns Jónssonar $.202.629,39 kr., sé séreign sóknaraðila á grund- velli kaupmála arfleifanda og sóknaraðila og falli utan skipta. Til vara gerir sóknaraðili þær dómkröfur, að úrskurðað verði, að við skipti á dánarbúi Stefáns Jónssonar verði kaupmáli á milli arfláta og sóknaraðila, dags. 19. október 1980, lagður til grundvallar við skiptin, og jafnframt, að úrskurðað verði að álitum réttarins, að hluti af andvirði kjör- bókar nr. 261071 í Landsbanka Íslands, Selfossi, á nafni sóknaraðila sé sér- eign sóknaraðila á grundvelli kaupmála og falli þannig utan skipta. Þá gerir sóknaraðili þá dómkröfu í aðal- og varakröfu, að varnaraðilum verði gert að greiða sóknaraðila málskostnað að skaðlausu að mati réttar- ins. Þá er krafist virðisaukaskatts á tildæmdan málskostnað auk vaxta. Dómkröfur varnaraðila eru aðallega, að hafnað verði með öllu kröfu sóknaraðila þess efnis, að kaupmáli, dags. 19. október 1980, milli arfláta og Sigrúnar Ólafsdóttur verði lagður til grundvallar við skipti á dánarbúi Stef- áns Jónssonar, kt. 150815-4529, með þeim hætti, að innstæða á kjörbók nr. 261071 á nafni sóknaraðila í Landsbanka Íslands, Selfossi, við fráfall arfláta, að fjárhæð 5.202.629,39 kr., auk áunninna vaxta frá 29. desember 1995 verði talin séreign sóknaraðila á grundvelli kaupmálans og eigi því að falla utan skipta. Jafnframt er þess krafist, að úrskurðað verði, að umrædd kjörbók og inn- stæða hennar, að fjárhæð 5.202.629,39 kr., 16. janúar 1996 og áunnir vextir af þeirri fjárhæð frá 29. desember 1995 verði dregin undir skiptin sem hjú- skapareign og sameign þeirra hjóna, sóknaraðila og arfláta, og komi sem slík til skipta í dánar- og félagsbúi þeirra hjóna. Til vara gera varnaraðilar þá kröfu, að úrskurðað verði, að ofangreind sparisjóðsbók og innstæða á henni, er um getur í aðalkröfu, verði að lang- 54 Hæstaréttardómar Í 1698 mestu leyti talin hjúskapareign og sameign þeirra hjóna og komi sem slík til skipta í dánar- og félagsbúi þeirra og aðeins óverulegur hluti hennar talin séreign sóknaraðila og falli utan skipta. Í öllu falli gera varnaraðilar þá kröfu, að sóknaraðila verði gert að greiða varnaraðilum málskostnað að skaðlausu skv. málskostnaðarreikningi lög- manns varnaraðila auk 24,5% virðisaukaskatts á málskostnaðarfjárhæð. Málavextir. Með bréfi Bergsteins Georgssonar héraðsdómslögmanns, skipaðs skipta- stjóra í dánarbúi Stefáns Jónssonar, sem lést 16. janúar 1996, er barst Héraðsdómi Suðurlands 16. júní 1997, beindi hann til dómsins ágreiningi erfingja í dánarbúinu. Aðilar að ágreiningnum eru Sigrún Ólafsdóttir, eftir- lifandi maki Stefáns Jónssonar, sóknaraðili máls þessa, og Anna B. Stefáns- dóttir og Eygló Stefánsdóttir, dætur Stefáns frá því fyrir hjónaband hans og sóknaraðila, varnaraðilar máls þessa. Atvik að baki máli eru þau, að sóknaraðili og hinn látni gerðu með sér kaupmála 19. október 1980. Í honum er kveðið á um, að einbýlishús í smíð- um að Starengi 1, Selfossi, og bifreiðin X-2020 af gerðinni Galant, árg. 1975, skuli vera séreign sóknaraðila og hjúskapareignum þeirra óviðkomandi. Þá er í kaupmálanum kveðið á um, að það, sem komi í stað nefndra eigna, skuli vera séreign sóknaraðila. Með afsali, dags. 18. 2. 1987, seldi sóknaraðili og afsalaði syni sínum, Gunnari B. Guðmundssyni, fasteigninni Starengi 1, Selfossi. Kaupverð er ekki tilgreint í afsali, en þess getið, að andvirði eignarinnar sé að fullu greitt, m. a. með yfirtöku veðskuldar við Landsbanka Íslands, upphaflega að fjárhæð 36.000 kr. Ágreiningur erfingja í dánarbúinu lýtur að því, hvort innstæða á reikningi á nafni sóknaraðila nr. 261071 í Landsbanka Íslands á Selfossi sé til komin vegna sölu fasteignarinnar Starengis Í og bifreiðarinnar X-2020 og því sér- eign sóknaraðila samkvæmt kaupmálanum og falli utan skipta. Tókst skiptastjóra ekki að jafna ágreining erfingjanna og beindi því málinu til úr- lausnar dómsins. Í skriflegri aðilaskýrslu sóknaraðila kemur fram, að hún hafi stofnað hinn umdeilda reikning, sem hafi verið „séreignarbankareikningur“ hennar, í janúar 1986. Inn á hann hafi hún lagt andvirði bifreiðarinnar X-2020 og hluta af launum sínum. Auk þess hafi sonur hennar, Gunnar B. Guðmunds- son, greitt útborgunargreiðslu í Starengi 1, 500.000 kr., inn á reikninginn. Árið 1987 hafi verið svolítil hreyfing á reikningnum, útborgun og innborg- anir vegna skuldabréfs í Starengi 1, en reikningurinn svo að mestu staðið óhreyfður með vöxtum alveg fram til ársins 1994. Í byrjun þess árs hafi inn- 1699 stæða á reikningnum verið 2.316.103 kr. Innstæða á reikningnum hafi alltaf verið séreign hennar. Þegar þau hjón hafi ákveðið að selja Kirkjuveg 19, Selfossi, og kaupa íbúð að Grænumörk 5, Selfossi, hafi orðið að samkomulagi, að hún lánaði út af reikningnum kaupverð íbúðarinnar, 1.935.000 kr., sem teknar hafi ver- ið út 3. maí 1994. Við sölu á Kirkjuvegi 19 hafi andvirði hans að hluta verið lagt inn á reikninginn sem endurgreiðsla á úttektum og sem séreign hennar. Málsástæður og önnur atvik. Sóknaraðili vísar til þess, að samkvæmt húsbyggingarskýrslu Gunnars B. Guðmundssonar hafi kaupverð fasteignarinnar Starengis 1, Selfossi, verið 1.312.231 kr. Á fylgiskjali frá KPMG, Selfossi, úr bókhaldi Gunnars vegna ársins 1987 komi fram, að greiðsla kaupverðs hafi farið fram með yfirtöku lána við veðdeild Landsbanka Íslands, að fjárhæð 142.556 kr. og 168.539 kr., peningagreiðslu, að fjárhæð $501.143 kr., og skuldabréfi, að fjárhæð 500.000 kr. Samkvæmt yfirliti hins umdeilda reiknings sé staðan 31.12. 1986 295.869,23 kr. Innlegg árið 1986 nemi 324.824 krónum, en að frádregnum úttektum, 74.785 kr., sé nettóstaðan 250.039 kr. Vaxtaávinningur sé því 45.869,23 kr. á því ári. Hinn 18. 2. 1987, sama dag og sóknaraðili afsalaði Starengi 1, hafi verið lagðar inn á reikninginn 500.000 kr. Þá hafi verið lagðar inn á reikninginn 25. 8. 1987 40.000 kr. Samtals hafi því verið lagðar inn á reikninginn 540.000 kr. árið 1987. Annar ávinningur sé vextir, en að auki hafi 100.000 kr. verið teknar út af reikningnum 27. 3. 1987. Staða reikningsins í árslok hafi því verið 912.752 kr. Árið 1988 séu engar úttektir af reikningnum, en 11. 8. 1988 hafi verið lagðar inn á hann 66.666,66 kr. Í árslok hafi innstæða á reikningn- um numið 1.277.398,28 kr. Aukningin sé því að langmestu leyti vaxtaávinn- ingur. Innstæða á umræddum reikningi hafi þannig að langmestu leyti orðið til með andvirði Starengis 1, annars vegar með innborgun 18. 2. 1987 og hins vegar afborgunum af skuldabréfi því, sem kaupandi gaf út við kaupin. Inn- borgun árið 1988 sé afborgun af téðu skuldabréfi. Í maímánuði 1994 séu teknar út að láni af reikningnum 1.935.000 kr., sem hafi verið greiðsla vegna Grænumarkar $, Selfossi. Sú eign sé til skipta í búinu. Endurgreiðsla vegna þessa hafi farið fram síðar á árinu. Sóknaraðili telur, á að leggja beri kaupmálann frá 19. október 1980 til grundvallar við skiptin á dánarbúi Stefáns Jónssonar. Kaupmálinn, sem sé í lögmætu formi, hafi verið skráður hjá embætti sýslumannsins í Árnessýslu. Afdráttarlaus ákvæði í kaupmálanum um tilgreiningu á séreign sóknaraðila 1700 eigi að standa óhögguð og beri að virða, sbr. 2. mgr. 25. gr. laga nr. 91/1991 og 122. gr. laga nr. 20/1991. Fullyrðingar og upplýsingar sóknaraðila um fjár- reiður og tilvist kjörbókar nr. 261071 séu réttar. Sjóðsmyndun á reikningn- um hafi verið leidd í ljós með órækum hætti og sönnuð sú staðhæfing sóknaraðila, að innstæða hafi myndast af andvirði séreigna sóknaraðila skv. kaupmálanum. Styðji sú sönnun ótvírætt þá fullyrðingu sóknaraðila að kjörbókin sé séreign hennar sem beri að halda utan við skiptin. Þá vísar sóknaraðili til þess, að samkvæmt mati löggilts fasteignasala sé fasteignin Starengi Í metin á núvirði miðað við fokheldisástand á 5.000.000 kr. Sýni það glögglega og sé málsástæða til stuðnings kröfu sóknaraðila, að verði kaupmálinn virtur við skiptin, eins og arfláti hafi gert alla tíð, beri sóknaraðila innstæða á umræddri kjörbók sem séreign. Sóknaraðili heldur því fram, að rekstur máls þessa sé óþarfur og óhæfi- legur. Sóknaraðili styður málskostnaðarkröfu sína við 1. mgr. 130. gr. og 1. tl. 131. gr. einkamálalaga nr. 91/1991. Varðandi kröfu um virðisaukaskatt er vísað til laga nr. 50/1988. Varnaraðilar rökstyðja mál sitt á því, að samkvæmt 54. gr. hjúskaparlaga nr. 31/1993 teljist eigur hjóna hjúskapareign, nema sérstakar heimildir standi til annars. Í 103. gr. sömu laga sé svokölluð helmingaskiptaregla um, að hvor maki um sig eða dánarbú hans eigi tilkall til helmings úr skírri hjú- skapareign hins, nema annað leiði af ákvæðum laga. Þetta séu meginreglur, og öll frávik frá þeim verði að sanna. Varnaraðilar reisa kröfur sínar um, að innstæða á kjörbók nr. 261071 í Landsbanka Íslands á Selfossi skuli talin meðal hjúskapareigna í búinu, á því, að sóknaraðili hafi ekki sýnt fram á það, að innstæða á umræddri bankabók sé til komin vegna sölu á þeim eignum, sem taldar eru í kaupmála, dags. 19. október 1980, milli arfláta og sóknaraðila, þ. e. fasteigninni Starengi 1, Selfossi, og bifreiðinni X-2020, Galant, árg. 1975. Varnaraðilar halda því fram, að með kaupsamningi, dags. 26. september 1994, hafi þau Stefán Jónsson og sóknaraðili selt fasteign sína að Kirkjuvegi 19, Selfossi, og hafi kaupverð hennar numið 5.620.000 krónum, og skyldi það greitt með eftirfarandi hætti: 1. Við undirritun kaupsamnings kr. 3.000.000 2. 20. desember 1994... - 1.000.000 3. 20. janúar 1995................0.0000 00 - 1.000.000 4. 20. JÚlí 1995...........0000.0 00. - 620.000 Við skoðun á hreyfingayfirliti kjörbókar nr. 261071 sjáist, að 26. septem- ber 1994 hafi verið lagðar inn á bókina 3.000.000 kr. og innstæða bókarinnar þá hækkað úr 417.240 kr. í 3.417.240 kr. Hinn 22. desember 1994 hafi verið 1701 lögð inn á bókina 1.000.000 kr. og innstæða þá hækkað úr 3.167.240 kr. í 4.167.240 kr. Hinn 24. janúar hafi verið lögð inn á bókina 1.000.000 kr. og innstæða hennar þá hækkað úr 4.190.617 kr. í 5.190.617 kr. Hinn 21. júlí 1995 hafi verið lagðar inn á bókina 620.000 kr. og innstæða hennar þá hækkað úr 5.268.913 kr. í 5.888.013 kr. Samtals nemi fjögur framangreind innlegg 5.620.000 kr., þ. e. söluverði fasteignarinnar Kirkjuvegar 19, Selfossi. Engin önnur innlegg séu á bókina árin 1994 og 1995 né síðar nema vaxtainnlegg. Úttektir séu hins vegar 26. október 1994, þegar teknar hafi verið út 250.000 kr., og 27. október 1995, þegar teknar hafi verið út 800.000 kr. Innstæða bókarinnar, eins og hún var á dánardegi Stefáns Jónssonar 16. janúar, að fjárhæð 5.202.629 kr., auk áfallinna vaxta frá áramótum 1995/1996 og síðan með áföllnum vöxtum, þar til sóknaraðili hóf úttektir af henni árið 1997, hafi þannig verið mynduð með kaupverði fasteignarinnar Kirkjuvegar 19, Selfossi. Sóknaraðili hafi enga grein gert fyrir því, hversu mikið af innstæðu um- ræddrar kjörbókar nr. 261071 hún telji stafa af sölu af þeim eignum, sem til- greindar eru í kaupmála. Sé varakrafa sóknaraðila því vanreifuð. Varnaraðilar mótmæla sem ósönnum þeim fullyrðingum sóknaraðila, að innlegg 18. febrúar 1987, að fjárhæð 500.000 kr., og innlegg 11. ágúst 1988, að fjárhæð 66.666,66 kr., séu annars vegar útborgunargreiðsla vegna sölu sóknaraðila á fasteigninni Starengi 1, Selfossi, til sonar hennar, Gunnars B. Guðmundssonar, og hins vegar afborgun af skuldabréfi vegna þessarar sömu sölu, enda hafi sóknaraðili ekki lagt fram nein gögn um þetta, en einnig sem þýðingarlausu í málinu. Jafnvel þó að sýnt þætti, að annað eða bæði ofangreind innlegg væru kaupsamningsgreiðsla eða greiðsla af skulda- bréfi vegna sölu sóknaraðila á Starengi 1, Selfossi, breytti það engu um niðurstöðu þessa máls, þar eð ljóst megi vera, að innstæða bókarinnar á dánardegi Stefáns Jónssonar sé ekki til komin vegna sölu fasteignarinnar Starengis 1 frá árinu 1987, heldur vegna sölu á fasteigninni Kirkjuvegi 19, er fór fram árið 1994. Þannig hafi innstæða bókarinnar eftir úttekt 3. maí 1994 numið 381.303 kr., áður en kaupsamningsgreiðslur vegna sölu fasteignar- innar Kirkjuvegar 19, Selfossi, taka að berast inn á kjörbókina. Eftir það séu úttektir samtals að fjárhæð 1.050.000 kr. fram að andláti Stefáns. Varnaraðilar vísa kröfum sínum til stuðnings til hjúskaparlaga nr. 31/1993 og til erfðalaga nr. 8/1962, einnig til laga nr. 20/1991 um skipti á dánarbúum o. fl. Varnaraðilar benda á, að hvernig sem úrslit málsins verði, beri að úr- skurða sóknaraðila til að greiða varnaraðilum málskostnað að skaðlausu, enda hafi hún komið í veg fyrir, að málið yrði leyst utan réttar, með því að halda leyndum nauðsynlegum upplýsingum fyrir varnaraðilum. Málskostn- 1702 aðarkröfu styðja varnaraðilar XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála og kröfu um virðisaukaskatt lögum nr. 50/1988 og lögum nr. 119/ 1989, sbr. 3. gr. og 11. gr., sbr. 14. gr. laga nr. 50/1988. Við aðalmeðferð málsins gáfu skýrslur fyrir dómi auk varnaraðila vitnin Jenný og Steinar Stefánsbörn, börn sóknaraðila og Stefáns Jónssonar. Þá gaf skýrslu fyrir dóminum Gunnar B. Guðmundsson, sonur sóknaraðila. Hann greindi m. a. frá því, að hann hefði greitt kaupverð fasteignarinnar Starengis 1 með 500.000 krónum í peningum og samþykkt skuldabréf upp á sömu fjárhæð. Þá hafi hann tekið á sig byggingarsjóðslán, sem hvíldi á eign- inni. Hann minni, að hann hafi farið samdægurs í bankann og greitt 500.000 kr. inn á bók móður sinnar. Honum hafi verið ljóst, að peningarnir væru hennar séreign. Hann muni ekki betur en afborganir af skuldabréfinu hafi farið inn á sömu bók. Niðurstaða. Kaupmáli sóknaraðila og Stefáns Jónssonar, dagsettur 19. október 1980, er í lögmætu formi og gildur. Samkvæmt honum skal einbýlishús í smíðum að Starengi 1, Selfossi, og bifreiðin X-2020 af gerðinni Galant, árg. 1975, vera séreign sóknaraðila og hjúskapareignum þeirra óviðkomandi. Í kaup- málanum er kveðið á um, að það, sem komi í stað nefndra séreigna, skuli vera séreign sóknaraðila. Ágreiningur í máli þessu lýtur að því, hvort innstæða á kjörbók nr. 261071 í Landsbanka Íslands, Selfossi, á nafni sóknaraðila hafi komið í stað sér- eigna hennar samkvæmt kaupmálanum og sé því séreign hennar á grund- velli kaupmálans. Fyrir liggur, að í ársbyrjun 1987 var innstæða á hinum umdeilda reikningi 295.869 kr. Staðhæfing sóknaraðila um, hvernig sú innstæða er mynduð, er engum gögnum studd. Þá liggur fyrir, að fasteignin Starengi 1 var seld 18. febrúar 1987. Þykir mega leggja til grundvallar, að kaupverð hennar hafi verið 1.312.231 kr., sem hafi greiðst með yfirtöku áhvílandi skulda, peningagreiðslu að fjárhæð 501.143 kr. og skuldabréfi að fjárhæð 500.000 kr. Sú staðhæfing sóknaraðila, að innborgun inn á hinn umdeilda reikning á söludegi eignarinnar, að fjár- hæð 500.000 kr., sé vegna útborgunargreiðslu í eigninni, er studd framburði kaupanda, Gunnars B. Guðmundssonar, og þykir mega treysta því. Sóknaraðili heldur því fram, að innborgun inn á reikninginn 11. 8. 1988, að fjárhæð 66.666,66 kr., sé vegna afborgunar af skuldabréfi því, sem gefið hafi verið út við sölu Starengis 1. Gunnar B. Guðmundsson hefur borið, að hann muni ekki betur en hann hafi greitt afborganir af skuldabréfinu inn á 1703 reikninginn. Hins vegar er á það að líta, að skuldabréfið liggur ekki frammi í málinu og engum gögnum er til að dreifa um, hvernig það skyldi greitt né á hvaða gjalddögum. Þykir því ekki verða við það miðað, að umrædd inn- borgun sé afborgun af nefndu skuldabréfi. Fram til ársins 1994 urðu ekki frekari innborganir á reikninginn, en 27. mars 1987 voru teknar út af honum 100.000 kr. Innstæða á reikningnum í ársbyrjun 1994 með vöxtum var 2.316.303,19 kr. 3. maí 1994 voru teknar út af reikningnum 1.935.000 kr. Heldur sóknar- aðili því fram, að um hafi verið að ræða lán hennar til kaupa þeirra hjóna á fasteigninni Grænumörk 5, Selfossi. Samkvæmt ljósriti af skattframtali þeirra hjóna árið 1995 keyptu þau fasteignina Grænumörk $, Selfossi, árið 1994 fyrir 1.935.000 kr. Verður því ekki dregið í efa, að umrædd úttekt af reikningnum hafi farið til greiðslu á andvirði fasteignarinnar. Hins vegar liggja engin gögn fyrir í málinu þeirri staðhæfingu til stuðnings, að um lán hafi verið að ræða. Sóknaraðili heldur því fram, að endurgreiðsla á láninu hafi farið fram síðar á árinu. Þegar yfirlit reikningsins er skoðað, kemur í ljós, að engin innborgun er inn á hann fyrr en 26. september 1994, en þá eru greiddar inn á hann 3.000.000 kr. Næst er greidd inn á reikninginn 26. september 1994 1.000.000 kr., þá 22. desember s. á. 1.000.000 kr., 24. janúar 1995 1.000.000 kr. og loks 620.000 kr. 21. júlí s. á., samtals 5.600.000 kr. Er um sömu fjár- hæð að ræða og söluverð fasteignarinnar Kirkjuvegar 19, Selfossi, sem sóknaraðili og Stefán Jónsson seldu 26. september 1994, en samkvæmt kaupsamningi um eignina skyldi andvirði hennar greitt þannig: við undirrit- un kaupsamnings 26. september 1994 3.000.000 kr., 20. desember s. á. 1.000.000 kr., 20. janúar 1995 1.000.000 kr. og 20. júlí s. á. 620.000 kr. Samkvæmt framangreindu stemma innborganir inn á reikninginn hverju sinni við fjárhæð greiðslna skv. kaupsamningnum og við greiðsludaga með óverulegu fráviki. Engin önnur innlegg eru á reikninginn árin 1995 til 1996, en hins vegar eru teknar út af reikningnum 250.000 kr. 26. október 1994 og 27. október 1995 800.000 kr. Innstæða á bókinni á dánardegi Stef- áns Jónssonar var 5.202.629 kr. auk áfallinna vaxta frá áramótum 1995/ 1996. Engar skýringar liggja fyrir á því, hvers vegna allt söluverð fasteignar- innar Kirkjuvegar 19, sem er til muna hærri fjárhæð en sóknaraðili kveðst hafa lánað til sameiginlegra kaupa á fasteigninni Grænumörk $, var lagt inn á reikninginn. Það ákvæði kaupmálans frá 19. október 1990, að það, sem komi í stað sér- eigna, skuli vera séreign sóknaraðila, er afdráttarlaust. 1704 Þegar allt framanrakið er virt, þykir sóknaraðili ekki hafa sýnt fram á, að innstæða á kjörbók nr. 261071 í Landsbanka Íslands, Selfossi, eins og hún var við fráfall Stefáns Jónssonar, hafi komið í stað séreigna hennar sam- kvæmt kaupmálanum. Verður því ekki við úrlausn máls þessa miðað við þá málsástæða sóknaraðila, að núvirði fasteignarinnar Starengis 1 sé 5.000.000 kt. Varakrafa sóknaraðila fullnægir ekki ákvæði d-liðar 1. mgr. 80. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála og er ekki dómhæf. Verður henni vísað frá dómi. Samkvæmt framangreindu er niðurstaða máls þessa sú, að innstæða á kjörbók nr. 261071 í Landsbanka Íslands á nafni sóknaraðila, að fjárhæð 5.202.629,39 kr., 16. janúar 1996 sé ekki séreign sóknaraðila á grundvelli kaupmálans frá 19. október 1980. Verður kaupmálinn því ekki lagður til grundvallar við skiptin á dánarbúi Stefáns Jónssonar. Ekki þykja næg efni til að úrskurða málskostnað í máli þessu eftir reglum 131. gr. laga nr. 91/1991. Eftir úrslitum málsins og með vísan til 130. gr. laga nr. 91/1991 verður sóknaraðili úrskurðuð til að greiða varnaraðilum máls- kostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn 150.000 krónur að teknu tilliti til virðisaukaskatts. Þorgerður Erlendsdóttir, settur héraðsdómari, kveður upp úrskurð þenn- an. Uppkvaðning úrskurðar hefur dregist vegna anna dómara. Dómari og lögmenn aðila töldu endurflutning málsins óþarfan. Úrskurðarorð: Hafnað er þeirri kröfu sóknaraðila, Sigrúnar Ólafsdóttur, að inn- stæða á kjörbók nr. 261071 á nafni sóknaraðila í Landsbanka Íslands, Selfossi, með innstæðu að fjárhæð 5.202.629,39 kr. við andlát Stefáns Jónssonar, verði talin séreign sóknaraðila á grundvelli kaupmála á milli þeirra, dags. 19. október 1980. Varakröfu sóknaraðila er vísað frá dómi. Sóknaraðili greiði varnaraðilum 150.000 krónur í málskostnað. 1705 Fimmtudaginn 7. maí 1998. Nr. 254/1997. Stakkavík ehf. (Tryggvi Gunnarsson hrl.) gegn Veri ehf. (Hilmar Ingimundarson hrl.) Kaupsamningur. Aflaheimild. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 12. júní 1997 og krefst þess aðallega, að hann verði sýknaður, en til vara, að sér verði aðeins gert að greiða stefnda 805.160 krónur. Einnig krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Áfrýjandi keypti vélbátinn Guðlaugu Lárusdóttur, RE 310, síðar Stakkavík, GK 61, af stefnda með samningi 4. maí 1995. Segir í hon- um, að báturinn sé 8 brúttótonn. Kaupverð var 12.000.000 krónur, og skyldi það greitt með 4.355.575 krónum í peningum, en eftir- stöðvar með því, að áfrýjandi tæki að sér að greiða nánar tilgreindar skuldir, sem hvíldu á bátnum. Stefndi skyldi afhenda bátinn við undirritun kaupsamnings. Í samningnum er tekið fram, að „veiði- heimild“ bátsins fylgi með í kaupunum og að „aflahlutdeild“ hans sé nánar tiltekinn hundraðshluti vegna þorsks, ýsu og ufsa. Er hundraðshluti þessi tilgreindur í héraðsdómi. Einnig eru eftirfarandi ákvæði í samningnum: „Úthlutað aflamark fiskveiðiársins 1994/1995 er fullnýtt. Verði bátnum úthlutað viðbótaraflahlutdeild á yfirstand- andi fiskveiðiári, greiði kaupandi seljanda fyrir það á markaðsverði, og fari greiðsla fram um áramót 1995/1996.“ Er ekki ágreiningur um, að síðastgreint ákvæði um viðbótaraflahlutdeild var sett í samn- inginn að ósk stefnda. Hins vegar greinir aðila á um, hvernig skýra beri hér orðið viðbótaraflahlutdeild. 1706 II. Fyrirsvarsmenn aðila gáfu skýrslur fyrir héraðsdómi. Fyrirsvars- maður stefnda, Páll Gunnólfsson, bar, að ákvæðið um viðbótarafla- hlutdeild hefði verið hugsað þannig, að ef aukning yrði á afla á bát- inn á árinu, yrði það áfrýjanda í hag. Einar, sonur Páls Gunnólfs- sonar og stjórnarmaður í stefnda, skýrði svo frá fyrir dómi, að ákvæðið um viðbótaraflahlutdeild hefði verið sett í kaupsamninginn vegna þeirra umræðna í þjóðfélaginu, að bátar af svipaðri stærð og Guðlaug Lárusdóttur, RE 310, hefðu „orðið fyrir mikilli skerðingu“, og af þeim sökum hefði verið von á, að veiðiheimildir þeirra yrðu auknar á fiskveiðiárinu. Með ákvæðinu hefðu fyrirsvarsmenn selj- anda átt við veiðiheimild bátsins á því eina fiskveiðiári, sem nefnt hefði verið í samningnum. Hermann Ólafsson, forstjóri áfrýjanda, bar hins vegar, að hann hefði skilið viðbótaraflahlutdeild svo, að það merkti varanlegan kvóta, og bæri kaupanda að greiða seljanda fyrir hann, ef hann kæmi í hlut bátsins á fiskveiðiárinu. Hermann kvaðst ekki minnast þess, að aðilar hefðu rætt sérstaklega um hið umdeilda ákvæði við samningsgerð. Hermann kvaðst ekkert hafa „spáð í það“, þegar hann var inntur eftir því, hvort hann myndi eftir umræðum um það vorið 1995, að í ráði væri að bæta litlum bátum upp fiskveiðiheim- ildir vegna skerðingar á kvóta undanfarin ár. Hann sagði einnig, að búið hefði verið „að skerða og auka þannig, að við vorum ... ekkert með neitt slíkt í huga, þegar við kaupum bátinn“. Hafi hann ekkert hugsað út í slíka hluti. Aðspurður um, hvort Guðlaug Lárusdóttir, RE 310, síðar Stakkavík, GK 61, hefði fengið viðbótarúthlutun afla- heimilda á fiskveiðiárinu frá 1. september 1995 til 31. ágúst 1996, sagðist Hermann ekki vera svo nákvæmlega „inni í“ þessum kvóta- málum. Hefði hann það ekki „alveg nákvæmlega á hreinu“. Níels Adolf Guðmundsson, starfsmaður áfrýjanda, bar fyrir dómi, að kaupandi og seljandi hefðu „aldrei í samningaferlinu“ rætt ákvæðið um greiðslu kaupanda fyrir viðbótaraflahlutdeild. Aðilar hefðu aldrei rætt um, hvað fælist í orðinu aflahlutdeild. 111. Þegar samningurinn var gerður og báturinn afhentur kaupanda, voru liðnir rúmir átta mánuðir af því fiskveiðiári, sem hófst 1. sept- 1707 ember 1994 og lauk 31. ágúst 1995. Hafði seljandi þegar nýtt að fullu aflamark þess fiskveiðiárs, eins og skýrt kemur fram í samningnum. Hins vegar fylgdi með í kaupunum varanleg aflaheimild, það er aflahlutdeild, bátsins vegna þorsks, ýsu og ufsa, svo sem nánar greinir í héraðsdómi. Kaupsamningurinn 4. maí 1995 var gerður að undangengnu til- boði áfrýjanda 24. apríl 1995 og sagntilboði stefnda 25. sama mán- aðar. Af framburði fyrirsvarsmanna málsaðila og vitna svo og öðr- um gögnum málsins er ljóst, að um þær mundir lá fyrir, að gerðar yrðu ráðstafanir af hálfu hins opinbera til að bæta hlut þeirra fiski- báta, sem orðið höfðu fyrir mestri skerðingu aflaheimilda vegna minnkandi þorskveiða. Breytingar á reglum um aflaheimildir fiskiskipa voru þó ekki gerðar fyrr en með lögum nr. 83/20. júní 1995. Með þeim var meðal annars bætt bráðabirgðaákvæðum við lög nr. 38/1990 um stjórn fisk- veiða. Í 4. mgr. ákvæðis til bráðabirgða 1 segir svo: „Á fiskveiði- árinu 1994/1995 skal úthluta sérstaklega til jöfnunar þeim hluta afla- hámarks vegna línutvöföldunar ..., sem ekki nýttist við línuveiðar í nóvember til febrúar. Skal þessum aflaheimildum úthlutað í sam- ræmi við reglur 2. og 3. mgr. þessa ákvæðis, eftir því sem við á, og skal í þeim efnum miða við aflahlutdeild einstakra skipa 1. maí 1995“. Fiskistofa ritaði 27. júní 1995 stefnda bréf og tilkynnti, að á grundvelli þessa lagaákvæðis færðust aflaheimildir á fiskveiðiárinu 1. september 1994 til 31. ágúst 1995 til Guðlaugar Lárusdóttur, RE 310, 8.664 kg af þorski og 1.009 kg af ýsu. Svo sem áður greinir, kom hið umdeilda ákvæði fram í samningn- um í beinu framhaldi þess, að greint var frá, að aflamark yfirstand- andi fiskveiðiárs væri þegar nýtt að fullu. Í ákvæðinu var rætt gagn- gert um, hvernig brugðist yrði við, ef bátnum yrði úthlutað „viðbót- araflahlutdeild“ á sama fiskveiðiári. Sambandið milli þessara ummæla í samningnum bendir til, að umdeilda ákvæðið hafi átt að varða veiðiheimildir, sem áfrýjandi kynni að geta nýtt á þeim skamma tíma, sem stóð orðið eftir af fiskveiðiárinu 1994 til 1995. Þegar samningurinn var gerður, voru mjög til umræðu opinberlega hugmyndir um breytingar á reglum um aflaheimildir fiskiskipa. Af gögnum málsins verður ráðið, að þær hugmyndir stjórnvalda, sem 1708 höfðu verið kynntar opinberlega, stefndu einkum að því að rétta hlut útgerðarmanna smærri báta vegna lítilla þorskveiða þeirra á undangengnum mánuðum. Litlar sem engar líkur gátu verið til þess, að slíkar breytingar yrðu gerðar, úr því sem komið var, vegna yfir- standandi fiskveiðiárs með því að hrófla við varanlegum aflaheim- ildum. Verður í því sambandi að líta til þess, að ef bæta hefði átt hlut útgerðarmanna smærri báta með því að auka varanlegar afla- heimildir þeirra, hefði orðið óhjákvæmilegt að skerða að sama skapi aflahlutdeild stærri fiskiskipa, sem kunnu þá þegar að hafa nýtt að verulegu leyti aflamark sitt á yfirstandandi fiskveiðiári. Þá hefðu breytingar á aflahlutdeild smærri báta ekki heldur getað nýst þeim fiskveiðiárið 1994 til 1995, nema stjórnvöld hefðu ákveðið að auka leyfilegan heildarafla á því ári, en slík aukning hefði um leið komið útgerðarmönnum allra annarra fiskiskipa að gagni. Eins og hér var ástatt, verður því ekki séð, að raunhæft hafi verið að gera ráð fyrir öðru en breytingar yrðu aðeins gerðar með tímabundnum aðgerðum, sem hefðu ekki haft áhrif á aflahlutdeild einstakra fiski- skipa til frambúðar. Þegar gætt er að þessu, átti fyrirsvarsmönnum áfrýjanda ekki að geta dulist, að stefndi stæði í rangri trú um merk- ingu orðsins aflahlutdeild, þegar hann hlutaðist til um, að ákvæðið umdeilda yrði sett í samning þeirra, enda hefði ákvæðið nánast ver- ið tilgangslaust, ef orðalag þess var skilið bókstaflega miðað við skilgreiningu hugtaksins aflahlutdeild í 2. mgr. 7. gr. laga nr. 38/ 1990. Fyrirsvarsmönnum áfrýjanda mátti þannig vera ljóst, að stefndi hefði skilið þetta hugtak svo, að það næði til aflaheimilda í víðtækari merkingu, þar með talið aflamark bátsins. Verður sam- kvæmt þessu fallist á þá niðurstöðu héraðsdóms, að áfrýjanda beri að inna af hendi til stefnda sérstaka greiðslu vegna aflaheimilda, sem veittar voru með bréfi Fiskistofu 27. júní 1995. IV. Varakrafa áfrýjanda þess efnis, að sér verði einungis gert að greiða stefnda 805.160 krónur, er miðuð við verð á aflaheimildum í nóvember 1995 samkvæmt sömu heimild og stefndi reisir kröfur sín- ar á, en það eru upplýsingar frá „Kvótamarkaðinum“ í Reykjavík. Krafa stefnda miðast við söluverð varanlegra aflaheimilda, sem var 460 krónur fyrir hvert kg af þorski og 110 krónur fyrir hvert kg af 1709 ýsu. Aflaheimildir, sem veittar voru með bréfi Fiskistofu 27. júní 1995, voru samkvæmt framangreindu vegna eins fiskveiðiárs. Verð- ur því fallist á með áfrýjanda, að reikna eigi endurgjald fyrir þær á grundvelli verðs á aflamarki. Samkvæmt fyrrnefndri heimild var verð á aflamarki á þeim tíma, sem báðir aðilar miða kröfur sínar við, 92 krónur fyrir hvert kg af þorski og 8 krónur fyrir hvert kg af ýsu. Samkvæmt því verður varakrafa áfrýjanda tekin til greina og honum gert að greiða stefnda 805.160 krónur. Af þeirri fjárhæð ber áfrýjanda að greiða dráttarvexti, sem verða dæmdir með vísan til 3. mgr. 9. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 13. janúar 1996, en þá var liðinn einn mánuður, frá því að stefndi krafði áfrýjanda um greiðslu. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað skal vera óraskað. Rétt þykir, að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Áfrýjandi, Stakkavík ehf., greiði stefnda, Veri ehf., 805.160 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt 1Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 13. Janúar 1996 til greiðsludags. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað skal vera óraskað. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 17. mars 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 17. febrúar sl., var höfðað með stefnu, birtri 14. júní 1996. Stefnandi er Ver hf., kt. 650265-5489, Bergstaðastræti 21, Reykjavík. Stefndi er Stakkavík hf., kt. 480388-1519, Bakkalág 15 B, Grindavík. Dómkröfur stefnanda: að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda 4.096.100 kr. með hæstu dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breyt- ingum frá Í. janúar 1996 til greiðsludags, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað að skað- lausu að mati réttarins að viðbættum virðisaukaskatti. Dómkröfur stefnda: að stefndi verði algjörlega sýknaður af öllum kröfum stefnanda og stefn- andi dæmdur til að greiða stefnda málskostnað í samræmi við málskostn- aðarreikning. Við þá ákvörðun verði tekið tillit til skyldu stefnda til að greiða virðisaukaskatt af málflutningsþóknun. 1710 Málavextir. Með kaupsamningi og afsali, dags. 4. maí 1995, seldi stefnandi stefnda mb. Guðlaugu Lárusdóttur, RE-310, skipanúmeraskrá 1943. Nafni bátsins var síðan breytt, og heitir hann nú Stakkavík, GK-6l. Með í kaupum bátsins fylgdi veiðiheimild hans, og var aflahlutdeild hans þannig: Þorskur 0,0214200 % Ýsa 0,0171204 % Ufsi 0,00031337 % Í kaupsamningi er tekið fram, að úthlutað aflamark fiskveiðiársins 1994/ 1995 sé fullnýtt. Jafnframt segir svo í samningnum: „Verði bátnum úthlutað viðbótaraflahlutdeild á yfirstandandi fiskveiðiári, greiði kaupandi seljanda fyrir það á markaðsverði og fari greiðsla (svo) fram um áramótin 1995/ 1996.“ Með bréfi Fiskistofu, dags. 27. júní 1995, var stefnanda tilkynnt um yfir- færslu aflaheimilda á fiskveiðiárinu 1. september 1994 til 31. ágúst 1995 til Guðlaugar Lárusdóttur, RE-310, þannig: 8664 kg af þorski og 1009 kg af ýsu. Í bréfi þessu segir m. a.: „Í 4. mgr. ákvæðis til bráðabirgða 1 við lög nr. 83/1995 um breytingu á lögum nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða, sbr. rgl. nr. 350/1995, er kveðið á um, að þeim hluta aflahámarks vegna línutvöföldun- ar, sem ekki nýttist við línuveiðar í nóvember til febrúar sl., skuli úthlutað til þeirra skipa, sem orðið hafa fyrir mestri skerðingu við úthlutun afla- marks frá fiskveiðiárinu 1991/1992 til yfirstandandi fiskveiðiárs.“ Með bréfi, dags. 13. desember 1995, krafði stefnandi stefnda um greiðslu þessarar viðbótaraflaheimildar miðað við markaðsverð þorsks 460 kr. kg x 8664 = kr. 3.985.440 ýsu 110 kr. kg x 1009 = kr. 110.990 Samtals kr. 4.096.430 Þessum kröfum hafnaði stefndi á þeim grundvelli, að honum hefði ekki verið úthlutað aflahlutdeild, heldur hefði verið um að ræða úthlutað afla- mark innan ársins. Á þessi sjónarmið stefnda féllst stefnandi ekki. Hann telur ljóst af kaup- samningnum, hvað væri átt við með viðbótaraflahlutdeild, þ. e., að um væri að ræða viðbót við þegar úthlutað aflamark fiskveiðiársins 1994/1995, sem var fullnýtt. 1 Málsástæður og rökstuðningur stefnanda. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að við kaupsamningsgerð hafi það legið ljóst fyrir, að á fiskveiðiárinu 1994/1995 ætti að úthluta sérstaklega til jöfnunar þeim hluta aflahámarks vegna línutvöföldunar, sem ekki nýttist við línuveiðar í nóvember 1994 til febrúar 1995. Þessum aflaheimildum skyldi úthluta samkvæmt nánari reglum, og í þeim efnum skyldi miða við aflahlutdeild einstakra skipa 1. maí 1995. Þannig hafi verið miðað við, að slíkur viðbótarafli fylgdi með í kaupun- um, en gegn sérstöku gjaldi. Hins vegar hafi ekki verið unnt að setja fram ákveðna tölu í því sambandi, þar sem ekki hafi legið fyrir, hver yrði viðbótar- úthlutun bátsins, fyrr en frumvarp um breytingu á lögum nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða með síðari breytingum, þingskjal 111 (mál nr. 28), hefði verið samþykkt og reglugerð samkvæmt lögunum lægi fyrir. Fyrrgreint frumvarp hafi verið samþykkt sem lög nr. 83/1995 og reglu- gerð nr. 350/1995 sett með heimild í lögunum. Með ákvæði til bráðabirgða 1 samkvæmt lögum nr. 83/1995 sé verið að úthluta afla sérstaklega til jöfnun- ar þeim hluta aflahámarksins vegna línutvöföldunar samkvæmt 2. mgr. 10. gr., sem ekki nýttist við línuveiðar í nóvember til febrúar 1995. Samkvæmt ótvíræðu ákvæði í kaupsamningnum hafi þessi viðbótarafla- hlutdeild ekki fylgt með í kaupunum. Í stefnu segir, að stefndi hafi ekki mótmælt kröfum stefnanda tölulega, og þurfi því ekki frekari umfjöllun um tölulega hlið málsins. Stefnandi vísar til reglna samninga- og kröfuréttarins um skuldbindingar- gildi og efndir fjárskuldbindinga, sbr. lög nr. 7/1936 og lög nr. 39/1922. Einn- ig er vísað til laga nr. 38/1990, sbr. lög nr. 83/1995, og reglugerðar nr. 350/ 1995. Vaxtakröfur eru reistar á vaxtalögum nr. 25/1987 og málskostnaðarkrafa á XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Málsástæður og rökstuðningur stefnda. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að það hafi verið að tillögu umboðs- manns stefnanda, sem ákvæði um „viðbótaraflahlutdeild“, er úthlutað yrði á „yfirstandandi fiskveiðiári“, hafi komið inn í kaupsamninginn. Stefnandi hafi notið aðstoðar lögmanns við samningsgerðina. Eins og kaupsamningur aðila beri með sér, sé bæði í viðskiptum og laga- máli gerður skýr greinarmunur á hugtökunum aflamark og aflahlutdeild. Samkvæmt 2. mgr. 7. gr. laga nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða teljist þær varanlegu veiðiheimildir, sem einstökum skipum er úthlutað, aflahlutdeild, en samkvæmt 4. mgr. sömu greinar nefnist þær veiðiheimildir, sem skipi er úthlutað á hverju veiðitímabili, aflamark. Aflahlutdeild sé því varanleg rétt- 1712 indi, en aflamark veiðiréttindi innan hvers fiskveiðiárs. Stefndi hafnar því, að í viðbótarúthlutun Fiskistofu, dags. 27. júní 1996, felist viðbótaraflahlut- deild í skilningi kaupsamnings aðila, dags. 4. maí 1995. Þvert á móti hafi verið um að ræða aukningu á aflamarki innan fiskveiðiársins, en í engu hafi verið aukið við aflahlutdeild bátsins. Með bréfi Fiskistofu, dags. 27. júní 1995, hafi tilteknar aflaheimildir verið yfirfærðar til Guðlaugar Lárusdóttur, RE-310. Hafi það verið gert í sam- ræmi við 4. mgr. ákvæðis til bráðabirgða 1 við lög nr. 83/1995 um breytingu á lögum nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða, sbr. rg. nr. 350/1995, sem kveði á um, að þeim hluta aflahámarks vegna línutvöföldunar, sem ekki nýttist við línuveiðar í nóvember til febrúar 1995, skyldi á fiskveiðiárinu 1994/1995 út- hlutað til þeirra skipa, sem orðið hefðu fyrir mestri skerðingu við úthlutun aflamarks frá fiskveiðiárinu 1991/1992 til þess fiskveiðiárs, sem þá var yfir- standandi. Úthlutun sú, sem mælt var fyrir um í 4. mgr. ákvæðis til bráðabirgða | við lög nr. 83/1995 um breytingu á lögum nr. 38/1990, hafi verið takmörkuð við eitt fiskveiðiár, þ. e. fiskveiðiárið 1994/1995, og hafi hún verið framkvæmd með þeim hætti, að yfirfærðar hafi verið aflaheimildir í formi kílóa. Sam- kvæmt því hafi fiskveiðiárið 1994/1995 mátt veiða sem svaraði þeim kílóum meira af þorski og ýsu á bátinn en ef aflamarkið hefði verið óbreytt. Hins vegar hafi ekki verið um það að ræða, að báturinn fengi úthlutað aukinni aflahlutdeild. Yfirfærslan hafi því ekki haft í för með sér viðbótaraflahlut- deild. Þar af leiðandi sé skilyrði samningsins um viðbótargreiðslu úr hendi stefnda ekki fullnægt. Vegna fullyrðinga í stefnu um, að við kaupsamningsgerðina hafi legið ljóst fyrir, að úthluta ætti sérstaklega til jöfnunar þeim hluta aflahámarks vegna línutvöföldunar, sem ekki nýttist við línuveiðar í nóvember 1994 til febrúar 1995, er tekið fram af hálfu stefnda, að um þetta hafi ekki verið sér- staklega rætt við kaupsamningsgerðina. Þegar gagntilboð hafi komið frá umboðsmanni stefnanda um aukagreiðslu, ef „viðbótaraflahlutdeild“ yrði úthlutað á yfirstandandi fiskveiðiári, hafi það ráðið því, að það var sam- þykkt, að fyrirsvarsmenn stefnda hafi ekki talið líkur á, að bátnum yrði út- hlutað frekari aflahlutdeild á því fiskveiðiári. Ákvæði kaupsamnings með þeirri breytingu, sem gagntilboðið fól í sér, hafi ekki tekið til hugsanlegrar aukningar á aflamarki það fiskveiðiár. Texti gagntilboðsins og kaupsamn- ingsins hafi verið skýr um þetta efni. Ef það hafi verið vilji stefnanda, að umrætt ákvæði tæki einnig til aukningar á aflamarki yfirstandandi fiskveiði- árs vegna línutvöföldunarinnar, hafi það verið hans og löglærðs umboðs- manns hans að sjá til þess, að slíkt kæmi skýrt fram í kaupsamningi aðila. 1713 Af hálfu stefnda er tölulegum grundvelli kröfugerðar stefnanda mót- mælt, að því er varðar hið ætlaða markaðsverð, sem stefnandi miðar við, og þar með heildarfjárhæð dómkröfu stefnanda. Það ætlaða markaðsverð, sem stefnandi miði við, sé reist á fréttabréfi Kvótamarkaðarins, en í því felist engin sönnun um, að þar sé að finna raunverulegt markaðsverð, og einnig miði stefnandi verðviðmiðanir sínar við ætlað markaðsverð fyrir varanlegan „kvóta“, en í því tilviki, sem hér er fjallað um, hafi aðeins verið um að ræða yfirfærslu veiðiheimilda, sem nýttust eitt tiltekið fiskveiðiár. Stefndi styður kröfur sína lögum nr. 83/1995 um breytingu á lögum nr. 38/ 1990 um stjórn fiskveiða með síðari breytingum og rg. nr. 350/1995, sem sett var á grundvelli þeirra, auk reglna samninga- og kröfuréttar um efndir og túlkun samninga. Einnig vísar stefndi til laga nr. 38/1990 um stjórn fisk- veiða, einkum 7. gr. og 2. mgr. 11. gr. þeirra laga. Um málskostnað er stuðst við XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, einkum 129. og 130. gr. Við aðalmeðferð málsins gáfu skýrslur fyrir dómi þeir Páll Gunnólfsson, fyrirsvarsmaður stefnanda, Einar Pálsson, sonur Páls Gunnólfssonar og hluthafi í stefnanda, Hermann Ólafsson, forstjóri stefnda, Níels Adolf Guð- mundsson, starfsmaður stefnda, Brynjar Ívarsson skipasali og Erlingur Óskarsson lögfræðingur. Fram kom við skýrslutökur þessar, að Páll Gunnólfsson, forstjóri og stjórnarformaður stefnanda, hefur fengist við útgerð um árabil. Bátinn Guðlaugu Lárusdóttur, RE-310, hefði stefnandi gert út síðan í janúar 1990. Forstjóri stefnanda hefur áður selt báta. Við samningsgerðina naut stefn- andi ráðgjafar Erlings Óskarssonar lögfræðings. Fram kom hjá Erlingi Óskarssyni lögfræðingi, að hann hefði aðstoðað stefnanda vegna sölu bátsins. Skilningur hans hefði verið, að greiða ætti fyr- ir alla viðbót á aflaheimildum bátsins. Erlingur var viðstaddur undirritun samnings, menn hafi verið sammála um það, að ef einhver viðbót kæmi á skipið á fiskveiðiárinu 1994/1995, ætti að greiða fyrir það. Fram kom hjá Hermanni Ólafssyni, forstjóra stefnda, að við samnings- gerð hefði ekki verið sérstaklega rætt um gagntilboðið. Skipasalan Bátar og búnaður annaðist samningsgerð vegna kaupanna að ósk stefnda, og greiddi stefndi skipasölunni fyrir samningsgerðina. Fram kom hjá Brynjari Ívarssyni skipasala, að hann hefði haldið, að í umræddu ákvæði í kaupsamningi væri verið að fjalla um varanlegan kvóta. Í skýrslutökum þessum virtust hugtökin aflamark og aflahlutdeild vera nokkuð óljós hjá fyrirsvarsmanni stefnanda, forstjóra stefnda og lögmann- inum, sem aðstoðaði stefnanda við söluna. 1714 Niðurstaða. Með aðilum er tölulegur ágreiningur, en meginágreiningur þeirra er um það, hvernig túlka beri ákvæði um veiðiheimildir í kaupsamningi um mb. Guðlaugu Lárusdóttur, RE-310, en ákvæðið er svohljóðandi: „Úthlutað aflamark fiskveiðiársins 1994/1995 er fullnýtt. Verði bátnum úthlutað við- bótaraflahlutdeild á yfirstandandi fiskveiðiári, greiði kaupandi seljanda fyr- ir það á markaðsverði, og fari greiðsla (svo) fram um áramótin 1995/1996.“ Samkvæmt 2. mgr. 7. gr. laga nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða er einstökum skipum úthlutað veiðiheimild, og er hverju skipi úthlutað tiltekinni hlut- deild af leyfðum heildarafla tegundarinnar. Það nefnist aflahlutdeild skips. Hún helst óbreytt milli ára. Ákvæði þetta gefur ekki tilefni til að ætla, að breytingar verði á aflahlutdeild, heldur segir beint, að aflahlutdeildin hald- ist óbreytt milli ára. ' Veiðiheimild skips á hverju veiðitímabili eða vertíð ræðst af leyfðum heildarafla viðkomandi tegundar og hlutdeild skipsins í þeim heildarafla eftir takmörkunum skv. 9. gr. tilvitnaðra laga. Sú veiðiheimild nefnist afla- mark, sbr. 4. mgr. 7. gr. tilvitnaðra laga. Aflahlutdeild er varanleg réttindi, en aflamark er veiðiheimild skips inn- an fiskveiðiárs. Með lögum nr. 83/1995 frá 20. júní 1995 um breytingu á lögum nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða með síðari breytingum var kveðið svo á, að á fiskveiði- árinu 1994/1995 skyldi úthluta sérstaklega til jöfnunar þeim hluta afla- hámarks vegna línutvöföldunar skv. 6. mgr. 10. gr., sem ekki nýttist við línu- veiðar í nóvember til febrúar, og skyldi í þessum efnum miða við aflahlut- deild einstakra skipa 1. maí 1995. Á grundvelli þessa voru 27. júní 1995 yfirfærðar til mb. Guðlaugar Lárusdóttur, RE-310, aflaheimildir þær, sem stefnandi krefur stefndu um greiðslu fyrir með málsókn þessari. Þegar til þess er litið, að frumvarpið, sem varð að lögum nr. 83/1985, var lagt fram 30. maí 1995 á grundvelli verkefnaskrár sjávarútvegsráðuneytisins, sem samþykkt var af ríkisstjórn 22. apríl 1995, þykir líklegt, að á þeim tíma, sem kaupsamningur aðila var gerður, 4. maí 1995, hafi það verið til umræðu í þjóðfélaginu, a. m. k. hjá þeim, sem við útgerð fást, að veiðiheimildir kynnu að verða auknar. Þykir því bera að leggja til grundvallar við niður- stöðu máls þessa, að með áður tilvitnuðu ákvæði um viðbótaraflahlutdeild hafi ætlun stefnanda verið viðbótaraflaheimild, réttu nafni aflamark, og það hafi stefnda mátt vera ljóst, enda tilgangslaust að semja um viðbótarafla- hlutdeild, þegar litið er til 2. mgr. 7. gr. laga nr. 38/1990. En skýrslutökur við aðalmeðferð málsins sýndu, að merking þessara hugtaka, aflahlutdeildar og aflamarks, var ekki skýr. 1715 Af hálfu stefnda hefur því verði, sem stefnandi miðar við, verið mótmælt, m. a. með því, að engin sönnun sé um, að það verð, sem stefnandi miðar við, sé raunverulegt markaðsverð. Jafnframt er því mótmælt, að stefnandi reisi verðviðmiðanir sínar á ætluðu markaðsverði fyrir varanlegan „kvóta“, en hér hafi aðeins verið um að ræða yfirfærslu veiðiheimilda, sem nýttust eitt tiltekið fiskveiðiár. Hér fyrir dómi kom fram, að skipið, sem stefndi keypti af stefnanda, hefði fengið aukið aflamark á fiskveiðiárunum 1995/ 1996 og 1996/1997. Í lögum nr. 83/1995 er kveðið á um, að úthlutun eins og sú, sem málið er af risið, skuli fram fara á fiskveiðiárunum 1995/1996 til og með 1998/1999. Ljóst er, að eftir úthlutunina 27. júní 1995 hafði stefndi fengið meiri verð- mæti en fylgdu bátnum, þegar kaupin gerðust. Af hálfu stefnda hefur ekki verið gerð tilraun til þess að hnekkja verðviðmiðun stefnanda. Með vísan til framanritaðs verður niðurstaða málsins sú, að kröfur stefn- anda eru teknar til greina. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Auður Þorbergsdóttir héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: Stefndi, Stakkavík hf., greiði stefnanda, Veri hf., 4.096.100 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt 11l. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. janúar 1996 til greiðsludags. Málskostnaður fellur niður. 1716 Fimmtudaginn 7. maí 1998. Nr. 448/1997. — Ákæruvaldið (Bragi Steinarsson vararíkissaksóknari) gegn Kristjóni Kormáki Guðjónssyni (Atli Gíslason hrl.) Fjársvik. Umboðssvik. Tékkar. Skilorð. Ákæra. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar í samræmi við yfir- lýsingu ákærða um áfrýjun með stefnu 28. október 1997. Af hálfu ákæruvalds er þess krafist, að héraðsdómur verði staðfestur. Ákærði krefst þess aðallega, að málinu verði vísað frá héraðs- dómi eða hinn áfrýjaði dómur ómerktur og lagt fyrir héraðsdómara að taka það til löglegrar meðferðar. Til vara krefst ákærði þess, að sér verði gerð vægasta refsing, sem lög leyfi, og fullnustu hennar frestað skilorðsbundið. I. Með ákæru í málinu, sem lögreglustjórinn í Reykjavík gaf út 19. ágúst 1997, er ákærði sóttur til saka fyrir að hafa notað í stað- greiðsluviðskiptum í Reykjavík árið 1996 54 tékka, samtals að fjár- hæð 461.669 krónur, sem hann hafi gefið út á tékkareikning sinn nr. 9275 við Íslandsbanka hf., án þess að innstæða væri fyrir þeim. Nán- ar tiltekið er ákærða gefið að sök í 1. lið ákæru að hafa brotið gegn 249. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 með notkun 43 tékka, að fjárhæð alls 214.669 krónur, á tímabilinu frá 4. október til 29. nóvember 1996. Samkvæmt samningi hafi þessir tékkar verið á ábyrgð Íslandsbanka hf., „að því er varðar fjárhæðir tékka allt að 10.000 kr. við framvísun bankakorts reikningseiganda“, svo sem seg- ir í niðurlagi þessa liðar ákæru. Í 2. lið ákæru er ákærði talinn hafa brotið gegn 248. gr. almennra hegningarlaga með því að hafa selt í nóvember 1996 11 tékka, alla nema einn, í verslunum Hagkaupa hf. í Reykjavík, að fjárhæð samtals 247.000 krónur. Í ákæru voru jafn- framt gerðar kröfur um bætur úr hendi ákærða, frá Íslandsbanka hf. 1717 214.669 krónur, Hagkaupum hf. 193.000 krónur og Kaupfélagi Ár- nesinga 55.000 krónur, allt með vöxtum eins og þar greinir nánar. Við flutning málsins fyrir Hæstarétti var bent á af hálfu ákæruvalds, að rangt væri greint frá ýmsum atriðum í ákæru. Í ákæru er ekki greint sjálfstætt frá hverjum af þeim 54 tékkum, sem málið varðar. Í málsgögnum fyrir Hæstarétti er hins vegar að finna tékkaskrár, sem gerðar voru við lögreglurannsókn. Í þeim er greint frá númeri einstakra tékka, dagsetningu þeirra og fjárhæð svo og, hverjir hafi tekið við þeim. Samanburður á þessum skrám við ákæru leiðir í ljós, að í henni sé mishermt, að ætluð brot hafi öll verið drýgð í Reykjavík árið 1996, enda verður ráðið af skránum, að sumir tékkanna hafi verið notaðir í viðskiptum annars staðar, og að minnsta kosti í einu tilviki hafi tékki verið gefinn út í janúar 1997. Heildarfjárhæð tékkanna samkvæmt skránum er jafnframt 1.000 krónum hærri en í ákæru greinir, 462.669 krónur, en síðastnefnd fjárhæð kemur heim og saman við samtölu fyrrgreindra bótakrafna samkvæmt ákæru. Í ákæru segir ekki skýrlega, hvað ráði þar skipt- ingu tékkanna í tvo liði og um leið heimfærslu ætlaðra brota til refslákvæða. Af þeim ummælum, sem fram koma í niðurlagi 1. liðar ákæru og greint er frá hér að framan, verður þó ekki annað ályktað en allir tékkarnir, sem voru að fjárhæð 10.000 krónur eða lægri, hafi átt að falla undir þann lið, en tékkar hærri fjárhæðar undir 2. lið ákæru. Af tékkaskránum sést, að 45 tékkar voru innan þeirra marka, sem hér var getið varðandi 1. líð ákæru, og samanlögð fjár- hæð þeirra 220.669 krónur, en ekki 43 tékkar fyrir 214.669 krónum, svo sem segir í ákæru. Hinn fyrsti af þessum tékkum var gefinn út 4. október 1996, eins og greinir í ákæru, en sjö þeirra voru gefnir út eftir 29. nóvember sama árs, sem samkvæmt henni markaði lok ætl- aðs brotatímabils, tveir hinir síðustu 12. janúar 1997. Samkvæmt tékkaskránum voru 9 tékkar fyrir samtals 242.000 krónum hærri fjárhæðar en 10.000 krónur og hefðu því eftir framangreindu átt að falla undir 2. lið ákæru. Svo sem áður segir, voru hins vegar færðir undir þennan lið ákæru 11 tékkar og heildarfjárhæð þeirra sögð vera 247.000 krónur. Þá verður ráðið af tékkaskránum, að tékkarnir, sem hér um ræðir, hafi ekki allir verið gefnir út í nóvember 1996, svo sem hermt er í ákæru, heldur á það við um sex þeirra, en þrír voru út gefnir í desember sama árs. 1718 Samkvæmt því, sem að framan greinir, er misræmi um allmörg at- riði á milli ákæru og gagna málsins. Í flestum tilvikum má telja aug- ljóst, að misritun hafi orðið í ákæru eða önnur mistök við undirbún- ing hennar. Í öðrum tilvikum kunna að vera skýringar á misræmi, en af hálfu ákæruvalds hafa þær ekki verið færðar fram. Um afleið- ingarnar af þessu verður að líta til þess, að við nokkuð ýtarlega skýrslugjöf ákærða hjá lögreglu lágu fyrir áðurnefndar tékkaskrár ásamt tékkunum, sem þar eru taldir upp. Ákærði viðurkenndi þar í öllum atriðum háttsemi sína, svo sem hann gerði einnig fyrir héraðsdómi. Sum atriðin, sem mishermi er um í ákæru, varða auka- atriði brota, svo sem stað og stund þeirra. Mistök um þau hafa á engan hátt orðið til þess, að vörn ákærða hafi orðið áfátt, sbr. 1. mgr. 117. gr. laga nr. 19/4991 um meðferð opinberra mála. Að því leyti, sem misræmis gætir um fjölda tékka og heildarfjárhæð, má telja, að sama máli gegni, enda verði það misræmi metið ákærða í hag. Að öllu þessu gættu er ekki næg ástæða til að verða við aðal- kröfu ákærða um, að málinu verði vísað frá héraðsdómi, en átelja verður ákæranda í héraði fyrir þau margháttuðu mistök, sem urðu við gerð ákæru. 11. Af hálfu ákærða er röksemdum hans fyrir kröfu um ómerkingu héraðsdóms lýst svo, að við einu fyrirtöku málsins fyrir héraðsdómi 15. september 1997 hafi hann ekki fengið afhent gögn þess, og hafi aðeins meginefni þeirra verið kynnt honum munnlega. Hann hafi átt von á verjanda, en hann ekki verið sjáanlegur. Héraðsdómari hafi varla hlustað á það, sem ákærði hafi haft fram að færa. Hann hafi beðið um frest til að hugsa um málið og þá verið vísað úr dóm- sal. Hann hafi síðan verið kallaður aftur inn í salinn til að hlýða á dómsorð. Allt hafi þetta gerst á 25 mínútum. Endurrit dómsins hafi ekki fengist fyrr en 6. október 1997 eftir ítrekaða eftirgangsmuni. Ákærði telur ljóst af héraðsdómi, að leiðbeiningar við hann hafi verið í skötulíki og málsmeðferð almennt ófullnægjandi. Refsingin, sem honum hafi verið gerð, sýni glöggt, að hann hafi haft ríka þörf fyrir verjanda. Málið hafi verið sótt af löglærðum fulltrúa ákæru- valdsins og jafnræðis því ekki gætt með aðilum. Í héraðsdómi sé ekki getið atriða, sem horfi ákærða til málsbóta, og virðist ekkert 1719 hafa verið litið til þeirra við ákvörðun refsingar. Einnig skipti máli í þessu sambandi, að ákærði hafi aðeins verið 21 árs, hann hafi ekki vitað um eðli ákæru eða alvöru málsins og ekki fengið tíma eða að- stöðu til að undirbúa málsvörn og hafa samband við málsvara. Samkvæmt fyrirliggjandi gögnum var ákærða birt fyrirkall í mál- inu 11. september 1997. Í vottorði um birtinguna kemur fram, að hann hafi til athugunar, hvort hann muni óska eftir skipun verjanda. Í endurriti úr þingbók frá dómþingi héraðsdóms 15. september 1997 segir meðal annars: „Ákærði kemur í dóminn kl. 10.55. Honum er kynnt ákæran, meginefni sakargagna og ákvæði 3. mgr. 32. gr. laga nr. 19/1991. Hann óskar ekki eftir skipun verjanda og gengst við sakargiftum. Hann viðurkennir bótaskyldu og fellst á að greiða höfuðstól bótakrafna, samþykkir, að málinu verði lokið samkvæmt 125. gr. laga nr. 19/1991, en ákærandi gefur kost á því. Ákærandi og ákærði tjá sig stuttlega um lagaatriði og ákvörðun viðurlaga.“ Segir í endurritinu, að málið hafi þessu næst verið lagt í dóm og dómtek- ið, en í beinu framhaldi kveðinn upp hinn áfrýjaði dómur og dóms- orð lesið í heyranda hljóði. Ákærði hafi þegar lýst yfir því, að hann myndi áfrýja dóminum, sem honum hafi svo verið leiðbeint um. Samkvæmt endurritinu ritaði ákærði undir þessa bókun og vék af dómþingi kl. 11.25. Á þeim tíma, sem leið frá birtingu fyrirkalls, þar til málið var tek- ið fyrir á dómbþingi, hafði ákærði ráðrúm til að leita lögfræðilegra ráða. Samkvæmt því, sem greinir hér að framan úr endurriti úr þingbók héraðsdóms, var meðferð málsins í samræmi við 2. mgr. 122. gr. og 125. gr. laga nr. 19/1991, en dómara var ekki skylt að skipa ákærða verjanda nema eftir ósk hans, sbr. 34. gr. og 2. mgr. 35. gr. sömu laga. Um þau atriði, sem fyrrgreind frásögn ákærða af atvik- um á dómþingi er á annan veg en fram kemur í endurriti, hefur hann ekkert leitast við að færa sönnur fyrir staðhæfingum sínum. Héraðsdómur er í því formi, sem mælt er fyrir um í 135. gr. laga nr. 19/4991, sbr. 5. gr. laga nr. 37/1994, og var uppkvaðning hans svo skömmu eftir dómtöku málsins sem raun ber vitni ekki andstæð 1. og 2. mgr. 133. gr. fyrrnefndu laganna. Með töfum á því, að endurrit dómsins yrði til reiðu, var brotið gegn ákvæðum 4. mgr. 133. gr. laga nr. 19/1991, sbr. 4. gr. laga nr. 37/1994. Það brot getur hins vegar ekki leitt til ómerkingar héraðsdóms. Að öllu þessu virtu verður ekki 1720 fallist á, að ákærði hafi fært fram viðhlítandi rök fyrir kröfu sinni um ómerkingu hins áfrýjaða dóms. Il. Svo sem fyrr greinir, gekkst ákærði við öllum sakargiftum fyrir héraðsdómi, og hefur hann ekki horfið frá því fyrir Hæstarétti. Verður ákvæði hins áfrýjaða dóms um sakfellingu ákærða því stað- fest. Samkvæmt sakavottorði ákærða var hann dæmdur samanlagt til að sæta fangelsi í níu mánuði með dómi 27. janúar 1995 svo og dóm- um 19. apríl, 19. maí og 24. júlí sama árs, þar sem refsing var ákveð- in sem hegningarauki við fyrstnefnda dóminn. Dómar þessir voru vegna brota gegn 1. mgr. 155. gr., 1. mgr. 220. gr., 244. gr., 1. mgr. 257. gr. og 1. mgr. 259. gr. almennra hegningarlaga og 1. mgr. 45. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Honum var veitt 23. janúar 1996 reynslu- lausn í eitt ár á 135 daga eftirstöðvum þeirrar refsingar. Samkvæmt gögnum málsins kom ákærði fyrst fyrir lögreglu vegna rannsóknar á þessu máli 7. apríl 1997. Var þá liðinn reynslutíminn, sem hófst 23. janúar 1996, sbr. 41. gr. og 42. gr. almennra hegningarlaga, svo sem þeim var breytt með 2. gr. og 3. gr. laga nr. 16/1976, sbr. 60. gr. fyrr- nefndu laganna með áorðnum breytingum. Önnur brot ákærða skipta ekki máli við ákvörðun refsingar nú. Fyrir Hæstarétti hefur ákærði lagt fram gögn til staðfestingar því, að hann hafi greitt þá bótakröfu, sem Íslandsbanki hf. hefur gert á hendur honum í málinu. Við munnlegan flutning málsins fyrir Hæstarétti var jafnframt staðhæft, að ákærði hefði samið við Kaup- félag Árnesinga um greiðslu bótakröfu þeirra, svo og, að samnings væri að vænta innan skamms við Hagkaup hf. um kröfu þess, en um hvorugt væru tiltæk gögn. Þá hefur ákærði lagt fram vottorð um áfengismeðferð, sem hann gekkst undir, áður en hann hlaut fyrr- nefnda reynslulausn 23. janúar 1996. Við munnlegan flutning máls- ins fyrir Hæstarétti var greint frá fjölskylduaðstæðum ákærða, at- vinnu og öðrum breytingum á högum hans, frá því að reynslulausn var veitt, og hafa verið lögð fram gögn til nokkurs stuðnings þeirri frásögn. Af hálfu ákærða hefur jafnframt verið vísað til þess, að hann hafi gefið út tékkana, sem um ræðir í málinu, að þó nokkru leyti til að framfleyta sér og fjölskyldu sinni, eftir að hann missti at- 1721 vinnu haustið 1996. Hann hafi staðið í þeirri trú, að þetta yrði til þess, að reikningsbankinn krefði hann um endurgreiðslu, en ekki gert sér grein fyrir því, að þessi háttsemi væri refsiverð. Ákærði hefur allt frá byrjun gengist hreinskilnislega við brotum sínum í málinu. Við ákvörðun refsingar verður að líta til 1. mgr. 70. gr. og 1. mgr. 77. gr. almennra hegningarlaga svo og sakaferils ákærða. Að öllu því athuguðu, sem að framan greinir, þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin fangelsi í þrjá mánuði. Rétt er að fresta fullnustu tveggja mánaða af refsivistinni, og falli hún niður að liðn- um tveimur árum frá uppsögu dóms þessa, ef ákærði heldur almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað og bætur verða óröskuð. Ákærði verður dæmdur til að greiða allan áfrýjunarkostnað máls- ins, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Ákærði, Kristjón Kormákur Guðjónsson, sæti fangelsi í 3 mánuði. Fresta skal fullnustu 2 mánaða af refsingunni og þeir falla niður að liðnum 2 árum frá uppsögu þessa dóms, ef ákærði heldur almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað og skaðabætur skulu vera Óröskuð. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 40.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Atla Gíslasonar hæsta- réttarlögmanns, 40.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 15. september 1997. Ár 1997, mánudaginn 15. september, er á dómþingi Héraðsdóms Reykja- víkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Steingrími Gauti Krist- jánssyni héraðsdómara, kveðinn upp svohljóðandi dómur í sakamálinu nr. 571/1997: Ákæruvaldið gegn Kristjóni Kormáki Guðjónssyni, en málið var dómtekið í dag. Málið er höfðað með ákæruskjali, dags. 19. ágúst sl. og birtu 11. þ. m., á 1722 hendur Kristjóni Kormáki Guðjónssyni, fæddum 4. febrúar 1976 (fæðingar- númer 572), með lögheimili að Framnesvegi 56 a, en dvalarstað að Fléttu- rima 28, Reykjavík, fyrir tékkamisferli með því að nota í staðgreiðsluvið- skiptum í Reykjavík árið 1996 54 tékka, samtals að fjárhæð 461.669 kr., sem hann gaf út á tékkareikning sinn nr. 9275 hjá Íslandsbanka, Lækjargötu 12, Reykjavík, án þess að eiga innstæðu fyrir andvirði tékkanna, sem voru ým- ist með banka- eða tékkaábyrgð: l. Fyrir umboðssvik á tímabilinu 4. október — 29. nóvember 1996 í Reykja- vík vegna notkunar 43 tékka, samtals að fjárhæð 214.669 kr., sem sam- kvæmt samningi voru á ábyrgð bankans, að því er varðar fjárhæðir tékka, allt að 10.000 kr., við framvísun bankakorts reikningseiganda. Telst þetta varða við 249. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. 2. Fyrir tékkasvik í nóvember vegna sölu 11 tékka, allra nema eins í verslun- um Hagkaupa hf., samtals að fjárhæð 247.000 kr. Telst þetta varða við 248. gr. almennra hegningarlaga. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar. Í málinu krefjast eftirgreindir skaðabóta: Íslandsbanki hf., Lækjargötu 12, Reykjavík, 214.669 kr. ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga frá 28. 10. 1996, en síðan dráttarvöxtum sam- kvæmt Hl. kafla vaxtalaga til greiðsludags, Hagkaup hf., kt. 671280-0169, 193.000 kr. ásamt hæstu lögleyfðu vöxtum til greiðsludags, Kaupfélag Árnesinga, kt. 680169-5869, 55.000 kr. ásamt hæstu lögleyfðu dráttarvöxtum. Ákærði kom fyrir dóminn í dag, gekkst við sakargiftum og féllst á greiðslu höfuðstóls bótakrafna. Dómurinn telur sannað með skýlausri játningu ákærða, sem studd er öðr- um gögnum málsins, að ákærði hafi framið þá háttsemi, sem í ákæru grein- ir. Brot ákærða eru rétt heimfærð til refsiíákvæða í ákæru. Ákærði gekkst undir lögreglustjórasátt í janúar 1994 fyrir umferðarlaga- brot og sætti jafnframt sviptingu ökuréttar í einn mánuð. Ákærði var dæmdur 27. janúar 1995 í sex mánaða fangelsi fyrir brot á 1. mgr. 155. gr., 1. mgr. 220. gr., 244. gr. og 1. mgr. 259. gr., sbr. 20. gr. almennra hegningarlaga, og 19. apríl 1995 í 30 daga fangelsi, hegningarauka, fyrir brot á 1. mgr. 259. gr. almennra hegningarlaga og 1. mgr. 45. gr. umferðarlaga. Jafnframt var 1723 ákærði sviptur ökurétti í einn mánuð. Ákærði var dæmdur fyrir eignaspjöll 19. maí 1995, en ekki gerð sérstök refsing. Hinn 24. júlí 1995 var hann dæmdur í tveggja mánaða fangelsi, hegningarauka, fyrir þjófnað, sem hann framdi í félagi við annan pilt um áramót 1994/1995. Honum var 23. janúar 1996 veitt reynslulausn í eitt ár á eftirstöðvum refsingar, 135 dögum, og loks hlaut hann 10.000 króna sekt, hegningarauka, fyrir umferðarlagabrot 31. janúar sl. Hann telst hafa staðist skilorð reynslulausnar vegna ákvæða 1. mgr. 59. gr. alm. hegningarlaga, sbr. 60. gr. og 1. mgr. 42. gr. s. 1., en brotin voru framin á skilorðstíma. Refsing er ákvörðuð með hliðsjón af 1. mgr. 70. gr., einkum 1., 2., 5. tl., 7. gr., 77. gr., 78. gr. og 1. ml. 255. gr. almennra hegningarlaga. Með vísan til alls ofanritaðs þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin fangelsi í sex mán- uði. Ekki þykir fært að skilorðsbinda refsivist. Ákærði hefur valdið bótakrefjendum fjártjóni með refsiverðum verkum, og ber honum að bæta þeim tjón þeirra að fullu. Vaxtakröfur eru það óskýrar, að þær virðast ódómhæfar. Verður þeim því vísað frá dómi, en ákærði er dæmdur til að greiða kröfuhöfum, sem lýst er í kröfulið 1, 2 og 3, þá höfuðstólsfjárhæð, sem krafist er. Ákærði greiði sakarkostnað. Guðjón Magnússon, fulltrúi lögreglustjóra, flutti málið af hálfu ákæru- valdsins. Dómsorð: Ákærði, Kristjón Kormákur Guðjónsson, sæti fangelsi í 6 mánuði, greiði sakarkostnað og Íslandsbanka hf. 214.669 kr., Hagkaupum hf. 193.000 kr. og Kaupfélagi Árnesinga 55.000 kr. 1724 Fimmtudaginn 7. maí 1998. Nr. 346/1997. — Jón Gunnar Björgvinsson (Ástráður Haraldsson hrl.) gegn Grétari V. Pálssyni (Jón Oddsson hrl., Björgvin Jónsson hdl.) Tilboð. Skip. Skaðabætur. Veiðiheimildir. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 25. ágúst 1997. Hann krefst þess, að stefnda verði gert að greiða sér skaðabætur, að fjárhæð $5.819.125 krónur, með dráttarvöxtum sam- kvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 9. júní 1996 til greiðslu- dags ásamt málskostnaði í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst þess aðallega, að hinn áfrýjaði dómur verði ómerktur og málinu vísað frá héraðsdómi, til vara, að dómurinn verði staðfestur að niðurstöðu til og hann sýknaður af kröfum áfrýj- anda, en til þrautavara, að kröfur áfrýjanda verði lækkaðar til mik- illa muna. Í hverju tilviki krefst hann einnig málskostnaðar fyrir Hæstarétti. 1. Kröfu sína um ómerkingu héraðsdóms kveðst stefndi einkum gera vegna þess, að lýsing áfrýjanda í héraðsstefnu á grundvelli málsins hafi verið óglögg og bótakrafa hans jafnframt vanreifuð. Telur stefndi þetta eiga að varða því, að málinu verði nú vísað frá dómi ex officio, en hann hefur ekki gagnáfrýjað vegna úrskurðar héraðsdómara 29. janúar 1997, þar sem kröfu hans í héraði um frá- vísun á þessum forsendum var hafnað. Á það verður ekki fallist, að þeir annmarkar séu á málinu, að frávísun þess eigi við. II. Aðilar máls þessa starfa báðir að sjósókn, og er það risið af við- skiptum þeirra um 11 brúttórúmlesta vélbát, Sæljóma, GK-150, sem 1725 gerður hafði verið út frá Sandgerði og var í eigu samnefnds einka- hlutafélags með heimili þar. Stefndi var stjórnarformaður og fram- kvæmdastjóri þessa félags og jafnframt eigandi að meiri hluta hluta- fjár, að því er ætla verður af gögnum málsins. Hafði hann um skeið haft bátinn á söluskrá hjá Báta- og kvótasölunni í Reykjavík, þegar áfrýjandi gerði honum tilboð um kaup á bátnum með aðstoð sölu- stofunnar í byrjun maímánaðar 1996. Var þar miðað við, að bátur- inn yrði keyptur með almennu veiðileyfi samkvæmt 1. mgr. 4. gr. laga nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða, en án sérstakra veiðiheimilda á grundvelli laganna, þ. e. aflahlutdeildar eða aflamarks. Voru ákvæði tilboðsins að þessu leyti í samræmi við þá kaupskilmála, sem stefndi hafði falið sölustofunni að kynna. Áfrýjandi hafði rætt við stefnda og skoðað bátinn, áður en tilboðið var gert. Hins vegar var honum ókunnugt, að báturinn væri eign annars en stefnda sjálfs, en veð- bókarvottorð um bátinn hafði ekki legið fyrir á sölustofunni. Tilboð þetta undirrituðu málsaðilar á heimili stefnda 9. maí 1996, þegar áfrýjandi kom þangað við annan mann með vélritað eintak eða eintök af því, sem sölustofan hafði útbúið. Af orðum tilboðsins verður ráðið, að það hafi átt að vera undanfari formlegs kaupsamn- ings, sem gerður yrði í samræmi við efni þess, þegar aðilar hefðu hugað nánar að frágangsatriðum í sambandi við kaupin. Var þess getið í tilboðinu, hver þau atriði væru, og virðist grundvöllur kaup- anna hafa legið ljós fyrir að öðru en því, að tími til afhendingar á bátnum og greiðslu kaupverðs var ekki tiltekinn. Hefur áfrýjandi skýrt það með því, að hann hafi þurft svigrúm til að afla lánsfjár til staðgreiðslu á kaupverðinu, en af hálfu seljanda hafi meðal annars þurft að létta lögveðsskuld af bátnum. Hafi þeir miðað við, að unnt yrði að ganga frá málinu innan 2-3 vikna. Aðilum ber ekki saman um, hvaða samskipti hafi fylgt í kjölfar tilboðsgerðarinnar, en 11. Júní 1996 var áfrýjanda tilkynnt með símskeyti á vegum stefnda, að ekkert gæti orðið af kaupunum. Hefði eigandi bátsins, Sæljómi ehf., hafnað tilboði hans og bátnum verið ráðstafað annað. Sannað verður að telja, að stefndi hafi samþykkt umrætt tilboð á fundi hans og áfrýjanda 9. maí 1996. Hafi stefndi undirritað tilboðið, eftir að áfrýjandi hafði hækkað hið boðna kaupverð í 2.500.000 krónur og fært þá fjárhæð inn á skjalið. Verður að líta svo á, að með þessu hafi stefndi orðið skuldbundinn um að ganga til samnings- 1726 gerðar um fullnustu kaupanna á þeim grundvelli, sem lýst var í til- boðinu, enda byði áfrýjandi fram greiðslu á kaupverði bátsins á hæfilegum fresti. Þegar stefndi lét síðan tilkynna áfrýjanda, að kaupunum væri hafnað, var það ekki gert með vísan til þess, að til- boðið væri óljóst eða vanefnd orðin kaupanda megin, heldur hins, að réttur eigandi bátsins hefði ekki viljað ganga að þeim. Fram- ganga stefnda var öll með þeim ummerkjum, að áfrýjandi mátti telja hann ábyrgan um það, er laut að efndum á samkomulagi þeirra, og er málinu því réttilega beint gegn honum. Áfrýjanda var ekki borið á brýn, að greiðsla kaupverðs hefði brugðist. Er ekki unnt að miða við, að hann hafi skort vilja eða getu til að standa við kaupin, en fyrir liggur, að hann keypti svipaðan bát í ágústmánuði sama ár. Verður þannig að huga að því, hvort bótaskylt tjón hafi hlotist af þessum viðskiptum. Ill. Í málinu gerir áfrýjandi kröfu um skaðabætur fyrir tjón af völdum þess, að hann varð af kaupum á fiskibátnum. Kröfunni er lýst í hin- um áfrýjaða dómi, og er tjón áfrýjanda þar aðallega rakið til þess, að með kaupunum hefði hann fengið umráð yfir þeirri aflahlutdeild í þorski og ýsu, sem úthlutað var vegna bátsins sumarið 1996, frá og með komandi fiskveiðiári samkvæmt ákvæði 11 til bráðabirgða í lög- um nr. 105/1996 um breyting á lögum um stjórn fiskveiða. Var þetta sérstök viðbótaraflahlutdeild til handa skipum, sem haldið hafði verið til línuveiða á fiskveiðiárunum 1993/1994, 1994/1995 og 1995/ 1996, en báturinn var í hópi þeirra og hlutdeildin miðuð við línuafla hans. Umrædd lög voru samþykkt á Alþingi 5. Júní 1996 og staðfest 19. sama mánaðar. Með 6. gr. þeirra var afnumin regla 6. mgr. 10. gr. laga nr. 38/1990 um svonefnda línutvöföldun, en samkvæmt henni skyldi fiskur, sem veiddist á línu í mánuðunum nóvember-febrúar, aðeins að hálfu talinn til aflamarks, þangað til sameiginlegur afli í þorski og ýsu á þetta veiðarfæri hefði náð 34.000 tonnum miðað við óslægðan fisk. Átti fyrrgreind viðbótaraflahlutdeild að koma til mótvægis við þau veiðiréttindi, sem fólust í þessari reglu. Reglan um línutvöföldun gilti aðeins fyrir skip, er nutu aflamarks í þorski eða ýsu, á grundvelli eigin aflahlutdeildar eða kaupa á afla- marki frá öðrum skipum með aflahlutdeild. Hagnýting reglunnar 1727 var þannig þáttur í takmörkuðum veiðum, en ekki frjálsum, og verður að meta hana eftir því. Tilboð áfrýjanda í Sæljóma, GK-150, var við það miðað, að báturinn yrði keyptur með veiðileyfi, en án aflahlutdeildar eða aflamarks. Átti áfrýjandi þannig ekki að öðlast réttindi til línutvöföldunar, sem rakin yrðu til heimilda fyrri eig- anda, heldur varð hann sjálfur að koma upp aflamarki fyrir bátinn, ef hann átti það ekki fyrir. Á sama hátt verður að telja, að hann hafi ekki getað vænst þess að njóta góðs af aflahlutdeild, sem síðar yrði úthlutað, í stað réttinda vegna reynslu af línuveiðum í höndum fyrri umráðamanna bátsins, án þess að sérstaklega væri um það samið. Ákvæði tilboðsins verða ekki skýrð svo, að það hafi verið gert, og aðilar eru sammála um, að veiðireynsla hafi ekki komið til sérstakr- ar umræðu í viðskiptum þeirra. Samkvæmt þessu hefur áfrýjandi ekki sýnt fram á, að viðskipti hans við stefnda hafi átt að leiða til þess, að hann fengi umráð yfir fyrrgreindri viðbótaraflahlutdeild. Hann hefur ekki heldur sýnt fram á, að hann hafi vegna viðskiptanna orðið af kaupum á öðru skipi, er fært hefðu honum sambærileg réttindi án endurgjalds um- fram það, sem hann hugðist greiða stefnda. Á stefndi að vera sýkn af bótakröfu hans þegar af þessum ástæðum, og verður hinn áfrýj- aði dómur staðfestur að niðurstöðu til. Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, svo sem á er kveðið í dómsorði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Jón Gunnar Björgvinsson, greiði stefnda, Grétari V. Pálssyni, 200.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 26. maí 1997. Ár 1997, mánudag 26. maí, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjaness, sem háð er að Brekkugötu 2, Hafnarfirði, kveðinn upp dómur í málinu nr. E-1114/1996: Jón Gunnar Björgvinsson gegn Grétari V. Pálssyni, sem dóm- tekið var að loknum munnlegum málflutningi, en aðalmeðferð fór fram 3. mars sl. Stefnandi er Jón Gunnar Björgvinsson, Keilufelli 6, Reykjavík, kt. 230674-5589, en stefndi Grétar V. Pálsson, Stafnesvegi 1, Sandgerði, kt. 181036-2229. 1728 Umboðsmaður stefnanda er Jóhann Halldórsson hdl., en umboðsmaður stefnda Jón Oddsson hrl. Dómkröfur. 1. Stefnandi krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér í skaða- bætur $.819.125 kr. ásamt dráttarvöxtum skv. 111. kafla laga nr. 25/1987 frá 9. júní 1996 til greiðsludags. Þá er krafist vaxtavaxta skv. 12. gr. s. l., er leggist við höfuðstól á tólf mánaða fresti, í fyrsta sinn 9. júní 1997. Loks er krafist málskostnaðar samkv. fram lögðum málskostnaðarreikningi ásamt álagi, er nemi virðisaukaskatti af honum. 2. Af hálfu stefnda voru gerðar eftirgreindar kröfur: 1. Aðalkrafa var, að málinu yrði vísað frá dómi. 2. Varakrafa er, að stefndi verði alsýknaður af öllum kröfum stefnanda. 3. Þrautavarakrafa er, að kröfur stefnanda verði lækkaðar verulega og aðeins teknar til greina að óverulegu leyti. Loks er í öllum tilvikum gerð krafa um, að stefnandi verði dæmdur til að greiða stefnda málskostnað að skaðlausu að mati réttarins og með vísan í fram lagðan málskostnaðarreikning. Þá leggist 24,5% virðisaukaskattur á málskostnaðarfjárhæð, sbr. lög nr. 25/1987, og beri hún dráttarvexti skv. Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum í samræmi við 4. mgr. 129. gr. laga nr. 91/1991. Aðalkrafa stefnda var tekin til úrskurðar 17. janúar sl., og með úrskurði, upp kveðnum 29. janúar sl., var henni hrundið. Verður varakrafa hans því hér á eftir nefnd aðalkrafa hans um efnismeðferð málsins og þrautavara- krafa varakrafa. Il. Málavextir stefnanda. Stefnandi gerði kaupsamning við stefnda 9. 5. 1996 um kaup á bátnum Sæljóma, GK-150, með skipaskrárnr. 1294. Stefndi hefur neitað að efna þann samning aðila og þar með bakað stefnanda tjón, er nemur hinni um- kröfðu fjárhæð. Aðdragandi samningsgerðarinnar var sá, að stefnandi, sem var að leita að hentugum fiskibát til eigin nota, kom á Báta- og kvótasöluna, Borgar- túni 29, Reykjavík, og bar fram fyrirspurn um báta á söluskrá. Samkvæmt upplýsingum bátasölunnar var þar til sölu báturinn Sæljómi, GK-150, sem er 12 brt., dekkaður trébátur með 130 hestafla Ford-vél, smíðaður í Bátalóni 1973, samtals 46,9 rúmmetrar. Samkvæmt lýsingu bátsins á söluyfirliti Báta- 1729 og kvótasölunnar fylgdi bátnum veiðiheimild skv. leyfisbréfi frá Fiskistofu, en enginn kvóti á yfirstandandi kvótaári. Fékk stefnandi jafnframt afhent söluyfirlit af bátnum, þar sem fram kom, að stefndi væri eigandi bátsins. Ásett kaupverð bátsins var 4.000.000 kr., en eftir skoðun bátsins gerði stefnandi formlegt kauptilboð í hann 2. 5. 1996, að fjárhæð 2.200.000 kr. Stefndi, sem kom fram sem eigandi bátsins, hafnaði því tilboði, en óskaði jafnframt eftir nýju tilboði. Gerði stefnandi því nýtt kauptilboð 9. 5. 1996, að fjárhæð 2.500.000 kr. Var það gert með því að árita eldra tilboð um breytingu. Var tilboð stefnanda miðað við staðgreiðslu alls kaupverðsins. Skemmst er frá því að segja, að stefndi samþykkti kauptilboð stefnanda sama dag og áritaði kauptilboðið um samþykki sitt sem seljandi. Komst þar með á samningur með aðilum um kaup bátsins samkvæmt efni kauptilboðs stefnanda. Jafnframt varð að munnlegu samkomulagi með aðilum, að geng- ið skyldi endanlega frá skjalagerð og útgáfu afsals innan þriggja daga, og var það í samráði við starfsmenn Báta- og kvótasölunnar. Þegar til þess kom að ganga frá skjalagerð og útgáfu afsals vegna kaup- anna og jafnframt að greiða kaupverð, kom í ljós, að stefndi var tregur til þess að framfylgja umræddum kaupsamningi. Skoraði stefnandi oftlega á stefnda að koma á skrifstofu Báta- og kvótasölunnar án árangurs. Slíkum áskorunum var einnig komið á framfæri við stefnda af hálfu starfsmanna Báta- og kvótasölunnar. Hið næsta, sem gerist í málinu, er, að stefnandi fær sent skeyti frá Jóni Oddssyni hrl., dags. 11. 6. 1996, þar sem fram kemur, að eigandi bátsins Sæ- ljóma, GK-150, Sæljómi hf., hafi hafnað kauptilboði stefnanda. Stefnandi, sem taldi fullgildan kaupsamning hafa komist á milli sín og eiganda bátsins, krafðist þess þá bréflega með bréfi lögmanns síns, dags. 14. 6. 1996, að stefndi stæði við gerðan kaupsamning frá 9. 5. 1996. Barst stefnanda svar með símbréfi, dags. 19. 6. 1996, frá Jóni Oddssyni hrl. sama efnis og fyrr- nefnt skeyti. Samkvæmt fram lögðu þinglýsingarvottorði af viðkomandi bát mun þing- lesinn eigandi hans vera hlutafélagið Sæljómi. Er stefndi stjórnarformaður þess fyrirtækis, en hefur allt að einu haldið því fram, að hann hafi ekki haft heimild til að skuldbinda félagið með undirritun sinni á kaupsamning. Fram kemur í samþykktum félagsins, að tvo stjórnarmenn þurfi til að rita firmað. Með bréfi lögmanns stefnanda var skorað á stefnda að bæta úr þeim ann- mörkum, sem voru á eignarréttarlegu framsali stefnda á umræddum bát, án árangurs. Umræddur bátur, Sæljómi, GK-150, fékk úthlutað þorsk- og ýsukvóta í samræmi við gilda veiðiheimild með bráðabirgðaákvæði í 1. nr. 105/1996 frá 55 Hæstaréttardómar II 1730 19. 6. 1996, sbr. 1. nr. 38/1990. Var umrætt bráðabirgðaákvæði samþykkt $. 6. 1996 á Alþingi. Með lögum þessum var bátnum úthlutað 8.570 kg viðbót- araflahlutdeild í varanlegum þorskkvóta og 4.781 kg viðbótaraflahlutdeild í varanlegum ýsukvóta. Að mati stefnanda ber háttsemi stefnda það með sér, að hlutafélagið sé að reyna að koma sér undan umræddum kaupsamningi í ljósi breyttra að- stæðna eftir gerð kaupsamnings. III. Málavextir stefnda. Stefndi kvað ekki hafa verið gerðan kaupsamning um bátinn Sæljóma, GK-150, né hafi staðið til af eiganda bátsins að selja stefnanda bátinn. Kauptilboðið, merkt dskj. nr. 3, sé hvorki kaupsamningur né bindandi kauptilboð um sölu bátsins. Í maí 1996 hafi stefnandi haft samband við stefnda, Grétar, og tjáð honum, að hann hefði ekki handbært fé til að leggja út í kaup á bátnum. Stefndi hafi í maí 1996 haft símsamband við forsvars- menn Báta- og kvótasölunnar hf. og tjáð þeim, að Sæljómi hf. samþykkti ekki stefnanda sem kaupanda, enda væri svonefnt kauptilboð ekki bind- andi. Stefnandi hefði aldrei gert kauptilboð til Sæljóma hf. Kauptilboðið væri Ódagsett og án tilgreiningar á nafni seljanda og kaupanda. Það hefði verið án tilgreinds kaupverðs, er stefndi hefði ritað nafn sitt á það fyrir við- töku á því. Stefnandi hefði komið óvænt heim til stefnda með þetta skjal og stefndi þá tekið fram, að hann myndi kynna stjórn Sæljóma hf. skjalið, en hann væri ekki seljandi bátsins. Engir vottar hefðu verið viðstaddir undir- ritun stefnda, sem hefði ekki getað séð, að um fullgilt tilboð væri að ræða, enda væri það í ósamræmi við verðhugmyndir stjórnar Sæljóma hf. Það hefði verið í einu eintaki, sem stefnandi hefði sagst þurfa að halda, þar eð hann hygðist leita fyrir sér á lánamarkaði, þar sem hann ætti ekki handbært fé til greiðslu kaupverðs. Kaupverðið hefði verið strikað út af skjalinu af stefnda, þar sem verðhugmyndir aðila um bátinn hefðu verið ólíkar, en svo hefði stefndi ritað á skjalið verðhugmyndir sínar, sem stefndi kveður ekki fela í sér neinar skuldbindingar. Þá sé það rangt, að enginn kvóti hafi verið á bátnum á yfirstandandi „kvótaári“. Hið rétta sé, svo sem tilgreint er í kauptilboði og söluyfirliti bátasölunnar, að enginn kvóti fylgi bátnum, og þannig hafi hann verið boðinn til sölu og ekki annað komið til umræðu milli málsaðila né við skipasöluna. Stefnandi hafi ekki haft uppi tilkall til aflahlutdeildar bátsins vegna þeirrar aflareynslu, sem útgerðin hafi áunnið bátnum. Skilmálarnir um, að kvóti fylgi ekki bátnum, nái og til þess, að aflareynsla og úthlutun fiskveiðiheimilda hafi verið undanskilin í sölu og því verði, sem báturinn hafi verið boðinn til sölu á. 1731 IV. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi reisir málsókn sína á því, að stefndi hafi bakað sér skaðabóta- ábyrgð gagnvart stefnanda bæði á grundvelli almennra bótareglna innan samninga og samkvæmt 59. gr. 1. nr. 39/1922. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að lög um lausafjárkaup taki til þess tilviks, sem hér um ræði. Samkvæmt 59. gr. 1. nr. 39/1922 geti kaupandi krafist skaðabóta af seljanda, ef fram kemur, að söluhlutur var annars manns eign, þá er kaupin gerðust. Að mati stefnanda sé um skýra van- heimild stefnda að ræða í þessu máli. Voru stefnandi og starfsmenn Báta- og kvótasölunnar algerlega grandlausir um betri rétt þriðja manns í þessum kaupum, enda máttu þeir vænta þess, að stefndi, sem kom fram sem selj- andi umrædds báts, hefði fullnægjandi eignarheimild yfir þeim verðmætum, sem hann ráðstafaði með kaupsamningi aðila. Meginregla 59. gr. 1. nr. 39/ 1922 beri með sér hlutlæga bótaskyldu seljanda, þegar um vanheimild er að ræða. Af ofansögðu sé því ljóst, að stefndi ber hlutlæga bótaskyldu gagn- vart stefnanda á grundvelli 59. gr. 1. nr. 39/1922. Umræddur bátur var aldrei afhentur stefnanda, og við mat á bótakröfu verður því að líta til þess, hver ávinningur stefnanda hefði orðið við kaup á bátnum. Krefst stefnandi efndabóta á ofangreindum grundvelli skaðabóta, sem myndu gera hann eins settan og ef kaupin hefðu farið fram samkvæmt efni kaupsamnings aðila. Stefnandi telur og, að stefndi beri fulla fébótaábyrgð gagnvart sér á grundvelli almennra bótareglna innan samninga. Ljóst sé, að stefndi var grandsamur um vanheimild sína, þar sem hann hafi verið stjórnarmaður í því fyrirtæki, sem raunverulega átti bátinn. Var því um saknæma háttsemi að ræða, þegar hann seldi stefnanda Sæljóma, GK-150, vitandi það, að bát- urinn var eign annars aðila. Hefur stefndi bakað stefnanda fjártjón með þessari saknæmu háttsemi sinni. Stefnandi meti tjón sitt á eftirfarandi hátt: Andvirði viðbaflahl. í þorski, 8.570 kg, markaðsv. 9.5.'96 kr. 5.142.000 Andvirði viðbaflahl. í ýsu, 4.781 kg, markaðsv. 9. 5. '96 - 597.625 Úreldingarandv. Sæljóma, GK-150, miðað við 46,9 rúmmetra kr. 2.579.500 Samtals kr. 8.319.125 Kaupverð Sæljóma, GK-150, skv. dskj. nr. 3 til frádr. kr. 2.500.000 Heildarsamtala kröfu kr. 5.819.125 Við útreikning kröfugerðar stefnanda hafi verið stuðst við upplýsingar 1732 frá starfsmönnum Báta- og kvótasölunnar um meðalverð á varanlegum aflaheimildum þorsks og ýsu á þeim tíma, sem kaupsamningur var gerður, þ. e. í maí 1996. Samkvæmt könnun fyrirtækisins hafi meðalverð á afla- heimildum þorsks verið 600 kr., en 125 kr. á ýsu. Verðið hafi farið hækk- andi, frá því að kaupsamningur var undirritaður, og sé í dag 700 kr. fyrir þorsk, en 150 kr. fyrir ýsu. Við mat úreldingarandvirðis bátsins var stuðst við upplýsingar frá sömu aðilum, og mun meðalverð á úreldingarrúmmetra hafa verið 55.000 kr. í maí 1996. Lagarök. Miðað sé við meginreglur kröfu- og samningaréttar um skuldbindingar- gildi samninga, 1. nr. 7/1936, 1. nr. 39/1922, 1. nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða með síðari breytingum og þá sérstaklega bráðabirgðaákvæðum í 1. nr. 105/ 1996 og loks almennum reglum um skaðabætur innan samninga. Kröfur um vexti og vaxtavexti styðjist við reglur II. kafla laga nr. 25/1987, en krafa um málskostnað við 130. gr. laga nr. 91/1991. V. Málsástæður og lagarök stefnda. Sýknukrafa sé einkanlega reist á aðildarskorti, sbr. 16. gr. laga nr. 91/1991, bæði að því er varðar efnisatriði málsins sem og réttarfarsleg, með vísan til þess, er getið hafi verið áður um, er frávísunarkröfu varðar. Hvorugum varnaraðila virðist stefnt inn í málið sem aðila sakarefnis, og gildi það bæði um form og efni málatilbúnaðar stefnanda. Kröfur stefnanda virðist reistar á kaupsamningi, dags. 9. maí 1996, en sá kaupsamningur hafi ekki verið lagður fram í málinu. Af málatilbúnaði stefnanda sé óljóst, við hvern hann gerði umræddan kaupsamning, þar sem hann tilgreini eingöngu, að hann hafi gert kaupsamning við stefnda, sem þó sé óljóst. Eigandi bátsins Sæljóma, GK-150, sé Sæljómi hf., en stefnandi hafi aldrei beint tilmælum til hans um að efna kaupsamning. Hafi stefnandi hins vegar beint tilmælum til stefnda, Grétars V. Pálssonar, um að efna kaupsamning um sölu á bátnum, sé þar vonlaust um efndir, þar sem Grétar hafi aldrei verið eigandi bátsins né gert kaupsamning um sölu hans. Svonefnt kauptil- boð á dskj. nr. 3 sé hvorki kaupsamningur né bindandi kauptilboð um sölu umrædds fiskibáts. Af hálfu stefnda er því eindregið mótmælt, að stefnandi hafi orðið fyrir fjárhagstjóni né hafi hugsanlegt fjárhagstjón stefnanda verið fyrirsjáanlegt, er kauptilboð var gert, eða verði sá gerningur talinn vávænn um það tjón, er stefnandi tilgreini í málatilbúnaði sínum. Stefnufjárhæð í stefnu sé órökstudd og ekki studd öðru en staðhæfing- 1733 um stefnanda. Sé stefnufjárhæð mótmælt sem rangri bæði tölulega og efnis- lega. Þá sé dráttarvaxtakröfum stefnanda sérstaklega mótmælt og þar með- al annars upphafsdegi dráttarvaxtakröfu, enda hugsanlegt fjártjón stefn- anda eigi komið fram 9. júní 1996 né neitt fram komið þá af hans hálfu um efndir svonefnds kaupsamnings né aflaheimildum verið úthlutað. Stefnandi hafi aldrei gert tilraunir né sýnt vilja til að greiða tilgreint kaupverð í málatilbúnaði stefnanda og stóð því aldrei við skyldur sínar sem kaupandi. Stefnandi geti um það í stefnu, að hann hafi fengið söluyfirlit af bátnum á tilgreindri skipasölu, þar sem fram hafi komið, að stefndi væri eigandi báts- ins. Nú eins og fyrr sé óljóst, við hvern er átt í málatilbúnaði stefnanda með orðinu stefndi. Samkvæmt skjalaskrá, sbr. dskj. nr. 10, tilgreinir stefnandi sem dskj. nr. 8 söluyfirlit vegna Sæljóma, GK-150, frá Báta- og kvótasöl- unni, en þar komi hvergi fram nafn eiganda bátsins. Skv. lögum um skipa- og fasteignasala eigi að liggja frammi m. a. veðbókarvottorð og upplýsingar um eigendur skipa og fasteigna, sem séu til sölu. Megi því gera ráð fyrir, að stefnandi hafi fengið réttar upplýsingar um, að Sæljómi hf. væri eigandi bátsins, sbr. dskj. nr. 6, enda segist varnaraðili, Grétar V. Pálsson, muna, að stefnandi hafi rætt þetta við sig, er skjal nr. 3 var undirritað. Þar er Grétar V. Pálsson ekki tilgreindur sem eigandi bátsins né seljandi. Áritun Grétars á skjalið hafi verið vegna fullyrðingar stefnanda um, að það væri eingöngu kvittun fyrir móttöku þess, enda hefði allt verð verið strikað út. Ræddi Grétar V. Pálsson um það við stefnanda, að eins og öllum viðkomandi væri ljóst, þ. m. t. Báta- og kvótasölunni, væri hann hvorki selj- andi né eigandi bátsins og hefði því ekki umboð eða heimild til að undirrita skjal um sölu hans nema með samþykki stjórnar Sæljóma hf., sbr. dskj. nr. 2. Var stefnanda því fullljóst, að dskj. nr. 3 var ekki bindandi kauptilboð, enda hafi skjalið verið undirritað af Grétari, eftir að tölur um kaupverð höfðu verið strikaðar út. Því sé mótmælt, að stefnandi hafi margítrekað við Grétar V. Pálsson, að ganga hafi átt frá kaupum á bátnum í maí. Hið eina, sem Grétar hafi frétt frá stefnanda, hefði verið það, að hann hefði ekki fjármuni til kaupanna, og hefði þá aldrei verið rætt um, að komið væri á fyrirframgreiðslu, og hann ekki gert kröfur um afhendingu bátsins, enda ekkert fram komið í málinu, að hann hygðist gera bátinn út á fiskveiðar. Vísað sé hér til dskj. nr. 4 og nr. 7. Staðhæfingum stefnanda um úthlutun á þorsk- og ýsukvóta með vísan til dskj. nr 9 sé mótmælt sem röngum og óstaðfestum. Dómskjal nr. 9 beri það ekki með sér, hvaðan það er komið né að efnisinnihald þess sé rétt. Fráleit sé sú ályktun stefnanda, að Sæljómi hf. sé að reyna að koma sér 1734 undan kaupsamningi í ljósi breyttra aðstæðna eftir gerð kaupsamnings, þar sem enginn kaupsamningur hafi verið gerður við Sæljóma hf., engri áskor- un hafi verið beitt af stefnanda þar að lútandi til Sæljóma hf. né gerðar kröfur í máli þessu á hendur Sæljóma hf., þótt Sæljóma hf. sé stefnt. Stefnandi vísi um kröfur sínar til „stefnda“, sem óljóst sé reyndar, hver er, í málatilbúnaði stefnanda, á grundvelli almennra bótareglna innan samninga og skv. 59. gr. laga nr. 39/1922 um vanheimild. Grundvöllur bóta- krafna sé síðan efndabætur. Með vísan til framangreinds hafi stefnanda og hinni löggiltu fasteigna- sölu mátt vera ljóst, að varnaraðilinn, Grétar V. Pálsson, var ekki eigandi bátsins. Stefnandi segist hafa fengið upplýsingar hjá bátasölunni um rétt nafn eiganda, sem þar hafi legið fyrir lögum samkvæmt. Hafi stefnandi ekki fengið réttar upplýsingar hjá hinni löggiltu skipasölu, sé ekki við varnar- aðila að sakast. Hér sé ekki um það að ræða, að unnt sé að vísa á van- heimild, enda kom Grétar fram sem eigandi bátsins. Bæði stefnanda og skipasölunni mátti vera ljóst, að Grétar hafði ekki umboð Sæljóma hf. til að selja bátinn, enda var enginn kaupsamningur gerður. Hér komi því ekki til bótareglur innan samninga, og kröfum á grundvelli efndabóta sé mótmælt. Stefnandi hafði ekki öðlast rétt sem kaupréttarhafi og ekki sýnt vilja til að standa við greiðsluskuldbindingar þær, er hann kveðst hafa undirgengist 9. maí 1996. Hugmyndum stefnanda um kaup á bátnum var formlega hafnað 11. júní 1996, sbr. dskj. nr. 4, en stefnandi hafi aldrei beint tilmælum til Sæljóma hf. um að selja bátinn. Mótmælt sé mati stefnanda á tjóni sínu tölulega sem röngu, óstaðfestu og vanreifuðu. Á þetta bæði við tilgreinda aflahlutdeild og útreikninga og mat á henni í fjármunum. Umræddar fjárhæðir séu bersýnilega ósanngjarnar og of háar. Hið sama eigi við um úreldingarverðmæti Sæljóma, GK-150, en komi til úreldingar, er verð innan við 20% af tryggingarmati. Stefnandi vísi til einhverra útreikninga viðkomandi skipasölu, sem ekki liggi fyrir í mál- inu, og er þeim mótmælt sem vanreifuðum, röngum, óstaðfestum og vilhöll- um. Þá liggi ekkert fyrir um það í málinu, að umræddar aflaheimildir hefðu skilað sér, eins og stefnandi heldur fram, né umrædd úrelding. Grundvöllur kröfugerðar stefnanda sé því ekki lagður fram í málinu með lagastoð. Þá sé og athyglisvert, að stefnandi krefjist dráttarvaxta frá 9. júní 1996, en telji tjón sitt af missi ætlaðs ávinnings ekki koma fram fyrr en löngu síðar. At- hyglisvert sé og, að í bréfi lögmanns stefnanda, dags. 14. júní 1996, sbr. dskj. nr. 5, sé gerð krafa um efndir á kaupsamningi aðila til lögmanns Sæljóma hf., án þess að Sæljómi hf. sé aðili þeirra viðskipta. Þá sé og gerð sú krafa í bréfinu, að skilmálum í svonefndum kaupsamningi verði breytt þannig, að 1735 greiðsla kaupverðs verði færð frá undirritun kaupsamnings til gerðar afsals. Í sama bréfi sé síðan skorað á Grétar Pálsson að standa við ákvæði kaup- samnings um sölu á báti þriðja aðila. Ljóst sé, eins og fram komi í stefnu, að um breyttar aðstæður er að ræða við kaup og sölu báta frá því í maí fram í júní 1996. Sæljómi hf. hugðist í apríl 1996 selja umræddan bát á 4.000.000 kr. í skiptum, sbr. dskj. nr. $. For- sendur fyrir þeirri verðhugmynd hafi breyst í byrjun júní, þegar boðuð var umrædd úthlutun á veiðiheimildum. Hækkaði þá jafnframt verð á öðrum bátum. Sala á bátnum hafi algerlega verið án kvóta eða veiðiheimilda. Ljóst sé af kröfugerð stefnanda, að hann telji umræddan bát miklum mun verð- mætari en hann var skv. hugmyndum stefnanda um verð bátsins, eins og um getur í málatilbúnaði hans. Þá hafi stefnandi ekki sýnt fram á, að hann hafi staðið við greiðsluskuldbindingar sínar um kaupverð né hafi verið samið um afhendingartíma á bátnum né gerð krafa um afhendingu hans. Hér sé vísað í 18. gr. laga nr. 39/1922, þar sem báturinn sé boðinn til sölu á 4.000.000 kr. án kvóta eða veiðiheimilda. Hér sé vísað til reglna um brostn- ar forsendur, þar sem í gögnum málsins greini, að báturinn sé boðinn til sölu án kvóta. Stefnanda mátti vera ljóst, að forsendur voru brostnar fyrir sölu bátsins á 4.000.000 kr., er úthlutað var kvóta stuttu síðar. Þar með hefðu og brostið allar forsendur fyrir þeim kaupsamningi, er stefnandi kveðst reisa rétt sinn á. Það verð, sem stefnandi telji hafa verið samið um 9. maí 1996, sé bersýnilega ósanngjarnt vegna breyttra aðstæðna, og sjáist það best á kröfugerð stefnanda. Hér er m. a. vísað til 36. gr. laga nr. 7/1936 um ógildi slíks samnings. Hefði komið til samningur um sölu bátsins, hefði eig- andi hans getað krafist mun hærra söluverðs með hliðsjón af ofangreindu. Stefnandi viðurkenni með kröfugerð sinni, að aflahlutdeild Sæljóma, GK-150, í þorski og ýsu fyrir árið 1996 sé rúmlega tvöfalt kaupverð bátsins. Það sé því ósanngjarnt af stefnanda málsins að bera fyrir sig samning þann, er hann kynnir í málatilbúnaði sínum, í ljósi breyttra aðstæðna, enda sé slíkur samningur ógildur skv. 36. gr. laga nr. 7/1936. Þá er mótmælt heimild til skuldajöfnunar þeirrar, er stefnandi krefst, þar sem hann gerir kröfu um skuldajöfnun á beinni kaupsamningsgreiðslu og óvissum skaðabótakröfum. Stefndi telji sig hafa sýnt fram á, að kröfur stefnanda skorti alla lagastoð, og einnig, að verði þær að að einhverju leyti teknar til greina, hafi verið gerð grein fyrir því, að þær séu allt of háar og ranglega fram settar. Þó að dómkröfum sé beint að Grétari eingöngu, enda þótt þriðja aðila sé eingöngu stefnt inn í málið, en Grétari ekki, þá styður Grétar málatilbúnað sinn því, að hann geti komið að öllum sömu efnisvörnum og ef kröfugerð 1736 beindist að Sæljóma hf., m. a. brostnum forsendum fyrir sölu og rétti til leiðréttingar og hækkunar á kaupverði með hliðsjón af breyttum forsend- um. Fyrir liggi, að stefnanda var ljóst eða mátti vera ljóst, að hugsanleg sala á bátnum náði einvörðungu til bátsins sem slíks án allra aflaheimilda eða kvóta. Geti stefnandi því ekki byggt rétt sinn á verði, er hann vill nú bjóða, þ. e. 2.500.000 kr., eða ásettu verði, er báturinn var skráður til sölu sl. vetur, 4.000.000 kr. Þá hafi stefnandi ekki öðlast neinn kauprétt að bátnum né að fá hann afhentan. Um málsástæður hér og réttarheimildir er vísað m. a. til dóms Hæsta- réttar Íslands frá 18. janúar 1996 í málinu nr. 401/1994: Örn Erlingsson og Þorsteinn Erlingsson gegn Ragnari Ragnarssyni, þar sem staðfestur er dómur Héraðsdóms Reykjaness. Þá sé og vísað til dómasafns Hæstaréttar Íslands 1995, til mála nr. 341/1992 og nr. 342/1992, sbr. bls. 1161-1175 og bls. 1175-1190. Sömu sjónarmið, málsástæður og lagarök komi fram í fyrr- greindum dómum og í málatilbúnaði varnaraðila, enda styðja varnaraðilar málatilbúnað sinn og rökstuðning með beinni vísan í fyrrgreinda dóma. Þá sé og vísað til dóms Hæstaréttar Íslands í dómasafni 1992, bls. 1858. Varnaraðilar mótmæli öllum gögnum frá Báta- og kvótasölunni sem röngum, vilhöllum og óstaðfestum og telja, að forsvarsmenn þar hafi ekki sinnt lögbundnum skyldum sínum gagnvart varnaraðilum. Stefnandi hafi ekki sýnt fram á með neinum raunhæfum hætti, að hann hafi orðið fyrir fjárhagslegu tjóni. Komi til þess, að ekki verði fallist á ofan- greindar málsástæður varnaraðila, sé vísað til reglna um vangildisbætur við ákvörðun á umfangi hugsanlegs tjóns stefnanda. Stefnandi hafi hins vegar ekki reist kröfur sínar á reglum um vangildisbætur, enda ekki orðið fyrir neinum kostnaði eða fjárhagslegu tjóni. Réttarheimildir. Vísað sé til reglna á sviði fjármunaréttar, kröfuréttar, samningaréttar og skaðabótaréttar. Vísað sé til ákvæða laga nr. 39/1922 og laga nr. 7/1936, einkum 36. gr. laganna. Þá sé vísað til reglna um brostnar forsendur og reglna um skuldajöfnuð í kröfurétti. Þá sé og vísað til 16. gr. laga nr. 19/1991 og réttarfarsákvæða um aðild í málatilbúnaði laga nr. 91/1991. Þá sé enn fremur vísað til laga nr. 38/1990 með síðari breytingum, sbr. og lög nr. 105/ 1996. Miðað sé og við fordæmi áður tilvitnaðra dóma Hæstaréttar Íslands. Skírskotað sé til ákvæða laga um hlutafélög, sbr. lög nr. 2/1995, og laga um einkahlutafélög nr. 138/1994, sem gengu í gildi 1. janúar 1995. Loks sé vísað til reglna á sviði skaðabóta innan samninga, s. s. um vangildis- og efndabæt- ur. Kröfur um málskostnað séu reistar á ákvæðum 21. kafla laga nr. 91/1991 1737 og um dráttarvexti af málskostnaði á ákvæðum Il. kafla vaxtalaga nr. 25/ 1987 með síðari breytingum, sbr. 4. mgr. 129. gr. laga nr. 91/1991. Að því er varðar dómkröfur um virðisaukaskatt á málskostnaðarfjárhæð, sé vísað til 3. gr. og ll. gr., sbr. 14. gr. laga nr. 50/1988, sbr. lög nr. 119/1989. VI. Sönnunarfærsla. Auk þeirra gagna, sem getið er í skjalaskrá stefnanda og greinargerð stefnda, hafa verið lögð fram í málinu virðingar- og skoðunarvottorð Sæ- ljóma, GK-150, frá Samábyrgð Íslands, vottorð vélbátaábyrgðarfélagsins Gróttu um tryggingarskilmála bátsins, stöðubréf Fiskistofu um aflamarks- stöðu bátsins á fiskiárinu 1. sept. 1996 til 31. ágúst 1997 ásamt yfirliti um hlutdeild og verðmat Báta- og kvótasölunnar um verð á kvóta í varanlegri sölu 1. september 1996 og 16. janúar 1997. Í málinu gáfu stefnandi, Jón Gunnar Björgvinsson, og stefndi, Grétar Vídalín Pálsson, aðilaskýrslu, en vitni báru Páll Sigurðsson sölumaður, Blesugróf 28, Reykjavík, kt. 221165-4389, Björn Jónsson, forstöðumaður kvótasölu LÍU, Barðaströnd 11, Seltjarnarnesi, kt. 290641-4119, Hjálmar Styrkársson framkvæmdastjóri, Safamýri 79, Reykjavík, Heimir Bergmann Vilhjálmsson sölumaður, Hörgatúni 19, Garðabæ, kt. 150657-2459, og Jón Pálmi Pálmarsson vélstjóri, Gerðhömrum 17, Reykjavík, kt. 080358-3429. Fram kom hjá stefnanda, að er kauptilboð var undirritað, vissi hann ekki af fyrirhugaðri kvótaaukningu sem úthlutað yrði á bátinn Sæljóma, GK-150, vegna þess að línutvöföldun yrði hætt. Hann hefði ekki séð veðbókar- vottorð fyrir bátinn hjá Báta- og kvótasölunni, en fengið frá henni út- prentun með upplýsingum um bátinn. Hann kvað stefnda hafa komið fram sem eiganda bátsins, er hann hafði samband við bátasöluna, og starfsmenn bátasölunnar bent á hann sem eiganda hans. Hann hefði svo haft samband við stefnda í síma og því næst skoðað bátinn. Hann kvaðst fyrst hafa gert stefnda tilboð í bátinn 2. maí 1996, og hefði því verið komið á framfæri við hann í síma. Stefndi hefði ekki viljað fallast á það tilboð, sem hljóðað hefði upp á 2.200.000 kr., er hann hafði samband við hann síðar, og hefði stefn- andi þá hækkað tilboðið í 2.500.000 kr. Hefðu þeir orðið ásáttir um þetta í símviðtali 9. maí 1996 og stefnandi því næst viljað ganga frá skriflegu tilboði um þetta og boðist til að koma heim til stefnda með tilboðið til undir- skriftar og hann samþykkt það. Hann hefði farið með tilboðið, sem útbúið hefði verið 2. maí 1996 hjá bátasölunni miðað við kaupverðið 2.200.000 kr., heim til stefnda og hefði fengið með sér kunningja sinn, Jón Pálma Pálm- arsson. Eftir að þeir höfðu skoðað bátinn lauslega, hefði verið farið heim til stefnda og tilboðið verið undirritað í eldhúsinu hjá honum, eftir að stefndi 1738 hafði breytt tölunum í samræmi við það, sem þeim hafði farið á milli. Stefn- andi hefði sett stafi sína við breytinguna, en talið óþarft, að stefndi setti og stafi sína, þar sem um var að ræða hækkun, sem umfram allt skuldbatt stefnanda. Hann kvað Jón Pálma hafa verið vott að breytingunni og undir- rituninni. Það hefði og komið fram, að veðskuld hefði verið á bátnum upp á nokkur hundruð þúsund vegna tryggingariðgjalda vélbátaábyrgðarfélags- ins Gróttu, og hefði átt að aflýsa henni, áður en gengið yrði frá kaupsamn- ingi eða afsali, sem hefði átt að gera eftir tvær vikur hjá Báta- og kvótasöl- unni. Stefnandi kvaðst hafa ætlað að fjármagna kaupin með lánum og stefnda verið kunnugt um það. Hann kvaðst hafa talað við Hjálmar Styr- kársson hjá vélbátaábyrgðarfélaginu Gróttu, bæði áður og eftir að hann gerði kauptilboðið, bæði vegna þess, að hann hefði ætlað að fá lán hjá tryggingafélaginu og svo hefði hann verið að spyrjast fyrir um lánið, sem hvíldi á bátnum, og hvert væri virðingarverð bátsins. Lánið, sem stefndi hefði farið fram á, þótti of hátt miðað við verðgildi bátsins. Lán hefði svo fengist hjá Sjóvá-Almennum og Íslandsbanka, en ekki myndi hann, hvenær hann hefði verið með peninga tilbúna til greiðslu kaupverðsins. Hann kvað ekki hafa verið unnt að ganga frá skuldabréfum vegna lántökunnar út af láninu, sem hvíldi á bátnum, og er hann hefði ætlað að ganga frá kaupun- um, hefði hann fengið þau boð frá bátasölunni, að Grétar vildi ekki standa við kaupin. Hann kvað stefnda aldrei á þessum tíma hafa minnst á, að hann væri ekki eigandi að bátnum, en Páll Sigurðsson hjá bátasölunni hefði sam- ið kauptilboðið og ekki gengið eftir því við hann, hver væri skráður eigandi að bátnum né hvað hvíldi á honum. Stefndi, Grétar, kannaðist við að hafa reynt bátinn með stefnanda og stefnandi síðar lagt fram tilboð í bátinn upp á 2.200.000 krónur, sem hann hafi ekki fallist á. Síðar hafi stefnandi viljað hækka tilboðið, en hann þá verið tregur til og viljað hætta við söluna. Stefnandi hefði þá haldið því fram, að stefndi hefði svikið sig, og svo komið með annað kauptilboð, sem stefndi hefði og verið tregur til að samþykkja, en samt skrifað undir og þá vegna þess, að búið hefði verið að strika yfir upphæðina á tilboðinu. Stefn- andi hefði ætlað að fara með tilboðið í banka til að fá lán, og hefði stefndi ekki tekið eftir fjárhæðinni á tilboðinu né vitað, hvenær hún hefði verið sett inn í tilboðið. Hann kvaðst á þessum tíma hafa nýlega verið orðinn ekkju- maður og líka mjög miður sín vegna áfalls, sem hann hefði orðið fyrir við útgerðina. En stefnandi hefði sótt fast, að hann skrifaði undir tilboðið og orðið illur, er hann vildi það ekki. Hann hefði ekki fengið aukaeintak af til- boðinu og taldi sig ekki vera að skrifa undir kaupsamning. Hann kvað sölu- mann hjá Báta- og kvótasölunni ekki hafa haft neina milligöngu um hækk- 1739 un Jóns á kauptilboðinu né tekið neina afstöðu til hennar, einu afskipti hans hefðu verið að láta stefnda vita, að bátasalan væri með kaupanda að bátnum, en stefndi kvaðst hafa verið tilbúinn að koma inn á söluna til samningsgerða vegna væntanlegra kaupa. Hann kvaðst hafa sett bátinn á söluskrá hjá bátasölunni með því að hringja þangað og þá gefið upp hið skráða nafn á bátnum, en ekki tilgreint, hver væri eigandi bátsins, en hann sjálfur væri stjórnarformaður, framkvæmdastjóri og prókúruhafi Sæljóma hf. Hann kvaðst ekki hafa sagt stefnanda sérstaklega, að Sæljómi hf. ætti skipið, og þetta ekki komið fram annars staðar. Hann kvað ásett verð á bátnum hafa verið 4.000.000 króna, og skyldu engar veiðiheimildir fylgja með í kaupum og það aldrei verið nefnt. Hann sagði, að í mánaðartíma, eft- ir að stefnandi hefði komið með kauptilboðið heim til sín til undirritunar, hefði hann hringt þrívegis og tjáð sér, að ekki gengi að fá peninga til báta- kaupanna. Fram kom hjá stefnda, að umræður hefðu verið um það þennan vetur, að línutvöföldun yrði tekin af og þeir bátar, sem hefðu verið búnir að vera á henni, fengju úthlutað aukinni aflaheimild miðað við fyrri afla- reynslu. Hefði þessi aukna aflaheimild, ef til hefði komið, færst á annan bát í eigu stefnda eða Sæljóma hf. Vitnið Páll Sigurðsson er sölumaður hjá Báta- og kvótasölunni og kveðst hafa unnið sem bátasali í fjögur ár og farið að vinna í því að selja bátinn Sæljóma, GK-150, strax eftir að báturinn hefði verið skráður inn á bátasöl- una. Hann kvað stefnda, Grétar, hafa verið skráðan eiganda hjá bátasöl- unni og hann alltaf komið fram við sig sem eigandi og aldrei verið nefnt, að hlutafélagið Sæljómi væri eigandi bátsins. Verðið á bátinn hefði verið sett samkvæmt verðhugmyndum Grétars. Það verð hefði ekki verið raunhæft, þar sem ekki hefði fylgt allt með bátnum, sem átti að fylgja, og ekki heldur veiðiheimildir. Þá hafi staðið til að banna netaveiðar á þessari stærð báta, sem hefði gert þá verðminni. Erfitt hefði verið að selja þessa tegund báta og þeir verið nær óseljanlegir nema til endurnýjunar vegna báta. Hann kvað stefnda hafa fengið tilboð í endurnýjunarréttinn, án þess að aflakvóti fylgdi með, upp á 2.000.000 króna og hann velt þessu tilboði fyrir sér. Hann kvað stefnanda svo hafa komið og sýnt því áhuga að kaupa bátinn og samn- ingaviðræður farið fram milli sín og stefnda. Hann hefði svo gengið frá kauptilboði fyrir stefnanda, sem hljóðað hefði upp á 2.200.000 krónur, og vottað það svo. Það hafi svo verið rætt milli aðila, að stefnandi tæki bátinn á eitthvað hærra verði, og vissi hann, að stefnandi hafði farið heim til stefnda í þeim erindum og svo komið til sín með afrit af kauptilboði í bát- inn, sem hafði verið undirritað. Hann kvað stjórnvöld hafa á þessum tíma verið nýbúin að slá þessu af, að viðbótarkvóta yrði úthlutað, vegna þess að 1740 línutvöföldun yrði aflétt, og því hafi verið talið, að báðir aðilar hafi verið að gera góða hluti með sölunni. Hann kvað lán hafa hvílt á bátnum, að fjár- hæð um 100.000 krónur, sem stefndi hefði átt að aflétta, og svo hafi átt að ganga frá kaupunum eða afsali innan 2 - 3 vikna. En þá hafi komið tilkynn- ing frá stefnda, að hann vildi hætta við kaupin og borið því við, að hann hefði ekki haft gilt umboð. Vegna þeirrar höfnunar hefði ekki verið gengið frá kaupsamningi, en vitnið kvaðst hafa gert ráð fyrir, að stefnandi gæti framvísað peningum til kaupanna. Hann kvað veðbókarvottorð eða mæl- ingarbréf fyrir bátinn ekki hafa legið fyrir við gerð kauptilboðs. Í söluytirliti bátasölunnar komi ekki fram, hver sé eigandi bátsins, og sé það gert til að vernda söluna í viðskiptum. Hann staðfesti verðmat sitt á aflaheimildum. Vitnið Björn Jónsson hjá kvótamiðlun LÍÚ staðfesti, að verðmat Báta- og kvótasölunnar, sem vitnið Páll skrifaði undir, væri svipað og það, sem þeir hefðu miðað við hjá LÍÚ, og einnig væri stöðumatið nokkuð nærri lagi, en í dag væri söluverð á varanlegum þorskkvóta um 580 krónur kíló, ýsu- kvóti 268 kr. og steinbítskvóti 135-140 kr. Hann sagði, að ef bátur væri með veiðiheimild án kvóta, þýddi það, að hann ætti rétt til veiða, gæti oft keypt sér eða leigt kvóta. Hann kvað bera að ganga frá því sérstaklega í kaup- samningi, hvernig fara skyldi með aflaheimild, sem kynni að verða úthlutað miðað við aflareynslu, en ella fylgdi hún bátnum. Vitnið Hjálmar Styrkársson kannaðist við, að stefnandi hefði leitað til sín, bæði fyrir og eftir að kauptilboð var gert, og hefði hann verið að kanna hvort tveggja, hvað hvíldi á bátnum og hvert væri virðingarverð bátsins, en minntist þess ekki, að hann hefði sóst eftir að fá lán út á bátinn, frekar, að hann hefði verið að athuga, hvort búið væri að gera upp eða greiða skuld- ina. Vitnið Heimir, sem var sölumaður hjá Báta- og kvótasölunni, kvaðst hafa haft þau ein afskipti af máli þessu að hafa átt samtal við stefnda, Grétar, og hann tjáð sér, að hann gæti ekki staðið við kauptilboðið um söluna á Sæ- ljóma, GK-150, þar sem hann væri ekki þinglýstur eigandi bátsins, heldur væri hann í eigu hlutafélags. Vitnið kvaðst hafa orðið klumsa yfir þessu, þar sem þetta hefði hvergi komið fram áður. Kvaðst hann hafa innt stefnda eft- ir ástæðum þess, að hann vildi hætta við söluna, og hann þá tjáð sér, að meðhluthafar í hlutafélaginu væru ekki samþykkir kauptilboðinu, en hann hefði kvittað undir tilboðið án vilja þeirra og vitundar. Gæti hann því ekki staðið við þetta, en fram hefði samt komið, að hann væri stærsti hluthafinn. Sér hefði fundist þetta fráleitt. Hann kvað veðbókarvottorðs og mælingar- bréfs fyrir hlutaðeigandi bát vera aflað, eftir að kauptilboð hefði verið sam- þykkt, og þessi gögn ekki legið frammi við tilboðsgerð. Hann kvað kaup- 1741 verð samkvæmt tilboðinu hafa verið í hærra lagi. Hann kvað það felast í því, er bátur væri með veiðiheimild án kvóta, að framtíðaraflahlutdeild fylgdi með í kaupunum, en síðar gætu orðið breytingar á aflahlutdeild. Þá sætu menn og leigt og keypt aflahlutdeild. Vitnið Jón Pálmason kvaðst hafa farið með stefnanda til Sandgerðis að skoða bátinn Sæljóma, GK-150, og verið viðstaddur undirritun kauptilboðs- ins í bátinn á heimili stefnda og vottað undirritun beggja málsaðila á kaup- tilboðið. Einnig hefði hann vottað um breytinguna, sem gerð hefði verið á því, þ. e. hækkunina, og átt hugmyndina að því, að stefnandi setti stafi sína við breytinguna, en ekki talið þörf á, að stefndi setti sína stafi, þar eð hann væri seljandi og þetta hækkun, en ekki lækkun á kaupverði. Hann kvað kauptilboðið hafa verið í tveimur eintökum og stefndi fengið annað. Ekki kvað hann þetta hafa verið nein sérstök kaup, heldur „allt í lagi“-kaup. Vitnið vann eið að þessum framburði sínum. VII. Niðurstöður. Stefndi, Grétar V. Pálsson, er stærsti hluthafinn í Sæljóma hf. og auk þess stjórnarformaður félagsins, framkvæmdastjóri þess og prókúruhafi. Hann hefur því talið sig hafa umboð til þess að bjóða bát félagsins, Sæljóma, GK-150, til sölu á Báta- og kvótasölunni, og er ljóst, að hann kemur þar sem umráðamaður og eigandi bátsins, en ekki er samt fram komið, að hann hafi sagst vera einkaeigandi bátsins. Hann mun hafa verið skráður eigandi bátsins hjá sölunni, án þess að víst sé, að það hafi verið haft eftir honum, heldur réðu sölumenn það af samskiptum sínum við hann, að hann væri eigandi bátsins. Tilboð það, sem stefnandi gerði í bátinn, var útbúið af bátasölunni og hljóðaði upp á 2.000.000 kr., en eiganda bátsins þar ekki sér- staklega getið. Fram er komið hjá sölumanni sölunnar, að ekki sé venja að hafa veðbókarvottorð við höndina við tilboðsgerð, heldur sé þess aflað, áð- ur en kaupsamningur sé gerður eða afsal út gefið. Séu þau skjöl þá útbúin í samræmi við veðbókarvottorð. Í málinu þykir mega telja sannað, að stefndi undirritaði og samþykkti tilboðið, eftir að stefnandi hafði hækkað það úr 2.200.000 kr. í 2.500.000 kr., og handskrifaði breytinguna inn á tilboðið. En sú fullyrðing stefnda, að aðeins hafi verið strikað yfir tilboðsupphæðina, 2.200.000 kr. en ekkert ritað í staðinn, fær ekki stoð í gögnum málsins og þykir ekki sennileg fremur en sú fullyrðing stefnda, að tilboðið hafi gegnt því hlutverki einu, að stefnandi gæti slegið lán með framvísun þess þannig frágengnu. Með undirritun sinni á tilboðið skuldbatt stefndi sig sem seljandi í sam- 1742 ræmi við efni þess. Þetta verður þó að meta í ljósi þeirrar venju, sem fram kom hjá bátasölunni, að nánari skilgreining færi fram við gerð kaupsamn- ings á eiganda bátsins og stöðu stefnda gagnvart hlutafélaginu. Stefndi kom því svo fram sem hann hefði fulla heimild til að ráðstafa bátnum, en hins vegar leyndi hann því ekki sérstaklega, hver væri skráður eigandi bátsins, en allar upplýsingar um það eru mjög aðgengilegar og hefðu átt að vera til- tækar á bátasölunni, er tilboðið var gert. Nokkru áður en tilboðið var gert, hafði verið töluverð umræða meðal sjómanna um, að til stæði að leggja af línutvöföldun og í staðinn yrði út- hlutað kvóta þeim bátum, sem hefðu verið á línutvöföldun, en á þessum tíma hafði komið fram frumvarp á alþingi um breytingar á lögum um stjórn fiskveiða nr. 38/1990. Hins vegar var á þeim tíma, er tilboðið var gert, al- mennt talið, að yfirvöld hefðu hætt við að afnema línutvöföldunina, sbr. vætti Páls Sigurðssonar, og er ekkert fram komið um, að annar hvor máls- aðila hafi haft frekari vitneskju. Tilboðið miðaðist því við það, að báturinn Sæljómi, GK-150, væri með gilda veiðiheimild skv. leyfisbréfi Fiskistofu, en án kvóta eða aflaheimildar, og kaupverð yrði staðgreitt. Fram hefur komið í málinu, að ganga skyldi frá kaupsamningi eða gefa út afsal tveimur til þremur vikum eftir samþykkt tilboðsins. Ekki liggur fyr- ir, að stefnandi hafi átt á þessu tímabili frumkvæði um að bjóða fram greiðslu á kaupverðinu, en hann átti ekki peninga til að staðgreiða, er hann gerði tilboðið, en ætlaði síðar að afla þeirra með lántökum. Í lok tímans hafði stefndi tilkynnt bátasölunni, að hann gæti ekki staðið við tilboðið, þar sem meðhluthafar sínir í Sæljóma gætu ekki fallist á það eða þætti það ekki nægilega hátt. Á þeim tíma mun hafa verið orðið ljóst eða mjög líklegt, að línutvöföldun yrði af lögð og viðbótarkvóta úthlutað á bátinn, og myndu því fylgja honum langtum meiri verðmæti en fram komi í tilboðinu. Þarna höfðu aðstæður breyst, og verður að túlka tilkynningu í ljósi þess. Tilboðið var óljóst að því leyti, að þar var hvorki getið um, hvenær staðgreiðslan ætti fram að fara né afhending á bátnum að fara fram. Var því beinlínis gert ráð fyrir, að gerður yrði kaupsamningur, þar sem nánar yrði samið um þessi at- riði o. fl. og þess þar jafnframt gætt, að skráður eigandi væri tilgreindur. Hvorki stefnandi né stefndi höfðu við gerð tilboðsins gert ráð fyrir, að til þess kæmi, að línutvöföldun yrði af lögð og viðbótarkvóta úthlutað á bátinn. Verður því að telja, að á þessum tíma hafi forsendur fyrir samningi á grundvelli tilboðsins breyst í mjög veigamiklum atriðum og eðlilegt, að tekið yrði á því við samningsgerðina. Fyrirsjáanleg kvótaaukning átti að byggjast á aflareynslu bátsins, og má því segja, að kvótinn hafi verið ótil- greindur, er tilboðið var gert, en þar er skýrt tekið fram, að enginn kvóti 1743 fylgi með í kaupum. Samkvæmt tilboðinu skyldi kauptilboðið staðgreitt, og má ætla, að tilkynning bendi til, að frestur til að afla fjár til kaupanna hafi liðið, og því væru skilyrði vegna þess og breyttra aðstæðna til að hverfa frá tilboðinu. Tilboðið var undanfari gagnkvæms samnings milli stefnanda og eiganda bátsins Sæljóma, GK-150. Ekkert er fram komið um bein viðbrögð stefn- anda strax eftir tilkynningu stefnda. Ekki liggur fyrir, að hann hafi þá boðið fram greiðslu miðað við ákvæði tilboðsins né að hann hafi þá viljað ganga til samninga um kaup á bátnum fyrir hærra verð en tilboðið hljóðaði upp á miðað við breyttar aðstæður. Það er ekki fyrr en eftir að umboðsmaður stefnda hafði sent stefnanda skeyti um það 11. júní 1996, að tilboðinu væri hafnað og bátnum ráðstafað annað, að stefnandi bregst við með því, að um- boðsmaður hans tilkynnir með bréfi til stefnda, dags. 14. júní 1996, að stefn- andi vilji standa við tilboðið, og býður fram greiðslu skv. tilboðinu, en þar er ekkert vikið að breyttum aðstæðum eða boðið upp á, að tekið verði tillit til þeirra við samningsgerð. Skeytið verður vart skilið öðruvísi en neitun um að ganga til samninga á grundvelli tilboðsins eða riftun þess, en því þó engan veginn borið við, að Sæljómi hf. telji það sér óviðkomandi né að stefnda hafi brostið heimild til þess að standa að því. Það átti að verða grundvöllur að gagnkvæmum samningi milli aðila, og er ósannað, að stefn- andi hafi haft peninga til greiðslu kaupverðsins, er gengið skyldi til samn- inga, og hann hefur ekki, eftir að hann tilkynnti stefnda með bréfi, að hann vildi standa við tilboðið, lagt peninga inn á geymslureikning fyrir kaupverði eða sett aðrar tryggingar fyrir greiðslu kaupverðs, heldur er upplýst, að hann keypti annan bát. Það er því ekki ljóst, að stefnandi hafi getað efnt skyldur sínar skv. tilboðinu á þeim tíma, er ganga átti til samninga, og hann ekki sannað það eftir á. Það er því mat réttarins, að stefnandi hafi ekki tryggt rétt sinn skv. tilboðinu með þeim hætti, að fallist verði á, að kominn hafi verið á bindandi samningur milli aðila, er ljóst varð, að til úthlutunar kæmi aukinn kvóti á bátinn. Sá kvóti, sem bátnum var síðar úthlutað, er, eftir því sem fram kemur í stefnu, metinn á 5.739.625 kr., rúmlega tvöfalt verð bátsins miðað við tilboð. Þessar aflaheimildir voru byggðar á afla- reynslu bátsins og fylgdu honum. Augljóst er, að um þessar væntanlegu aflaheimildir varð að ná samkomulagi í kaupsamningnum, sem til stóð að gera milli aðila um kaup á bátnum. Tilkynning stefnda um, að hann vildi ganga frá tilboðinu, leiddi ekki til þess, að stefnandi reyndi að ná sam- komulagi um annað kaupverð miðað við breyttar aðstæður eða að samið yrði um, að hin aukna aflaheimild væri ekki með í kaupunum. Stefnandi átti engan þátt í að afla þeirrar aflareynslu, sem úthlutun aukinnar afla- 1744 heimildar byggðist á, og fellst rétturinn á, að 11. júní 1996 hafi forsendur verið brostnar fyrir því að gera kaupsamning í samræmi við tilboðið, og megi því staðfesta þá riftun, sem fram komi í skeyti umboðsmanns stefnda. Í málinu er talað um, að stefndi hafi haft umboð og rétt til að bjóða bátinn til sölu og samþykkja tilboð í hann, og er víst, að samþykki stefnda hefði leitt til kaupsamnings milli Sæljóma hf. og stefnanda, ef aðstæður hefðu ekki breyst. Stefndi er ekki nefndur eigandi bátsins í tilboðinu, en telja verður, þótt þess sé ekki sérstaklega getið, að hann fari fyrir eigendum bátsins, er hann samþykkir tilboðið, og skeytið beri með sér, að þeir telji það varða sig. Það þykir því ekki liggja fyrir, að stefnda hafi brostið heim- ildir og 59. gr. kaupalaga eigi hér við. Verður því að sýkna stefnda af öllum kröfum stefnanda. Rétt þykir samt eftir atvikum og einkum, ef litið er til þess, hversu illa er staðið að því að tilkynna stefnda forsendubreytinguna í málinu, að máls- kostnaður falli niður. Dóm þennan kveður upp Guðmundur L. Jóhannesson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, Grétar V. Pálsson, er sýknaður af kröfum stefnanda, Jóns Gunnars Björgvinssonar. Málskostnaður fellur niður. 1745 Fimmtudaginn 7. maí 1998. Nr. 380/1997. — Lykill ehf. (Helgi Jóhannesson hrl.) gegn þrotabúi Verslunarfélags Austurlands hf. (Ástráður Haraldsson hrl.) og gagnsök Gjaldþrotaskipti. Riftun. Óvenjulegur greiðslueyrir. Frávísun frá héraðsdómi að hluta. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 18. sept- ember 1997. Hann krefst sýknu af kröfum gagnáfrýjanda og máls- kostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Verði niðurstaða héraðsdóms um riftun staðfest, krefst hann þess til vara, að viðurkenndur verði réttur sinn að skila til gagnáfrýjanda yfirfærðum viðskiptakröfum, sem enn séu til, að fjárhæð 1.111.181 króna. Í því tilviki krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti, en að málskostnaður í héraði falli niður. Gagnáfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 14. októ- ber 1997. Hann krefst þess, að rift verði með dómi greiðslu á við- skiptaskuld Verslunarfélags Austurlands hf. við aðaláfrýjanda, að fjárhæð 7.092.829 krónur, og aðaláfrýjandi verði dæmdur til að endurgreiða gagnáfrýjanda jafnháa fjárhæð. Hann krefst þess einn- ig, að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða dráttarvexti sam- kvæmt 1Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 6.945.671 krónu frá 1. októ- ber 1995 til 1. janúar 1996, en af 7.092.829 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Hann krefst loks málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. I. Svo sem rakið er í héraðsdómi, höfðaði gagnáfrýjandi mál þetta í héraði til að fá rift gerningum forráðamanna Verslunarfélags Austur- lands hf., sem fólu í sér ráðstöfun eigna félagsins og ákveðnar voru 1746 nokkru áður en bú félagsins var tekið til gjaldþrotaskipta 30. janúar 1996. Var í fyrsta lagi um að ræða ráðstöfun allra vörubirgða fé- lagsins til aðaláfrýjanda samkvæmt samningi 1. október 1995, en kaupverð samkvæmt honum var 5.463.592 krónur. Í annan stað var krafist riftunar á framsali viðskiptakrafna í eigu félagsins til aðal- áfrýjanda samkvæmt samningi 30. september 1995, að fjárhæð 1.482.079 krónur. Loks var krafist riftunar á þeirri ákvörðun að af- henda aðaláfrýjanda skuldabréf í eigu Verslunartélags Austurlands hf., að eftirstöðvum 147.158 krónur. Nam heildarkrafa gagnáfrýj- anda í héraði þessum fjárhæðum samanlögðum, og er hún óbreytt hér fyrir dómi. Er óumdeilt, að Verslunarfélag Austurlands hf. hafi engar eignir átt eftir þær ráðstafanir, sem að framan getur. I. Atvik að samningi um sölu vörubirgða Verslunarfélags Austur- lands hf. til aðaláfrýjanda og framgangur þess máls er ýtarlega rak- inn í héraðsdómi. Er ekki annað í ljós leitt en aðaláfrýjandi hafi greitt fyrir vörurnar með tveimur skuldabréfum, samtals að fjárhæð 6.000.000 krónur, sem hann gaf út í kjölfarið og afhent voru Aust- mati hf. til lækkunar á skuld Verslunarfélags Austurlands hf. við það félag. Eru engar vísbendingar fram komnar um, að aðaláfrýj- andi hafi verið í ábyrgð fyrir þeirri skuld. Að þessu virtu og að öðru leyti með vísan til forsendna héraðsdóms verður staðfest niðurstaða hans um sýknu af þessum þætti í kröfugerð gagnáfrýjanda. Aðaláfrýjandi skýrir samning um kaup sín á viðskiptakröfum Verslunarfélags Austurlands hf. 30. september 1995 með því, að hann hafi ekki falið í sér greiðslu á skuld síðarnefnda félagsins með óvenjulegum greiðslueyri í merkingu 134. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl. Endurgjald aðaláfrýjanda hafi falist í því að taka á sig greiðslu launa starfsmanna Verslunarfélags Austurlands hf., sem féllu til næstu mánuði eftir samningsgerðina. Skilyrði lag- anna til að rifta komi því ekki til greina. Samningurinn hafi að auki verið viðsemjanda hagstæður, þar eð hann hafi með þessu komið öllum kröfum sínum í verð án affalla. Er samningurinn tekinn upp orðréttur í héraðsdómi. Aðaláfrýjandi tók við rekstri Verslunarfélags Austurlands hf. 1. október 1995 og nýtti til þess starfsmenn félagsins, eins og hann 1747 taldi þörf á. Launagreiðslur eftir þann tíma fólu því í sér endurgjald fyrir störf í þágu aðaláfrýjanda sjálfs. Skýringar hans þess efnis, að hann hafi ekki þurft á öllum starfsmönnum Verslunarfélags Austur- lands hf. að halda við starfsemi sína, eru óljósar, og hefur hann ekki á skýran hátt leitt í ljós, að hvaða marki launagreiðslur kunni að hafa verið í þágu Verslunarfélags Austurlands hf., en ekki hans sjálfs. Eins og málið er lagt fyrir, geta mótbárur hans ekki hnekkt þeirri niðurstöðu héraðsdóms, að um hafi verið að ræða greiðslu skuldar með óvenjulegum greiðslueyri, og verður niðurstaða hans um riftun þessarar greiðslu staðfest. Þriðji þátturinn í kröfugerð gagnáfrýjanda lýtur að skuldabréti, sem verið hafi í eigu Verslunarfélags Austurlands hf. Svo sem grein- ir í héraðsdómi, hefur bréfið verið til innheimtu í Landsbanka Ís- lands hf., sem hefur fært greiðslur skuldarans gagnáfrýjanda til tekna, en ekki aðaláfrýjanda. Í málsvörn sinni skýrir aðaláfrýjandi jafnframt svo frá, að hann hafi ekki notið neins af því, sem greiðst hafi af bréfinu, og geri enga kröfu til þess. Fylgiskjal í bókhaldi Verslunarfélags Austurlands hf. um, að bréfið sé sett upp í skuld við aðaláfrýjanda, sé byggt á misskilningi. Ljóst er, að enginn ágreiningur er með málsaðilum um eignarrétt að nefndu skuldabréfi. Eins og málið er vaxið, hefur gagnáfrýjandi ekki lögvarða hagsmuni af því að fá dóm um þennan þátt í kröfu- gerð sinni. Verður honum samkvæmt því vísað frá héraðsdómi. 111. Aðaláfrýjandi krefst þess til vara, að sér verði heimilað að skila þeim hluta yfirtekinna viðskiptakrafna, sem enn séu óinnheimtar, en höfuðstóll þeirra nemi 1.111.181 krónu. Vísar hann um það til 144. gr. laga nr. 21/1991, sem ótvírætt eigi hér við. Þessari kröfu andmælir gagnáfrýjandi. Bendir hann á, að ekki sé fullnægt því skilyrði laga- greinarinnar, að skil á greiðslum vegna riftunar geti farið fram „án óhæfilegrar rýrnunar verðmæta“. Kröfurnar séu orðnar mun eldri og að sama skapi óvissari en við yfirtöku aðaláfrýjanda á þeim árið 1995. Gagnáfrýjandi hafi ekki haft tök á að innheimta þær, en ekk- ert liggi fyrir um, hvernig aðaláfrýjandi hafi staðið að innheimtu þeirra eða samskiptum við skuldarana að öðru leyti, svo sem um hugsanlega eftirgjöf á kröfum. Samanburður á greiðslugetu ein- 1748 stakra skuldara nú og 1995 liggi ekki fyrir, en óvissu um það beri að meta aðaláfrýjanda í óhag. Verður fallist á með gagnáfrýjanda, að aðaláfrýjandi hafi ekki sýnt fram á, að hann geti skilað þeim verð- mætum, sem hann tók við, án óhæfilegrar rýrnunar þeirra. Er vara- kröfu hans í málinu því hafnað. Samkvæmt öllu framanröktu verður hluta af kröfu gagnáfrýjanda vísað frá héraðsdómi, en fallist á niðurstöðu héraðsdómara að öðru leyti. Kröfu gagnáfrýjanda um upphafstíma dráttarvaxta hefur ekki verið sérstaklega mótmælt, og verður hún því tekin til greina. Máls- kostnaðarákvæði hins áfrýjaða dóms verður jafnframt staðfest, en rétt þykir, að hvor málsaðila beri sinn kostnað af rekstri málsins fyr- ir Hæstarétti. Dómsorð: Vísað er frá héraðsdómi þeim þætti í kröfugerð gagnáfrýj- anda, þrotabús Verslunarfélags Austurlands hf., sem lýtur að riftun á afhendingu skuldabréfs til aðaláfrýjanda, Lykils ehf., að eftirstöðvum 147.158 krónur. Rift er greiðslu Verslunarfélags Austurlands hf. á skuld við aðaláfrýjanda, sem fram fór 30. september 1995 með framsali viðskiptakrafna, samtals að fjárhæð 1.482.079 krónur. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda 1.482.079 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Hl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. október 1995 til greiðsludags. Ákvæði héraðsdóms um greiðslu málskostnaðar skal vera óraskað. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Austurlands 26. júní 1997. Ár 1997, fimmtudaginn 26. júní, er á dómþingi Héraðsdóms Austurlands, sem háð er í dómsalnum að Lyngási 15, Egilsstöðum, kveðinn upp dómur í málinu E-102/1996. Stefnandi er þrotabú Verslunarfélags Austurlands hf., kt. 661185-0319, Klapparstíg 29, Reykjavík, en stefndi er Lykill hf., kt. 430269-3219, Búðar- eyri 25, Reyðarfirði. Mál þetta var þingfest 30. október 1996, en tekið til dóms að loknum endurflutningi 30. maí 1997. 1749 Stefnandi gerir eftirfarandi dómkröfur: „1. Rift verði með dómi greiðslu á viðskiptaskuld Verslunarfélags Austurlands hf. við stefnda, að fjárhæð 7.092.829 kr. 2. Stefndi verði dæmdur til að endurgreiða stefnanda 7.092.829 kr. 3. Þá er krafist dráttarvaxta af tildæmdri fjárhæð skv. lið 1 af 6.945.671 kr. frá 1. október 1995 til 1. janúar 1996, en af 7.092.829 kr. frá þeim degi til greiðsludags skv. ákvæðum I. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Jafnframt er þess krafist, að dæmt verði, að dráttarvextir leggist við höfuðstól á tólf mánaða fresti, í fyrsta sinn Í. janúar 1997, í samræmi við 12. gr. sömu laga. 4. Stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað að mati dómsins ...“ Stefndi krefst þess aðallega að verða sýknaður af öllum kröfum stefn- anda. Til vara er þess krafist, „verði fallist á kröfu stefnanda um riftun á „greiddri viðskiptakröfu“ 30. september 1995, að fjárhæð 1.482.079 kr., að viðurkenndur verði réttur stefnda til að skila „greiðslu“, yfirfærðum við- skiptakröfum, í þeim mæli, sem þær eru enn til eða að fjárhæð 1.111.181 kr.“. Þá krefst stefndi þess, að stefnandi verði dæmdur til að greiða sér máls- kostnað að mati dómsins. Málavextir. Verslunarfélag Austurlands hf. var stofnað 5. mars 1985 til þess að kaupa eignir Verslunarfélags Austurlands svf. og einkum til að reka verslun með matvöru og fleira í Fellabæ og á Egilsstöðum. Rekstur félagsins gekk jafnan erfiðlega, og fékk félagið staðfesta nauðasamninga árið 1993. Þeir samning- ar skiluðu félaginu þó ekki nægum árangri til að tryggja rekstur þess til frambúðar. 24. maí 1994 samþykkti stjórn Verslunarfélags Austurlands hf. samning, sem gerður hafði verið við stefnda og Þorvald Aðalsteinsson, framkvæmda- stjóra stefnda, um, að þessir aðilar tækju að sér að annast rekstur Versl- unarfélags Austurlands hf. Í kjölfar þessa komst Verslunarfélag Austur- lands hf. smám saman að mestum hluta í eigu stefnda og skyldra aðila. Stefndi annaðist og rekstur félagsins upp frá þessu og þar til Verslunarfélag Austurlands hf. varð gjaldþrota. Á fundi stjórnar Verslunartélags Austurlands hf. 30. september 1995 var fjallað um langvarandi rekstrarörðugleika félagsins og ráðstafanir, sem gera þyrfti, til að rekstri félagsins yrði hætt. Aðilar eru sammála um, að þá hafi verið fullvíst, að Verslunarfélag Austurlands hf. hafi verið komið í greiðslu- þrot, og hafi stefnda verið eða mátt vera kunnugt um það. Bú verslunarfé- lagsins var tekið til gjaldþrotaskipta að beiðni sýslumannsins á Seyðisfirði með úrskurði Héraðsdóms Austurlands 30. janúar 1996, er barst dóminum 1790 10. janúar 1996. Innköllun til kröfuhafa var birt í Lögbirtingablaðinu 21. febrúar 1996, og var fyrsti skiptafundur haldinn 9. maí 1996. Samtals námu lýstar kröfur í búið 50.687.232 krónum. Stefnandi kveður Verslunarfélag Austurlands hf. og stefnda hafa auk framanritaðs átt nokkur viðskipti árið 1995, eins og fram komi í fram lögðu yfirliti löggilts endurskoðanda, unnu að tilstuðlan skiptastjóra þrotabúsins. Hinn 1. október 1995 hafi verið gerður kaupsamningur milli Verslunarfélags Austurlands hf. og stefnda um kaup stefnda á öllum vörubirgðum versl- unarfélagsins. Kaupverðið hafi verið 5.463.592 kr., og hafi það verið ákvarðað þannig, að frá útsöluverði fyrirliggjandi birgða samkvæmt birgða- talningu hafi verið dreginn virðisaukaskattur og álagning. Samkvæmt samn- ingnum skyldi greiða fyrir vörurnar með yfirtöku skulda við birgja, en í bókhaldi hafi sama fjárhæð verið færð til eignar á viðskiptareikningi stefnda og skuld verslunarfélagsins við stefnda lækkuð sem því nam. Þá kveður stefnandi hafa verið gert um það samkomulag 30. september 1995, að stefndi tæki við viðskiptakröfum verslunarfélagsins, að fjárhæð 1.482.079 kr. Greiðsla hafi farið fram með skuldajöfnuði á viðskiptaskuldum versl- unarfélagsins við stefnda. Einnig kveður stefnandi skuld samkvæmt skulda- bréfi í eigu verslunarfélagsins með eftirstöðvum 147.158 kr. hafa 31. desem- ber 1995 verið færða sem viðskiptaskuld verslunarfélagsins við stefnda. Skiptastjóri stefnanda tók skýrslu af framkvæmdastjóra Verslunarfélags Austurlands hf. í apríl 1996, þar sem m. a. voru til umræðu þeir gerningar, sem um ræðir. Var síðan endurskoðandi fenginn til að kanna bókhald stefn- anda, og að lokinni þeirri könnun 15. október 1996, nokkrum dögum fyrir þingfestingu málsins, var stefnda sent riftunarbréf. Stefnandi sundurliðar þannig stefnufjárhæð eða þá greiðslu, sem krafist er riftunar á og endurgreiðslu: Greidd viðskiptakrafa 30. september 1995 kr. 1.482.079 Greidd viðskiptakrafa 1. október 1995 kr. 5.463.592 Greidd viðskiptakrafa 31. desember 1995 kr. 147.158 Samtals kr. 7.092.829 Stefndi kveður stjórnendur Verslunarfélags Austurlands hf. hafa í sept- ember 1995 vitað, að félagið var komið í greiðsluþrot. Ákveðið hafi verið að hætta rekstri félagsins í megindráttum, og hafi stefndi tekið við verslunar- rekstri félagsins á Egilsstöðum og í Fellabæ. Sem stærsti eigandi verslunar- félagsins hafi stefndi hins vegar viljað allt til vinna að komast hjá því, að félagið yrði tekið til gjaldþrotaskipta, þar sem stefndi hafi talið, að það myndi skaða hagsmuni sína, ef svo færi. Stefndi hafi því greitt mikið af 1751 skuldum verslunarfélagsins á þessum tíma og lagt út verulega fjármuni til að bjarga félaginu. Meðal þeirra ráðstafana séu þær, sem stefnandi krefjist nú riftunar á. Stefndi kveður hafa verið gert um það samkomulag milli stefnda og verslunarfélagsins 30. september 1995, að stefndi sæi um fjármögnun launa- skuldbindinga verslunarfélagsins að því leyti, sem það væri ekki í stakk bú- ið til að fjármagna skuldbindingarnar sjálft. Verslunarfélagið hafi á þeim tíma átt mikið af útistandandi viðskiptakröfum, sem illa hafi gengið að inn- heimta, og því hafi verið ákveðið, að það greiddi fjármögnunina með þess- um viðskiptakröfum. Að því leyti, sem kröfur þessar hafi innheimst haustið 1995, hafi þær að öllu leyti gengið til greiðslu launaskuldbindinga verslunarfélagsins. Hafi þetta því verið óhagstæð viðskipti fyrir stefnda, en gerð í þeim tilgangi ein- um að forða verslunarfélaginu frá gjaldþroti. Stefndi kveður hafa verið gerðan samning 1. október 1995 milli stefnda og Verslunarfélags Austurlands hf. um kaup stefnda á vörubirgðum versl- unarfélagsins. Í samningnum hafi verið kveðið á um, að stefndi skyldi greiða fyrir vörurnar með yfirtöku skulda seljanda við birgja samkvæmt sérstöku samkomulagi aðila þar um. Kaupverðið hafi verið ákvarðað sam- kvæmt nákvæmri talningu á birgðunum og miðað við útsöluverð þeirra að frá dreginni álagningu og virðisaukaskatti. Síðar hafi verið fallið frá þeirri greiðslutilhögun, og í stað þess hafi stefndi afhent verslunarfélaginu tvö skuldabréf, út gefin af stefnda, með veði í fasteignum stefnda. Samtals hafi skuldabréfin verið að fjárhæð 6.000.000 kr., og við afhendinguna hafi verið um handhafabréf að ræða. Þá kveður stefndi hafa verið fært í bókhald Verslunarfélags Austurlands hf. 31. desember 1995, að stefndi hefði tekið við skuldabréfi, út gefnu af Sig- urði Lúther Björgvinssyni til verslunarfélagsins. Stefndi kveður það hins vegar aldrei hafa orðið, þótt þetta hafi ekki verið lagfært í bókhaldi versl- unarfélagsins. Bréfið hafi verið sett í innheimtu hjá Landsbanka Íslands, og muni það vera þar enn til innheimtu. Eins og sjá megi á fram lagðri skila- grein frá Landsbanka Íslands, Egilsstöðum, sé eigandi bréfsins Verslunarfé- lag Austurlands, nú þrotabúið, þar sem kennitala félagsins sé tilgreind sem kennitala eiganda umrædds skuldabréfs, og hafi andvirði bréfsins gengið inn á skuldir verslunarfélagsins við bankann. Fyrirtækið Austmat hf. tengist nokkuð þessu máli og var samkvæmt gögnum málsins stór viðskiptaaðili Verslunarfélags Austurlands hf., og reyndar einnig stefnda. Er áðurnefndur Þorvaldur Aðalsteinsson einn hlut- hafa í Austmati hf., en hlutur hans er þó innan við 1%. Austmat hf. fékk 1752 heimild til greiðslustöðvunar 19. mars 1996 og að því loknu samþykktan nauðasamning, þar sem félagið skuldbatt sig til að greiða 10% af óveð- tryggðum kröfum. Mun félagið nú vera nánast eignalaust og eina fasteign þess í uppboðsmeðterð. Í ársbyrjun 1996 voru stofnuð þrjú félög um rekstur félagsins, AM-frystivörur, AM-kjöt og AM-heildverslun. Málsástæður og lagarök. Stefnandi telur, að almenn skilyrði riftunar séu óumdeilanleg. Ljóst sé, að líkur kröfuhafa til að fá fullnustu krafna sinna aukast, ef riftun nær fram að ganga, en greiðsla stefnda á viðskiptaskuld Verslunarfélags Austurlands hf. hafi ekki verið í samræmi við greiðslur til annarra kröfuhafa og því um mismunun milli kröfuhafa að ræða. Stefnandi kveðst reisa kröfu sína um riftun á eftirfarandi: A. Greiðsla viðskiptaskuldar Verslunarfélags Austurlands hf. hafi verið innt af hendi með vörum, afhentum stefnda, með afhendingu viðskipta- krafna og afhendingu skuldabréfs, sem teljist óvenjulegur greiðslueyrir, úr hendi Verslunarfélags Austurlands hf., og því sé greiðslan riftanleg með vís- an til 1. mgr. 134. gr. laga um gjaldþrotaskipti o. fl. nr. 21/1991. B. Kröfu sína um riftun byggir stefnandi einnig sjálfstætt á því, að greiðslan hafi á ótilhlýðilegan hátt orðið stefnda til hagsbóta á kostnað ann- arra kröfuhafa og sé riftanleg með vísan til 141. gr. laga nr. 21/1991. Um A. Stefnandi telur hin svokölluðu hlutlægu skilyrði 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991 koma til greina. Þessi skilyrði séu: 1. Um sé að ræða greiðslu skuldar. Um þetta skilyrði sé vísað m. a. til fram lagðs skjals frá Emil Theódór Guðjónssyni, löggiltum endurskoðanda, um könnun hans fyrir skiptastjóra á bókhaldi Verslunarfélags Austurlands hf., en þar komi greinilega fram, að um sé að ræða greiðslu viðskiptaskuld- ar Verslunarfélags Austurlands hf. við stefnda. 2. Greiðslan hafi verið innt af hendi á síðustu sex mánuðum fyrir frest- dag. Skuldin hafi verið greidd í september, október og desember 1995, en frestdagur miðist við 10. janúar 1996, er krafa um, að bú Verslunarfélags Austurlands hf. hafi borist Héraðsdómi Austurlands, og því sé tímamörk- um greinarinnar fullnægt. 3. Skuldin hafi verið greidd með óvenjulegum greiðslueyri. Um þetta skilyrði vísar stefnandi til fyrrgreindrar könnunar Emils Theódórs Guð- Jónssonar. Af skýrslu hans sé ljóst, að Verslunarfélag Austurlands hf. hafi í öðrum viðskiptum sínum við stefnda greitt skuldir sínar með peningum, og verði ekki séð, að þá hafi verið samið um greiðslur í öðru formi. 4. Greiðslan hafi ekki verið venjuleg eftir atvikum, en stefnandi fullyrðir, 1753 að engin venja hafi tíðkast í viðskiptum aðila í þessa veru, og vísar m. a. enn til fyrrgreindrar könnunar endurskoðandans. Um B. Stefnandi kveðst einnig reisa kröfu sína um riftun sjálfstætt á 141. gr. laga nr. 21/1991 og telur, að skilyrði ákvæðisins komi til greina, en þau séu: 1. Greiðslan hafi verið „ótilhlýðileg sem slík“, m. a. vegna grandsemi stefnda um ógjaldfærni Verslunarfélags Austurlands hf. 2. Greiðsla skuldarinnar hafi verið sumum kröfuhöfum til hagsbóta á kostnað annarra. 3. Verslunarfélag Austurlands hf. hafi verið ógjaldfært, þegar greiðslan var innt af hendi. 4. Stefndi hafi vitað eða mátt vita um ógjaldfærni Verslunarfélags Austurlands hf., þegar greiðslan var innt af hendi, og um þau atvik, sem gert hafi það að verkum, að greiðslan hafi verið ótilhlýðileg. Kveður stefnandi framangreindar málsástæður sínar einnig styðjast við skilning fræðimanna á þeim atriðum, sem fjallað hefur verið um, og til dóma á þessu sviði. Stefndi telur, að ekki séu skilyrði til að verða við kröfum stefnanda um riftun. Nefnir stefndi, að í engu þeirra tilvika, sem rakin séu í stefnu, hafi verið um greiðslu skuldar að ræða í skilningi 134. gr. laga nr. 21/1991. Þá hafi í engu þeirra verið um að ræða ótilhlýðilegar ráðstafanir, sem leitt hafi til þess, að eignir þrotabús Verslunarfélags Austurlands hf. skertust, og hafi þessar ráðstafanir ekki leitt til skuldaaukningar Verslunarfélags Austur- lands hf. Auk þess beri að nefna, að stefndi hafi ekki auðgast á ráðstöfun- um þessum, heldur hið gagnstæða, og ekki verði sýnt fram á, að þrotabúið hafi orðið fyrir tjóni. Stefndi kveðst hafa keypt vörubirgðir Verslunarfélags Austurlands hf. og greitt fyrir þær með tveimur skuldabréfum, sem afhent hafi verið í nóvem- ber 1995, samtals að fjárhæð 6.000.000 kr. Með yfirfærslu birgðanna til stefnda hafi hvorki verið greidd skuld verslunarfélagsins við stefnda né kaupin verið á nokkurn hátt óeðlileg eða ótilhlýðileg. Birgðirnar hafi þvert á móti verið keyptar á mun hærra verði en gengur og gerist í slíkum við- skiptum. Þá kveðst stefndi halda því fram, að samkomulag sitt við Verslunarfélag Austurlands hf. frá 30. september 1995 um greiðslu launaskuldbindinga verslunarfélagsins og það, sem í þeim samningi hafi falist, geti ekki með nokkru móti talist greiðsla skuldar í skilningi 134. gr. laga nr. 21/1991. Yfir- færsla viðskiptakrafnanna hafi ekki verið greiðsla eldri skuldar, heldur við- skipti, sem gerð hafi verið, án þess að hróflað væri við eldri skuldum Versl- 1754 unarfélags Austurlands hf. við stefnda. Í raun hafi verið um að ræða kaup á viðskiptakröfum. Stefndi hafi greitt fyrir kröfurnar í beinhörðum pening- um, sem verslunarfélagið hafi notað til að greiða launaskuldbindingar sínar. Kröfurnar hafi verið keyptar á nafnverði og hafi það verið verslunarfélag- inu sérstaklega hagstætt, því að minnstan hluta þeirra hafi verið unnt að innheimta. Hafi stefndi síður en svo auðgast á þessum viðskiptum, þar sem ekki hafi náðst að innheimta meginhluta þessara krafna og augljóst, að erf- itt myndi reynast að innheimta kröfurnar. Því verði ekki talið, að ráðstöf- unin hafi verið ótilhlýðileg eða geti á nokkurn hátt fullnægt skilyrðum 141. gr. laga nr. 21/1991. Frá því að samkomulag þetta var gert og til loka ársins 1995, hafi skuldir verslunarfélagsins aukist mjög, og því verði ekki fallist á, að um greiðslu skuldar hafi verið að ræða. Stefndi kveðst reisa varakröfu sína á því, að hann megi skila viðskipta- kröfum til þrotabúsins í samræmi við 144. gr. laga nr. 21/1991. Vísar stefndi í þessu sambandi til fram lagðs yfirlits um viðskiptakröfur miðað við 31. október 1996. Kveður stefndi vera sérstaklega merkt á því yfirliti við allar þær viðskiptakröfur, sem enn hafi ekki tekist að innheimta, og heildar- fjárhæð þeirra sé 1.111.181 krónur. Þá kveðst stefndi telja, að skuldabréf, út gefið af Sigurði Lúther Björg- vinssyni, upphaflega að fjárhæð 147.158 kr., hafi ekki verið yfirfært til stefnda til greiðslu skulda Verslunarfélags Austurlands hf., heldur hafi bréf- ið verið sett í innheimtu hjá Landsbanka Íslands, andvirði afborgana og vaxta gengið til greiðslu skulda Verslunarfélags Austurlands hf. við bank- ann og að bréfið sé nú í eigu stefnanda. Niðurstöður. Eins og rakið hefur verið, fór stefndi að hafa afskipti af rekstri Verslunar- félags Austurlands hf. um mitt ár 1994. Af framburði Þorvalds Aðalsteins- sonar framkvæmdastjóra stefnda, sem jafnframt var framkvæmdastjóri Verslunarfélags Austurlands hf., og framburði Þórs Ragnarssonar, versl- unarstjóra verslunarfélagsins og stjórnarmanns í félaginu, og öðrum gögn- um málsins er ljóst, að árið 1995 var félaginu illkleift vegna bágra efnda á skuldbindingum sínum að fá keyptar vörur til rekstrarins. Hinn 30. septem- ber 1995, er stjórn Verslunarfélags Austurlands hf. kom saman, var öllum þeim fullljóst, sem að rekstri félagsins komu, að félagið var komið í greiðslu- þrot, eins og fram kemur bæði í stefnu og greinargerð. Félagið hafði og ár- ið 1993 fengið samþykkta nauðasamninga, sem það gat ekki staðið við. Verður því ekki vefengd sú fullyrðing stefnanda, að eigi síðar en í septem- ber 1995 var bæði rétt og skylt að gefa bú verslunarfélagsins upp til gjald- 1755 þrotaskipta, sbr. ákvæði 64. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl. Eigi að síður var tekið til þess bragðs að stofna til þeirra löggerninga, sem deilt er um í þessu máli, en á þeim tíma var Verslunarfélag Austurlands hf. í mikilli skuld við stefnda. Tengsl stefnda og Verslunarfélags Austurlands hf. voru afar mikil. Stefndi var aðaleigandi Verslunarfélags Austurlands hf., og sátu sumir af stjórnarmönnum stefnda einnig í stjórn Verslunarfélags Austurlands hf.; fé- lögin höfðu sama framkvæmdastjóra, og auk þess var bókhald verslunarfé- lagsins í vörslu stefnda og fært af stefnda, en bókhaldsgögn Verslunarfélags Austurlands hf. eru um margt óglögpg. Skýringar stefnda á ástæðum fyrir þeim gerningum, sem um ræðir, eru illskiljanlegar, sem sé að reyna að bjarga verslunarfélaginu frá gjaldþroti. Ljóst er, að Verslunarfélag Austurlands hf. átti töluverðar eignir skömmu fyrir gjaldþrot, en vegna viðskipta þeirra, sem um ræðir hér á eftir, kom ekkert til skipta úr þrotabúinu, en lýstar kröfur í búið námu um 50 milljónum króna, eftir að kröfuhafar létu rakna við kröfur, er lýst var við nauðasamningsumleitanir Verslunarfélags Austurlands hf. frá árinu 1993. Eins og áður er rakið, er um að ræða þrenns konar gerninga: Í fyrsta lagi gerði stefndi samning við Verslunarfélag Austurlands hf. 1. október 1995 um kaup stefnda á öllum vörubirgðum í eigu verslunar- félagsins. Ekki er í máli þessu deilt um, hvort birgðirnar voru metnar á sannvirði. Samkvæmt fram lögðum samningi um kaup á vörunum frá Í. október 1995, sem undirritaður er af þremur stjórnarmönnum hvors félags, en tveir af þeim rita undir samninginn fyrir hönd beggja félaganna, skyldi greiða fyrir vörurnar með því, að stefndi átti að taka á sig skuldir verslunar- félagsins við birgja þess samkvæmt sérstöku síðar gerðu samkomulagi aðila þar um. Var kaupverð ákveðið 5.463.592 krónur. Stefnandi hefur haldið því fram, að í bókhaldi hafi þessi fjárhæð verið færð til eignar á viðskipta- reikningi stefnda, svo að skuld verslunarfélagsins við stefnda hafi lækk- að um þessa fjárhæð og ekki verið um að ræða beinar peningagreiðslur vegna þessara viðskipta. Eru þessar fullyrðingar stefnanda studdar fram lögðu áliti og framburði löggilts endurskoðanda, er kannaði bókhald stefn- anda. Í greinargerð stefnda kemur fram, að fallið hafi verið frá þeim greiðslu- máta, sem tiltekinn er í samningnum frá 1. október 1995, en þess í stað hafi stefndi afhent Verslunarfélagi Austurlands tvö skuldabréf, út gefin af stefnda, með veði í fasteignum stefnda. Samtals hafi skuldabréfin verið að fjárhæð 6.000.000 kr., og við afhendingu hafi bréfin verið handhafabréf. 1756 Kaupverð hafi verið ákvarðað út frá nákvæmri talningu á vörubirgðum og miðað við útsöluverð þeirra að frá dreginni álagningu og virðisauka- skatti. Þór Ragnarsson kvað fullyrðingar stefnda réttar um það, að Verslunarté- lagi Austurlands hf. hefði borist greiðsla frá stefnda vegna vörubirgðanna, en þá í formi eins skuldabréfs, en ekki tveggja. Það bréf hafi svo verið af- hent Austmati hf. sem greiðsla hluta af skuldum verslunarfélagsins við Austmat hf., sem verið hafi helsti svokallaður birgir félagsins. Við meðferð málsins lagði stefndi fram hreyfingalista úr óendurskoðuðu bókhaldi Verslunarfélags Austurlands hf. fyrir árið 1995 vegna viðskipta- reiknings við stefnda. Þar eru skráðar færslur, dagsettar 31. október 1995, sem útgreiðsla, „Birgðir seldar Lykli 5.463.592“, og sem inngreiðsla, „er. Birgðir m/skbr. 6.000.000%. Einnig eru á hreyfingalistanum færslur, sem virðast vera bakfærslur, 20. desember 1995, þar sem færðar eru annars veg- ar sem inngreiðsla og hins vegar sem útgreiðsla sex milljónir sem „Birgðir m/skbr.“. Á hreyfingalista úr bókhaldi stefnda vegna viðskiptareiknings við Verslunarfélag Austurlands hf. er einnig að finna útfærslu 31. október 1995 um „birgðir gr. m/skbr. 6.000.000%. Stefndi kveður þessi gögn sýna, að greitt hafi verið að fullu fyrir vörurnar og ríflega það. Þá er á hreyfingalista úr bókhaldi Verslunarfélags Austurlands hf. vegna viðskiptareiknings við fyrirtækið Austmat hf. samsvarandi færsla sem útgreiðsla 31. október 1995. Þessi færsla virðist vera bakfærð 20. desember 1995 sem inngreiðsla og aftur sama dag færð sem útgreiðsla. Kveður stefndi fram lagða hreyfingalista staðfesta fullyrðingar sínar og einnig ljósrit af tveimur skuldabréfum, er stefndi lagði fram við meðferð málsins. Skuldabréf þau, sem stefndi vísaði til, virðast hins vegar ekki vera í sam- ræmi við ýmis önnur gögn málsins, þar á meðal færslur samkvæmt hreyf- ingalistum. Bréfin eru út gefin 8. nóvember 1995 eða á öðrum tíma en greiðsla er færð samkvæmt hreyfingalistum, sbr. framanritað. Á bréfin er handritað Austmat hf. sem nafn kröfuhafa, en ekki kemur fram, að upphaf- lega hafi verið skráð sérstaklega, að þau væru handhafabréf. Verður raunar vart annað séð en bréfin hafi verið gefin út á nafn, þar sem þau bera með sér, að þau séu afhent þannig til þinglýsingar þegar á útgáfudegi. Þá samræmist fjárhæð skuldabréfanna ekki mati á verðmæti vörubirgða Verslunarfélags Austurlands hf., heldur kveða bréfin á um greiðslu á ríflega hálfri milljón króna hærri fjárhæð en söluverð birgðanna á að hafa verið. Kvað Þorvaldur Aðalsteinsson skýringuna m. a. vera þá, að staðið hefði til að kaupa ýmsa smáhluti, er stefndi hefði talið vera í eigu Verslunarfélags 1757 Austurlands hf., svo sem tölvuvogir og búðarkassa, en síðar hefði komið í ljós, að þeir hlutir voru ekki í eigu þess félags, sbr. fram lagt bréf, undirritað af Þorvaldi Aðalsteinssyni f. h. stefnda til Verslunarfélags Austurlands hf., sem var í bókhaldi verslunarfélagsins, en þar segir: „Meðfylgjandi skulda- bréf er til greiðslu á lager Verslunarfélagsins, eins og hann er nú samkv. talningu 1. okt. 1995. Þetta er gert svona samkvæmt samkomulagi (sjá tilk., sem fer til skattstjóra, og samþ. í stjórn). Það, sem umfram er lagerinn, fær- ist til á viðskiptareikning okkar hjá VAL og er hugsað til m. a. greiðslu á ýmsum smáhlutum, sem kaupa þarf af VAL“. Í þessari yfirlýsingu vísar framkvæmdastjórinn til þegar útgefinna skuldabréfa eða öllu heldur skuldabréfs. Nefnd yfirlýsing er dagsett 1. október 1995, rúmum mánuði fyr- ir útgáfudag áðurnefndra skuldabréfa, sem stefndi lagði fram í málinu til sönnunar fyrir greiðslu, en tæpum mánuði áður en greiðsla er færð á hreyf- ingalista. 30. september 1995 ritaði Þorvaldur Aðalsteinsson svohljóðandi skjal f. h. stefnda, er lagt var sem fylgiskjal í bókhald Verslunarfélags Austurlands hf.: „Lykill hf. selur Verslunarf. Austurlands hf. ýmsar vörur, sem keyptar hafa verið af Austmat hf. frá áramótum og fram til dagsins í dag. Reikningar hafa þegar verið lagðir fram og stílaðir beint á VAL, en nú hefur millifærsla verið gerð, svo að viðskiptin ganga um Lykil hf., eins og samkomulag hefur verið gert um. Staða viðskiptanna nú, 30. sept. 1995, erkr. Færsla á vörukaup hefur farið fram, svo að ekki þarf annað að gera en færa á viðskiptamenn.“ Skjal þetta var ekki lagt fram af hálfu stefnanda fyrr en við aðalmeðferð málsins. Eftir aðalmeðferð þótti dómara sem nokkur brestur væri á upplýs- ingum um málsatvik, og var málið endurupptekið í því skyni að varpa frek- ara ljósi á þau og fá frekari skýringar á dómskjölum og þá sérstaklega á hinu óljósa skjali, er síðast var rakið. Við endurupptöku málsins kom fram hjá Þorvaldi Aðalsteinssyni, að skjal þetta hefði einvörðungu verið samið til að koma í veg fyrir, að virðis- aukaskattur myndi leggjast á söluverð birgðanna í samræmi við 4. mgr. 12. gr. laga um virðisaukaskatt. Styðst sú fullyrðing við framburð Geirs Vals Á gústssonar, endurskoðanda stefnda, er þá var gefinn, og vottorð skatt- stjóra Austurlandsumdæmis, þar sem segir, að Þorvaldur Aðalsteinsson hafi f. h. stefnda leitað til skattstjóra og beðið um leiðbeiningar um, hvernig hann ætti að „bera sig að vegna yfirtöku Lykils ehf. á rekstri Verslunarfé- lags Austurlands hf.“. Vottar skattstjóri, að slíkar leiðbeiningar hafi verið veittar, þrátt fyrir það að ekki hafi tekist betur til hjá framkvæmdastjóran- um við samningu skjalsins en raun beri vitni. 1758 Þá kom fram hjá Geir Val Ágústssyni, að við afskipti stefnda af rekstri Verslunarfélags Austurlands hf. árið 1994 hafi endurskoðun fyrir verslunar- félagið einnig færst til hans frá þeim sama endurskoðanda, sem skoðaði bókhald stefnanda fyrir skiptastjóra. Kvað Geir Valur Þorvald Aðalsteins- son hafa leitað ráða hjá sér um viðskipti þessi og fengið þær ráðleggingar, að ef stefndi ætlaði að kaupa vörubirgðirnar, væri réttast að gera það með því að finna raunvirði eftir nákvæma vörutalningu. Við endurflutning málsins voru einnig lögð fram gögn úr bókhaldi Austmats hf. vegna viðskiptanna, og auk þess gaf skýrslu Jón Guðmunds- son, fyrrum framkvæmdastjóri Austmats hf. Lýsti hann atvikum nokkuð á aðra lund en fram kemur í málatilbúnaði aðila. Kvað hann eins og Þór Ragnarsson Verslunarfélag Austurlands hf. að vísu hafa greitt Austmati hf. upp í skuld félagsins sex milljónir króna í október 1995. Upphaflega hefði verið greitt með einu skuldabréfi, að fjárhæð sex milljónir króna, þar sem stefndi hefði verið skráður skuldari, en ekki kvaðst Jón muna, hvort bréfið var gefið út til handhafa eða til Verslunarfélags Austurlands hf. Vegna þess, hve erfiðlega hefði gengið að framselja svo stórt bréf, hefðu að hans ósk hins vegar verið gefin út tvö ný bréf með skuldaviðurkenningu stefnda til Austmats hf. Bréfin hafi þó ekki verið til greiðslu skulda stefnda við Aust- mat hf., en til að bréfin væru seljanlegri, hefði að hans beiðni nafn hins illa stæða verslunarfélags ekki komið við sögu á bréfunum. Eldra bréfinu hefði hins vegar aldrei verið þinglýst og það líklega eyðilagt. Kvað Jón stefnda ekki hafa á neinn hátt verið í ábyrgð fyrir viðskiptum verslunarfélagsins við Austmat hf., þó að góð og örugg viðskipti Austmats hf. við stefnda hefðu sennilega átt nokkurn þátt í því, að ekki var um að ræða staðgreiðsluvið- skipti milli Austmats hf. og verslunarfélagsins. Þá kom fram hjá Jóni, að Austmat hf. hefði framselt þessi tvö skuldabréf til þriðja aðila. Við skýrslugjöf fyrir dómi við endurflutning málsins kvaðst Þorvaldur Aðalsteinsson vilja staðfesta þennan framburð Jóns, en ekkert var getið um hið fyrra skuldabréf í greinargerð stefnda. Virðist tilvist hins fyrra bréfs falla nokkuð að hinum óljósu fylgiskjölum úr bókhaldi stefnanda, sem rak- in hafa verið. Skoðun og samanburður á fram lögðum gögnum úr bókhaldi þeirra þriggja fyrirtækja, sem við sögu koma, svo og skrá um lýstar kröfur í bú stefnanda staðfesta framangreindan framburð um eðli og gang viðskipt- anna, en bæði Jón Guðmundsson og Geir Valur Ágústsson endurskoðandi hafa gefið skýringar á færslum úr endurskoðuðu bókhaldi Austmats hf. Í bókhaldsgögnunum kemur fram, að við þessa gerninga lækkar skuld Versl- unarfélags Austurlands hf. við Austmat hf. sem nemur andvirði skuldabrét- anna, en skuld Verslunarfélags Austurlands hf. við stefnda breytist ekki 1759 nema til hækkunar sem nemur mismun á andvirði vörubirgða og skulda- bréfanna. Einnig hefur komið fram í málinu, að stefndi skuldaði Austmati hf. ekki svo mikla fjárhæð sem kemur fram á skuldabréfunum, og verður því ekki fallist á það, sem kom fram í málflutningi lögmanns stefnanda, að líta megi einnig svo á, að stefndi hafi í raun verið að greiða Austmati hf. skuld sína og Verslunarfélag Austurlands hf. einungis notað sem milliliður í þeim gerningi, þar sem skuldir verslunarfélagsins hafi ekki lækkað vegna þessa. Verður því ekki við annað miðað en stefndi hafi greitt Verslunarfélagi Austurlands hf. fyrir vörubirgðir þær, sem um ræðir, fyrst með afhendingu eins skuldabréfs, að fjárhæð sex milljónir króna, tryggðs með veði í eignum stefnda, en síðar hafi því bréfi verið skipt út fyrir tvö skuldabréf, gefin út af stefnda til Austmats hf., tryggð með veði í eigum stefnda, samtals að fjár- hæð 6 milljónir króna; hafi þau bréf farið til Austmats hf. sem greiðsla á hluta af skuldum Verslunarfélags Austurlands hf. við Austmat hf. Verður því ekki fallist á það með stefnanda, að afhending Verslunarfélags Austur- lands hf. á vörubirgðum sínum til stefnda hafi verið greiðsla á viðskipta- skuld Verslunarfélags Austurlands hf. við stefnda. Ber því að sýkna stefnda af þessum hluta dómkrafna stefnanda. Í öðru lagi er deilt um eftirfarandi samkomulag: „Að samkomulagi hefur orðið, að Lykill hf. sjái um hluta greiðslna vegna starfsfólks Verslunarfélags Austurlands hf. þá þrjá mánuði, sem uppsagnar- frestur varir. Þar á móti kemur greiðsla í því formi, að Lykill hf. fellst á að taka við andvirði viðskiptakrafna, til að verslunarfélagið geti með einhverj- um hætti tekið þátt í þessum greiðslum, enda hefur Lykill hf. ekki þörf fyrir allt það starfsfólk, sem fyrir er, m. a. vegna þess, að versluninni í Selási er lokað nú um þessi mánaðamót, þ. e. 30. sept. 1995. Jafnframt mun Lykill hf. nota til starfa sem verslunarstjóra þann, sem þegar er að störfum hjá Lykli, og ekki er þörf fyrir verslunarstjóra V. Austurlands hf. Í þessu samkomulagi er Lykill hf. ekki á nokkurn hátt að taka á sig ábyrgð á launagreiðslum eða tengdum gjöldum, enda eru greiðslur vegna launa greiddar verslunarfélaginu, sem síðan sér um greiðslur til starfsfólks og annarra, sem taka við launatengdum gjöldum. Sú tala, sem hér er miðað við sem skipti á peningagreiðslum og kröfum (sem illa hefur gengið að innheimta), er ekki vituð á þessari stundu, en miðað við allar aðstæður er 31. 12. 1995 síðasti viðmiðunardagur. Reyðarfirði, 30. sept. 1995. Þorvaldur Aðalsteinsson (sign) f. h. Lykils hf. Þorvaldur Aðalsteinsson (sign) f. h. Verslunarfélags Austurlands hf.“. 1760 Stefndi hefur, eins og áður segir, haldið því fram, að með framangreindu samkomulagi hafi hann ekki auðgast, heldur hafi hann greitt fyrir þessar kröfur með peningum, sem Verslunarfélag Austurlands hf. hafi notað til að greiða launaskuldbindingar sínar. Séð hafi verið fyrir, að ekki myndi takast að innheimta nema lítinn hluta krafnanna, og hafi tilgangur þessa gernings verið sá að forða Verslunarfélagi Austurlands hf. frá gjaldþroti, en stefndi hafi auk þess umfram skyldu greitt ýmis launatengd gjöld fyrir verslunarfé- lagið. Eins og áður segir, tók stefndi í raun að sér rekstur Verslunarfélags Austurlands hf. og nýtti að mestu leyti þá aðstöðu, sem verslunarfélagið hafði áður til afnota og starfsfólk verslunarfélagsins að svo miklu leyti sem stefndi taldi nauðsynlegt. Er í því ljósi ekki óeðlilegt, að stefndi hafi greitt laun og opinber gjöld þeim tengd frá október 1995. Verður ekki heldur ann- að ráðið af bókhaldsgögnum en þær viðskiptakröfur, sem um ræðir, að fjár- hæð 1.482.079 krónur, hafi stefndi tekið á sig og millifært í bókhaldi til lækkunar á viðskiptaskuld Verslunarfélags Austurlands hf. við sig, og því sé í raun um að ræða greiðslu skuldar með óvenjulegum greiðslueyri. Ber því að fallast á kröfu stefnanda um riftun á þeirri greiðslu samkvæmt 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991. Þá er og deilt um skuldabréf, út gefið af Sigurði Lúther Björgvinssyni, upphaflega að fjárhæð 165.553 kr., vegna skulda hans við Verslunarfélag Austurlands hf. Í fram lagðri yfirlýsingu frá Landsbanka Íslands. dags. 29. október 1996, segir: „Hér með staðfestist, að samkvæmt beiðni Þorvalds Aðalsteinssonar hefur afborgunum og vöxtum af skuldabréfi, út gefnu 24. júlí 1995 af Sig- urði L. Björgvinssyni, verið ráðstafað inn á skuldabréf, út gefið af Versl- unarfélagi Austurlands 4. ágúst 1995.“ Þá liggur frammi í gögnum málsins yfirlit Landsbanka Íslands um fimm greiðslur á tímabilinu 21. nóvember 1996 til 3. febrúar 1997, samtals að fjárhæð 57.215,60 kr., sem færðar eru inn sem greiðslur á skuldabréfi því, sem getið er um í niðurlagi yfirlýsingar Landsbankans, en það skuldabréf hljóðar upp á um ríflega milljón krónur. Þessar greiðslur, sem yfirlitið skýrir frá, eru allar færðar sem greiðslur á af- borgun með gjalddaga 1. janúar 1996. Upplýst er, að fyrsti gjalddagi bréfs, út gefins af Sigurði Lúther, var Í. september 1995, en það bréf, afrit af því eða yfirlit um greiðslur á bréfinu, hefur ekki verið lagt fram í málinu. Ómótmælt er, að í bókhaldi þrotabús Verslunarfélags Austurlands hf. er ekkert frekar að finna um greiðslur á skuldabréfinu annað en skilagrein frá Landsbanka Íslands um 10.844 króna greiðslu 1. nóvember 1995, en gjalddagi þeirrar greiðslu var 1. október 1995. Var það önnur af átján greiðslum. Í þessari skilagrein er Verslunarfélag 1761 Austurlands hf. skráð eigandi bréfsins. Hins vegar segir í yfirlýsingu úr bók- haldsgögnum Verslunarfélags Austurlands hf., undirritaðri af framkvæmda- stjóra félagsins, dags. 31. desember 1995, er fylgir skilagreininni: „Skulda- bréf Sigurðar Björgvinssonar sett upp í skuld við Lykil hf. v/greiðslna fyrir VAL.“ Verður ekki litið fram hjá þessari yfirlýsingu, þegar komist er að niðurstöðu í þessu máli, en af hálfu stefnda hefur ekki verið gefin haldbær skýring á yfirlýsingunni, sem ekki verður túlkuð á annan hátt en skulda- bréfið sé í eigu stefnda. Þá er skuldabréfið fært sem greiðsla á viðskipta- skuld Verslunarfélags Austurlands hf. við stefnda í bókhaldi þrotabúsins, og kemur sú færsla m. a. fram í fram lögðu yfirliti, unnu af stefnda úr hreyf- ingalistum úr bókhaldi stefnda og Verslunarfélags Austurlands hf. Ber því einnig að fallast á riftun þessarar greiðslu samkvæmt 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991. Ekki verður talið, að lagaskilyrði séu fyrir skilum stefnda á kröfum, að fjárhæð 1.111.181 kr., en kröfurnar eru ekki nægilega tilgreindar í gögnum málsins, og er ekki með öllu ljóst um stöðu hverrar einstakrar kröfu nú. Ekki er deilt um vexti í máli þessu, og samkvæmt framansögðu ber stefnda að greiða stefnanda 1.629.237 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 1.482.079 kr. frá 1. október 1995 til 1. janúar 1996, en af 1.629.237 kr. frá þeim degi til greiðsludags. Þá skulu dráttarvext- ir lagðir við höfuðstól á tólf mánaða fresti, í fyrsta sinn |. janúar 1997, í samræmi við 12. gr. sömu laga. Eftir þessum úrslitum og með vísan til 3. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála þykir rétt, að stefndi greiða stefnanda hluta málskostn- aðar hans, 100.000 kr. Ólafur Börkur Þorvaldsson héraðsdómari kveður upp þennan dóm. Dómsorð: Greiðslu á viðskiptaskuld Verslunarfélags Austurlands hf. við stefnda, Lykil hf., kt. 430269-3219, Búðareyri 25, Reyðarfirði, að fjár- hæð 1.629.237 kr., er rift. Stefndi greiði stefnanda, þrotabúi Verslunarfélags Austurlands hf., kt. 661185-0319, Klapparstíg 29, Reykjavík, 1.629.237 kr. með dráttar- vöxtum samkvæmt II1. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 1.482.079 kr. frá 1. október 1995 til 1. janúar 1996, en af 1.629.237 kr. frá þeim degi til greiðsludags. Dráttarvexti skal leggja við höfuðstól á tólf mánaða fresti í samræmi við 12. gr. sömu laga, í fyrsta sinn 1. janúar 1997. Stefndi greiði stefnanda 100.000 krónur í málskostnað. 56 Hæstaréttardómar II 1762 Fimmtudaginn 7. maí 1998. Nr. 281/1997. — Birnir Bergsson (Vilhjálmur H. Vilhjálmsson hrl.) gegn Tryggingamiðstöðinni hf. (Guðmundur Pétursson hrl.) Skaðabætur. Líkamstjón. Örorka. Vátrygging. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 30. júní 1997. Hann krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 2.221.338 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/ 1987 frá 12. júní 1996 til greiðsludags. Stefndi krefst þess, að héraðsdómur verði staðfestur, en til vara, að sér verði gert að greiða áfrýjanda lægri fjárhæð en hann krefst. I. Áfrýjandi varð fyrir meiðslum 15. september 1993, þegar bifreið, sem hann ók, fór út af þjóðvegi og valt. Leiddu meiðslin meðal ann- ars til þess, að hann var óvinnufær allt til 24. ágúst 1995. Eigandi bif- reiðarinnar hafði keypt lögboðnar vátryggingar vegna hennar hjá stefnda. Hann hefur þegar greitt áfrýjanda umsamdar bætur í skjóli slysatryggingar ökumanns samkvæmt 92. gr. umferðarlaga nr. 50/ 1987 vegna varanlegrar örorku, varanlegs miska og þjáninga, svo og útlagðan kostnað og innheimtuþóknun lögmanns. Málsaðilar hafa jafnframt samið um heildarfjárhæð bóta handa áfrýjanda vegna tímabundinnar örorku, og hefur stefndi greitt hluta þeirrar fjárhæð- ar. Stefndi telur áfrýjanda hafa fengið tjón sitt af þessum sökum að fullu bætt með þeirri greiðslu, þar sem draga verði frá umsaminni fjárhæð þessara bóta samtals 2.221.338 krónur, sem óumdeilt er, að áfrýjandi hafi fengið úr þremur lífeyrissjóðum og frá sjúkrasjóði stéttarfélags á tímabilinu, sem hann var óvinnufær. Áfrýjandi telur hins vegar, að greiðslur þessar eigi ekki að koma til frádráttar bót- um, og krefur stefnda um samanlagða fjárhæð þeirra í málinu. Ágreiningur aðila lýtur að því, hvort með réttu eigi að draga 1763 greiðslur úr lífeyrissjóðum og sjúkrasjóðum stéttarfélaga frá bótum fyrir tímabundið atvinnutjón samkvæmt 2. mgr. 2. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. Il. Við skýringu 2. mgr. 2. gr. skaðabótalaga verður að hafa í huga, að ákvæðið er reist á þeirri meginreglu skaðabótaréttar, að tjónþoli skuli ekki eiga rétt á hærri bótum en svara raunverulegu fjártjóni hans. Því til samræmis leiðir af ákvæðinu, að greiðslur, sem tjónþoli nýtur úr hendi þriðja manns vegna tímabundins atvinnutjóns, verða að meginreglu dregnar frá kröfu tjónþola um skaðabætur fyrir það tjón. Telja verður, að meginregla þessi gildi þó almennt ekki um greiðslur frá þriðja manni, sem tjónþoli hefur unnið rétt til með endurgjaldi úr eigin hendi. Verður því við skýringu 2. mgr. 2. gr. skaðabótalaga að líta svo á, að greiðslur af þeim toga, sem hér um ræðir, komi ekki til frádráttar skaðabótum, nema til þess standi skýlaus lagaheimild. Í málinu liggja fyrir reglugerðir fyrir þá lífeyrissjóði og þann sjúkrasjóð, sem áfrýjandi naut greiðslna frá, á meðan hann var óvinnufær af völdum fyrrnefnds slyss. Af reglugerðum þessum er ótvírætt, að réttur áfrýjanda til greiðslna réðst af framlögum í þágu hans til hlutaðeigandi sjóða. Þótt slík framlög hafi að nokkru verið greidd af vinnuveitendum áfrýjanda, breytir það ekki því, að þau voru hluti af þeim heildarlaunakjörum, sem hann naut eftir lögum og kjarasamningum. Svarar þetta því til þess, að áfrýjandi hafi unn- ið rétt til umræddra greiðslna með endurgjaldi úr eigin hendi. Samkvæmt 2. mgr. 2. gr. skaðabótalaga dragast frá bótum fyrir tímabundið atvinnutjón laun tjónþola í veikinda- eða slysaforföll- um, dagpeningar og aðrar bætur frá opinberum tryggingum fyrir slíkt tjón og vátryggingarbætur, þegar greiðsla vátryggingafélags er raunveruleg skaðabót. Að auki skulu dragast frá bótum „sambæri- legar greiðslur, sem tjónþoli fær, vegna þess að hann er ekki full- vinnufær“. Eftir orðalagi ákvæðisins er ekki kostur á að fella undir það greiðslur úr lífeyrissjóðum eða frá sjúkrasjóðum stéttarfélaga nema í skjóli þeirra orða, sem hér síðast var vitnað til. Umræddar greiðslur eru aðeins að nokkru leyti sambærilegar launum í veik- inda- eða slysaforföllum. Þeim verður ekki heldur jafnað til bóta frá 1764 opinberum tryggingum, enda eru slíkar bætur almennt ekki háðar endurgjaldi úr hendi tjónþola. Vátryggingarbótum, sem um ræðir í ákvæðinu, svipar vissulega í ýmsu til þeirra greiðslna, sem áfrýjandi naut úr lífeyrissjóðum, þegar hann var óvinnufær. Ummæli ákvæðis- ins um þetta efni fela hins vegar ekki í sér skýlausa lagaheimild, svo sem áskilja verður samkvæmt áðursögðu, ef stefndi ætti að njóta góðs af greiðslum til áfrýjanda úr lífeyrissjóðum, sem hann vann sér rétt til með endurgjaldi sínu. Með því að slík lagaheimild verður ekki fundin í 2. mgr. 2. gr. skaðabótalaga eða öðrum ákvæðum laga, verður ekki fallist á það með stefnda, að draga eigi umræddar greiðslur til áfrýjanda frá bótum hans fyrir tímabundið atvinnutjón, hvorki í heild né að hluta. Samkvæmt framangreindu verður krafa áfrýjanda tekin til greina, en um fjárhæð hennar er ekki ágreiningur. Með vísan til fyrri máls- liðar 15. gr. vaxtalaga verður stefndi dæmdur til að greiða kröfu áfrýjanda með dráttarvöxtum frá 21. júní 1996, en þann dag var lið- inn mánuður, frá því að áfrýjandi beindi kröfu til stefnda um bætur á þeim grundvelli, sem málið hefur síðan verið reist á. Málskostnaðar hefur ekki verið krafist, hvorki í héraði né fyrir Hæstarétti, og verður hann því ekki dæmdur. Dómsorð: Stefndi, Tryggingamiðstöðin hf., greiði áfrýjanda, Birni Bergssyni, 2.221.338 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. katla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 21. júní 1996 til greiðsludags. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 21. apríl 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 19. mars sl., var höfðað með stefnu, áritaðri um birtingu 14. ágúst 1996. Stefnandi er Birnir Bergsson, kt. 180461-7799, Vallartúni 8, Keflavík. Stefndi er Tryggingamiðstöðin hf., kt. 660269-2079, Aðalstræti 6-8, Reykjavík. Endanlegar dómkröfur stefnanda. Að stefndi verði dæmdur til þess að greiða honum 2.221.338 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 12. júní 1996 til greiðsludags. 1765 Dómkröfur stefnda. Aðallega, að sýknað verði af öllum kröfum stefnanda í málinu. Til vara er krafist lækkunar. Af hvorugum var gerð krafa um málskostnað. Málavextir. 15. september 1993 slasaðist stefnandi í bílveltu, er hann var ökumaður bifreiðar sinnar, R-4620. Stefnandi slasaðist töluvert í slysinu. Dr. Jónas Hallgrímsson læknir mat örorku stefnanda, og er matsgjörð hans dags. 13. september 1995. Var niðurstaða matsins sú, að varanleg örorka stefnanda væri 50%. Stefndi undi ekki mati þessu og krafðist þess, að málið yrði lagt fyrir örorkunefnd, sbr. 10. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. Lá niðurstaða ör- orkunefndar fyrir 11. maí 1996, og taldi nefndin, að stefnandi hefði orðið fyrir 40% varanlegri starfsorkuskerðingu. Eftir niðurstöðu örorkunefndar var gengið til uppgjörs, sem báðir aðilar sættu sig við að undanskildu því álitaefni, hvernig skýra bæri 2. mgr. 2. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993, þ. e., hvort draga bæri greiðslur, sem stefnandi hefur fengið úr lífeyrissjóðum og verkalýðsfélagi, meðan hann var talinn óvinnufær, frá kröfu hans á hendur stefnda. Málsástæður og lagarök stefnanda. Af hálfu stefnanda er upplýst, að fram að uppgjöri bótamálsins hafi stefnandi notið greiðslna úr lífeyrissjóðum og sjúkrasjóði stéttarfélags, að fjárhæð 3.496.744 kr. Sú fjárhæð sé óumdeild. Ágreiningur aðila snúist um það, hvort stefndi geti dregið fjárhæðina frá við greiðslu bóta og þannig komist hjá því að greiða fullar bætur vegna réttinda, sem stefnandi hafi áunnið sér. Eftir höfðun málsins greiddi stefndi 1.275.406 kr. sem svarar greiðslum framangreindra sjóða, sem féllu til eftir 24. ágúst 1995, þ. e., eftir að stefn- andi varð vinnufær. Stendur ágreiningur aðila eingöngu um fjárhæðina 2.221.338 kr. Í kjölfar slyssins hafi stefnandi orðið fyrir tímabundnu atvinnutjóni ásamt varanlegri örorku. Í 1. ml. 4. mgr. 5. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993 sé skýrt tekið fram, að greiðslur, sem tjónþoli fær frá þriðja manni vegna líkams- tjóns og varanlegrar örorku í kjölfar þess, þ. á m. greiðslur úr lífeyrissjóði, dragist ekki frá skaðabótakröfu. Verði að telja, að greiðslur úr sjúkrasjóði stéttarfélags falli þarna undir, enda standi ekki rök til þess að gera greinar- mun á slíkum greiðslum og greiðslum úr lífeyrissjóðum. Frádráttur komi því ekki til greina, hvað þennan hluta kröfunnar varði, þ. e. þann hluta, sem snýr að greiðslum vegna varanlegrar örorku stefnanda. Í 2. mgr. 2. gr. skaðabótalaga sé fjallað um greiðslur fyrir tímabundið at- vinnutjón tjónþola. Þar segi, að frá skaðabótum skuli draga laun í veikinda- 1766 eða slysaforföllum, dagpeninga og aðrar bætur frá opinberum tryggingum fyrir tímabundið atvinnutjón og vátryggingarbætur, þegar greiðsla vátrygg- ingafélags er raunveruleg skaðabót, svo og sambærilegar greiðslur, sem tjónþoli fær, vegna þess að hann er ekki fullvinnufær. Í greinargerð með lögunum segi m. a. um þetta ákvæði, að með því séu ekki gerðar breytingar frá gildandi rétti. Verði því að ætla, að réttarstaðan nú sé hin sama um þetta atriði og fyrir gildistöku skaðabótalaga 1. júlí 1993. Í framkvæmd við uppgjör slysamála fram að gildistöku skaðabótalaga hafi verið gert ráð fyrir því, að greiðslur úr lífeyrissjóðum eða sjúkrasjóðum verkalýðsfélaga væru ekki dregnar frá skaðabótakröfu á hendur bótaskyld- um aðila. Þessari reglu hafi verið fylgt, m.a. með hliðsjón af dómum Hæstaréttar, þar sem því hafi verið hafnað að draga greiðslur úr lífeyris- sjóðum og sambærilegar greiðslur frá bótum vegna missis framfæranda. Auk þess hafi íslenskir fræðimenn látið þá skoðun sína í ljós, að bætur úr þessum sjóðum eigi ekki að draga frá skaðabótakröfu. Í 2. mgr. 2. gr. skaðabótalaga sé þess ekki getið, að áðurnefndar greiðslur eigi að koma til frádráttar. Greinargerð með ákvæðinu taki ekki heldur af skarið. Í stað þess sé gert ráð fyrir óbreyttu réttarástandi. Hægðarleikur hefði verið fyrir löggjafann að taka það skýrt fram, ef greiðslur úr lífeyris- sjóðum og sjúkrasjóðum verkalýðsfélaga hefðu átt að koma til frádráttar skaðabótakröfu á hendur bótaskyldum aðila. Þar sem slíkar bætur séu með- al þeirra algengustu frá þriðja manni, þegar slys verði á mönnum, verði einnig að telja, að nauðsynlegt hafi verið að taka það skýrt fram, ef sú hafi verið ætlunin. Þetta styðji það sjónarmið, að greiðslur úr lífeyrissjóðum og sjúkrasjóðum verkalýðsfélaga eigi ekki að koma til frádráttar skaðabóta- kröfu á hendur bótaskyldum aðila. Málsástæður og lagarök stefnda. Af hálfu stefnda er við það miðað, að þær greiðslur, sem stefnandi fékk frá lífeyrissjóðum og sjúkrasjóði á þeim tíma, er hann var óvinnufær, þ. e. frá slysdegi til 25. ágúst 1995, eigi að draga frá bótagreiðslum stefnda. Um sé að ræða greiðslur frá Lífeyrissjóði Austurlands, 1.956.047 kr., Lífeyris- sjóði Suðurnesja, 135.283 kr., Lífeyrissjóði sjómanna, 44.383 kr., og Sjúkra- sjóði Verkalýðsfélagsins Árvakurs, Eskifirði, 85.625 kr., samtals 2.221.338 kr. Þetta séu greiðslur inn á tímabundið tjón að mati stefndu. Í 2. gr. skaða- bótalaga nr. 50/1993 segi. hvernig með þær skuli farið. Í 2. mgr. greinarinnar sé fjallað um frádráttarliði og greinin að mestu leyti skýr í þessu efni. Í nið- urlagi greinarinnar sé þó talað um sambærilegar greiðslur, og hverjar greiðslur teljist sambærilegar, sé aðalágreiningsefni máls þessa. Að mati stefnda er hér m. a. átt við lífeyrissjóðs- og sjúkrasjóðsgreiðslur 1767 a. m. k. að því marki, sem þær lækki tjón stefnanda, eins og hér sé raunin, og því beri að draga þær frá bótum fyrir tímabundið tjón. Samkvæmt 4. mgr. 5. gr. skaðabótalaga dragist greiðslur frá lífeyrissjóði ekki frá bótum vegna varanlegrar örorku. Meðal röksemda fyrir því, að svo skuli vera, sé það, að þegar um sé að ræða bætur vegna varanlegrar örorku, sé oftast umdeilanlegt, hve mikið fé þurfi til þess að gera hlut tjónþola jafn- an því, sem hann hefði verið, ef tjónsatburðurinn hefði ekki gerst. Þetta megi til sanns vegar færa, en allt öðru máli gegni hins vegar um tímabundna tjónið. Þar sé tiltölulega einfalt að sjá, hvert það sé hverju sinni. Hvers vegna hafi ekki verið getið um það í greininni, eins og gert sé í 4. mgr. 5. gr. skaðabótalaga um varanlega tjónið, ef það hafi verið vilji lög- gjafans, að þessar greiðslur ætti ekki að draga frá bótum? Það sé megin- regla í skaðabótarétti, að tjónþoli eigi ekki að fá hærri bætur en þurfi til þess að bæta raunverulegt tjón. Ljóst sé, að ekki hafi staðið til að breyta þessu með setningu skaðabótalaga. Í málinu liggi fyrir, að verði sjónarmið stefnanda viðurkennd og lögð til grundvallar við lausn málsins, yrði tímabundið tjón hans ofbætt sem næmi 2.221.338 kr. Fráleitt sé að fallast á slíkt, nema skýr fyrirmæli laga séu lögð til grundvallar, og því beri að sýkna. Að mati stefnda styðja ákvæði 1. mgr. 17. gr. skaðabótalaga þessa niðurstöðu, en ekki þyrfti þar að tala um endur- kröfu lífeyrissjóðs, ef slíkar bætur drægjust aldrei frá vátryggingarbótum. Um lækkunarkröfu stefnda er m. a. lögð áhersla á þá staðreynd, að líf- eyrisréttindi þau, er gert hafi stefnanda kleift að fá þær greiðslur, er hér um ræðir, hafi orðið til á þann veg, að 10% af launum stefnanda séu greidd í líf- eyrissjóð, og skiptist framlagið þannig, að 4% komi frá launþeganum, en 6% frá atvinnurekanda. Að mati stefnda ætti a. m. k. að vera óumdeilt, að hlutur atvinnurekand- ans Í réttindunum ætti að dragast frá að fullu. Því sjónarmiði stefnanda, að fyrir gildistöku skaðabótalaga hafi greiðslur úr lífeyrissjóði og sjúkrasjóði ekki dregist frá bótum, er mótmælt. Hæsti- réttur hafi nokkrum sinnum fjallað um þetta álitamál og komist að þeirri niðurstöðu, að greiðslur þessar skipti máli við endanlega ákvörðun bóta. Niðurstaða. Ágreiningur málsaðila er um túlkun 2. mgr. 2. gr. skaðabótalaga nr. 50/ 1993. Grein þessi fjallar um bætur fyrir tímabundið atvinnutjón. Frá því að stefnandi slasaðist 15. september 1993 og til 25. ágúst 1995, fékk hann vegna tímabundins atvinnutjóns greiðslur frá Lífeyrissjóði Austurlands 1.956.047 kr., Lífeyrissjóði Suðurnesja 135.283 kr., Lífeyrissjóði sjómanna 44.383 kr. og Sjúkrasjóði Verkalýðstélagsins Árvakurs, Eski- 1768 firði, 85.625 kr., samtals 2.221.338 kr., en það er fjárhæð dómkröfu stefn- anda. Hin umdeilda 2. mgr. 2. gr. skaðabótalaga er svohljóðandi: „Frá skaðabótum skal draga laun í veikinda- eða slysaforföllum, dagpen- inga og aðrar bætur frá opinberum tryggingum fyrir tímabundið atvinnu- tjón og vátryggingabætur, þegar greiðsla vátryggingafélags er raunveruleg skaðabót, svo og sambærilegar greiðslur, sem tjónþoli fær, vegna þess að hann er ekki fullvinnufær.“ Telja verður, að greiðslur þær, sem stefnandi fékk úr ofantöldum sjóðum, falli undir „sambærilegar greiðslur, sem tjónþoli fær, vegna þess að hann er ekki fullvinnufær“. Skoðun þessi styðst m. a. við það, að í athugasemdum um 2. mgr. 2. gr. laganna segir m. a.: „Með 2. mgr. eru ekki gerðar breytingar frá gildandi rétti. Föst dómvenja er um að draga hvers kyns laun og dagpeninga, sem tjónþoli fær frá þriðja manni vegna slyss, frá skaðabótakröfu hans á hendur hinum bótaskylda.“ Jafnframt segir m. a. svo í greinargerð með frumvarpi til skaðabótalaga: „Meðal vátryggingarbóta, er draga ber frá skaðabótakröfu skv. 2. mgr., eru dagpeningar frá samningsbundinni atvinnuslysatryggingu launþega. Ákvæði 2. mgr. um frádrátt eru í fullu samræmi við núgildandi reglur.“ Hér er og á þá meginreglu skaðabótaréttar að líta, að tjónþoli skal ekki fá hærri bætur en með þarf til þess að bæta raunverulegt tjón. Því er ómót- mælt haldið fram af hálfu stefnda, að verði sjónarmið stefnanda viðurkennd og lögð til grundvallar við niðurstöðu málsins, yrði tímabundið fjártjón stefnanda ofbætt sem nemur dómkröfu hans. Með vísan til þess, sem hér hefur verið rakið, er sýknukrafa stefnda tekin til greina. Ekki er gerð krafa um málskostnað í málinu. Auður Þorbergsdóttir héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: Stefndi, Tryggingamiðstöðin hf., skal vera sýkn af kröfum stefn- anda, Birnis Bergssonar, í máli þessu. 1769 Fimmtudaginn 7. maí 1998. Nr. 291/1997. — Sigurlaug Pétursdóttir Þormar (Kristján Stefánsson hrl.) gegn Jakobi Gunnari Péturssyni (Agnar Gústafsson hrl.) Eignarréttur. Viðskeyting. Hefð. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 4. júlí 1997 að fengnu áfrýjunarleyfi. Hún krefst sýknu af kröfum stefnda og máls- kostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst þess, að héraðsdómur verði staðfestur og áfrýjanda gert að greiða sér málskostnað fyrir Hæstarétti. Samkvæmt gögnum málsins fengu aðilar ásamt öðrum erfingjum eftir föður þeirra, Pétur Pétursson, þinglýsta 26. júlí 1985 skiptayfir- lýsingu frá 21. mars sama árs vegna jarðarinnar Galtarár ásamt hús- um og öðrum mannvirkjum. Með þessu fékk áfrýjandi þinglýsta heimild að eigninni, en ekki árið 1995, svo sem hermt er í hinum áfrýjaða dómi. Að þessu gættu verður héraðsdómur staðfestur með vísan til forsendna hans um annað en málskostnað. Áfrýjanda verður gert að greiða stefnda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem ákveðinn er í einu lagi, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um annað en málskostn- að. Áfrýjandi, Sigurlaug Pétursdóttir Þormar, greiði stefnda, Jakobi Gunnari Péturssyni, samtals 200.000 krónur í máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 6. febrúar 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 23. janúar síðastliðinn, er höfðað með stefnu, þingfestri 24. október 1996. 1770 Stefnandi er Jakob Gunnar Pétursson, kt. 180119-4349, Skólastíg 16, Stykkishólmi. Stefnt er Sigurlaugu Pétursdóttur Þormar, kt. 181223-3169, Granaskjóli 74, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að viðurkenndur verði með dómi eignar- réttur hans að þeim 1/6 hluta sumarhúss á jörðinni Galtará, Reykhóla- hreppi, Austur-Barðastrandarsýslu, sem nú er skráður á nafn stefndu. Þá krefst stefnandi málskostnaðar að mati dómsins úr hendi stefndu að teknu tilliti til virðisaukaskatts. Af hálfu stefndu er krafist sýknu af kröfum stefnanda og að stefnandi verði dæmdur til að greiða henni málskostnað að mati dómsins auk virðis- aukaskatts. I. Við andlát Péturs Péturssonar, nnr. 7108-2695, 9. október 1981 kom jörðin Galtará í Gufudalshreppi, nú Reykhólahreppi, Austur-Barðastrandar- sýslu, í hlut barna hans, Kristínar, Péturs, Sigríðar og aðila máls þessa, auk barna Sigurðar, bróður þeirra, sem þá var látinn, Haralds og Önnu Krist- ínar. Fékk hvert barnanna 1/6 hluta jarðarinnar í sinn hlut og barnabörnin 1/2 hluta hvort samkvæmt eignarskiptasamningi, dagsettum 21. mars 1985. Í samningnum er jafnframt tekið fram, að með jörðinni fylgi hús og mann- virki. Á jörðinni var gamall torfbær, sem stefnandi, er þá var kennari á Reyk- hólum, hófst handa við að gera upp árið 1973. Gerði stefnandi húsið fokhelt á því ári og lauk byggingunni á næstu þremur árum. Stefnandi kostaði einn allar framkvæmdir við húsið og sá jafnframt um þær. Ofangreindri eignarskiptayfirlýsingu var þinglýst 26. júlí 1985. Heldur stefnandi því fram, að vegna mistaka hafi húsinu ekki verið þinglýst sér- staklega á nafn sitt. Eftir að eiginmaður stefndu hafi með bréfum 27. febrúar og 16. maí árið 1995 óskað eftir því, að stefnda yrði skráð eigandi að 1/6 hluta húsa á Galt- ará, og að undangenginni lögfræðilegri álitsgerð féllst Fasteignamat ríkisins á beiðnina og tilkynnti stefndu þar um 21. september sama ár. Lét stefnda þinglýsa eignarheimild sinni í framhaldi af því. Að tilhlutan stefnanda rituðu allir samerfingjar hans að stefndu undan- skilinni undir yfirlýsingar þess efnis, að stefnandi væri eigandi hússins. Eru yfirlýsingar þessar dagsettar 20. nóvember og 27. nóvember árið 1995 og 31. janúar og 25. apríl árið 1996. 1771 I. Stefnandi staðhæfir, að faðir sinn hafi afsalað sér torfbænum gamla í því skyni, að stefnandi endurbyggði hann. Stefnandi hafi einn kostað endur- bygginguna, og sé hann eigandi þess húss, sem nú er á jörðinni. Samkvæmt erfðafjárskýrslu, dagsettri 30. nóvember 1982, sem allir erf- ingjar hafi undirritað, sé fasteignarmat jarðarinnar talið 14.000 kr., sem komi heim og saman við fasteignarmat lands, 2.000 kr., ræktaðs lands, 2.000 kr., og hlunnindi, 10.000 kr. Hafi erfðafjárskattur verið greiddur í samræmi við það. Þegar eignarskiptasamningnum hafi verið þinglýst árið 1985, hafi fasteignarmatið á jörðinni verið talið 43.000 kr., sem þá hafi verið mat á landi, ræktuðu landi og hlunnindum. Bendi þetta hvort tveggja til þess, að allir erfingjar hafi talið sumarhúsið eign stefnanda, enda hafi öll systkini stefnanda nema stefnda sem og börn bróður hans viðurkennt eignarrétt stefnanda. Þá bendir stefnandi á, að hann hafi allt frá árinu 1973 greitt alla skatta og skyldur af húsinu og kostað allt viðhald þess. Þá hafi hann notað húsið sem sína eign fullan hefðartíma fasteignar, þ. e. frá árinu 1973, sbr. 1. mgr. 2. gr. laga nr. 46/1905 um hefð. Hafi hann því orðið eigandi að gamla húsinu fyrir hefð, ef ósannað yrði talið, að faðir sinn hefði afsalað sér því. Sé nýja húsið eða allar endurbætur á gamla húsinu eign stefnanda, þar sem hann hafi greitt allan kostnað samkvæmt reglum um stofnun eignarréttar og reglum um viðskeytingu. III. Af hálfu stefndu er til þess vísað, að eignarréttur sé friðhelgur samkvæmt stjórnarskrá Íslands og megi engan skylda til að láta af hendi eign sína, nema almenningsþörf krefji. Komi þessi grunnregla eignarréttarins fram í 72. gr. stjórnarskrárinnar. Eignarréttur stefndu að mannvirkjum á Galtará er reistur á skiptayfirlýs- ingunni frá 21. mars 1985, og standi sá löggerningur óhaggaður sem heimildar- bréf fyrir 1/6 hluta í jörðinni ásamt húsum og öðrum mannvirkjum. Um sé að ræða óskipta sameign, og verði annarri skipan á eignarrétti yfir jörðinni ekki komið á nema með samþykki allra sameigenda samkvæmt almennum reglum eignarréttar. Mótmælt er þeirri staðhæfingu stefnanda, að samkomulag hafi verið með honum og föður hans um byggingarframkvæmdir. Þá er því og mótmælt, að stefnandi hafi öðlast einhvern eignarrétt yfir mannvirkjum á umræddri jörð þrátt fyrir lagfæringar á þeim. Hljóti vinnuframlag stefnanda vegna slíkra framkvæmda að skoðast sem endurgjald fyrir þau afnot, sem hann hafi haft af mannvirkjum, en ljóst sé, að þau hafi verið verulega meiri en annarra 1772 sameigenda. Þær framkvæmdir, sem stefnandi hafi staðið að, séu þó ekki jafnviðamiklar og hann haldi fram. Enn fremur er því mótmælt, að skráning fasteignar hjá Fasteignamati ríkis- ins eða fjárhæð fasteignarmats geti stofnað stefnanda einhvern þann rétt í þessu máli, að jafngildi eignarrétti. Um þá málsástæðu stefnanda, að um hefð geti verið að ræða, er á það bent, að hefðartími sé tuttugu ár, og þar sem faðir stefnanda hafi látist 9. október 1981, geti eignarhald stefnanda aldrei talist óslitið í svo langan tíma, að fullnægi reglum um hefð. Sérstaklega er mótmælt, að árið 1973 geti talist upphafsár eignarhaldstíma í þessu sambandi. Um lagarök vísar stefnda um friðhelgi eignarréttarins til 72. gr. stjórnar- skrárinnar. Um fasteignarskráningu og fasteignarmat er vísað til 11. kafla laga nr. 94/1976 og reglugerðar nr. 406/1978. Um þinglýsingu eignarheimilda vísar stefnda til 1. mgr. 24. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978, og um ráðstöfun á sameign er vísað til almennra reglna eignarréttar. Við aðalmeðterð komu fyrir dóm og gáfu skýrslu stefnandi, bróðir hans, Pétur Jón, Reynir Bergsveinsson, Elín Jónasdóttir, fyrrverandi eiginkona stefnanda, Elías Ólafur Guðmundsson og Valgeir Sigmarsson, eiginmaður stefndu. IV. Gegn andmælum stefndu er ósannað, að faðir málsaðila, Pétur Péturs- son, hafi afsalað stefnanda gamla torfbænum á Galtará, áður en stefnandi hófst handa við endurbyggingu hans. Þá þykir jafnframt verða að miða við, að eignarhald föðurins að jörðinni og mannvirkjum öllum hafi ekki rofnað fyrr en við andlát hans 9. október 1981. Verður því ekki talið, að stefnandi hafi unnið eignarrétt að húsi því, sem mál þetta snýst um, fyrir hefð, sbr. 1. mgr. 2. gr. hefðarlaga nr. 46/1905. Reynir Bergsveinsson, sem var til heimilis í Fremri-Gufudal, nú Reyk- hólahreppi, á þeim tíma, er hér um ræðir, og jafnframt í hreppsnefnd, hefur skýrt svo frá hér fyrir dómi, að Galtará hafi farið í eyði árið 1955, og er stefnandi hóf framkvæmdir við gamla bæjarhúsið, hafi flestir hlaðnir moldarveggir verið meira og minna hrundir. Skriða hafi verið fallin úr bæj- arhólnum fyrir ofan, sem sett hafi gafl hússins og þekjuna á skúrbyggingu alveg niður, og aur og vatn runnið í gegnum tóftirnar. Hafi húsið verið ónýtt í alla staði og þurft að endurnýja allt í því, nema vera skyldi baðstofu- loft. Hafi mikið byggingarefni farið í húsið úr samkomuhúsi Reykhóla- hrepps í Berufirði, sem stefnandi hafi keypt til verksins og rifið. Pétur Jón Pétursson, bróðir málsaðila, kveðst ekki hafa séð annað fyrir, 1773 áður en stefnandi hóf framkvæmdir á Galtará, en bæjarhúsið myndi ekki eiga annað eftir en falla niður sem fúabrak ofan í tóftina innan skamms tíma, ef ekkert yrði að gert, og verða þar að kássu. Kveður hann húsið hafa verið alveg ónýtt og í raun furðulegt, að stefnandi skyldi „leggja út í þetta“. Elín Jónasdóttir var í hjónabandi með stefnanda árin 1965-1982. Kveður vitnið framkvæmdir við torfbæinn gamla hafa verið kostaðar af þeim hjón- um. Hafi bæjarhúsin verið farin að skekkjast og hallast í þessa og hina átt- ina, en þau hvergi fallin niður. Hafi allt verið endurnotað úr gamla húsinu, bætt verið inn í hér og þar, en húsið styrkt og settar í nýjar þiljur. Húsið hafi ekki haft neitt notagildi, er hafist var handa við framkvæmdir á því, að öðru leyti en því, að þar hafi verið eitt herbergi, sem gist hafi verið í. Elías Ólafur Guðmundsson kveðst hafa verið nokkuð tíður gestur á Galtará, áður en umræddar framkvæmdir hófust, og þekkt gamla íbúðar- húsið þar. Kveður vitnið stefnanda munu hafa rifið niður grjótveggi í kring- um húsið til að komast að máttarviðum og kanna ástand þeirra og lagfært þá, sem þurfti. Þá hafi hann gert ris á skúrbyggingu við hliðina á bænum og klætt gaflinn að framan á báðum húsunum og tyrft þakið upp á nýtt. Þá hafi hann tekið niður veggi úr torfi og grjóti og hlaðið þá upp að nýju og sett glugga í húsið. Í málinu liggja bæði fyrir ljósmyndir af bænum, eins og hann var, áður en framkvæmdir stefnanda hófust, og myndir af húsinu, eins og það lítur nú út. Af ofangreindu vætti þykir mega ráða, að gamla bæjarhúsið á Galtará hafi nánast verið að hruni komið og því ónothæft, er stefnandi réðst í þær framkvæmdir, sem að framan greinir. Þá verður sú ályktun jafnframt dregin af framansögðu og samanburði á ljósmyndum af húsinu, eins og það var fyrir endurbygginguna, og útliti þess í dag, að þar hafi verið um gífurlegt verk að ræða. Einnig er fram komið í málinu og óumdeilt, að stefnandi hafi kostað einn allar framkvæmdir við húsið og annast allt viðhald þess og greitt af því alla skatta og skyldur frá árinu 1973 og fram til ársins 1995, er stefnda fékk húsinu þinglýst að 1/6 hluta á sitt nafn. Í erfðafjárskýrslu, dagsettri 30. nóvember 1982, sem allir erfingjar Péturs heitins Péturssonar undirrita, þ. á m. stefnda, er eina eign dánarbús Péturs talin vera jörðin Galtará, að fasteignamati 14.000 kr. Samkvæmt fasteignar- matsskrá, sem þá var í gildi, skiptist sú fjárhæð svo: land 2.000 kr., ræktað land 2.000 kr. og selveiðihlunnindi 10.000 kr., samtals 14.000 kr. Var erfða- fjárskattur greiddur samkvæmt því af hverjum arfshluta fyrir sig. Í sömu fasteignarmatsskrá kemur fram, að sumarhús að Galtará er talið vera að verðmæti 73.000 kr. Í skýrslunni segir m. a.. að undirritaðir erfingjar lýsi yfir því og leggi við drengskap sinn, að „allar eignir búsins“ séu þar fram taldar samkvæmt bestu vitund. 1774 Þegar allt framangreint er virt, verður að telja nægilega sannað, að stefn- andi hafi með hinum miklu framkvæmdum sínum við gamla bæjarhúsið á Galtará, sem að öllu leyti voru kostaðar af honum sjálfum, í raun reist þar nýtt hús, sem nothæft hafi verið sem mannabústaður. Þá verður jafnframt að telja, að systkini stefnanda og barnabörn látins bróður hans hafi litið svo á, að stefnandi ætti húsið, enda er ósannað, að nokkrar athugasemdir hafi verið gerðar af þeirra hálfu við umráð hans yfir því, allt þar til eiginmaður stefndu hófst handa árið 1995 við að fá skráningu á eignarhaldi þess breytt hjá Fasteignamati ríkisins. Fær sú niðurstaða jafnframt ótvíræða stoð í um- ræddri erfðafjárskýrslu, en samkvæmt henni var húsið ekki talið til eigna dánarbús föður málsaðila, sem og yfirlýsingum þriggja systkina stefnanda og barnabarna látins bróður hans, þar sem eignarréttur stefnanda er af- dráttarlaust viðurkenndur. Samkvæmt framansögðu er það niðurstaða dómsins, að viðurkenna beri eignarrétt stefnanda yfir 1/6 hluta sumarhúss á jörðinni Galtará í Reykhóla- hreppi, Austur-Barðastrandarsýslu, sem nú er skráður á nafn stefndu. Eftir þessum úrslitum verður stefnda dæmd til greiðslu málskostnaðar, er telst hæfilega ákveðinn 125.000 kr. án virðisaukaskatts. Dóminn kveður upp Helgi I. Jónsson héraðsdómari. Dómsorð: Viðurkenndur er eignarréttur stefnanda, Jakobs Gunnars Péturs- sonar, yfir 1/6 hluta sumarhúss á jörðinni Galtará í Reykhólahreppi, Austur-Barðastrandarsýslu, sem nú er skráður á nafn stefndu, Sigur- laugar Pétursdóttur Þormar. Stefnda greiði stefnanda 125.000 kr. í málskostnað. 1775 Fimmtudaginn 7. maí 1998. Nr. 394/1997. — Kristján Ágústsson (Stefán Pálsson hrl.) segn Búnaðarbanka Íslands hf. (Brynjólfur Kjartansson hrl.) Sjálfskuldarábyrgð. Áfrýjun. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma Sigurður Líndal prófessor, Jón Ólafsson hæsta- réttarlögmaður og Þorgeir Ingi Njálsson héraðsdómari. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 29. septem- ber 1997 að fengnu áfrýjunarleyfi 17. sama mánaðar. Krefst hann sýknu af öllum kröfum stefnda og málskostnaðar sér til handa í hér- aði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Samkvæmt 3. gr. laga nr. 50/1997 um stofnun hlutafélaga um Landsbanka Íslands og Búnaðarbanka Íslands tók Búnaðarbanki Íslands hf. við rekstri síðarnefnda bankans 1. janúar 1998. Nokkur ný skjöl hafa verið lögð fram í Hæstarétti. 1. Mál þetta var höfðað á hendur áfrýjanda með héraðsdómsstefnu, út gefinni 13. febrúar 1995. Við þingfestingu málsins 28. sama mán- aðar varð útivist af hans hálfu, og var því lokið 16. mars 1995 með áritun á stefnu um aðfararhæfi krafna stefnanda í héraði, Búnaðar- banka Íslands. Samkvæmt beiðni áfrýjanda var málið endurupptek- ið fyrir héraðsdómi 13. júní 1995 eftir ákvæðum XXIII. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Með dómi héraðsdóms, sem kveð- inn var upp 14. júní 1996, voru kröfur Búnaðarbankans að nýju teknar til greina. Áfrýjandi skaut málinu upphaflega til Hæstaréttar með stefnu 9. ágúst 1996. Við þá áfrýjun var ekki gætt að sérstöku skilyrði áfrýj- unar í 3. mgr. 142. gr. laga nr. 91/1991. Leiddi þessi annmarki á áfrýj- un til þess, að málið var fellt niður með dómi Hæstaréttar 17. apríl 1997. 1776 11. Atvikum máls þessa, sem rekið er samkvæmt XVII. kafla laga nr. 91/1991, er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Fyrir Hæstarétti hefur áfrýjandi fallið frá þeirri málsástæðu sinni, að krafa stefnda á hendur sér sé fyrnd. Með bréfi, dagsettu 8. apríl 1998, fór lögmaður áfrýjanda þess á leit við embætti ríkislögreglustjóra, að frumrit veðskuldabréfs þess, sem mál þetta snýst um, yrði rannsakað, meðal annars í því skyni að svara því, hvort vélritun á nafni áfrýjanda og tilheyrandi línu á bak- hlið þess hefði farið fram, áður eða eftir að áfrýjandi ritaði þar nafn sitt. Í skýrslu tæknirannsóknastofu ríkislögreglustjóra, sem Harald- ur Árnason lögreglufulltrúi hefur samið og dagsett er 21. apríl 1998, segir svo um niðurstöðu rannsóknar, sem gerð var á veðskuldabrét- inu af þessu tilefni: „Það er niðurstaða undirritaðs, að nafnritun Kristjáns Ágústssonar á bakhlið fyrrnefnds veðskuldabréfs nr. 08250 hafi verið skrifuð, eftir að vélrituð undirskriftarlína og vél- ritað nafn hans hafi verið vélritað á skjalið.“ Uppsetning ábyrgðar- yfirlýsingarinnar á bakhlið skjalsins og útlit hennar í heild bendir ekki til annars en yfirlýsingin hafi verið skráð, um leið og nafn áfrýjanda var vélritað. Samkvæmt þessu og að öðru leyti með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta niðurstöðu hans um annað en málskostnað. Árýjandi greiði stefnda málskostnað, sem verður ákveðinn sam- eiginlega í héraði og fyrir Hæstarétti, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Áfrýjandi, Kristján Ágústsson, greiði stefnda, Búnaðar- banka Íslands hf., 3.620.257 krónur ásamt dráttarvöxtum sam- kvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 29. nóvember 1994 til greiðsludags. Áfrýjandi greiði stefnda samtals 350.000 krónur í máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 14. júní 1996. 1. Mál þetta, sem dómtekið var 24. maí sl., var höfðað með stefnu, birtri 23. febrúar 1995. 1777 Stefnandi er Búnaðarbanki Íslands, kt. 490169-1219, Austurstræti 3, Reykjavík. Stefndi er Kristján Ágústsson, kt. 010723-4859, Laugavegi 62, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda 3.620.257 kr. með hæstu lögleyfðu dráttarvöxtum skv. 10. gr. laga nr. 25/1987 frá 29. 11. 1994 til greiðsludags. Þess er krafist, að dráttarvextir leggist við höfuðstól á tólf mánaða fresti til greiðsludags, í fyrsta sinn 29. nóvember 1995, sbr. 12. gr. laga nr. 25/1987. Jafnframt er krafist greiðslu málskostnaðar að mati réttarins og að málskostnaðarfjárhæð beri hæstu lögleyfða dráttarvexti skv. 111. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 15. degi eftir dómsuppsögu til greiðsludags að viðbættum virðisaukaskatti á málflutn- ingsþóknun. Af hálfu stefnda er aðallega krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda og að stefnanda verði gert að greiða sér málskostnað að mati réttarins, þ. m. t. virðisaukaskatt, en til vara, að stefnukröfur verði verulega lækkaðar og málskostnaður verði felldur niður. TI. Málsatvik, málsástæður og lagarök. 16. júní 1989 gaf Íslenska stálfélagið hf. út veðskuldabréf til handa stefn- anda. Fyrir hönd Íslenska stálfélagsins hf. rita undir bréfið Hjörtur Torfa- son hrl., Haraldur Þór Ólason og stefndi, en þeir voru stjórnarmenn í fé- laginu. Skuldabréf þetta var að fjárhæð 12.770.000 kr. Skyldi skuldin greidd með tólf afborgunum á sex mánaða fresti, í fyrsta sinn 15. janúar 1990, og var hún bundin lánskjaravísitölu og skyldi breytast í sama hlutfalli og vísi- tala. Vextir af skuldinni skyldu vera breytilegir, hæstu skuldabréfavextir, eins og þeir væru ákveðnir af Búnaðarbanka Íslands á hverjum tíma, upp- haflega 7,75% ársvextir. Með skuldabréfi þessu var stefnanda sett að veði eignarlóð úr landi jarðarinnar Hvassahrauns í Vatnsleysustrandarhreppi ásamt byggingum og mannvirkjum. Eftir því sem segir í stefnu, tókust Hjörtur Torfason, Haraldur Þór Ólason og stefndi á hendur sjálfskuldar- ábyrgð á greiðslu skuldarinnar. Þar segir enn fremur, að í skuldabréfinu sé mælt fyrir um, að skuldin falli í gjalddaga fyrirvaralaust og án uppsagnar, verði greiðsludráttur á henni. Vegna vanskila og árangurslausra innheimtu- tilrauna hafi skuldin öll fallið í gjalddaga frá og með 15. janúar 1992. Ís- lenska stálfélagið hf. hafi verið úrskurðað gjaldþrota 12. nóvember 1991, og sé því félaginu ekki stefnt í málinu. Stefnandi kveðst hafa samið við Hjört Torfason og Harald Þór um greiðslu á ábyrgðum þeirra. Hafi stefnandi lækkað kröfu sína samkvæmt skuldabréfinu og leyst þá úr ábyrgð með greiðslu þeirra 29. nóvember 1994. Stefndi hafi hins vegar ekki samið um 1778 greiðslu vegna ábyrgðar sinnar, og sé því málshöfðun óhjákvæmileg. Skuld sú, sem krafist sé, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda, sé í sam- ræmi við samning stefnanda við samábyrgðarmenn stefnda 29. nóvember 1994. Krafist sé dráttarvaxta frá þeim degi. Stefnandi kveðst höfða mál þetta á grundvelli 17. kafla laga nr. 91/1991, og sé málið rekið samkvæmt því, sbr. ákvæði þar um í bréfinu sjálfu. Stefndi reisir sýknukröfu sína á þeirri málsástæðu, að hann hafi ekki gengist undir sjálfskuldarábyrgð á skuldabréfinu, og sé skuldin sér því óvið- komandi. Kröfur á hendur stefnda séu ekki byggðar á framhlið skulda- bréfsins, heldur áritun á bakhlið þess um sjálfskuldarábyrgð hans, Hjartar Torfasonar og Haralds Þórs Ólasonar. Stefndi segir málavexti þá, að hann hafi átt sæti í stjórn Íslenska stál- félagsins hí. Hann hafi áður átt þátt í undirbúningi að stofnun fyrirtækisins. Í því sambandi hafi fyrirtæki stefnda, Brimnes sf., samþykkt víxil vegna kaupa á lóð undir starfsemina. Víxill þessi hafi verið út gefinn af Hirti Torfasyni hrl. Þegar stefnandi hafi gefið fyrirheit um rekstrarlán til Íslenska stálfélagsins hf., hafi víxilfjárhæðin verið orðin um tólf milljónir kr. Stefndi hafi undirritað framhlið skuldabréfsins á skrifstofu Hjartar Torfa- sonar hrl., en síðar hafi Stefán heitinn Hilmarsson, bankastjóri stefnanda, beðið hann að rita nafn sitt og kennitölu á bakhlið skuldabréfsins, sem þá hafi verið auð. Hann segir Stefán hafa beðið sig um að gera þetta, þar sem bankinn þyrfti skýrari nafnritun og kennitölu. Ekki hafi verið rætt um neina sjálfskuldarábyrgð í því sambandi. Ábyrgðarytirlýsingin hafi verið færð inn á bréfið síðar án síns samþykkis. Stefndi mótmælir því, að málið sé höfðað á grundvelli XVII. kafla laga nr. 91/1991, þar sem hin ætlaða ábyrgðarlýsing sé ekki hluti af skuldabréfinu og ákvæðum þess, heldur sjálfstætt fyrirbæri, sem fullnægi ekki skilyrðum réttarfarslaga um dagsetningar, votta og fleira. Því sé haldið fram, að varnir sínar komist að, þar sem ekki sé um kröfu samkvæmt 17. kafla eml. að ræða. Fallist dómurinn ekki á það, að undirritun sín og tilurð ábyrgðaryfirlýs- ingarinnar sé óskuldbindandi fyrir sig, sé því haldið fram, að krafan á hend- ur sér sé fyrnd, sbr. 4. tl.3. gr. laga nr. 14/1905. Þá kveðst stefndi einnig reisa varnir sínar á því, að ábyrgðaryfirlýsingin sé ógild gagnvart sér skv. III. kafla samningalaga nr. 7/1936, aðallega 31., 33. og 36. gr. Stefndi kom fyrir dóminn og gaf skýrslu. Þá komu fyrir dóminn vitnin Haraldur Þór Ólason framkvæmdastjóri og Hjörtur Torfason hæstaréttar- dómari og gáfu skýrslu. 1779 III. Niðurstaða. Með úrskurði, upp kveðnum 2. október 1995, hafnaði héraðsdómari kröfu stefnda um að leiða aðila og vitni fyrir dóm í máli þessu. Úrskurður- inn var kærður til Hæstaréttar, sem felldi hann úr gildi með dómi 26. októ- ber s. á. Í dómi Hæstaréttar er fallist á þá niðurstöðu héraðsdómara, að höfða megi mál þetta sem skuldabréfamál eftir ákvæðum XVII. kafla laga nr. 91/1991, sbr. c-lið 117. gr. þeirra laga. Stefndi reisir sýknukröfu sína á því, að hann hafi ekki gengist undir sjálf- skuldarábyrgð á hinu umdeilda veðskuldabréfi, þar sem bakhlið bréfsins hafi verið auð, er hann ritaði nafn sitt á hana. Frumrit veðskuldabréfsins liggur frammi í málinu. Á framhlið rita Hjört- ur Torfason, Haraldur Ólason auk stefnda f. h. Íslenska stálfélagsins hf. undir skuldaviðurkenningu félagsins við stefnanda. Eftir því sem upplýst hefur verið í rekstri málsins, voru tildrög málsins þau, að umdeilt skulda- bréf var útbúið á lögfræðiskrifstofu Hjartar Torfasonar hrl. og framhlið þess undirrituð þar. Til stóð að selja það stefnanda og greiða með því víxillán, upphaflega að fjárhæð 7.500.000 kr., skv. víxli, samþykktum af Brimnesi sf., fyrirtæki stefnda. Víxill þessi var út gefinn 20. janúar 1988 af Hirti Torfa- syni. Stefnandi hafnaði hins vegar kaupum á veðskuldabréfinu, nema til kæmi ábyrgð tilgreindra þriggja stjórnarmanna, þ. e. þeirra Hjartar Torfa- sonar, Haralds Þórs Ólasonar og stefnda. Á bakhlið bréfsins er ritað, að til frekari tryggingar skilvísri og skaðlausri greiðslu höfuðstóls, vaxta, vísitöluálags, dráttarvaxta og alls kostnaðar vegna vanskila þessa láns takist eftirtaldir aðilar á hendur sjálfskuldar- ábyrgð á láni þessu, og gildi ábyrgðin jafnt, þó að greiðslufrestur verði veittur á láninu einu sinni eða oftar, og eins, þótt skipt verði um ábyrgðar- aðila, uns skuldin sé að fullu greidd. Undir þessa yfirlýsingu rita nafn sitt Hjörtur Torfason, Haraldur Ólason og stefndi. Vitnið Hjörtur Torfason skýrði svo frá fyrir dóminum, að hann hefði verið kallaður niður í Búnaðarbanka til að undirrita sjálfskuldarábyrgðina, og hefði þá sá texti, sem nú sé á skuldabréfinu, verið á bréfinu. Stjórnar- mennirnir Haraldur Ólason og stefndi hafi ekki verið með í þeirri för. Vitn- ið kvaðst ekki muna, hvar í röðinni hann hefði ritað á bakhlið veðskulda- bréfsins, en eins gæti verið, að hann hefði ekki ritað fyrstur á bréfið. Vitnið kannaðist við sjálfskuldarábyrgð sína og kvaðst hafa gert ráð fyrir því, að stefndi væri einnig sjálfskuldarábyrgðarmaður á skuldinni. Vitnið kvaðst hafa talið ábyrgðina tímabundna, á meðan félagið væri að koma undir sig fótunum. Hins vegar hefði leikið vafi á því, hvort lóð sú, sem sett hefði ver- ið að veði með skuldabréfi þessu, hefði verið nægileg trygging. Þess vegna 1780 hefði sú krafa komið fram frá stefnanda, að þeir þrír íslensku stjórnarmenn, sem mest hefðu starfað og verið tengdir eldra láninu, gerðust sjálfskuldar- ábyrgðarmenn. Ákvörðun stjórnarmannanna um að ganga í þá ábyrgð hafi ekki verið tekin á formlegum fundi. Vitnið Haraldur Ólason skýrði svo frá, að er hann hefði ritað á bréfið sem sjálfskuldarábyrgðarmaður í bankanum, hefðu nöfn hinna ábyrgðar- mannanna verið á bréfinu. Rætt hefði verið um það, áður en hann ritaði nafn sitt, að umræddir þrír stjórnarmenn gengju í sjálfskuldarábyrgð á skuldinni. Hann hefði ekki ætlað að skrifa undir slíka yfirlýsingu, en þess verið krafist af stefnanda. Sú krafa hefði verið studd því, að vitnið væri hluthafi til jafns við hina tvo og yrði því að ganga í umrædda ábyrgð. Vitnið kvaðst hafa greitt sinn hluta ábyrgðarinnar. Stefndi skýrði svo frá fyrir dóminum, að hann hefði verið stjórnarmaður í Íslenska stálfélaginu hf. og ritað á framhlið skuldabréfsins sem slíkur. Kvaðst hann síðar hafa verið kallaður til Stefáns heitins Hilmarssonar, bankastjóra stefnanda, sem hefði beðið sig að rita nafn sitt á bakhlið bréts- ins. Tilgangurinn hefði verið sá að fá kennitölu sína aftan á bréfið, þar sem hana hefði vantað á framhlið. Hann hefði því ritað nafn sitt á bakhliðina, sem þá hafi verið auð. Síðan hefði ekkert heyrst af þessu máli fyrr en í apríl 1995. Margspurður af dómara kvað stefndi bakhlið skuldabréfsins hafa ver- ið algjörlega auða, þegar hann ritaði á hana. Þá neitaði hann því að hafa ætlað að gerast ábyrgðarmaður að skuldum Íslenska stálfélagsins hf. Stefndi átti þátt í undirbúningi að stofnun Íslenska stálfélagsins hf. og sat í stjórn þess allt fram að gjaldþroti félagsins. Samkvæmt því, sem fyrir ligg- ur í máli þessu, var gengið frá umræddri ábyrgðaryfirlýsingu, eftir að um- ræddir stjórnarmenn Íslenska stálfélagsins hf. höfðu skrifað undir skulda- bréfið f. h. félagsins 16. júní 1989. Ábyrgðarytirlýsingin á bakhlið bréfsins er hvorki dagsett né vottuð. Stefndi hefur viðurkennt að hafa ritað nafn sitt á bakhlið umrædds skuldabréfs. Sú fullyrðing stefnda, að hann hafi ritað nafn sitt á bakhlið ein- göngu til að upplýsa um nafnnúmer sitt, er harla ótrúverðug miðað við þátttöku og reynslu stefnda í viðskiptum. Margsinnis spurður fyrir dómi kvað stefndi bakhlið skuldabréfsins hafa verið auða, þegar hann ritaði nafn sitt á hana. Augljóst er hins vegar, þegar frumrit skuldabréfsins er skoðað, að nafn stefnda er ritað ofan í vélritaða línu og vélritað nafn hans undir henni. Því stenst ekki sú fullyrðing stefnda, að bakhlið bréfsins hafi verið auð, þegar hann ritaði nafn sitt á hana. Þegar litið er til aðdragandans að undirritun ábyrgðaryfirlýsingarinnar, vitnisburðar hinna tveggja ábyrgðar- mannanna og uppsetningar bakhliðar skuldabréfsins í heild, þykja rök ekki 1781 hníga til þess, að fallast beri á þá fullyrðingu stefnda, að bakhliðin hafi ver- ið auð, þegar hann ritaði nafn sitt á hana. Telst stefndi því hafa ritað nafn sitt undir umrædda yfirlýsingu og þannig tekist á hendur sjálfskuldarábyrgð á skuldinni samkvæmt skuldabréfinu. Sú málsástæða stefnda, að ábyrgðaryfirlýsingin teljist ógild gagnvart sér vegna ákvæða III. kafla samningalaga nr. 7/1936, er órökstudd með öllu. Ekki eru skilyrði til að beita ógildingarákvæðum laga nr. 7/1936, sbr. lög nr. 11/1986, eins og á stendur í máli þessu. Skuld samkvæmt umræddu skuldabréfi féll í gjalddaga 15. janúar 1992 vegna vanskila, og aðalskuldarinn, Íslenska stálfélagið hf., var úrskurðað gjaldþrota 12. nóvember 1991. Skuld sú, sem hér um ræðir, var því ekki fyrnd skv. 4. tl. 3. gr. laga nr. 14/1905, þegar stefna í málinu var birt stefnda 23. febrúar 1995. Ber því að hafna þeirri kröfu stefnda, að sýkna beri hann af greiðslu kröfunnar vegna fyrningar. Í málinu er ekki ágreiningur um fjárhæðir. Samkvæmt því, sem hér hefur verið rakið, ber að taka kröfur stefnanda til greina, eins og þær eru settar fram í stefnu. Stefndi greiði stefnanda 350.000 kr. í málskostnað, þar með talinn virðisaukaskatt af málflutningsþóknun. Valtýr Sigurðsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Kristján Ágústsson, greiði stefnanda, Búnaðarbanka Ís- lands, 3.620.257 kr., með dráttarvöxtum skv. 10. gr. laga nr. 25/1987 frá 29. nóvember 1994 til greiðsludags, og er heimilt að höfuðstólsfæra áfallna dráttarvexti á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 29. nóvember 1995, sbr. 12. gr. laga nr. 25/1987. Stefndi greiði stefnanda 350.000 kr. í málskostnað, þar með talinn virðisaukaskatt af málflutningsþóknun. 1782 Fimmtudaginn 7. maí 1998. Nr. 221/1997. — Vátryggingafélag Íslands hf. (Hákon Árnason hrl.) gegn Margréti Kristjánsdóttur (Sigmundur Hannesson hrl.) og gagnsök Skaðabætur. Örorka. Líkamstjón. Gjafsókn. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir og Gunnlaugur Claessen. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 21. maí 1997. Hann krefst þess aðallega, að hann verði sýknaður af öllum kröfum gagnáfrýjanda, en til vara, að kröfur hennar verði lækkaðar. Hann krefst og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði með stefnu 25. september 1997 og krefst þess aðallega, að aðaláfrýjandi greiði 9.285.250 krónur með til- greindum ársvöxtum frá 2. nóvember 1992 til 21. desember 1994, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags, en til vara, að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur. Hún krefst og málskostnaðar fyrir Hæstarétti, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál, þar sem gjafsókn hennar fyrir héraði, sem veitt var 5. maí 1995, nái til málskostnaðar hér fyrir dómi, sbr. 5. mgr. 127. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. I. Málavöxtum er lýst í héraðsdómi. Eins og þar kemur fram, hafði gagnáfrýjandi þjáðst af liðagigt fyrir umferðarslysið 2. nóvember 1992 og verið metin 75% öryrki af Tryggingastofnun ríkisins af þeim sökum. Er óumdeilt, að frá 1984 hafi hún vegna þessa ekki aflað tekna með vinnu utan heimilis. Í vottorði Jóns Gunnars Hannesson- ar læknis 12. júlí 1994 kemur fram, að hún hafi haft liðagigt í mörg- um líðum, úlnlið, fingurliðum, hnjám og víðar. Hafi meðal annars verið gerð aðgerð á hægri úlnlið, og þörf geti verið fleiri aðgerða vegna gigtarinnar. Ástand hafi farið heldur versnandi, hvað gigtina varði, en hún hafi þó verið fær um að vinna létt heimilisstörf. Í vott- 1783 orði Helga Jónssonar læknis, sérfræðings á Landspítala, 26. septem- ber 1994 kemur fram, að gagnáfrýjandi hafi frá haustinu 1991 komið vikulega og fengið sprautur vegna gigtarinnar, og farið í staurliðar- aðgerð á hægri úlnlið 1992. Í nýju vottorði Jóns Gunnars Hannes- sonar læknis, sem dagsett er 21. apríl 1998 og lagt var fram af hálfu gagnáfrýjanda við munnlegan flutning málsins í Hæstarétti, kemur fram það álit læknisins, að liðagigt gagnáfrýjanda hafi versnað mik- ið eftir slysið. Ekki var haldið fram orsakasambandi þar á milli. 11. Ágreiningslaust er með aðilum, að gagnáfrýjandi hafi við slysið hlotið 15% varanlega læknisfræðilega örorku. Eins og málið liggur fyrir, hafa ekki verið leiddar að því líkur, að gagnáfrýjandi hefði getað tekið upp launuð störf utan heimilis, ef slysið hefði ekki borið að höndum. Kemur þá ekki til frekari skoðunar sá hluti kröfugerðar gagnáfrýjanda, sem lýtur að skertri getu til tekjuöflunar utan heim- ilis af völdum slyssins. Verður því að ákvarða tjón gagnáfrýjanda vegna heimilisstarfa eingöngu. Gagnáfrýjandi reisir kröfur sínar á útreikningi Jóns Erlings Þor- lákssonar tryggingafræðings 8. desember 1995 á örorkutjóni vegna heimilisstarfa. Reiknaðist honum höfuðstólsverðmæti tekjutaps vegna tímabundinnar örorku 100% í sex mánuði og 50% í aðra sex mánuði nema 433.400 krónum. Tekjutap vegna 5% varanlegrar ör- orku reiknaðist vera 522.700 krónur, sem svarar til 1.568.100 króna fyrir 15% örorku, eins og gagnáfrýjandi krefst. Verður krafa gagn- áfrýjanda um bætur vegna tímabundinnar örorku tekin til greina, eins og krafist er. Bætur fyrir varanlega örorku þykja hæfilega ákveðnar 1.332.600 krónur, og hefur þá verið lhtið til hagræðis við skattfrelsi og eingreiðslu bóta. Bætur til gagnáfrýjanda vegna tíma- bundinnar og varanlegrar örorku nema því samtals 1.766.000 krón- um. Ljóst er, að gagnáfrýjandi hefur hlotið mikinn miska við um- ferðarslysið. Þykja miskabætur til hennar hæfilega ákveðnar 350.000 krónur. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður staðfest niðurstaða hans um sýknu af kröfum gagnáfrýjanda um kostnaðarauka vegna heimilisaðstoðar. Eftir þessum úrslitum verður aðaláfrýjanda gert að greiða gagn- 1784 áfrýjanda samtals 2.116.000 krónur með vöxtum, eins og í dómsorði greinir, en draga ber greiðslu aðaláfrýjanda, 1.345.991 krónu, frá uppreiknaðri kröfu gagnáfrýjanda, eins og hún stóð á greiðsludegi 21. desember 1994. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um máls- og gjafsóknarkostnað. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir. Í gjafsóknarbréfi gagnáfrýjanda 5. maí 1995 er tekið fram, að gjaf- sóknin sé takmörkuð við rekstur málsins fyrir héraðsdómi. Með vís- an til lokamálsliðar 5. mgr. 127. gr. laga nr. 91/1991 nær gjafsóknin því ekki til málskostnaðar gagnáfrýjanda fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Vátryggingafélag Íslands hf., greiði gagn- áfrýjanda, Margréti Kristjánsdóttur, 2.116.000 krónur með eftirgreindum ársvöxtum: 0,9% frá 2. nóvember 1992 til 1. febrúar 1993, 1,1% frá þeim degi til 1. mars sama árs, 1% frá þeim degi til 1. apríl sama árs, 0,9% frá þeim degi til 1. maí sama árs, 0,8% frá þeim degi til 1. september sama árs, 0,9% frá þeim degi til 1. desember sama árs, 0,5% frá þeim degi til 11. maí 1995, 0,6% frá þeim degi til 8. janúar 1996, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Frá kröfu gagnáfrýjanda dragist greiðsla aðaláfrýjanda, 1.345.991 króna, eins og hún stóð á greiðsludegi 21. desember 1994. Ákvæði héraðsdóms um máls- og gjafsóknarkostnað er staðfest. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda 100.000 krónur í máls- kostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 28. febrúar 1997. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutningi 6. febrúar sl., er höfðað af Margréti Kristjánsdóttur, Skriðustekk 9, Reykja- vík, gegn Vátryggingafélagi Íslands, Ármúla 3, Reykjavík, með stefnu, birtri 8. janúar 1996. 1785 Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til þess að greiða henni 9.285.250 krónur í skaðabætur ásamt 0,9% ársvöxtum frá 2. nóvember 1992 til 1. febrúar 1993, með 1,1% ársvöxtum frá þeim degi til 1. mars 1993, með 1% ársvöxtum frá þeim degi til 1. apríl 1993, með 0,9% ársvöxtum frá þeim degi til 1. maí 1993, með 0,8% ársvöxtum frá þeim degi til 1. september 1993, með 0,9% ársvöxtum frá þeim degi til 1. desember 1993, með 0,5% ársvöxtum frá þeim degi til 21. desember 1994, en með dráttarvöxtum samkvæmt 111. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breyt- ingum frá þeim degi til greiðsludags og með vaxtavöxtum frá 21. desember 1994. Þá er gerð sú krafa, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað að mati réttarins, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál, auk virðisaukaskatts á málflutningsþóknun. Af hálfu stefnda eru gerðar þær kröfur aðallega, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og að stefnda verði dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati dómsins, en til vara, að stefnukröfur verði stór- lækkaðar og málskostnaður felldur niður. Málavextir og ágreiningsefni. Málsatvik eru þau, að mánudaginn 2. nóvember 1992 slasaðist stefnandi í hörðum bifreiðaárekstri, er hún ók Subaru-fólksbifreið sinni, Y-16288, af Lindarhvammi í Kópavogi inn á Fífuhvamm og þvert fyrir Ford Econoline- torfærubifreiðina RI-$73, sem ekið var vestur Fífuhvamm. Lenti bifreiðin RI-573 á vinstri hlið bifreiðarinnar Y-16288. Við áreksturinn hlaut stefnandi högg á vinstri síðu og var flutt á slysa- deild Borgarspítalans. Samkvæmt gögnum málsins hafði hún hlotið tals- verða áverka, m. a. rifbrot, mar og blæðingu í lifur, loft í brjósthol, við- beinsbrot og samfallsbrot á brjósthryggjarliðbolum. Stefnandi lá á Borgar- spítala frá slysdegi til 20. nóvember sama ár vegna meiðslanna. Hún fékk ýmiss konar meðferð vegna bakmeiðslanna, svo sem sjúkraþjálfun, deyf- ingarmeðferð, verkjalyf og bólgueyðandi lyf. Stefnandi hefur frá árinu 1984 átt við heilsuleysi að stríða vegna liðagigt- ar. Hafði hún af þeirri ástæðu verið metin 75% öryrki samkvæmt mati Tryggingastofnunar ríkisins. Stefnandi var því óvinnufær að mestu fyrir slys, en gat þó unnið létt heimilisstörf. Eftir slysið var stefnandi alveg óvinnufær, og hefur hún átt í erfiðleikum með að vinna heimilisstörf. Varanleg örorka stefnanda vegna slyssins 2. nóvember 1992 hefur verið metin 10% af Júlíusi Valssyni lækni samkvæmt mati hans, dags. 15. ágúst 1994. Læknarnir Jónas Hallgrímsson og Atli Þór Ólason hafa hins vegar metið læknisfræðilega örorku stefnanda 15% samkvæmt örorkumati þeirra frá 13. október 1994, en málsaðilar leituðu sameiginlega eftir mati læknanna 1786 á örorku stefnanda. Varanleg fjárhagsleg örorka stefnanda til heimilisstarfa var metin 5%, „en til léttra starfa utan heimilis 15% eða á bilinu 5-15%“. 21. desember 1994 fékk stefnandi greitt úr hendi stefnda 1.200.000 krónur í bætur vegna slyssins ásamt vöxtum, kostnaði og lögmannsþóknun. Telur stefndi, að með því hafi tjón stefnanda verið að fullu bætt. Í þinghaldi 15. apríl 1996 var tekin fyrir beiðni stefnda frá 6. mars s. á. um, að málið yrði lagt fyrir Læknaráð til umsagnar um ákveðin atriði, sem fram koma í framangreindu örorkumati. Var umsagnar Læknaráðs leitað með úrskurði dómsins sama dag. Niðurstöður Læknaráðs bárust dóminum með bréfi landlæknis, dags. 10. október 1996. Féllst Læknaráð á niðurstöðu matsmannanna Jónasar Hallgrímssonar og Atla Þórs Ólasonar og taldi, að varanleg örorka stefnanda væri rétt metin 15%. Í málinu er hvorki deilt um bótaskyldu stefnda né um örorku stefnanda. Hins vegar er ágreiningur um fjárhæð þeirra bóta, sem stefnandi krefst úr hendi stefnda vegna slyssins. Kröfur stefnanda í málinu eru studdar þeim rökum, að stefnda beri að bæta henni tekjutap vegna tímabundinnar ör- orku og vegna 15% varanlegrar örorku svo og fyrir örorku til heimilisstarfa. Einnig krefst hún bóta fyrir kostnaðarauka vegna heimilisaðstoðar. Af hálfu stefnda er því mótmælt, að stefnandi hafi orðið fyrir frekara tjóni en þegar hafi verið bætt. Helstu málsástæður aðila og réttarheimildir, sem þeir miða við. Stefnandi reisir kröfur sínar í málinu á örorkumati læknanna Jónasar Hallgrímssonar og Atla Þórs Ólasonar frá 13. október 1994. Læknarnir hafi metið örorku stefnanda vegna skertrar starfsorku hennar af völdum slyss- ins, en Örorkan hafi verið metin í hundraðshlutum samkvæmt þeirri dóm- venju, sem gilt hafi fyrir gildistöku skaðabótalaga nr. 50/1993. Örorka stefn- anda vegna slyssins hafi komið í veg fyrir, að hún hafi getað farið að vinna á almennum vinnumarkaði, eins og hún hafi haft ráðagerðir um, áður en hún varð fyrir umræddu slysi. Örorkumatið feli í sér heildarmat á því, hvaða tjóni stefnandi verði fyrir vegna slyssins. Almennt verði örorkumat að teljast mat á framtíðarafleiðingum slyss á starfsorku hins slasaða. Lík- amstjón sé almennt til þess fallið að leiða til varanlegrar starfsorkuskerð- ingar, sem geti komið fram strax eða síðar á lífsleiðinni. Jafnframt hafi lík- amstjón stefnanda haft verulegan kostnaðarauka í för með sér. Á því leiki ekki nokkur vafi, að tjón stefnanda hafi haft hamlandi áhrif á mögulega starfsgetu hennar jafnt til starfa utan sem innan heimilis og valdið henni óþægindum og erfiðleikum í tómstundum. Því er eindregið mótmælt af hálfu stefnanda, að þar sem hún hafi verið 15% öryrki fyrir slys og ekki getað unnið utan heimilis, þegar slysið varð, 1787 sé hún nær réttlaus. Vísað er til þess m. a., að slysið hafi í raun komið í veg fyrir, að stefnandi gæti farið að vinna utan heimilis, jafnframt því sem slysið hafi komið í veg fyrir, að stefnandi gæti unnið almenn heimilisstörf, en það hafi haft í för með sér verulegan kostnaðarauka vegna heimilisaðstoðar. Vottorð Félagsmálastofnunar Reykjavíkurborgar frá 24. ágúst 1995 stað- festi, að stefnandi hafi fengið heimilisaðstoð öðru hverju frá árinu 1984 til desember 1991 og síðan aftur í kjölfar slyssins. Stefnanda hafi þá verið gert að standa sjálf straum af kostnaði við aðstoðina, og var þeirri aðstoð hætt, þar sem stefnandi hafi ekki haft fjárhagslegt bolmagn til þess að standa straum af kostnaðinum. Þess í stað hafi stefnandi þurft að leita á náðir ætt- ingja og vina með heimilisaðstoðina. Fjárhæð tjónsins hafi verið reiknuð út af Jóni Erlingi Þorlákssyni trygg- ingafræðingi, og eru þeir útreikningar lagðir til grundvallar í málstilbúnaði stefnanda. Vísað er til útreikninga hans frá 8. desember 1995 á tímabund- inni og varanlegri örorku stefnanda, en vegna kostnaðarauka stefnanda vegna heimilisaðstoðar er vísað til útreikninga frá 10. október 1995 og taxta Reykjavíkurborgar og Sóknar vegna heimilisaðstoðar. Endanleg krafa stefnanda er þannig sundurliðuð: Tekjutap: Vegna tímabundinnar örorku kr. 856.100 Vegna varanlegrar örorku 15% - 3.097.400 Vegna tapaðra lífeyrisréttinda - 185.800 Vegna húsmóðurþáttar: Vegna tímabundinnar örorku kr. 433.400 Vegna varanlegrar örorku 15% - 1.568.100 - 2.001.500 Samtals kr. 6.140.800 Vegna kostnaðarauka: Kostnaðarauki vegna heimilisaðstoðar (50% af 7.488.900 kr.) kr. 3.744.450 kr. 9.885.250 Miskabætur - 600.000 kr. 10.485.250 Frá dragast vegna innborgunar VÍS - —-1.200.00 kr. 9.285.250 Skaða- og miskabótakröfur stefnanda eru studdar almennum reglum kröfu- og skaðabótaréttar svo og ákvæðum umferðarlaga. Málskostnaðar- 1788 krafa er reist á 1. mgr. 130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Krafa um einfalda sparisjóðsvexti frá slysdegi, 2. nóvember 1992, til 21. desember 1994 er gerð með vísan til 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987. Dráttarvaxta er kraf- ist frá 21. desember 1994 til greiðsludags og vísað í því sambandi til 15. gr. vaxtalaga, en þann dag hafi stefndi greitt stefnanda inn á kröfuna. Vísað er að öðru leyti til II. kafla vaxtalaga um kröfur um dráttarvexti og vaxta- vexti. Við ákvörðun málskostnaðar sé nauðsynlegt að taka tillit til virðis- aukaskatts, þar sem stefnandi sé ekki virðisaukaskattsskyld og njóti því ekki frádráttarréttar vegna virðisaukaskatts. Er vísað til laga nr. 50/1988 um þá kröfu. Sýknukrafa stefnda er reist á því, að tjón stefnanda sé þegar bætt að fullu með 1.200.000 króna greiðslu ásamt vöxtum og lögmannskostnaði. Því er haldið fram af hálfu stefnda, að ósannað sé, að stefnandi hafi orðið fyrir frekara tjóni af völdum slyssins. Hún hafi verið 38 ára að aldri, er slysið varð, og 75% varanlegur öryrki fyrir það af völdum liðagigtar, sem hún hafi greinst með árið 1984. Hafi geta hennar og möguleiki til tekjuöflunar utan heimilis því nánast engin verið og geta til heimilisstarfa stórlega skert. Hún hafi ekkert unnið utan heimilis í átta ár og aðeins unnið létt störf á heimili sínu. Væri alls ósannað, að hún hafi í reynd verið fær um að stunda nokkra launaða vinnu utan heimilis fyrir slysið eða átt kost á starfi á vinnumark- aðinum, hvað þá, að hún hafi verið fær um að afla „meðaltekna kvenna“ eða 75% af meðaltekjum iðnaðarmanna, eins og kröfur hennar miðist við. Hún hafi því ekki sannanlega orðið fyrir neinu tjóni í formi tapaðra tekna af launavinnu utan heimilis af völdum slyssins. Því beri algerlega að sýkna stefnda af kröfum stefnanda á þeim grundvelli. Þá fái ekki staðist, að stefnandi geti krafist bóta bæði miðað við fullt starf utan heimilis og fullt starf á heimili. Enginn vinni í senn eða á sama tíma tvö störf, hvað þá 75% öryrki eins og stefnandi. Verði tjón stefnanda ekki ákvarðað öðruvísi en með hliðsjón af því, sem hún hafi getað vænst að geta starfað, þegar slysið varð, svo sem heilsu hennar hafi verið háttað. Beri því eingöngu að hafa hliðsjón af heimilisstörfum við bótaákvörðun, en ekki úti- vinnu, eins og stefnandi hafi gert í tjónsuppgjöri. Það uppgjör væri svo ríf- legt, að það gerði mun meira en fullbæta kröfur stefnanda vegna húsmóð- urþáttar ásamt miska. Þannig væru engin efni til annars en sýkna stefnda af kröfum stefnanda um bætur vegna ætlaðs örorkutjóns og miska. Kröfulið stefnanda vegna svonefnds „kostnaðarauka“, að fjárhæð 3.744.450 krónur, er sérstaklega mótmælt af hálfu stefnda sem röngum og ósönnuðum. Stefnandi hafi öðru hverju allt frá árinu 1984 notið heimilisað- stoðar frá Reykjavíkurborg vegna gigtarsjúkdóms síns. Ósannað sé, að að- 1789 keypt heimilisaðstoð vegna slyssins væri nauðsynleg frá slysdegi og allt til æviloka stefnanda, svo sem hún krefjist. Sé ljóst, að með þessari kröfugerð ætli hún stefnda að bera raunverulegan og ímyndaðan kostnað við heimilis- aðstoð af völdum gigtarsjúkdóms stefnanda, enda væri kostnaðarútreikn- ingur beinlínis grundvallaður á 75% örorku stefnanda af völdum gigtar- sjúkdómsins. Stefnanda hafi hins vegar aðeins verið metin 5% örorka til heimilisstarfa af völdum slyssins og 15% til annarra starfa. Því væri enginn fótur fyrir nauðsyn á aðkeyptri heimilisaðstoð af völdum slyssins, hvað þá í þeim mæli, sem stefnandi krefjist. Fjárhæð þessa kröfuliðar væri reist á lík- indareikningi, sem hafi að forsendu, að stefnandi kaupi frá slysdegi og það, sem eftir er ævinnar, heimilisaðstoð fyrir 512.000 krónur á ári. Þessi for- senda er af hálfu stefnda talin röng og ósönnuð með öllu. Þá hafi stefnandi ekkert upplýst um rétt sinn til endurgjaldslausrar heimilisaðstoðar vegna slyssins frá ríki eða sveitarfélagi né um raunverulegan kostnað af heimilis- aðstoð af völdum slyssins. Þessi kröfuliður væri þannig vanreifaður. Sitt hvað væri heimilisaðstoð vegna gigtarsjúkdóms og heimilisaðstoð vegna slyss. Beri að sýkna stefnda með öllu af þessum kröfulið eða vísa honum frá dómi. Miskabótakröfu stefnanda er andmælt sem allt of hárri og í ósamræmi við dómvenju. Því er haldið fram af hálfu stefnda, að stefnandi geti ekki í senn krafist örorkubóta á grundvelli heilsuskerðingar miðað við heilbrigða manneskju fyrir slys og jafnframt hærri miska en annars á grundvelli stór- felldrar heilsuskerðingar þegar fyrir slysið og meiri miska en ella af þeim ástæðum. Af hálfu stefnda er talið, að 150.000 krónur í miskabætur væru nær lagi, þegar jafnframt væri krafist örorkubóta. Þá beri að miða við verð- lag á slysdegi, enda væri krafist vaxta frá þeim tíma. Af hálfu stefnda er talið ljóst, að þegar allt framangreint sé virt, geri greiddar bætur meira en bæta sannanlegt tjón stefnanda af völdum slyssins, og beri því að sýkna stefnda af öllum kröfum stefnanda. Verði ekki fallist á sýknukröfu stefnda, er krafist lækkunar á kröfum stefnanda, er stefndi andmælir sem allt of háum. Beri við ákvörðun örorku- tjóns að gæta þess, að örorka bætist ekki, meðan hennar gæti ekki í skert- um vinnutekjum. Þá beri að draga frá þann hluta bótanna, sem ella gengi til opinberra gjalda, og virða til lækkunar, að miski sé innifalinn í örorkumati. Þá beri að gæta þess, að prósentutölur í örorkumati miðist við fullhraustan einstakling, en ekki fatlaðan, og væru þær því ekki marktækar án umreikn- ings í takt við fyrri örorku. Beri við bótaákvörðun að taka fullt tillit til hinnar miklu örorku stefnanda fyrir slys og vangetu til starfa. Bætur, sem þegar hafi verið greiddar, eigi að koma til frádráttar, en ekki er deilt um það í málinu. 1790 Vaxtakröfum stefnanda er sérstaklega andmælt af hálfu stefnda. Er því haldið fram, að samkvæmt dómvenju beri bótakrafan sömu vexti og notaðir væru í tjónsútreikningi og ekki dráttarvexti frá fyrri tíma en dómsuppsögu- degi. Niðurstöður. Eins og fram hefur komið hér að framan, hafði stefnandi verið metin 75% öryrki samkvæmt mati Tryggingastofnunar ríkisins vegna liðagigtar, áður en hún varð fyrir slysi því, sem hér um ræðir. Stefnandi hefur komið fyrir dóminn og skýrt frá því, að hún hafi fengið góða meðferð við liðagigt- inni. Hún hafi haft heimilisaðstoð vegna hennar í mörg ár, en vegna þess að henni leið betur, hafi hún sjálf getað annast heimilisstörfin án aðstoðar í heilt ár fyrir slys. Hún hafi einnig rætt það við heimilislækni sinn fyrir slys, að hún hafi þá verið tilbúin að fara út að vinna. Í vottorði Helga Jónssonar, sérfræðings í gigtarsjúkdómum, frá 26. september 1994 kemur fram, að stefnandi hafði komið til hans frá árinu 1990. Þar kemur einnig fram, að hún fór í aðgerð árið 1992 og í nótum frá október það ár komi fram, að þá hafi læknirinn talið hana vera í góðu ástandi. Hún hafi sjálf sagt honum, að hún hafi verið að hugsa um að fara aftur til vinnu, og taldi læknirinn það alls ekki óhugsandi. Í vottorðinu kemur enn fremur fram, að ástand stefn- anda hafi versnað mikið eftir slysið. Stefnandi virtist aldrei vera verkjalaus í baki, en liðsýkin var áfram lágvirk. Við úrlausn máls þessa ber að líta til þess, að mat á örorku stefnanda vegna liðagigtar hlýtur að vera háð ástandi hennar og líðan á hverjum tíma. Ekki er að sjá af gögnum málsins, að mati Tryggingastofnunar ríkisins sé ætlað að gilda í ótakmarkaðan tíma og án endurskoðunar. Með vísan til þessa þykja ekki efni til að líta svo á, að ástand stefnanda fyrir slys hefði til frambúðar komið í veg fyrir, að hún gæti stundað vinnu utan heimilis, hefði hún ekki lent í slysinu. Í gögnum málsins kemur ótvírætt fram, að stefnandi hlaut varanlega ör- orku vegna slyssins. Þykir því rétt svo og með vísan til þess, sem að framan greinir, að telja, að stefnandi hafi sýnt fram á, að möguleikar hennar til að afla tekna framvegis hafi almennt skerst vegna slyssins í þeim mæli, sem fram kemur í örorkumati læknanna Atla Þórs Ólasonar og Jónasar Hall- grímssonar frá 13. október 1994. Sú varanlega örorka, sem þar er metin, er miðuð við, að stefnandi hefði gegnt léttu hlutastarfi. Engar upplýsingar liggja fyrir í málinu um laun fyrir létt hlutastarf, en í útreikningi Jóns Erlings Þorlákssonar tryggingafræðings frá 8. desember 1995 á tekjutapi stefnanda er aðeins miðað við 75% af meðaltekjum iðnaðarmanna. Þykir rétt að nota þann útreikning til viðmiðunar á framtíðartekjutapi stefnanda, en þar er einnig reiknað út tjón stefnanda vegna tapaðra lífeyrisréttinda. 1791 Tímabundin örorka stefnanda vegna slyssins hefur verið metin 100% í sex mánuði frá slysinu og 50% í næstu sex mánuði þar á eftir samkvæmt ör- orkumati læknanna Atla Þórs Ólasonar og Jónasar Hallgrímssonar 13. október 1994. Þegar litið er til þess, sem hér að framan er rakið, og að stefnandi var ekki í launaðri vinnu, er hún varð fyrir slysinu, þykir ósannað, að hún hafi orðið fyrir tekjutapi vegna tímabundinnar örorku. Verður sá liður í kröfugerð hennar því ekki tekinn til greina. Krafa stefnanda vegna kostnaðarauka vegna heimilisaðstoðar er studd útreikningi Jóns Erlings Þorlákssonar tryggingafræðings frá 10. október 1995. Kostnaður er áætlaður 75% af mánaðarlaunum fyrir heimaþjónustu samkvæmt launataxta Reykjavíkurborgar og Sóknar. Reiknað er slysdags- verðmæti kostnaðar frá slysdegi, svo lengi sem tekjutap vegna slyssins er talið standa, en stefnandi gerir kröfu um helming þeirrar fjárhæðar. Telja verður þennan lið í kröfugerð stefnanda órökstuddan. Í því sambandi verð- ur einnig að líta til þess, að engin gögn hafa verið lögð fram um kostnað stefnanda vegna þessa kröfuliðar. Verður þessi liður í kröfugerð stefnanda því ekki tekinn til greina. Hins vegar hefur örorka stefnanda til heimilis- starfa verið metin 5% af læknunum Atla Þór Ólasyni og Jónasi Hallgríms- syni samkvæmt framangreindu örorkumati þeirra. Í matinu kemur enn fremur fram, að stefnandi hafi tognað í hálsi og baki við slysið, hún hafi fengið vægt samfallsbrot á tveimur brjósthryggjarliðbolum og brot á rifjum vinstra megin og mar á lifur. Eftir slysið hafi hún haft hvíldar- og álagsverki í hálsi, baki og brjóstkassa, er dregið hafi úr álagsþoli og starfsgetu hennar við heimilið. Í örorkumati Júlíusar Valssonar frá 15. ágúst 1994 kemur fram, að stefnandi hafi eftir slysið sífellda verki vinstra megin í baki, sem leiði fram í kvið. Verki leiði einstaka sinnum niður í vinstri mjöðm og upp í háls. Í örorkumati Atla Þórs Ólasonar og Jónasar Hallgrímssonar kemur fram, að bakverkur sé verstur neðarlega í brjóstbaki og leiði út í vinstri síðu. Leiðsluverkir væru upp í háls og herðar ásamt vöðvabólgu, sem stefnandi hafði ekki áður að eigin sögn. Hún hafi enn fremur verkjaleiðni niður í mjóbak og út í vinstri mjöðm og niður undir vinstra hné. Í viðtali hennar við læknana kom fram, að hún hefði verið góð í baki fyrir slysið og verkja- laus í hálsi og öxlum. Ekki er unnt að fullyrða, að stefnandi hefði verið ófær um að gegna heimilisstörfum ásamt léttu hlutastarfi utan heimilis, eins og hún hafði ráðgert, ef hún hefði ekki orðið fyrir slysinu, enda liggja engar upplýsingar fyrir um það. Þykir rétt með vísan til alls þessa, að stefnanda verði dæmdar bætur vegna örorku til heimilisstarfa, sem metin var 5%. Krafa hennar er reist á útreikningi Jóns Erlings Þorlákssonar trygginga- fræðings frá 8. desember 1995, en þar er höfuðstólsverðmæti tekjutaps 1792 vegna tímabundinnar og varanlegrar örorku til heimilisstarfa reiknað sam- tals 956.100 krónur miðað við 5% örorku. Verður krafa stefnanda að þessu leyti tekin til greina. Bætur til stefnanda fyrir fjártjón og miska þykja hæfilega ákveðnar 3.800.000 krónur, og hefur þá verið tekið tillit til hagræðis af eingreiðslu og skattfrelsi bóta. Til frádráttar koma 1.219.800 krónur, sem stefndi greiddi 21. desember 1994 í bætur fyrir tjónið að meðtöldum vöxtum. Ber því að dæma stefnda til að greiða stefnanda 2.580.200 krónur. Vaxtakröfu stefnanda er mótmælt, en stefndi telur, að samkvæmt dóm- venju beri að reikna sömu vexti og notaðir væru í tjónsútreikningi og ekki dráttarvexti frá fyrri tíma en dómsuppsögudegi. Með vísan til 7. gr. vaxta- laga nr. 25/1987 ber stefnda að greiða stefnanda vexti frá slysdegi jafnháa og vegið meðaltal vaxta af almennum óbundnum sparisjóðsreikningum hjá viðskiptabönkum og sparisjóðum, en rétt þykir með vísan til 15. gr. sömu laga, að dráttarvextir verði reiknaðir frá þeim tíma, er mál var höfðað, sem var 8. janúar 1996. Dráttarvextir leggjast við höfuðstól, þegar vanskil hafa staðið í tólf mánuði samkvæmt 12. gr. vaxtalaga. Gjafsóknarkostnaður stefnanda greiðist úr ríkissjóði, þ. m. t. þóknun lög- manns stefnanda, Sigmundar Hannessonar, sem þykir hæfilega ákveðin 200.000 krónur, og er þá ekki tekið tillit til virðisaukaskatts. Rétt þykir, að stefndi greiði málskostnað stefnanda, 200.000 krónur, sem greiðist í ríkissjóð að viðbættum virðisaukaskatti. Dóm þennan kvað upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, Vátryggingafélag Íslands, greiði stefnanda, Margréti Krist- jánsdóttur, 2.580.200 kr. ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 2. nóvember 1992 til 8. janúar 1996 og með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla sömu laga frá þeim degi til greiðsludags, en dráttarvextir leggjast við höfuðstól á 12 mánaða fresti, fyrst 8. janúar 1997. Gjafsóknarkostnaður stefnanda greiðist úr ríkissjóði, þ. m. t. þókn- un lögmanns stefnanda, Sigmundar Hannessonar, 200.000 krónur, og er þá ekki tekið tillit til virðisaukaskatts. Stefndi greiði málskostnað stefnanda, sem greiðist í ríkissjóð, 200.000 krónur, að viðbættum virðisaukaskatti. 1793 Föstudaginn 8. maí 1998. Nr. 186/1998. — Jakob A. Traustason (sjálfur) gegn Almennu málflutningsstofunni sf. (Jónatan Sveinsson hrl.) Kærumál. Máli vísað frá Hæstarétti. Lögvarðir hagsmunir. Kæru- heimild. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 16. apríl 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 5. maí sl. Kærður er úr- skurður Héraðsdóms Reykjavíkur 6. apríl 1998, þar sem máli varnaraðila á hendur sóknaraðila var vísað frá dómi. Um kæru- heimild vísar sóknaraðili til 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Hann krefst þess, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar. Þá krefst sóknaraðili þess, að „hann verði sýknaður af öllum kröf- um stefnanda, en ef ekki, þá krefst hann þess, að hinn kærði úr- skurður um frávísun verði látinn standa, ef og að því marki, sem hann verður ekki sýknaður af umstefndri innheimtukröfu“. Sóknar- aðili krefst einnig málskostnaðar. Varnaraðili krefst þess, að úrskurði héraðsdómara verði hrundið og málinu vísað heim í hérað til efnislegrar meðferðar. Hann krefst Jafnframt kærumálskostnaðar. Varnaraðili höfðaði mál þetta á hendur sóknaraðila til heimtu kröfu um þóknun fyrir lögmannsþjónustu, að fjárhæð $61.003 krón- ur. Með hinum kærða úrskurði vísaði héraðsdómari málinu frá dómi án kröfu vegna nánar tilgreindra annmarka, sem hann taldi vera á málatilbúnaði varnaraðila. Svo sem ráðið verður af b-, c-, d- og e-lið 1. mgr. 105. gr. laga nr. 91/1991, er í lögunum byggt á þeirri meginreglu, að stefndi í einka- máli njóti ekki lögvarins réttar til að krefjast efnisdóms í máli, held- ur verði hann að sæta því, að það verði meðal annars fellt niður án 57 Hæstaréttardómar 11 1794 tillits til þess, hvort hann kunni fremur að vilja láta það ganga til efnisdóms um kröfu sína um sýknu. Þessi meginregla stendur því jafnframt í vegi, að stefndi geti leitað endurskoðunar á úrskurði um frávísun máls til að fá honum hnekkt. Sóknaraðili nýtur því ekki hagsmuna, sem varðir eru að lögum, af fyrrgreindri kröfu sinni um, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi. Af þessum sökum og þar sem varnaraðili kærði ekki úrskurðinn fyrir sitt leyti, verður ekki komist hjá því að vísa málinu sjálfkrafa frá Hæstarétti. Rétt þykir, að hvor aðili beri sinn kostnað af kærumáli þessu. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti. Kærumálskostnaður fellur niður. 1795 Föstudaginn 8. maí 1998. Nr. 165/1998. — Nótt ehf. (Björgvin Þorsteinsson hrl.) gegn Lífeyrissjóðnum Framsýn (Atli Gíslason hrl.) Kærumál. Gjaldþrotaskipti. Fjárnám. Fyrirsvar. Einkahlutafélag. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 2. apríl 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 20. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 30. mars 1998, þar sem bú sóknaraðila var tekið til gjaldþrotaskipta að kröfu varnar- aðila. Kæruheimild er í 179. gr. laga nr. 21/991 um gjaldþrotaskipti o. fl. Sóknaraðili krefst þess, að kröfu varnaraðila um gjaldþrota- skipti verði hafnað. Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdómara verði stað- festur og sóknaraðila gert að greiða sér kærumálskostnað. Varnaraðili reisir kröfu sína um gjaldþrotaskipti á árangurslausu fjárnámi, sem annar lánardrottinn sóknaraðila fékk gert hjá honum 28. nóvember 1997. Tilkynningu um þá gerð var beint til Sigur- björns Ingólfssonar, og tókst birting hennar 21. sama mánaðar. Sigurbjörn var við gerðina og lýsti yfir því, að gerðarþoli ætti engar eignir. Samkvæmt fram lögðu vottorði Hlutafélagaskrár hefur Bryn- dís Jenný Þráinsdóttir frá 31. desember 1996 ein átt sæti í stjórn sóknaraðila, en Sigurbjörn Ingólfsson hefur frá sama tíma verið varamaður í stjórninni. Með 9. mgr. 39. gr. laga nr. 138/1994 um einkahlutafélög, sem vís- að er til í hinum kærða úrskurði, er ekki vikið frá þeirri meginreglu, að varamaður taki eingöngu sæti í félagsstjórn í forföllum aðal- manns, hvorki að því er varðar einkahlutafélög almennt né þegar stjórn er aðeins skipuð einum manni, svo sem við á um sóknaraðila. Önnur ákvæði sömu laga fela ekki heldur í sér slíkt frávik. Varnar- 1796 aðili hefur ekki sýnt fram á, að fyrrnefndur aðalmaður í stjórn sóknaraðila hafi haft forföll frá störfum á þeim tíma, sem tilkynning um væntanlegt fjárnám var birt 21. nóvember 1997 eða þegar gerðin fór fram 28. sama mánaðar. Hafði Sigurbjörn Ingólfsson því ekki lögmæta heimild til að koma fram sem fyrirsvarsmaður sóknaraðila á þann hátt, sem hér um ræðir. Samkvæmt því, sem að framan greinir, var tilkynningu um fjár- námið, sem var gert 28. nóvember 1997, ekki beint að réttum fyrir- svarsmanni sóknaraðila. Við framkvæmd gerðarinnar hefði því bor- ið að fara svo að sem um ræðir í 2. mgr. 22. gr. laga nr. 90/1989 um aðför. Þess var ekki gætt, heldur var gerðin tekin fyrir á skrifstofu sýslumanns og ekki reynt, hvort unnt yrði að ná til rétts fyrirsvars- manns gerðarþola á heimili hans eða starfsstöð. Að svo vöxnu máli var ekki heimilt að láta áðurnefndan varamann í stjórn sóknaraðila gæta hagsmuna hans við gerðina sem málsvara í skjóli 2. mgr. 24. gr. laga nr. 90/1989. Mátti því ekki með réttu láta gerðina fara fram og ljúka henni án árangurs samkvæmt 62. gr. sömu laga. Af þessum sökum verður gerðin ekki lögð til grundvallar kröfu um gjaldþrota- skipti. Af þeim ástæðum, sem áður greinir, verður að hafna kröfu varnaraðila um, að bú sóknaraðila verði tekið til gjaldþrotaskipta. Verður varnaraðili dæmdur til að greiða sóknaraðila málskostnað í héraði og kærumálskostnað, sem er ákveðinn í einu lagi, eins og Í dómsorði greinir. Dómsorð: Hafnað er kröfu varnaraðila, Lífeyrissjóðsins Framsýnar, að bú sóknaraðila, Nætur ehf., verði tekið til gjaldþrotaskipta. Varnaraðili greiði sóknaraðila samtals 125.000 krónur í málskostnað í héraði og kærumálskostnað. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 30. mars 1998. I. Ágreiningsmál þetta, sem tekið var til úrskurðar að loknum munnlegum málflutningi 24. mars sl., var þingfest 4. mars sl. Sóknaraðili, Lífeyrissjóðurinn Framsýn, kt. 561195-2779, Suðurlandsbraut 1797 30, Reykjavík, gerir þær kröfur, að bú varnaraðila verði tekið til gjaldþrota- skipta. Þá krefst hann málskostnaðar. Varnaraðili, Nótt ehf., kt. 600596-2689, Hafnarstræti 19, Reykjavík, krefst þess, að kröfu sóknaraðila verði hafnað. Þá krefst hann málskostnaðar. II. Gjaldþrotaskiptabeiðni sóknaraðila, sem barst Héraðsdómi Reykjavíkur 13. janúar sl., stafar af árangurslausu fjárnámi, sem fram fór hjá varnaraðila 28. nóvember 1997 að kröfu Guðjóns Ármanns Jónssonar, að fjárhæð 2.511.387 krónur. Samkvæmt endurriti úr gerðabók var af hálfu gerðarþola, varnaraðila máls þessa, viðstaddur Sigurbjörn Ingólfsson. Hann lýsti yfir því, að gerðarþoli ætti engar eignir, og var því gerðinni lokið án árangurs með vísan til 8. kafla laga nr. 90/1989. Auk þess að krefjast gjaldþrotaskipta lýsti sóknaraðili kröfu á hendur varnaraðila, að fjárhæð 256.148,83 kr., og var kröfunni lýst sem ógreiddum iðgjöldum í lífeyrissjóð og sjúkra- og or- lofsheimilasjóð samkvæmt skilagreinum vegna janúar til maí 1997 og áætl- unum byggðum á fyrri skilagreinum vegna júní og júlí 1997. Krafan sundur- liðast þannig í gjaldþrotabeiðni sóknaraðila: Höfuðstóll kr. 174.714,50 Dráttarvextir — 19.137,80 Innheimtuþóknun - 32.983,78 Fjárnámsbeiðni - 1.517,32 Áritunargjald - 3.000,00 Kostnaður vegna fjárnáms - 4.000,00 Gjaldþrotaskiptabeiðni - 3.758,66 Kostnaður vegna gjaldþrots - 10.517,32 Vextir af kostnaði - 517,53 Við þingfestingu gjaldþrotakröfunnar 4. mars sl. var þingsókn af hálfu varnaraðila og kröfunni mótmælt og ágreiningsmál þetta síðan þingfest í kjölfarið. Ill. Sóknaraðili styður kröfur sínar þeim rökum, að varnaraðili sé ógjaldfær, og vísar af því tilefni til þess, að árangurslaust fjárnám hafi verið gert hjá varnaraðila 28. nóvember 1997, innan þriggja mánaða frá frestdegi. Á þeim forsendum sé sóknaraðila heimilt að krefjast gjaldþrotaskipta á búi varnar- aðila. Að mati sóknaraðila hafi sá aðili, sem lýsti yfir ógjaldfærni og eigna- leysi fyrir hönd varnaraðila við fjárnámið hjá sýslumanninum í Reykjavík, verið fullkomlega bær til að taka málstað varnaraðila við fjárnámsgerðina 1798 og gefa slíka yfirlýsingu, enda um að ræða aðila í varastjórn varnaraðila og áður í stjórn varnaraðila og, að því er virðist, jafnframt aðaleiganda varnar- aðila. Stöðu sinni samkvæmt hafi aðili þessi haft eða átt að hafa yfirsýn yfir fjárhag varnaraðila. Fjölmargar aðrar kröfur hafi verið settar fram á hendur varnaraðila, án þess að þær hafi fengist greiddar, og telur sóknaraðili, að hið árangurslausa fjárnám gefi rétta mynd af fjárhag varnaraðila. IV. Varnaraðili telur framangreinda aðfarargerð ólögmæta, og verði því gjaldþrotaskiptakrafa ekki á henni reist. Þegar boðað hafi verið til þeirrar aðfarar, sé varastjórnarmaðurinn Sigurbjörn Ingólfsson boðaður, en ekki stjórnarmaðurinn Bryndís Þráinsdóttir. Sigurbjörn Ingólfsson hafi ekki ver- ið löghæfur til þess að taka við birtingu, sbr. Í. mgr. 24. gr. laga nr. 90/1989, og hafi því lögmæt birting á fyrirkalli ekki farið fram. Hafi Sigurbjörn ekki heldur verið starfsmaður félagsins á þessum tíma og ekki verið í forsvari fyrir það. Mátti því ekki birta fyrirkall á heimili hans, heldur hafi orðið að birta það í stjórnstöð félagsins, sbr. 4. mgr. 85. gr. laga nr. 91/1991 um með- ferð einkamála. Sigurbjörn Ingólfsson hafi ekki heldur verið málsvari við gerðina, enda hafi hann ekki haft heimild til þess. Megi af framansögðu vera ljóst, að hvorki fór fram lögmæt birting á fyrir- kalli né var lögmætur málsvari viðstaddur fyrir hönd varnaraðila við að- farargerðina og mátti því ekki gera árangurslaust fjárnám. Geti gerð þessi því ekki verið grundvöllur gjaldþrotaskipta á búi varnaraðila, en fyrirsvars- manni varnaraðila hafi fyrst verið kunnugt um hið árangurslausa fjárnám, þegar fyrirkall vegna gjaldþrotaskipta hafi verið birt. V. Gjaldþrotaskiptabeiðni sóknaraðila er reist á árangurslausri aðfarargerð frá 28. nóvember sl., þar sem varastjórnarmaður í varnaraðila lýsti yfir því, að varnaraðili ætti engar eignir eða réttindi, er fjárnám yrði gert í. Í þessu máli styður varnaraðili kröfu sína í fyrsta lagi því, að varastjórnarmaðurinn hafi ekki verið löghæfur til að taka við birtingu kvaðningar til aðfarar- gerðarinnar, og í öðru lagi því, að hann hafi ekki verið lögmætur málsvari varnaraðila við gerðina og því ekki getað lýst yfir eignaleysi. Varnaraðili er einkahlutafélag, og samkvæmt ákvæði í 16. gr. samþykkta félagsins skal stjórn þess skipuð einum til þremur mönnum. Skipi stjórnina einn eða tveir menn, skal jafnframt kjörinn a. m. k. einn varamaður til sama tíma. Samkvæmt vottorði Hlutafélagaskrár frá 5. mars sl. skipar einn maður, Bryndís Jenný Þráinsdóttir, stjórn varnaraðila, og Sigurbjörn Ing- ólfsson er varastjórnarmaður, en það var hann, sem var við aðfarargerðina hjá sýslumanni. 1799 Í EX. kafla laga nr. 138/1994 um einkahlutafélög eru ákvæði um stjórn fé- lags, kosningu hennar, störf og skyldur. Í upphafi 44. gr. segir, að félags- stjórn fari með málefni félagsins og skuli annast um, að skipulag þess og starfsemi sé jafnan í réttu og góðu horfi. Í 9. mgr. 39. gr. segir, að ákvæði laganna um stjórnarmenn eigi við um varamenn þeirra. Samkvæmt þessu verður að líta svo á, að varastjórnarmaðurinn hafi verið löghæfur til að vera við aðfarargerðina hjá sýslumanni fyrir hönd varnaraðila, og skiptir því ekki máli, hvernig staðið var að birtingu kvaðningarinnar, sbr. 4. mgr. 83. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Á sama hátt verður litið svo á, að hann hafi verið bær til að gefa upplýsingar um eignastöðu varnaraðila. Þá er ekkert það komið fram, er gefur tilefni til að ætla, að hið árang- urslausa fjárnám gefi ranga mynd af fjárhag varnaraðila, sbr. 1. tl. 2. mgr. 65. gr. gjaldþrotaskiptalaga, og eru af þeim sökum engin efni til að verða við kröfu varnaraðila. Samkvæmt framansögðu verður krafa sóknaraðila tekin til greina og varnaraðili úrskurðaður til að greiða sóknaraðila 30.000 krónur í máls- kostnað. Arngrímur Ísberg héraðsdómari kveður upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Bú varnaraðila, Nætur ehf., skal tekið til gjaldþrotaskipta. Varnaraðili greiði sóknaraðila, Lífeyrissjóðnum Framsýn, 30.000 krónur í málskostnað. 1800 Miðvikudaginn 13. maí 1998. Nr. 173/1998. — Gunnólfur ehf. (Hjalti Steinþórsson hrl.) segn Skeggjastaðahreppi (Brynjar Níelsson hrl.) Kærumál. Fjárnám. Skattar. Sveitarfélög. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 30. mars 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 27. apríl sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Austurlands 13. mars 1998, þar sem staðfest var fjárnám, sem gert var hjá sóknaraðila í vörubifreiðinni S 2975, fast númer IF 046, að kröfu varnaraðila 8. október 1997. Kæruheim- ild er í 3. mgr. 95. gr. laga nr. 90/1989 um aðför. Sóknaraðili krefst þess, að umrætt fjárnám verði fellt úr gildi. Hann krefst einnig máls- kostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kæru- málskostnaðar. 1. Í máli þessu krefur varnaraðili sóknaraðila um greiðslu sérstaks aukavatnsgjalds vegna áranna 1994 og 1995 á grundvelli 8. gr. laga nr. $1/1991 um vatnsveitur sveitarfélaga. Er í hinum kærða úrskurði gerð grein fyrir heimildum í lögunum til að innheimta vatnsgjald og sérstakt aukavatnsgjald, en í þeim efnum reynir einkum á 7. og 8. gr. þeirra. Samkvæmt 1. mgr. 8. gr. laganna er sveitarstjórn heimilt að innheimta sérstakt aukavatnsgjald auk almenns vatnsgjalds sam- kvæmt 7. gr., ef um er að ræða fasteignir, þar sem vatn er notað í at- vinnurekstri. Skal hið sérstaka gjald þá miðað við vatnsnotkun, sem mæld er í rúmmetrum. Af hálfu varnaraðila er því hins vegar lýst yfir, að hann hafi á þeim árum, sem um ræðir, ekki krafið sóknar- aðila um hið almenna gjald, sem greiða ber af fasteignum sam- kvæmt 7. gr., heldur eingöngu fyrir mælda vatnsnotkun hans eða sérstakt aukavatnsgjald samkvæmt 8. gr. Er þessi framkvæmd ekki í 1801 samræmi við fyrirmæli laganna, sem kveða á um, að gjald sam- kvæmt 8. gr. megi leggja á til viðbótar gjaldi samkvæmt 7. gr. 11. Sóknaraðili ber fyrir sig ákvæði 1. mgr. 7. gr. áðurgreindra laga, svo sem henni var breytt með 3. gr. laga nr. 149/1995. Þar segir, að sveitarstjórn sé heimilt að heimta vatnsgjald af öllum fasteignum, er vatnsins geta notið, og skuli við það miðað, að gjaldið ásamt öðrum tekjum standi straum af stofnkostnaði og rekstri vatnsveitu. Áður en lagagreininni var breytt með síðastgreindum lögum, var í henni mælt fyrir um, að vatnsgjaldið skyldi standa straum af nefndum kostnaði, en ekki getið um aðrar tekjur vatnsveitu, þar á meðal aukavatnsgjald. Heldur sóknaraðili fram, að öllum tekjum vatns- veitu sveitarfélags, hverju nafni sem nefnast, sé eingöngu ætlað að standa undir kostnaði af þeirri þjónustu, sem hún veitir, en ekki öðru. Gjöld umfram það verði ekki lögð á viðskiptamenn vatns- veitu varnaraðila, og hafi það gilt jafnt fyrir sem eftir setningu laga nr. 149/1995. Vísar sóknaraðili til þess, að samkvæmt athugasemd- um, er fylgdu frumvarpi til laga nr. 149/1995 um breyting á lögum nr. 81/1991, komi fram, að með 3. gr. frumvarpsins sé verið að tilgreina nánar, með hvaða tekjum standa skuli straum af stofn- og rekstrar- kostnaði vatnsveitu, og í áliti þeirrar nefndar Alþingis, sem fjallaði um frumvarpið, segi, að í þessu felist ekki efnisbreyting. Fyrir Hæstarétti hefur varnaraðili ítrekað þau sjónarmið, sem fram voru borin fyrir héraðsdómi, að í 8. gr. laga nr. 81/1991 sé ekki að finna takmörkun á fjárhæð gjalds eins og þá, sem sé í 7. gr., vegna gjaldtöku samkvæmt þeirri grein. Aukavatnsgjald samkvæmt 8. gr. megi því innheimta án tillits til þess, hvort tekna sé þörf til að greiða stofn- og rekstrarkostnað vatnsveitu. Gjald, sem sóknaraðila sé ætlað að greiða, sé að auki vel innan þess hámarks, sem krefja megi notendur vatns um fyrir hvern rúmmetra af seldu vatni sam- kvæmt 10. gr. reglugerðar nr. 421/1992 fyrir vatnsveitur sveitarfélaga. Þær megi samkvæmt því skila tekjuafgangi, og gjaldtakan sé fylli- lega lögmæt. III. Í IH. kafla reglugerðar nr. 421/1992 er fjallað um fjármál vatns- veitna sveitarfélaga. Þar segir meðal annars í 7. gr., að hafi vatns- 1802 veita sjálfstæðan fjárhag, skuli semja ársreikning fyrir hana, sbr. 82. gr. sveitarstjórnarlaga. Sé vatnsveita deild innan ársreiknings sveitar- sjóðs, skuli gert sérgreint yfirlit um tekjur og gjöld, sem tengjast rekstri og framkvæmdum á vegum vatnsveitunnar. Í 8. gr. sömu reglugerðar segir, að fjárhagsáætlun fyrir vatnsveitu skuli afgreidd af sveitarstjórn með sama hætti og fjárhagsáætlun sveitarsjóðs. Meðal málsgagna er bréf lögmanns sóknaraðila til varnaraðila 12. Janúar 1997, þar sem beint var tilmælum til hins síðarnefnda að láta í té reikninga vatnsveitu hans fyrir rekstrarárin 1993-1995, svo að sjá mætti, hvernig afkomu vatnsveitunnar væri háttað. Við þessari ósk varð varnaraðili ekki, og hafa umrædd gögn ekki heldur verið lögð fram síðar við meðferð þessa máls. Var þó ríkt tilefni til þess, svo sem málsvörn sóknaraðila gegn kröfum varnaraðila var háttað. Ekki liggur heldur fyrir í málinu gjaldskrá vatnsveitu varnaraðila, en í 11. gr. laga nr. 81/1991 er kveðið á um, að sveitarstjórn skuli setja sérstaka gjaldskrá, þar sem kveðið sé nánar á um greiðslu og inn- heimtu gjalda samkvæmt 7., 8. og 9. gr. laganna, sbr. og 16. gr. reglu- gerðar fyrir vatnsveitur sveitarfélaga. Svo sem áður getur, telur varnaraðili sér heimilt að leggja auka- vatnsgjald á sóknaraðila samkvæmt 8. gr. laga nr. 81/1991 án tillits til takmarkana, sem felast í 7. gr. Í því sjónarmiði felst, að rofin séu tengsl milli gjaldtöku og veittrar þjónustu og því óvissu háð, hvort heildargjaldtaka svari til kostnaðar, sem af rekstri vatnsveitu leiðir. Með þessu er því í raun haldið fram, að varnaraðila sé frjálst að leggja skatt á suma notendur vatns, sem takmarkist ekki af öðru en því hámarki, sem tilgreint sé í reglugerð, settri af ráðherra. Verður ekki á þetta sjónarmið fallist, en með lögum nr. 81/1991 er heimilað að taka þjónustugjöld, þar sem kostnaður að baki ræður gjaldtöku, en ekki að kveða á um skattheimtu. Breyti lög nr. 149/1995 engu í þeim efnum, og var varnaraðili af þessu bundinn jafnt fyrir sem eftir setningu þeirra. Hefur hann, svo sem áður er rakið, hvorki sýnt fram á, hver sá kostnaður sé, né útskýrt gjaldskrá sína, sem ekki liggur fyrir í málinu frekar en reikningar vatnsveitu varnaraðila. Samkvæmt öllu framanröktu eru slíkir annmarkar á kröfu varnar- aðila í málinu, að fella verður hinn kærða úrskurð úr gildi og taka kröfur sóknaraðila til greina. Verður varnaraðila jafnframt gert að 1803 greiða málskostnað í héraði og kærumálskostnað, sem verður ákveðinn í einu lagi, eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Fellt er úr gildi fjárnám, sem sýslumaðurinn á Seyðisfirði gerði 8. október 1997 hjá sóknaraðila, Gunnólfi ehf., að kröfu varnaraðila, Skeggjastaðahrepps, í bifreiðinni S 2975 (IF 046) til tryggingar kröfu, að fjárhæð 794.272,90 krónur. Varnaraðili greiði sóknaraðila samtals 200.000 krónur í málskostnað í héraði og kærumálskostnað. Úrskurður Héraðsdóms Austurlands 13. mars 1998. Mál þetta var þingfest 16. desember 1997 og tekið til úrskurðar að lokn- um munnlegum málflutningi 5. mars sl. Sóknaraðili er Gunnólfur ehf., kt. 681085-1149, Hafnargötu 4, Bakkafirði. Varnaraðili er Skeggjastaðahreppur, kt. 590269-2719, Norður-Múlasýslu. Sóknaraðili gerir þær kröfur, að fjárnámsgerð sýslumannsins á Seyðis- firði, er fram fór hjá sóknaraðila 8. október 1997 að beiðni varnaraðila, verði ógilt með úrskurði. Fjárnám var gert í bifreiðinni S-2975, fast nr. IF-046, sem er Mercedes Benz-vörubifreið, árgerð 1979, til tryggingar kröfu, að fjárhæð 794.272,90 kr. Þá krefst sóknaraðili þess, að varnaraðila verði gert að greiða sér málskostnað að mati dómsins. Varnaraðili gerir þá kröfu, að fjárnámsgerð sýslumannsins á Seyðisfirði, sem fram fór 8. október 1997, í aðfararmálinu nr. 26/1997/00303: Skeggja- staðahreppur gegn Gunnólfi ehf., verði staðfest. Þá krefst varnaraðili þess, að sóknaraðili verði dæmdur til að greiða sér málskostnað samkvæmt mati réttarins. Málavextir. Sóknaraðili rekur fiskverkun á Bakkafirði. Árið 1994 var settur upp mæl- ir, sem mælir alla vatnsnotkun, en áður hafði notkun aðeins verið mæld að hluta. Hafi varnaraðili krafið sóknaraðila um greiðslu samkvæmt mælum frá þessum tíma. Sóknaraðili hefur ekki greitt reikninga vegna vatns- notkunar síðan 1994, og var hið umdeilda fjárnám gert fyrir ætlaðri skuld sóknaraðila fyrir árin 1994 og 1995. Málsástæður og lagarök. Sóknaraðili telur kröfu varnaraðila um greiðslu aukavatnsgjalds skorta lagastoð. Samkvæmt 7. gr. 1. nr. 81/1991 skuli vatnsgjald miðað við, að það 1804 ásamt öðrum tekjum vatnsveitu standi straum af stofnkostnaði og rekstri vatnsveitu. Sóknaraðili telur, að með ákvæði þessu hafi löggjafinn viljað tryggja, að sveitarfélög nýttu heimildir til innheimtu vatnsgjalds ekki sem skattstofn til öflunar tekna í sveitarsjóð, heldur eigi gjöldin að miðast við það, að þau standi undir kostnaði við þjónustu viðkomandi vatnsveitu. Skv. 7. gr. 1. nr. 81/1991 er gert ráð fyrir, að almennt vatnsgjald sé lagt á miðað við álagningarstofn, sem skilgreindur er í ákvæðinu. Þó er heimilt skv. 4. mgr. 7. gr. að ákveða vatnsgjald sem fast gjald auk álags vegna stærð- ar fasteignar og/eða notkunar samkvæmt mæli. Hámark gjaldsins má þó ekki vera hærra en 0,3% af álagningarstofni. Telur sóknaraðili ljóst, að gjald það, sem hann er krafinn um fyrir vatnsnotkun, sé hærra en 0,3% af álagningarstofni og einnig sé með gjaldtökunni brotið gegn grundvallar- sjónarmiðum laganna um, að vatnsgjald skuli miðast við rekstrarlegar for- sendur vatnsveitu og sé í eðli sínu þjónustugjald, en ekki skattur. Varnar- aðili telji sig hafa stoð fyrir gjaldtökunni í heimildarákvæði 8. gr. 1. nr. 81/ 1991 um aukavatnsgjald, sé því mótmælt, enda vandséð, að heimildarákvæði þessu verði beitt, nema fyrir liggi, að innheimtu aukavatnsgjalds sé þörf til að standa straum af stofn- og rekstrarkostnaði vatnsveitu. Telur gerðarbeið- andi um þau skilyrði ekki vera að ræða. Sóknaraðili hafi óskað upplýsinga um fjárhagslegar forsendur gjaldtökunnar, en ekki fengið. Skv. 2. mgr. 7. gr. reglugerðar nr. 421/1992 fyrir vatnsveitur sveitarfélaga skal gera sérgreint yfirlit um tekjur og gjöld, sem tengjast rekstri og fram- kvæmdum á vegum vatnsveitunnar, og er skorað á varnaraðila að leggja slíkt fram. Telur sóknaraðili m. a., að skoða þurfi, hvort tekjur af vatnssölu til hafnarsjóðs skili sér til vatnsveitu sveitarfélagsins, eins og vera á, sbr. 13. gr. reglug. nr. 421/1992. Þá telur sóknaraðili, að við álagningu vatnsgjalds hafi sveitarfélagið ekki gætt jafnræðisreglu í stjórnsýslu, sbr. 11. gr. 1. nr. 37/1993. Bendir sóknaraðili t. d. á það, að fyrir vatnsnotkun á bílaþvottaplani Olíufélagsins hf. muni ekki vera greitt eftir mæli, þótt engin sýnileg rök séu fyrir því að mismuna fyrirtækjum um innheimtu vatnsgjalds vegna vatnsnotkunar þeirra. Með því að í gjaldtöku varnaraðila gæti verið fólgin hrein skattheimta, verði með hliðsjón af 77. gr. stjórnarskrárinnar að gera þá kröfu, að skýr og ótví- ræð lagaheimild sé fyrir gjaldtökunni. Varnaraðili bendir á, að í lögum nr. 81/1991 um vatnsveitur sveitarfélaga sé gerður skýr greinarmunur á vatnsgjaldi skv. 7. gr. og sérstöku auka- vatnsgjaldi skv. 8. gr., sbr. og 6. gr. reglugerðar nr. 421/1992. Óumdeilt sé, að notkun sóknaraðila á vatni er ekki til heimilisnota. Varnaraðili hafi skýra lagaheimild til að leggja á sóknaraðila sérstakt aukavatnsgjald. Álagning 1805 þessa gjalds hafi verið í samræmi við 8. gr. laganna. Varnaraðili telur, að takmarkanir þær, sem lagðar eru á álagningu vatnsgjalds samkvæmt 7. gr. Í. nr. 81/1991, eigi ekki við um sérstakt aukavatnsgjald. Í 2. mgr. 8. gr. laganna segi, að hið sérstaka aukavatnsgjald skuli innheimt eftir nánari ákvörðun sveitarstjórnar og hámark gjaldsins skuli tilgreint í reglugerð, sem félags- málaráðherra setur. Samkvæmt núgildandi reglugerð nr. 421/1992, 10. gr., er hámark auka- vatnsgjalds 15 kr. á hvern rúmmetra af mældri vatnsnotkun. Samkvæmt reikningum varnaraðila til sóknaraðila, dags. 31. 12. 1994, 10. 9. 1995 og 30. 12. 1995, hafi varnaraðili krafið sóknaraðila um sérstakt aukavatnsgjald, sem nemi 10 kr. á hvern rúmmetra af mældri vatnsnotkun sóknaraðila. Gjaldtaka varnaraðila sé samkvæmt þessu langt innan marka þess, sem sveitarstjórnum sé almennt heimilt samkvæmt lögum og reglugerð, bæði þegar litið sé til þess, að einingarverð varnaraðila á hvern rúmmetra er um þriðjungi lægra en heimilt sé, en auk þess hafi vatnsgjald skv. 7. gr. laga nr. 81/1991 ekki verið lagt á sóknaraðila. Ákvæði laga nr. 81/1991 og reglugerðar nr. 421/1992 séu skýr um þessa gjaldtöku, og hafi athafnir varnaraðila verið fullkomlega innan marka þeirra. Sóknaraðili hafi ekki sýnt fram á, að gjaldtakan brjóti í bága við ákvæði íslensku stjórnarskrárinnar eða jafnræðisreglur stjórnsýslulaga nr. 31/1993. Niðurstöður. Í 77. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944, eins og hún var, áður en henni var breytt með stjórnskipunarlögum nr. 97/1995, sagði aðeins, að skattamálum skyldi skipa með lögum. Var engan fyrirvara að finna í þeirri grein um bann við framsali skattlagningarvalds til stjórnvalda. Með stjórnskipunarlögum nr. 97/1995 var ofangreindu banni bætt við 77. gr., en jafnframt kom ný grein, 78. gr. Í 2. mgr. 78. gr. segir: „Tekjustofnar sveitarfélaga skulu ákveðnir með lögum svo og réttur þeirra til að ákveða, hvort og hvernig þeir eru nýttir.“ 78. gr. tók gildi 5. júlí 1995, en ef ofangreint er skoðað svo og framkvæmd álagningar gjalda til sveitarfélaga fyrir þessa breytingu, verður ekki annað séð en að skilningur á 77. gr., eins og hún var fyrir breyt- ingu, hafi verið sá, sem nú kemur mun skýrar fram í 78. gr. Verður þá talið, að ákvörðun um álagningu vatnsgjalds og sérstaks aukavatnsgjalds sam- kvæmt 7. og 8. gr. 1. nr. 81/1991 sé og hafi verið stjórnskipulega heimil. Óumdeilt er, að gjald það, sem hér um ræðir, er lagt á eftir ákvæðum 8. gr. laga nr. 81/1991. Heimilt er sveitarstjórn samkvæmt þessu ákvæði að leggja á sérstakt aukavatnsgjald á fasteignir, þar sem vatn er notað til ann- 1806 ars en venjulegra heimilisþarfa, vegna atvinnu, sem í þeim er rekin. Hið sérstaka aukavatnsgjald á að miðast við mælda notkun í rúmmetrum. Fyrirvari sá, sem settur er í 7. gr. um, hvernig vatnsgjald skuli ákveðið, er ekki í 8. gr., þar sem fyrirmæli eru um, að sérstakt aukavatnsgjald skuli greitt samkvæmt mældri notkun. Ekki verður annað séð en krafa sú, sem varnaraðili gerir á hendur sóknaraðila, 10 kr. á hvern rúmmetra, sé innan þeirra marka, sem sett eru í 10. gr. reglugerðar nr. 421/1991, sbr. 2. mgr. 8. gr. 1. nr. 81/1991. Þá er ekki deilt um mælingu vatnsnotkunar. Sóknaraðili hefur ekki fært fram nein gögn til stuðnings því, að ekki hafi í ákvörðun um gjaldið verið gætt jafnræðis við aðra gjaldendur. Eru því ekki efni til annars en staðfesta ofangreint fjárnám. Sóknaraðili greiði varnaraðila 120.000 kr. í málskostnað. Logi Guðbrandsson héraðsdómari kvað upp úrskurð þennan. Úrskurðarorð: Fjárnám, sem fram fór á Vopnafirði 8. október 1997 hjá Gunnólfi ehf., Bakkafirði, er staðfest. Sóknaraðili greiði varnaraðila 120.000 kr. í málskostnað. 1807 Miðvikudaginn 13. maí 1998. Nr. 191/1998. — Guðmundur Reykjalín Haraldur Jóhannsson og Jóhannes Jónsson (Gestur Jónsson hrl.) gegn Almari Grímssyni Bessa Gíslasyni Þór Sigþórssyni og Miðey ehf. (enginn) Kærumál. Lögbann. Einkahlutafélag. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðilar skutu málinu til Hæstaréttar með kæru 21. apríl 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 5. maí sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 8. apríl 1998, þar sem felld var úr gildi ákvörðun sýslumannsins í Reykjavík 5. mars sama árs og lagt fyrir hann að leggja á lögbann samkvæmt kröfu varnaraðila gegn tryggingu, sem hann meti hæfilega, við nánar tilteknum at- höfnum sóknaraðila eða þeirra, sem kunni að leiða rétt frá þeim. Kæruheimild er í 1. mgr. 35. gr. laga nr. 31/1990 um kyrrsetningu, lögbann o. fl., sbr. 4. mgr. 91. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, svo sem þeim lögum var breytt með 102. gr. laga nr. 92/1991. Sóknaraðilar krefjast þess aðallega, að kröfu varnaraðila um lögbann verði hafn- að og þeim gert að greiða málskostnað. Til vara krefjast sóknar- aðilar þess, að varnaraðilum verði gert að setja hverjum sóknaraðila tryggingu, að fjárhæð 10.000.000 krónur, ef heimilað verði að leggja lögbann á. Varnaraðilar hafa ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður staðfest niðurstaða hans um, að sýslumanni beri að leggja á umbeðið lög- bann. Samkvæmt 1. mgr. 30. gr. laga nr. 31/1990 er það sýslumanns að taka ákvörðun um fjárhæð tryggingar, þegar ákveðið hefur verið, 1808 að lögbann verði lagt við athöfn gerðarþola. Hefur héraðsdómari því réttilega lagt þá ákvörðun í hendur sýslumanns með hinum kærða úrskurði. Verður úrskurður héraðsdóms því staðfestur. Þar sem varnaraðilar hafa ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti, verður kærumálskostnaður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 8. apríl 1998. I. Mál þetta, sem þingfest var 11. mars sl., var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum málflutningi 1. apríl sl. Sóknaraðilar, Almar Grímsson, kt. 160442-2049, Háahvammi 7, Hafnar- firði, Bessi Gíslason, kt. 060149-6589, Barmahlíð 7, Reykjavík, Þór Sigþórs- son, kt. 050751-4579, Bollagörðum 9, Seltjarnarnesi, og Miðey ehf., kt. 610897-2589, Háahvammi 7, Hafnarfirði, gera þær dómkröfur, að felld verði úr gildi sú ákvörðun sýslumannsins í Reykjavík frá 5. mars sl. að hafna þeim kröfum sóknaraðila, að lagt verði á lögbann við því, að varnaraðilar geti nýtt sér atkvæðisrétt eða annan rétt, sem fylgir því hlutafé, að nafn- verði 4.800.000 kr., sem skráð var á Almar Grímsson í hlutaskrá Lyfjabúða ehf. 1. september 1997. Hins sama er krafist vegna hlutafjár, að nafnverði 1.200.000 kr., sem skráð var á Guðmund Reykjalín í hlutaskrá Lyfjabúða ehf. 1. september 1997 og hann fór með í umboði Þórs Sigþórssonar. Nái lögbann þetta einnig til þeirra, sem kunna að reisa rétt sinn á framsali þess- ara hluta frá gerðarþolum. Þá krefjast þeir þess, að varnaraðilum verði óskipt gert að greiða sér málskostnað. Varnaraðilinn Guðmundur Reykjalín, kt. 141152-7699, Miðbraut 36, Sel- tjarnarnesi, krefst þess, að kröfum sóknaraðila verði hafnað. Verði fallist á kröfur sóknaraðila um lögbann, er þess krafist, að þeim verði gert að setja tryggingu, að fjárhæð 20.000.000 króna. Þá krefst hann málskostnaðar. Varnaraðilarnir Haraldur Jóhannsson, kt. 080454-3099, Neströð 7, Sel- tjarnarnesi, og Jóhannes Jónsson, kt. 310840-3009, Barðaströnd 9, Seltjarn- arnesi, krefjast þess, að kröfu sóknaraðila verði hafnað. Verði fallist á kröfu sóknaraðila, krefjast þeir þess, að trygging vegna hvors um sig verði ákveð- in 10.000.000 króna. Þá krefjast þeir málskostnaðar. 1509 TI. 8. Janúar sl. barst sýslumanninum í Reykjavík lögbannsbeiðni sú, sem hér er til umfjöllunar. Með bréfi sýslumanns sama dag var beiðnin endursend með vísan til 26. pr., sbr. 8. gr. laga nr. 31/1990 um kyrrsetningu, lögbann o. fl., en sú ákvörðun var síðan felld úr gildi með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 18. febrúar sl. og lagt fyrir sýslumann að taka umrædda beiðni fyrir. Sýslumaður tók lögbannsbeiðnina fyrir 24. febrúar sl. og aftur 4. og $. mars. Niðurstaða hans varð sú, að ekki væri „unnt að verða við kröfu serðarbeiðenda um lögbann. Sú niðurstaða byggist ekki síst á því, að líklegt verður að telja, að 1. tl. 3. mgr. 24. gr. laga nr. 31/1990 um kyrrsetningu, lög- bann o. fl. eigi hér við. Því er kynnt sú ákvörðun, að synjað er um, að lagt verði á lögbann það, sem krafist er í fram lagðri lögbannsbeiðni.“ Með bréfi til Héraðsdóms Reykjavíkur 6. mars sl., sem barst dóminum sama dag, kröfðust sóknaraðilar úrlausnar dómsins um framangreinda ákvörðun sýslumanns, og var mál til úrlausnar þeim ágreiningi þingfest, eins og áður greinir, 11. mars sl. Il. Sóknaraðilar kveða Lyfjabúðir ehf. hafa verið stofnaðar 21. júlí 1996, og hafi tilgangur félagsins verið rekstur apóteka o. fl. Upphaflegt hlutafé hafi verið 9.500.000 kr., sem hafi skipst þannig: Almar Grímsson kr. 2.000.000 Bessi Gíslason - 2.000.000 Guðmundur Reykjalín - 2.000.000 Haraldur Jóhannsson - 500.000 Jóhannes Jónsson - 1.000.000 Aukahlutir í eigu Þórs Sigþórssonar - 2.000.000 Hafi allt hlutafé félagsins verið þegar greitt við stofnun þess samkvæmt stofnskrá. Tilefni framangreindra aukahluta hafi verið, að hluthafarnir Al- mar, Bessi, Guðmundur og Þór hafi gert með sér hluthafasamkomulag þess efnis, að þrír hinir fyrstnefndu væru skrifaðir fyrir hinum svonefndu auka- hlutum, en Þór ætti þá og greiddi fyrir þá. Skyldu Almar, Bessi og Guð- mundur fara með atkvæðisrétt fyrir þá hluti á hluthafafundum í umboði Þórs. Hvenær sem væri, skyldi Þór heimilt að fá hlutina, 3.600.000 kr., færða á sitt nafn, og teldist það ekki framsal hluta, sem sættu forkaupsrétti félags og hluthafa. Þær 2.000.000 kr., er Þór hafi lagt til félagsins sem hlutafé, hafi þannig verið skráðar að þriðjungi á hvern þeirra Almars, Bessa og Guð- mundar. Hver þeirra var því í raun skráður fyrir 2.666.667 kr. Til að tryggja, 1810 að fyrir væri sönnun þess, að félaginu og öllum hluthöfum væri fyrirkomu- lag þetta kunnugt, hafi 27. febrúar 1997 verið gert minnisblað, undirritað af öllum stjórnarmönnum félagsins, öllum skráðum hluthöfum þess og fram- kvæmdastjóra, þar sem ofangreint er staðfest. Löggiltur endurskoðandi fé- lagsins hafi áritað skjalið og varðveitt frumritið. Í fyrstu stjórn félagsins hafi verið kosnir Almar Grímsson, Bessi Gíslason og Jóhannes Jónsson, Almar stjórnarformaður, Guðmundur Reykjalín ráð- inn framkvæmdastjóri og Lárus Halldórsson endurskoðandi. Þegar hlutafé Lyfjabúða ehf. hafi verið hækkað úr 9.500.000 kr. í 20.000.000 kr. árið 1997, kveða sóknaraðilar Þór Sigþórsson hafa verið skráðan fyrir 1.600.000 kr. af hækkuninni, og 1S. ágúst 1997 hafi Guðmund- ur Reykjalín skrifað Þór bréf og minnt hann á að greiða ógreitt hlutafé sitt, 1.600.000 kr., auk dráttarvaxta eigi síðar en 22. ágúst 1997. Þór hafi fyrir milligöngu bróður síns, Óðins Sigþórssonar, greitt hlutafjáraukninguna inn á reikning félagsins þann dag auk dráttarvaxta, og var það sami háttur og hafður var á innborgun stofnhlutafjárframlags Þórs, 2.000.000 kr. Hafi þá Hlutafélagaskrá verið tilkynnt, að hlutafjáraukningin hafi verið að fullu greidd. Samkvæmt hlutaskrá 1. september 1997 nemur hlutafé 20.000.000 kr., og kallast aukahlutir 3.600.000 kr., 18% af hlutafénu, og við hluti hluthafanna Almars, Bessa og Guðmundar er bætt þannig, að hver þeirra er talinn fyrir aukahlutum að fjárhæð 1.200.000 kr. Sóknaraðilar kveða stjórn félagsins hafa boðað 14. nóvember 1997 til hluthafafundar í félaginu, og skyldi hann haldinn 21. nóvember sl. Í sam- ræmi við hluthafasamkomulagið, sem stjórn félagsins fyrir þess hönd og hluthafar aðrir höfðu samþykkt, tilkynnti Þór Sigþórsson 19. nóvember sl., að hann hefði ákveðið, að nú skyldu aukahlutirnir, að nafnverði 3.600.000 kr., færðir á nafn sitt, og tæki sú skráning gildi 20. nóvember sl. Hafi hann sent tilkynningu þess efnis á skráð heimilisfang félagsins, Tjarnargötu 4, Reykjavík. Jafnframt hafi hann sent félaginu sams konar beiðni. Þá hafi hann upplýst stjórnarmennina Almar og Bessa um stöðu málsins, og hafi þeir þegar gefið fyrirmæli um, að breyta skyldi hlutaskránni til samræmis við óskir Þórs á grundvelli fyrri upplýsinga og samkomulags hluthafa og félagsins. Hafi fyrirmæli þessi legið fyrir á heimilisfangi félagsins 21. nóvem- ber sl. og á hluthafafundi í félaginu í upphafi hans sama dag. Þrátt fyrir það hafi lögmaður varnaraðila, sem verið hafi fundarstjóri hluthafafundar, ákveðið, að Þór hefði ekki atkvæðisrétt á fundinum, og hafi hann því ekki setið fundinn. Kröfum meiri hluta stjórnar, Almars og Bessa, um rétta hlutaskrá hafi verið hafnað á fundinum. Samkvæmt þessari ólögmætu 1811 niðurstöðu fundarins hafi staðan verið sú, að Almar og Bessi hafi farið með 18% atkvæða hvor og að auki 12% aukahluti Þórs í hans umboði, samtals 48%. Jóhannes hafi farið með 18%, Guðmundur 18% og Haraldur með 10%, samtals 46%. Þrátt fyrir athugasemdir og mótmæli umboðsmanns Almars og Bessa og fullkomnar sannanir á fundinum um 18% hluthafarétt Þórs hafi fundarstjóri ákveðið, að fyrst færu fram stjórnarkosningar, og látið kjósa alla þrjá stjórnarmennina í stað hins eina, sem hafði óskað lausnar, Almars Gríms- sonar. Hafi fundarstjóri virst hafa talið, að Guðmundur Reykjalín væri eig- andi ekki aðeins að sínum hlut, 18%, heldur einnig 6% aukahlut Þórs, og því næmi heildarhluthafaaðild Jóhannesar, Guðmundar og Haralds 52%. Með þessu sé gerð tilraun til að svipta Þór lögvernduðum rétti sínum í félaginu og yfirfæra réttindin með ólögmætum hætti. Samkvæmt þessu telja sóknaraðilar, að greindur hluthafafundur í Lyfjabúðum ehf. hafi verið ólög- legur, þar sem ekki hafi verið farið eftir löglegri hlutaskrá á fundinum og Þór og eftir atvikum umboðsmenn hans sviptir atkvæðisrétti gegn betri vit- und hlutaðeigandi. Jafnframt hafi atkvæðisréttur Guðmundar Reykjalín verið aukinn ranglega og gegn betri vitund um 6%. Hafi Guðmundur, sem fengið hafi aðstöðu til að binda Þór, þegar honum var veitt umboð til að fara með atkvæðisrétt fyrir hluti Þórs á hluthafafundinum, misnotað að- stöðu sína á fundinum 21. nóvember Þór í óhag, en sér í hag, m. a. með því að kjósa sjálfan sig í stjórn. Enn fremur hafi Guðmundur sem fram- kvæmdastjóri félagsins stuðlað að þessari niðurstöðu með því að skrá ekki Þór á hlutaskrá félagsins samkvæmt beiðni hans 19. nóvember sl. þrátt fyrir fyrirmæli meiri hluta stjórnar þess efnis frá 21. nóvember sl. og þrátt fyrir minnisblað 27. febrúar 1997, sem Guðmundur hafi undirritað. Að auki hafi Guðmundur misnotað aðstöðu sína með því að freista þess að neyta forkaupsréttar á hlutafé Almars fyrir 24%, en ekki fyrir 18%, sem séu raunveruleg eign Guðmundar í félaginu, þrátt fyrir framangreint og þrátt fyrir það að allir framangreindir sóknaraðilar, m. a. Þór, séu á sama máli um það, að hluthafar félagsins eigi ekki rétt á að neyta forkaupsréttar við þær aðstæður, sem uppi séu. Hafi Guðmundur geymslugreitt 1.200.000 kr. 24. desember sl. ásamt vöxtum til Óðins Sigþórssonar. Sé greiðslan til- greind á kvittuninni sem endurgreiðsla á láni vegna hlutafjárkaupa. Eins og fram hafi komið áður, hafi 1.200.000 króna aukahlutur verið skráður á Guðmund vegna greiðslna Óðins f. h. Þórs á hlutafé með greiðslum 19. ágúst 1996, 2.000.000 kr., og 22. ágúst 1997, 1.600.000 kr. Virðist Guðmund- ur nú halda því fram, að um lán til sín hafi verið að ræða á þessum 1.200.000 kr., þrátt fyrir það að ekki séu nokkur tengsl milli Guðmundar og Óðins, 1512 sem þekkist ekki, og þrátt fyrir minnisblað 27. febrúar 1997, sem Guð- mundur hafi undirritað. Virðist ásetningur Guðmundar þannig vera að draga til sín og nota til eigin hlutafjárkaupa það fé, sem greitt hafi verið inn á hlutafjárreikning Lyfjabúða ehf. f. h. Þórs sem hlutafé, en Guðmundur hafi sem framkvæmdastjóri félagsins séð um að innheimta féð og hafði að- gang að reikningnum. Auk þess hafi Guðmundur reynt með þessu að mis- nota aðstöðu sína sem framkvæmdastjóri félagsins með því að reyna að kaupa hluti á nafnverði, sem Þór ætti rétt á að kaupa, og þannig hafi Guð- mundur stefnt að því að auðgast á viðskiptum þessum, enda hlutaféð meira virði en nafnverð þess. Hljóti það að teljast mjög alvarlegt, að fram- kvæmdastjóri hlutafélags misnoti á framangreindan hátt aðstöðu sína í eigin þágu. Þrátt fyrir það að Guðmundur Reykjalín virðist nú öðrum þræði gera ráð fyrir því, að 3.600.000 kr. greiðsla Óðins Sigþórssonar f. h. Þórs Sigþórsson- ar á hlutafé á hlutafjárreikning hafi verið persónulegt lán Óðins til sín að nokkru leyti, sem hann hafi nú greitt, sendi Guðmundur eftir fundinn 21. nóvember 1997 Óðni bréf ásamt tékka, að fjárhæð 3.600.000 kr., og segi í bréfinu, að um sé að ræða tékka, sem félaginu hafi borist frá honum 19. ágúst 1996, 2.000.000 kr., og 22. ágúst 1997, 1.600.000 kr. Samkvæmt þessu hafi hlutafé félagsins verið lækkað úr 20.000.000 kr. í 16.400.000 kr., en ekki sé enn vitað, hvernig færslur hafi verið gerðar, enda ekki heimild hluthafa- fundar til lækkunar hlutafjár. Samkvæmt bréfum til Bessa Gíslasonar 21. nóvember og 18. desember sl. haldi Guðmundur því nú fram, að Almar og Bessi hafi hvor um sig greitt 1.200.000 kr. af 4.800.000 kr. hlut, sem hvor um sig eigi í félaginu. Sé þessu haldið fram, þrátt fyrir það að því hafi verið lýst yfir af hálfu stjórnar Lyfjabúða ehf. og endurskoðanda þess í tilkynningu til Hlutafélagaskrár 28. október sl., að allt hlutafé hafi verið greitt. Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, telja sóknaraðilar, að Guð- mundur Reykjalín beri sem framkvæmdastjóri Lyfjabúða ehf. ábyrgð á bókhaldsóreiðu félagsins, sérstaklega að því er varði hlutafjárreikning þess, og stafi það að miklu leyti af því, að Guðmundur leitist við að misnota eigin aðstöðu og draga til sín fé. Séu brot þessi alvarlegs eðlis, og hafi sóknar- aðilar ákveðið að leita réttar síns fyrir stjórnvöldum og dómstólum, enda eigi þeir vegna hins ólögmæta fundar 21. nóvember 1997 ekki aðild að ætl- aðri stjórn félagsins þrátt fyrir 54% eignarhluta í því. Telja sóknaraðilar, að framangreind atvik og aðstæður leiði til þess, að fallast eigi á kröfu þeirra um lögbann, að því er varði þá aukahluti, sem skráðir voru á Guðmund Reykjalín í hlutaskrá félagsins 1. september sl. Enn fremur renni framangreint stoðum undir kröfu um lögbann, að því er 1813 varði þá aukahluti, sem skráðir voru á Almar Grímsson í hlutaskrá fé- lagsins 1. september sl. Sé ljóst, að hluthafasamkomulagið á minnisblaðinu 27. febrúar 1997, sem undirritað hafi verið af öllum stjórnarmönnum félags- ins, öllum skráðum hluthöfum þess og framkvæmdastjóra og áritað af endurskoðanda félagsins, bindi bæði félagið og hluthafa þess. Hafi félagið farið eftir þessu samkomulagi í rekstri þess, m. a. með því að krefja Þór beint um greiðslu aukahlutafjár. Af þessu leiði, að forkaupsréttur hafi ekki orðið virkur, þótt Þór hafi farið fram á, að aukahlutirnir yrðu skráðir á sitt nafn. Samkvæmt samkomulaginu hafi félaginu borið að verða við beiðni um að breyta skráningu aukahlutanna á fullnægjandi hátt þegar í stað. Augljóst sé, að með tilkynningu sinni frá 19. nóvember hafi Þór komið beiðni um breytta skráningu aukahlutanna á fullnægjandi hátt á framfæri. Þá sé og ljóst, að meiri hluti stjórnar Lyfjabúða ehf., Almar Grímsson og Bessi Gíslason, sem jafnframt voru skráðir fyrir tveim þriðju af þeim auka- hlutum, sem um ræddi innan félagsins, hafi gefið um það fyrirmæli fyrir félagsfundinn 21. nóvember sl., að aukahlutirnir skyldu skráðir á nafn Þórs Sigþórssonar, og að sjálfsögðu bar að fara eftir þessu á fundinum. Hafi Þór þannig einn verið bær að fara með atkvæðisrétt þeirra hluta, sem skráðir voru á Almar, Bessa og Guðmund sem aukahlutir í hlutaskrá félagsins Í. september sl. Eigi hann nú rétt á að fara sjálfur með atkvæðisréttinn sem skráður hlutafi. Guðmundur hafi hins vegar gerst sekur um umboðssvik við meðferð atkvæðisréttarins og jafnframt reynt að draga til sín þá aukahluti, sem Þór hafi greitt og séu í hans eigu, en skráðir á Guðmund. Guðmundur hafi ásamt öðrum varnaraðilum reynt að svipta Þór atkvæðisrétti sínum innan félagsins, m. a. með því að hringla með bókhald þess. Þannig sé óhjá- kvæmilegt annað en lögbann verði lagt við frekari nýtingu gerðarþola á atkvæðisrétti Þórs. Á stjórnarfundi í Lyfjabúðum ehf. 15. ágúst 1997 hafi stjórnin samþykkt með vísan til umræðu innan stjórnar og hluthafahóps, að hluthöfum, sem við stofnun félagsins skráðu hlut sinn í eigin nafni, væri heimilt að yfirfæra þann hlut á einkafyrirtæki sín. Hafi nokkrir hluthafar haft uppi áform um að færa hluti sína yfir á félög í eigin eigu. Á fundinum hafi verið fjórir af fimm skráðum hluthöfum, þeir Jóhannes, Almar, Bessi og Guðmundur. Samkvæmt þessari heimild hafi Almar tilkynnt 21. ágúst sl., að hann hefði ásamt eiginkonu sinni stofnað nýtt einkahlutafélag, Miðey ehf., og myndi félagið annast umsýslu með hlutafjáreign þeirra í Lyfjabúðum ehf. Boðaði Almar greiðslu hlutafjáraukningar 22. ágúst 1997 og óskaði eftir því, að hlutafjáreign sín frá stofnun Lyfjabúða ehf. yrði skráð á Miðey ehf. Í skrif- legu svari, sem ritað hafi verið á tilkynningu Almars, staðfesti fram- 1814 kvæmdastjóri félagsins, Guðmundur Reykjalín, þessa heimild með vísan til ákvörðunar stjórnarfundar. 19. nóvember sl. hafi Almar tilkynnt öðrum stjórnarmönnum, að hann hygðist segja af sér stjórnarstörfum á boðuðum hluthafafundi 21. nóvem- ber. Hafi hann jafnframt gefið Grími Sæmundsen fullt umboð til að fara með hlut sinn í félaginu og gæta hagsmuna sinna í því. Á hluthafafundi 21. nóvember hafi ekki einungis verið kosinn stjórnarmaður í stað Almars, heldur ný stjórn með ólögmætum hætti. Stjórn sú, sem varnaraðilar telji hafa verið kjörna á hluthafafundinum, tók þá ákvörðun, samdægurs að því er virðist, að ákveða, að bréf Almars frá 21. ágúst 1997 teldist forkaups- réttarboð og hlutafé hans, að fjárhæð 4.800.000 kr., falt. Var þetta gert fyrir- varalaust þrátt fyrir samþykkt stjórnar frá 15. ágúst sl., skriflegt samþykki framkvæmdastjóra félagsins og að þrír mánuðir væru liðnir, frá því að Almar fór þess á leit, að hlutafé sitt yrði skráð á Miðey ehf., en samkvæmt 7. gr. samþykkta félagsins hafi forkaupsréttarhafar í félaginu tveggja mán- aða frest til að beita forkaupsrétti sínum frá tilkynningu stjórnar um tilboð. Var allt hlutafé Almars boðið á nafnverði þrátt fyrir það ákvæði 7. greinar, að verði ágreiningur um verð hluta, skuli það ákveðið með mati tveggja óvilhallra manna, sem dómkvaddir skuli til þess starfa. Þrátt fyrir það að áður hefði verið tilkynnt til Hlutafélagaskrár, að stofnhlutafé og hlutafjár- aukning hefði verið að fullu greidd, var nú miðað við, að Almar hefði van- efnt að greiða einn fjórða hlutafjárins, 1.200.000 kr. Var því miðað við, að greiðslur fyrir fjárhæð 1.200.000 kr. við neytingu forkaupsréttarins myndu renna til félagsins, en afgangurinn til Almars. Voru öðrum skráðum hlut- höfum félagsins send bréf þessa efnis 21. nóvember sl., og neyttu allir nema Bessi, þ. e. allir varnaraðilar, sér forkaupsréttinn samdægurs. Þessu var mótmælt af hálfu Almars með skeytum 24. nóvember sl. til þeirra, sem nýttu sér forkaupsréttinn, og með bréfum 5. desember sl. Sóknaraðilar telja ekki orka tvímælis, að neyting forkaupsréttarins 21. nóvember sl. sé ólögmæt og að engu hafandi, þannig, að fallast beri á lög- bann á þá hluti og aukahluti, sem skráðir voru á Almar Grímsson í hluta- skrá félagsins 1. september sl. Sé ljóst, að forkaupsréttur félagsins og hlut- hafanna hafi ekki verið virkur vegna eðlis beiðni Almars 21. ágúst um, að hlutafé yrði skráð á Miðey ehf. vegna bókunar stjórnar Lyfjabúða ehf. 15. ágúst sl. og skriflegs samþykkis framkvæmdastjórans. Félagið hafi borið ábyrgð á samþykki framkvæmdastjórans og geti ekki horfið frá því gagn- vart Almari. Að auki hafi samþykki falist í því, að það tilkynnti hvorki öðr- um hluthöfum um yfirfærsluna né bauð þeim forkaupsrétt fyrr en eftir hinn ólögmæta félagsfund þremur mánuðum síðar. Samkvæmt þessu hafi yfir- 1815 færslan til Miðeyjar ehf. farið löglega fram, og beri því Miðey ehf. að fara með atkvæðisrétt þeirra hluta, sem skráðir voru á Almar Grímsson í hluta- skrá félagsins 1. september 1997. Þá sé ljóst, að enda þótt talið yrði, að forkaupsréttur hluthafa hafi orðið virkur við beiðni um skráningu á hlutafénu yfir á Miðey ehf., hafi fram- kvæmdastjóra félagsins borið að tilkynna stjórn og öðrum hluthöfum um forkaupsréttinn þegar í stað. Þegar félagið tilkynnti um yfirfærsluna og for- kaupsréttinn 21. nóvember 1997, voru frestir samkvæmt 7. gr. samþykkta fé- lagsins löngu liðnir. Hafi þetta verið á ábyrgð félagsins. Þar sem forkaups- réttarins var ekki neytt innan tilskilins frests, verði niðurstaðan hin sama, að Miðey ehf. beri að fara með atkvæðisrétt viðkomandi hluta. Þá sé ljóst, að þótt talið yrði þrátt fyrir framangreint, að forkaupsréttur hluthafa hafi orðið virkur við beiðni um skráningu hlutafjárins á Miðey ehf. og að frestir samkvæmt 7. gr. samþykkta félagsins hafi ekki verið liðnir, þegar hans var neytt 21. nóvember 1997, voru forsendur tilkynningarinnar 21. ágúst sl. með beiðni um skráningu hlutafjárins á Miðey ehf. algerlega brostnar, ef svo yrði talið. Til að gæta meðalhófs bar skráðri stjórn Lyfjabúða ehf. eftir fé- lagsfundinn 21. nóvember sl. að tilkynna Almari fyrst, að hún teldi yfir- færsluna stofna forkaupsrétt samkvæmt 7. gr. samþykktanna og gefa hon- um tækifæri á að endurskoða beiðni sína um skráningu hlutafjárins á Miðey ehf. Forkaupsréttargerningar, sem stjórnarmenn félagsins gerðu sem hlut- hafar 21. nóvember sl. án þess að gæta þessa, séu þannig ógildir frá upphafi samkvæmt 36. gr. samningalaga og almennum reglum um rangar eða brostnar forsendur. Einnig af þessum ástæðum sé neyting forkaupsréttar 21. nóvember sl. ólögmæt. Almar Grímsson sé aðili að lögbannsbeiðni þeirri, sem hér sé um fjallað, auk Miðeyjar ehf. til öryggis, ef talið yrði, að það hlutafé, sem skráð var á hann, sé enn í hans eigu, en ekki Miðeyjar ehf., að frátöldum þeim auka- hlutum, sem Þór Sigþórsson hefur verið eigandi að og á nú að vera skráður fyrir innan félagsins. Telja sóknaraðilar ekki orka tvímælis, að varnaraðilar freisti þess að sölsa undir sig á ólögmætan hátt félagið Lyfjabúðir ehf., sem sé í meirihlutaeigu sóknaraðila. Sé því afar brýnt, að sóknaraðilar nái sem fyrst aftur yfirráðum í félaginu í samræmi við meirihlutaeign sína, en félagið stundi umfangsmikil og viðkvæm viðskipti á heilbrigðissviði með rekstri lyfsöluverslana. Sóknaraðilar kveða tekið fram í ákvörðun sýslumanns frá 5. mars sl., að niðurstaða hennar byggist ekki síst á því, að líklegt verði að telja, að 1. tl. 3. mgr. 24. gr. laga nr. 31/1990 um kyrrsetningu, lögbann o. fl. eigi hér við. Í rökstuðningi ákvörðunarinnar sé ekki minnst sérstaklega á önnur form- 1816 eða efnisskilyrði laga nr. 31/1990, sem stæðu í vegi fyrir lögbanni. Telja sóknaraðilar því ljóst, að fyrrgreind afstaða sýslumanns til 1. tl. 3. mgr. 24. gr. sé meginforsenda ákvörðunar hans og ráði úrslitum um þá niðurstöðu að hafna kröfum um lögbann. Fyrri ákvörðun sýslumanns í málinu frá 9. janúar 1998 var einnig að nokkru leyti studd því, að 1. tl. 3. mgr. 24. gr. laga nr. 31/1990 um kyrrsetn- ingu, lögbann o. fl. ætti við. Hafi þetta komið skýrt fram í úrskurði Héraðs- dóms Reykjavíkur frá 18. febrúar 1998. Í bókun sýslumanns 5. mars 1998 sé tekið fram, að með ákvörðun sinni 9. janúar 1998 hafi sýslumaður tekið af- stöðu til beiðninnar efnislega. Hafi verið fjallað efnislega um skilyrði 1. tl. 3. mgr. 24. gr. í greinargerðum aðila og í málflutningi fyrir héraðsdómi og beri úrskurður héraðsdóms, sem fellt hafi ákvörðun sýslumanns úr gildi, þess glögg merki. Blasi við, að héraðsdómur taldi, eftir að hafa metið málið, ekki liggja ljóst fyrir, að 1. tl. 3. mgr. 24. gr. stæði í vegi fyrir lögbanni, þó að hann hafi að mestu einskorðað umfjöllun sína við meginforsendu ákvörð- unar sýslumanns frá 9. janúar 1998 um tómlæti. Eins og athugasemdir varnaraðila, sem lagðar voru fram hjá sýslumanni í fyrirtöku 4. mars sl., beri með sér, hafi ekkert nýtt komið fram í seinni meðferð málsins fyrir sýslumanni, sem skipti máli um beitingu 1. tl. 3. mgr. 24. gr. laga nr. 31/1990. Samt sem áður hafi sýslumaður byggt aftur á ákvæðinu í synjun sinni. Haldi sóknaraðilar því þannig fram, að forsendur ákvörðunar sýslumanns sam- rýmist ekki úrskurði héraðsdóms frá 18. febrúar 1998. Þegar málið var tekið fyrir hjá sýslumanni 24. febrúar sl., hafi verið lýst yfir því, að varnaraðilar myndu á þeim tíma ekkert aðhafast, sem gengi gegn lögbannskröfunni. Síðar sama dag hafi varnaraðilar lagt inn geymslufé vegna nýtingar þeirra á ætluðum ónýttum forkaupsrétti gerðarbeiðanda Bessa Gíslasonar vegna ætlaðrar sölu Almars Grímssonar á hlutum sínum í Lyfjabúðum ehf. og þannig freistað þess að sölsa undir sig afganginn af því hlutafé, að nafnverði 4.800.000 kr. Um þessa tilraun varnaraðila til að sölsa undir sig afganginn af þessu hlutafé vekja sóknaraðilar athygli á því, að lög- bannskrafan tekur samkvæmt efni sínu til alls þess hlutafjár, sem um ræði. Beri því að taka tillit til þessara aðgerða varnaraðila sem viðbótarröksemd- ar fyrir því, að lögbann verði lagt á við allra fyrsta tækifæri. IV. Varnaraðilarnir Haraldur Jóhannsson og Jóhannes Jónsson kveða lög- bannsbeiðni gerðarbeiðenda andstæða grundvallarreglum lögbannslaga. Lögbann sé í eðli sínu bráðabirgðaúrræði, sem gerðarbeiðandi geti átt rétt til, ef hann sanni eða geri sennilegt, að byrjuð eða yfirvofandi athöfn 1817 gerðarþola muni brjóta gegn rétti hans og þau muni fara forgörðum eða verða fyrir teljandi spjöllum, verði hann knúinn til þess að bíða dóms um þau, sbr. 24. gr. laganna. Í lögunum sé miðað við einfalda málsmeðferð hjá sýslumanni, sem m. a. komi fram í þeirri staðreynd, að einungis sé gert ráð fyrir takmörkuðum rétti gerðarþola til þess að halda uppi vörnum gegn lög- bannskröfu. Í þessu máli hafi gerðarbeiðandi lagt fram lögbannsbeiðni hjá sýslumanni, sem sé tíu blaðsíður með ýtarlegri lýsingu málsatvika og málsá- stæðna. Beiðninni hafi fylgt upphaflega 75 fylgiskjöl, sem að mati gerðar- beiðanda séu til þess fallin að styðja kröfu hans. Þegar upp hafi verið stað- ið, hafi skjöl málsins verið orðin 82. Málatilbúnaður sem þessi sé ekki sam- rýmanlegur þeirri einföldu málsmeðferð, sem krafist sé í lögbannsmáli, og þeim ótvíræða rétti, sem um þurfi að vera að ræða hjá gerðarbeiðanda. Í greinargerð með 24. gr. lögbannslaga komi fram sú regla, að gerðarbeið- andi skuli sanna eða gera sennilegt, að athöfn brjóti gegn rétti hans, sé sett til að auka réttarvernd gerðarþola, þ. e., að hann þurfi ekki að þola óeðli- lega notkun lögbannsúrræðisins. Eigi þetta augljóslega einkum við í málum sem þessum, þar sem um sé að ræða flókin lögskipti og aðila greini mjög á um lýsingu atvika og lagaskýringar. Varnaraðilar telji, að ákvæðið í 1. tl. 3. mgr. 24. gr. lögbannslaga eigi beint við í máli þessu. Þar komi fram, að lögbann verði ekki lagt við athöfn, ef talið verði, að réttarreglur um refsingu eða skaðabætur fyrir röskun hags- muna tryggi þá nægilega. Sóknaraðilar hafi sett fram áskilnað um skaða- bætur, og fari ekkert á milli mála, að lagaúrræði um refsingar og skaðabæt- ur veiti sóknaraðilum næga vernd. Í máli þessu séu innbyrðis deilur milli skráðra hluthafa í Lyfjabúðum ehf. og sóknaraðilanna Miðeyjar ehf. og Þórs Sigþórssonar. Úr þessum deilum eigi að leysa fyrir almennum dóm- stólum á grundvelli réttarreglna um einkahlutafélög, en ekki með bráða- birgðaþvingunarúrræði sem lögbanni. Varnaraðilinn Guðmundur Reykjalín kveður kröfur sóknaraðila fyrir héraðsdómi ekki samhljóða kröfum sínum fyrir sýslumanni, og telur hann, að þeir geti ekki gert breytingu á kröfum sínum, þar sem sýslumaðurinn í Reykjavík hafi ekki tekið afstöðu til krafnanna í þeim búningi, sem þær séu fyrir héraðsdómi. Í tíu blaðsíðna lögbannsbeiðni sé hvergi minnst á laga- grundvöll lögbannskröfunnar og hvergi á lög um kyrrsetningu og lögbann. Verði það að teljast verulegur galli á lögbannsbeiðninni. Telji sóknaraðilar, að á rétt sinn hafi verið gengið af hálfu varnaraðila, og eigi þeir þess kost að leita réttar síns fyrir dómstólum og gera kröfur um skaðabætur sér til handa, en þeir hafi áskilið sér rétt til skaðabóta og kært varnaraðilann til lögreglu. Verði því að telja, að réttarreglur um refsingu 1818 eða skaðabætur fyrir röskun hagsmuna sóknaraðila tryggi þá nægilega og því ekki skilyrði fyrir lögbanni, sbr. 1. tl. 3. mgr. 24. gr. lögbannslaga. Telur Guðmundur Reykjalín, að sóknaraðilar hafi hvorki sannað né gert sennilegt, að byrjaðar eða yfirvofandi aðgerðir varnaraðila brjóti eða muni brjóta gegn lögvörðum rétti sóknaraðila, en það sé skilyrði 1. mgr. 24. gr. laganna. Guðmundur Reykjalín kveður Þór Sigþórsson ekki hafa komið að stofn- un Lyfjabúða ehf. Hann hafi ekki undirritað stofnsamning 21. júní 1996, og nafn hans sé ekki að finna á stofnsamningi, eins og gerð sé krafa um í 1. tl. 1. mgr. 4. gr. laga nr. 138/1994 um einkahlutafélög. Hafi nafn Þórs því ekki verið á hlutaskrá félagsins, sem hafi að geyma nöfn allra hluthafa félagsins, og þá skrá sé stjórn félagsins skylt að halda, sbr. 1. og 2. mgr. 19. gr. nefndra laga. Geti réttur Þórs Sigþórssonar því ekki byggst á því, að hann teljist til stofnenda félagsins, en þeir einir geti verið áskrifendur hluta við stofnun, sbr. 1. mgr. 3. gr. laganna. Við stofnun Lyfjabúða ehf. hafi neðangreindir skráð sig fyrir hlutum í fé- laginu: Almar Grímsson Kr. 2.666.667 Bessi Gíslason - 2.666.667 Guðmundur Reykjalín - 2.666.666 Jóhannes Jónsson — 1.000.000 Haraldur Jóhannsson - 500.000 Kr. 9.500.000 Í samræmi við þessa skráningu hafi stjórn félagsins, skipuð sóknarað- ilunum Almari og Bessa og varnaraðilanum Jóhannesi, gefið út hlutafjár- miða til Guðmundar Reykjalín vegna skattframtals árið 1997. Samkvæmt honum taldi stjórnin fyrir hönd félagsins fram á Guðmund hlut, að nafn- verði 2.666.667 kr. í Lyfjabúðum ehf. Verði ekki séð, hvaða lögvarða hags- muni Almar og Bessi hafi nú af því að reyna að hindra, að Guðmundur nýti sér þann rétt, sem þeir hafi lýst yfir gagnvart honum sjálfum og skattyfir- völdum, að hann eigi og hafi talið fram til skatts. Stjórn Lyfjabúða ehf. hafi tilgreint í skýrslu sinni, sem fylgdi ársreikningi félagsins árið 1996, að hluthafar væru fimm og þar sé í engu getið Þórs Sig- þórssonar, forstjóra Lyfjaverslunar Íslands. Þessa yfirlýsingu hafi sóknar- aðilarnir Almar og Bessi undirritað. Þá kveður Guðmundur nafn Þórs Sigþórssonar ekki að finna á áskrifta- skrá vegna hlutafjárhækkunar í félaginu. Hafi hlutafé verið hækkað árið 1997 úr 9.500.000 kr. í 20.000.000 kr. með áskrift nýrra hluta. Fari áskrift 1619 nýrra hluta fram með skráningu í gerðabók samkvæmt 27. gr. laga um einkahlutafélög. Fullyrðing í lögbannsbeiðni um, að Þór Sigþórsson hafi við hlutafjáraukninguna í félaginu skráð sig fyrir eða verið skráður fyrir 1.600.000 kr., sé því röng og ekki studd neinum gögnum. Eftir hlutafjár- aukninguna hafi skipting hlutafjár í Lyfjabúðum ehf. verið þessi samkvæmt serðabók félagsins: Almar Grímsson Kr. 4.800.000 Bessi Gíslason - 4.800.000 Guðmundur Reykjalín - 4.800.000 Jóhannes Jónsson - 3.600.000 Haraldur Jóhannsson - 2.000.000 Kr. 20.000.000 Þessir aðilar hafi verið hinir einu, sem félagið gat snúið sér til um inn- heimtu hlutafjárins, og hinir einu, sem félagsstjórnin mátti gefa út hluta- skírteini til, sbr. 3. mgr. 19. gr. laga um einkahlutafélög. Þá hafi Miðey ehf. aldrei verið skráð á hlutaskrá Lyfjabúða ehf. Með bréfi 21. ágúst 1997 hafi Almar Grímsson tilkynnt, að hann hafi stofnað einkahlutafélagið Miðey ehf. og óskað þess, að hlutafjáreign sín yrði skráð á það félag. Hann hafi ekki þá þegar tilkynnt öðrum stjórnarmönnum um eigendaskipti á hlutum í félaginu, en honum hafi borið að taka málefnið fyrir á stjórnarfundi vegna forkaupsréttar stjórnarinnar að hlutum við eig- endaskipti, og að félaginu frásengnu eigi hluthafar forkaupsrétt. Hann til- kynnti hins vegar stjórnarmönnum, að hann segði af sér í stjórn félagsins, og kynnti nýjan hluthafa, Grím Sæmundsen, sem hafi síðan komið fram fyr- ir hönd Almars og Miðeyjar ehf., og sé hann varamaður í stjórn Miðeyjar ehf. Á stjórnarfundi 14. nóvember 1997 hafi verið ákveðið að boða til hlut- hafafundar 21. nóvember 1997 og að dagskráin yrði kosning stjórnar. Hinn 21. nóvember sl. hafi síðan verið haldinn stjórnarfundur og Jóhannes Jóns- son kjörinn stjórnarformaður og aðrir stjórnarmenn Haraldur Jóhannsson og Guðmundur Reykjalín. Á stjórnarfundi 21. nóvember sl. hafi verið tekin fyrir tilkynning Almars um eigendaskipti á hlutum hans í félaginu. Stjórnin hafi ákveðið að hafna forkaupsrétti, en bjóða hluthöfum forkaupsrétt, og voru bréf þar að lútandi send öllum hluthöfum. Hafi varnaraðilar ákveðið að neyta forkaupsréttar síns og greitt fyrir hlutina með geymslugreiðslu 24. desember sl., eftir að Almar hafði endursent ávísanir þeirra. Bessi hafi til- kynnt, að hann hygðist jafnframt neyta forkaupsréttar, ef talið væri, að til hans hefði stofnast. Hann hafi hins vegar ekki greitt kaupverðið. Guðmundur Reykjalín kveður ekki verða séð, hvernig Þór Sigþórsson 1820 og Miðey ehf. geti krafist lögbanns á athafnir varnaraðila, þar sem þeir hafi aldrei verið skráðir hluthafar, sbr. 1. mgr. 24. gr. lögbannslaga, þar sem sanna verði eða gera sennilegt, að athafnir brjóti gegn rétti gerðarbeið- andans. Almar Grímsson hafi tilkynnt eigendaskipti að bréfum sínum, og hafi forkaupsréttarhafar tilkynnt, að þeir neyti forkaupsréttar. Verði því ekki séð, hvernig hann geti með lögbannsgerð komið í veg fyrir, að varnar- aðilar neyti þess réttar. Eftir því sem fram komi í lögbannsbeiðni, sé ekki að sjá, að því sé haldið fram, að verið sé að brjóta gegn einhverjum rétti, sem Bessi Gíslason telji sig eiga, og geti hann því ekki krafist lögbanns, þar sem sanna verði eða gera sennilegt, að brotið sé gegn rétti lögbannsbeið- anda. Af þessum ástæðum beri að hafna kröfum sóknaraðila. V. Krafa sóknaraðila lýtur í fyrsta lagi að því, að lagt verði fyrir sýslumann- inn í Reykjavík að leggja á lögbann við því, að varnaraðilar geti nýtt sér at- kvæðisrétt eða annan rétt, sem fylgir því hlutafé, að nafnverði 4.800.000 krónur, sem skráð var á Almar Grímsson í hlutaskrá Lyfjabúða ehf. 1. sept- ember 1997. Meðal gagna málsins er fundargerð hluthafafundar í Lyfjabúðum ehf. frá 20. febrúar 1997. Á fundinum voru varnaraðilar og sóknaraðilinn Bessi, og: var þar borin fram og samþykkt tillaga um að auka hlutafé félagsins úr 9.500.000 krónum í 20.000.000 króna. Á fylgiskjali með endurriti úr fundar- gerðabókinni kemur fram, að Almar Grímsson á hlutafé í félaginu að fjár- hæð 4.800.000 krónur. Fylgiskjal þetta er undirritað af varnaraðilum máls- ins og sóknaraðilunum Almari og Bessa. Fyrir neðan undirskrift Almars stendur: f. h. AL-BAS ehf., og fyrir neðan undirskrift varnaraðilans Jó- hannesar stendur: verður Gaumur ehf. Þá er meðal gagna málsins fundargerð stjórnarfundar í Lyfjabúðum ehf. frá 15. ágúst sl. Í upphafi er skráð, að stjórn félagsins sé viðstödd, þ. e. sóknaraðilarnir Almar og Bessi og varnaraðilinn Jóhannes ásamt fram- kvæmdastjóranum, varnaraðilanum Guðmundi Reykjalín. Undir liðnum Önnur mál er bókað: „Almar Grímsson bar fram eftirfarandi tillögu: Með vísan til umræðu innan stjórnar og hluthafahóps Lyfjabúða ehf. staðfestir stjórnin, að hluthöfum, sem við stofnun félagsins skráðu hlut sinn í eigin nafni, sé heimilt að yfirfæra þann hlut á einkafyrirtæki sín. Þessi tillaga var samþykkt.“ Með bréfi 21. ágúst 1997 tilkynnti sóknaraðilinn Almar framkvæmda- stjóra Lyfjabúða ehf., varnaraðilanum Guðmundi Reykjalín, að hann og kona sín hefðu stofnað einkahlutafélagið Miðey, og myndi það annast 1821 umsýslu hlutafjáreignar þeirra í Lyfjabúðum ehf. Á þetta bréf ritar varnar- aðilinn Guðmundur 1$. ágúst 1997: „Hlutafjáreignin er skráð á ofangreint félag í bókum stjórnar Lyfjabúða.“ Með vísan til þess, sem nú hefur verið rakið, og þegar höfð hefur verið hliðsjón af sjónarmiðum aðila málsins, sem rakin eru í köflum III og TV hér að framan, er það niðurstaða dómsins, að sóknaraðilar hafi gert sennilegt, að varnaraðilar kunni að brjóta gegn lögvörðum rétti þeirra, ef þeir nýta sér atkvæðisrétt eða annan rétt, sem fylgir framangreindu hlutafé, er skráð var á sóknaraðilann Almar Grímsson. Þá er það á sama hátt niðurstaða dómsins, að sóknaraðilar kunni að verða fyrir teljandi spjöllum, ef þeir verða að bíða niðurstöðu dóms um ágreiningsefnin. Ljóst má og vera af gögnum málsins, að hér eru í húfi miklir fjárhagslegir hagsmunir fyrir sóknaraðila, og getur dómurinn af þeim sökum ekki fallist á, að ákvæði 1. tl,3. mgr. 24. gr. laga nr. 31/1990 um kyrrsetningu, lögbann o. fl. eigi hér við. Samkvæmt öllu framansögðu verður orðið við kröfu sóknaraðila, að því er þennan lið kröfugerðar þeirra varðar. Í öðru lagi er þess Krafist, að lagt verði lögbann við því, að varnaraðilar geti nýtt sér atkvæðisrétt eða annan rétt, sem fylgir því hlutafé, að nafn- verði 1.200.000 krónur, sem skráð var á Guðmund Reykjalín í hlutaskrá Lyfjabúða ehf. Í. september 1997 og hann fór með í umboði Þórs Sigþórs- sonar. Meðal gagna málsins er minnisblað frá 27. febrúar 1997. Það er svohljóð- andi: „Hluthöfum Lyfjabúða ehf. er kunnugt um eftirfarandi: Við stofnun félagsins var hluthafi, sem ekki gat látið nafns síns getið. Því var það ráð tekið, að hlutur hans skiptist á hluthafana Almar, Bessa og Guðmund, þannig, að 1/3 hluti þess hlutafjár, sem þeir eru skrifaðir fyrir, tilheyrir í raun hinum ónefnda aðila. Þegar til þess kemur, að hlutafé þetta verði skráð á nafn hins ónefnda, samþykkja allir hluthafar, að ekki verði beitt ákvæðum um forkaupsrétt, enda hér aðeins um formsatriði að ræða. Sama gildir um aukningu hlutafjár. Hluthafarnir þrír, þ. e. Almar, Bessi og Guð- mundur, koma fram fyrir hönd hins ónefnda og neyta réttar hans. Falli hinn ónefndi hins vegar frá aukningu þeirri, er honum ber, eða kjósi að afsala sér hlut sínum í stofnhlutafé, skal ákvæðum forkaupsréttar beitt á þann hátt, að reiknuð verði út hlutdeild hvers og eins án hlutar hins ónefnda. Stofnhlutafé verði í þeim útreikningi lækkað sem nemur hlut hans.“ Til staðfestingar þessu rita varnaraðilar undir svo og sóknaraðilarnir Almar og Bessi. Eins og áður hefur komið fram, er hinn ónefndi sóknaraðili Þór Sig- þórsson. 15. ágúst 1997 ritar Guðmundur Reykjalín nefndum Þór bréf, þar sem 1822 honum er tilkynnt, að á stjórnarfundi í Lyfjabúðum ehf., er haldinn hafi verið sama dag, hafi verið ákveðið, að lokafrestur til greiðslu hlutafjárlof- orða renni út kl. 12.00 á hádegi 22. ágúst. Síðar í bréfinu segir orðrétt: „Ógreitt hlutafjárloforð þitt nemur 1.600.000 kr. auk áfallinna vaxta, sem nema í dag 52.500 kr.“ Þá koma upplýsingar um bankareikning, og í lokin segir: „Hlutafjárloforð, sem verða ekki greidd á tilskildum tíma, verða boð- in hluthöfum til kaups í samræmi við samþykktir félagsins.“ Bróðir Þórs greiddi hina umkröfðu fjárhæð innan tilskilins frests. Á sama hátt og um fyrri hluta lögbannskröfunnar er vísað til þess, sem segir í köflum III og IV hér að framan, um sjónarmið aðila. Það er niðurstaða dómsins, að sóknaraðilar hafi með framangreindum gögnum gert sennilegt, að sóknaraðilinn Þór Sigþórsson eigi í raun umræddan hlut í Lyfjabúðum ehf. og að réttindi hans kunni að fara forgörðum eða verða fyrir teljandi spjöllum, verði hann að bíða dóms um ágreining aðila. Þá tel- ur dómurinn, að ákvæði 1. tl. 3. mgr. 24. gr. laga nr. 31/1990 um kyrrsetn- ingu, lögbann o. fl. eigi hér ekki við, með sömu röksemdum og að framan greinir. Samkvæmt öllu framansögðu er niðurstaðan sú, að ákvörðun sýslu- mannsins í Reykjavík frá 5. mars sl. um að hafna kröfum sóknaraðila er felld úr gildi, og er lagt fyrir sýslumann að leggja lögbann gegn þeirri trygg- ingu, er hann metur hæfilega, við nýtingu varnaraðila á atkvæðisrétti og öðrum rétti, er fylgir framangreindu hlutafé, eins og nánar greinir í dóms- orði. Þá skulu varnaraðilar óskipt greiða sóknaraðilum 250.000 krónur í málskostnað. Arngrímur Ísberg héraðsdómari kveður upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Felld er úr gildi ákvörðun sýslumannsins í Reykjavík frá 5. mars sl. um að hafna lögbannskröfu sóknaraðila, Almars Grímssonar, Bessa Gíslasonar, Þórs Sigþórssonar og Miðeyjar ehf., og er lagt fyrir sýslu- mann að leggja á lögbann gegn þeirri tryggingu, er hann metur hæfi- lega, við því, að varnaraðilar, Guðmundur Reykjalín, Haraldur Jóhannsson og Jóhannes Jónsson, geti nýtt sér atkvæðisrétt eða ann- an rétt, sem fylgir því hlutafé, að nafnverði 4.800.000 krónur, sem skráð var á Almar Grímsson í hlutaskrá Lyfjabúða ehf. 1. september 1997, og hlutafé, að nafnverði 1.200.000 krónur, sem skráð var á Guð- mund Reykjalín í hlutaskrá Lyfjabúða ehf. 1. september 1997 og hann fór með í umboði Þórs Sigþórssonar. Lögbannið skal einnig ná til 1823 þeirra, sem kunna að reisa rétt sinn á framsali þessara hluta frá varnaraðilum. Varnaraðilar greiði óskipt sóknaraðilum 250.000 krónur í máls- kostnað. 1824 Fimmtudaginn 14. maí 1998. Nr. 185/1998. — Jóhannes Jóhannesson (Hróbjartur Jónatansson hrl.) gegn Svavari Guðlaugssyni og Steinunni Guðmundsdóttur (Valgeir Kristinsson hrl.) Kærumál. Aðfarargerð. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 25. apríl 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 5. maí sl. Kærður er úr- skurður Héraðsdóms Suðurlands 22. apríl 1998, þar sem staðfest var ákvörðun sýslumannsins á Hvolsvelli 17. október 1997 um að hafna kröfu sóknaraðila um aðfarargerð á hendur varnaraðilum. Kæru- heimild er í 4. mgr. 91. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, sbr. 102. gr. laga nr. 92/1991. Sóknaraðili krefst þess aðallega, að hinn kærði úrskurð- ur verði ómerktur og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til lög- legrar meðferðar. Til vara krefst sóknaraðili þess, að nefnd ákvörð- un sýslumanns verði felld úr gildi og honum gert að framkvæma umbeðna aðfarargerð, svo og, að mælt verði fyrir um, að sýslu- manninum á Hvolsvelli beri að víkja sæti við gerðina. Í báðum til- vikum krefst sóknaraðili málskostnaðar í héraði og kærumálskostn- aðar. Varnaraðilar krefjast þess, að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur og sóknaraðila gert að greiða kærumálskostnað. Í beiðni sóknaraðila til sýslumanns 3. september 1997 krafðist hann þess, að fram færi aðfarargerð til að veita sér umferðarrétt um nánar tilgreindan vegarslóða í landi jarðarinnar Fögruhlíðar í Fljóts- hlíðarhreppi frá þjóðvegi að merkjum hennar og Torfastaða á móts við sumarhús sóknaraðila í landi síðarnefndu jarðarinnar með þeim skilyrðum, sem greindi í bréfum landbúnaðarráðuneytisins 5. maí 1994. Um heimild til aðfarargerðarinnar vísaði sóknaraðili til dóms Hæstaréttar 6. júní 1996 í máli milli sín og varnaraðilans Steinunnar 1825 Guðmundsdóttur. Í dómsorði þess dóms sagði meðal annars: „Viður- kenndur er réttur stefnda, Jóhannesar Jóhannessonar, til umferðar um vegarslóða í landi jarðarinnar Fögruhlíðar..., sem liggur frá Fljótshlíðarvegi um hlið á túngirðingu, þaðan til suðausturs um brú á Þverá (Kvoslækjará) og að markalínu Fögruhlíðar og Torfastaða á móts við sumarhús stefnda í landi Torfastaða með þeim skilyrðum, sem sett eru í bréfum landbúnaðarráðuneytis 5. maí 1994.“ Þá var varnaraðilanum gert að greiða sóknaraðila málskostnað fyrir Hæstarétti. Með tilvitnuðu dómsorði í dómi Hæstaréttar fékk sóknaraðili viðurkenningu fyrir þargreindum réttindum sínum. Dómurinn lagði hins vegar ekki skyldu á varnaraðila til að veita þann umferðarrétt, sem fjallað var um í málinu, enda var þess ekki krafist af sóknar- aðila. Dómur sem þessi, er veitir aðeins dómhafa viðurkenningu fyrir rétti, en leggur enga skyldu á dómþola, felur ekki í sér heimild til aðfarar samkvæmt 1. tölulið 1. mgr. 1. gr. laga nr. 90/1989, þótt styðjast megi við hann eftir atvikum sem sönnunargagn til að leita aðfarargerðar samkvæmt 12. kafla sömu laga. Samkvæmt þessu full- nægði málatilbúnaður sóknaraðila ekki því ófrávíkjanlega skilyrði, að aðfarargerð geti aðeins farið fram til að fullnægja skyldu sam- kvæmt lögákveðinni aðfararheimild. Bar því sýslumanni að hafna kröfu sóknaraðila um aðför af þessum sökum. Í þessu ljósi eru ekki efni til að fjalla sérstaklega um aðalkröfu sóknaraðila fyrir Hæsta- rétti, sem er reist á því, að héraðsdómara hefði borið að taka frekar afstöðu en gert var í hinum kærða úrskurði til kröfu varnaraðila um hæfi sýslumanns til að fara með gerðina. Verður niðurstaða hins kærða úrskurðar þannig staðfest um annað en málskostnað, en rétt þykir, að aðilar beri hver sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti. Það athugast, að fulltrúi sýslumannsins á Hvolsvelli tók afstöðu til beiðni sóknaraðila um aðfarargerð með skriflegum „úrskurði“, þar sem meðal annars var greint frá rökum fyrir því að hafna kröfu sóknaraðila um gerðina. Ákvörðun um framgang gerðar í þeim búningi er andstæð ákvæði 1. mgr. 27. gr. laga nr. 90/1989. Þá bera gögn málsins með sér, að krafa sóknaraðila um dómsúrlausn og gögn frá sýslumanni vegna aðfarargerðarinnar bárust Héraðsdómi Suðurlands 27. og 28. október 1997, en málið var ekki tekið fyrir á 58 Hæstaréttardómar ll 1826 dómþingi fyrr en 26. febrúar 1998. Á þeim óhætilega drætti líggja engar skýringar fyrir. Dómsorð: Ákvörðun sýslumannsins á Hvolsvelli 17. október 1997 um að hafna kröfu sóknaraðila, Jóhannesar Jóhannessonar, um aðfarargerð á hendur varnaraðilum, Svavari Guðlaugssyni og Steinunni Guðmundsdóttur, er staðfest. Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Suðurlands 22. apríl 1998. Mál þetta var þingfest 26. febrúar 1997, en tekið til úrskurðar að loknum munnlegum málflutningi 10. mars sl. Sóknaraðili er Jóhannes Jóhannesson, kt. 280733-2969, Kjalarlandi 35, Reykjavík, en varnaraðilar Svavar Guðlaugsson, kt. 270435-2629, og Stein- unn Guðmundsdóttir, kt. 051237-4049, bæði til heimilis að Fögruhlíð, Fljóts- hlíð, Rangárvallasýslu. Samkvæmt bréfi, dagsettu 23. október 1997, eru af hálfu sóknaraðila gerðar eftirfarandi dómkröfur: 1. Héraðsdómur felli úr gildi úrskurð sýslumanns frá 17. 10. 1997 og sýslumanni verði gert að framkvæma hina umbeðnu aðfarargerð í samræmi við aðfararbeiðni. . Gerðarbeiðandi krefst þess, að sýslumanni Rangárvallasýslu (sic) verði gert að víkja sæti við framkvæmd hinnar umbeðnu aðfarargerð- ar. . Gerðarþoli verði dæmdur til greiðslu málskostnaðar skv. málskostn- aðarreikningi eða eftir mati dómsins, ef málskostnaðarreikningur verður ekki lagður fram. Varnaraðili gerir eftirfarandi kröfur: 1. 2. Hinn kærði úrskurður sýslumanns verði staðfestur. Kröfu stefnanda (sóknaraðila) um, að sýslumanni Rangárvallasýslu (sic) verði gert að víkja sæti, verði vísað frá dómi. . Stefnanda (sóknaraðila) verði gert að greiða stefndu (varnaraðilum) málskostnað samkvæmt málskostnaðarreikningi auk 24,5% virðis- aukaskatts af málskostnaði auk dráttarvaxta. Málavextir. Sóknaraðili máls þessa er eigandi sumarhúss, sem stendur í landi jarðar- innar Torfastaða í Fljótshlíðarhreppi, Rangárvallasýslu. 1827 Lönd framangreindrar jarðar og ríkisjarðarinnar Fögruhlíðar liggja sam- an, og stendur sumarhús stefnanda skammt frá markalínu jarðanna. Síðla árs 1992 lýstu varnaraðilar, sem þá voru ábúendur á jörðinni Fögruhlíð, yfir því, að þau bönnuðu sóknaraðila alla umferð um lönd jarðarinnar. Af þessu hófst málarekstur milli málsaðila, og var mál þingfest fyrir Héraðsdómi Suðurlands 18. október 1994. Endanleg úrslit þess máls fengust með því, að 6. júní 1996 kvað Hæsti- réttur upp dóm í deilumáli málsaðila, og segir svo í dómsorði: „Viðurkenndur er réttur stefnda, Jóhannesar Jóhannessonar, til um- ferðar um vegarslóða í landi jarðarinnar Fögruhlíðar í Fljótshlíðarhreppi, Rangárvallasýslu, sem liggur frá Fljótshlíðarvegi um hlið á túngirðingu, þaðan til suðausturs um brú á Þverá (Kvoslækjará) og að markalínu Fögruhlíðar og Torfastaða á móts við sumarhús stefnda í landi Torfastaða með þeim skilyrðum, sem sett eru í bréfum landbúnaðarráðuneytis 5. maí 1994.“ Eftir að dómur þessi var kveðinn upp, seldi landbúnaðarráðuneytið varnaraðilum jörðina Fögruhlíð 5. nóvember 1996. Í afsalinu er svohljóð- andi ákvæði: „Jafnframt yfirtekur kaupandi réttindi og skyldur seljanda vegna um- ferðarréttar Jóhannesar Jóhannessonar um land jarðarinnar skv. bréfi seljanda, dags. 5. maí 1994. Kaupandinn hyggst segja upp umferðarrétti Jóhannesar, og gerir seljandi engar athugasemdir við það, en undanskilur sig allri ábyrgð og fébótum, rísi um það ágreiningur.“ Að gerðum þessum kaupum sendu varnaraðilar sóknaraðila bréf, dagsett 13. janúar 1997, og sögðu varnaraðilar þar sóknaraðila upp umferðarrétti þeim, sem honum hafði verið veittur með bréfi landbúnaðarráðuneytisins, dags. 5. maí 1994, og staðfestur hafði verið með dómi Hæstaréttar 6. Júní 1996. Sóknaraðili mótmælti þessari uppsögn með bréfi, dags. 23. janúar 1997, og vitnar þar í fyrrgreindan hæstaréttardóm. Er því hafnað, að varnar- aðilar eigi rétt á því að segja umferðarréttinum upp. Af hálfu varnaraðila er þessum mótmælum svarað og ítrekaður réttur til uppsagnar á umferðarrétt- inum. Að morgni 3. maí 1997 leitaði sóknaraðili til lögreglunnar á Hvolsvelli og kærði það athæfi varnaraðila að hafa lokað umræddum vegi fyrir sér. Gengu síðan kærumál á milli málsaðila fyrir lögreglunni á Hvolsvelli eða fyrir lögreglustjóra. Liggja frammi í málinu sex lögregluskýrslur, dagsettar á tímabilinu frá 3. maí til 24. júlí 1997, auk bréfa til sýslumanns. Lauk þessum klögumálum með bréfi sýslumanns til lögmanns sóknaraðila, dags. 13. ágúst 1997, en þar segir m. a.: „Málið er þess eðlis, að ekki verður á það höggvið 1828 af embættinu og framkvæmdar þvingunaraðgerðir, opnuð hlið eða uppi hafðar aðrar lögregluaðgerðir. Umbjóðandi yðar verður að leita til dóm- stóla um málefni þetta að okkar mati. Aðgerðum í þágu umbjóðanda yðar með atbeina lögreglu er algerlega hafnað, eins og staða málsins er í dag.“ Sóknaraðili sendi sýslumanninum á Hvolsvelli aðfararbeiðni 3. septem- ber 1997. Í henni er þess krafist, að fram fari aðfarargerð til að veita sóknaraðila umferðarrétt um vegarslóða í landi jarðarinnar Fögruhlíðar í Fljótsdalshlíðarhreppi (sic), Rangárvallasýslu, sem liggur frá Fljótsdals- hlíðarvegi (sic) um hlið á túngirðingu, þaðan til suðausturs um brú á Þverá (Kvoslækjará) og að markalínu Fögruhlíðar og Torfastaða á móts við sumarhús sóknaraðila í landi Torfastaða, með þeim skilyrðum, sem sett eru í bréfum landbúnaðarráðuneytis 5. maí 1994. Aðfararbeiðnin var tekin fyrir á fundi í skrifstofu sýslumannsins á Hvols- velli 16. september sl. Var hann sóttur af hálfu beggja málsaðila, og reifuðu þeir mál sitt fyrir fulltrúa sýslumanns. Með úrskurði 17. september sl. hafn- aði síðan sýslumaður kröfu sóknaraðila um aðför. Það athugist, að í skjölum sóknaraðila er Fljótshlíðarhreppur ranglega nefndur „Fljótsdalshlíðarhreppur“. Málsástæður og lagarök. Kröfu sína um, að Héraðsdómur Suðurlands felli úr gildi úrskurð sýslu- mannsins á Hvolsvelli frá 17. október 1997 og sýslumanni verði gert að framkvæma hina umbeðnu aðfarargerð, reisir sóknaraðili á því, að sam- kvæmt 1. mgr. 116. gr. 1. nr. 91/1991 sé dómur Hæstaréttar endanleg málalok og dómurinn bindi málsaðila. Sýslumanni sé samkvæmt aðfararlögum ætlað það hlutverk að framkvæma aðför á grundvelli dóma, og hafi sýslumaður enga heimild að lögum til þess að leggja efnislegt mat á niðurstöðu dóma, þ. e. a. s. forsendur og lagaatriði fyrir dómsúrlausn. Þannig hafi sýslumanni verið óheimilt að taka afstöðu til þess, hvort heimilt hafi verið að segja upp því réttarástandi, sem Hæstiréttur hafi fjallað um í dómi sínum. Þá vísar sóknaraðili til þess, að varnaraðili hafi ekki átt rétt á því að segja upp um- ferðarréttinum einhliða. Samkvæmt hæstaréttardóminum sé vegarslóðinn og brú yfir vað, sem liggur um slóðann, í sameign sóknaraðila og varnar- aðila. Sóknaraðila verði ekki gert að þola uppsögn nema gegn innlausn á þeim eignarréttindum, sem sóknaraðili missir í kjölfar sviptingar umferðar- réttarins. Kröfu sína um, að sýslumanni Rangárvallasýslu (sic) verði gert að víkja sæti, styður sóknaraðili því, að hann sé vanhæfur til þess að fara með málið á grundvelli 2. mgr. 4. gr. 1. nr. 90/1989. Sýslumaður hafi komið að þessum 1829 ágreiningi aðila frá upphafi. Hann hafi þannig komið að málinu sem lög- reglustjóri, áður en sóknaraðili leitaði til dómstóla með þær kröfur, sem staðfestar eru í téðum hæstaréttardómi. Hann hafi synjað um aðstoð til að halda uppi allsherjarreglu, þegar varnaraðilar meinuðu sóknaraðila að fara um vegarslóða þann, sem deilt var um. Loks hafi hann eftir uppkvaðningu hæstaréttardómsins hafnað því að veita atbeina að því að aflétta hindrun- um varnaraðila og með þeim rökum, að réttindin væru óviss með tilliti til uppsagnar varnaraðila á réttindunum. Þannig sé ljóst, að fyrri afskipti sýslumanns hafi það í för með sér, að hann sé vanhæfur til þess að fjalla um aðfararbeiðnina sem sýslumaður. Varnaraðilar styðja kröfu sína um, að dómurinn staðfesti úrskurð sýslu- manns frá 17. október sl., við það, að sóknaraðili hafi ekki undir höndum aðfararhæfan dóm, er heimili beina innsetningu. Hæstaréttardómurinn hafi leyst úr réttarágreiningi vegna aðstæðna, sem fyrir voru, áður en varnar- aðilar eignuðust jörðina. Varnaraðilar, sem séu nú löglegir eigendur og ábúendur jarðarinnar, hafi sagt umferðarréttinum upp á lögmætan hátt, og geti sóknaraðili ekki reist á hæstaréttardóminum nein réttindi til afnota á vegarslóðanum. Telja varnaraðilar, að hæstaréttardómurinn viðurkenni, að umferðarrétturinn sé takmarkaður og háður leyfi jarðareigenda á hverjum tíma, en sé ekki kvöð á jörðinni, sem eigi megi hnika. Sóknaraðili hafi leitað innsetningar á grundvelli 72. gr. aðfararlaga nr. 90/ 1989 án þess að hafa undir höndum aðfararhæfan dóm, og beri því að hafna öllum kröfum hans. Niðurstöður. Sóknaraðili reisir kröfur sínar um innsetningu á því, að Hæstiréttur hafi 6. júní 1996 kveðið upp endanlegan dóm í ágreiningi milli aðila máls þessa um umferðarrétt sóknaraðila um landareign varnaraðila. Hæstiréttur kvað 6. júní 1996 upp dóm í ágreiningsmáli milli málsaðila. Aðstæður voru þá þær, að varnaraðilar voru ábúendur á ríkisjörðinni Fögruhlíð samkvæmt byggingarbréfi, dagsettu 20. ágúst 1992, og byggðist dómur Hæstaréttar m. a. á því, að umferðarréttur sóknaraðila raskaði ekki í neinu lögbundnum og umsömdum leiguliðaafnotum varnaraðila. Hæstiréttur hefur því ekki tekið afstöðu til núverandi aðstæðna, eftir að varnaraðilar urðu eigendur að jörðinni Fögruhlíð samkvæmt afsali, dags. 5. nóvember 1996, en dómur Hæstaréttar styðst við það, að landbúnaðarráðu- neytið hafi sem handhafi eignarréttar yfir jörðinni Fögruhlíð haft heimild til að veita sóknaraðila umferðarrétt um landareignina, svo sem það gerði með bréfi, dagsettu 5. maí 1994, en í bréfi landbúnaðarráðuneytisins segir: 1830 „Ákvörðun þessi, sem gildir, þar til annað verður ákveðið af ráðuneytinu, er háð neðangreindum skilyrðum:“ — og voru þar sett ákveðin skilyrði fyrir umferðarréttinum. Samkvæmt þessu er ljóst, að réttur til að veita umferðarrétt um landar- eignina er nú sem áður á höndum eigenda jarðarinnar, og á sama hátt og landbúnaðarráðuneytið veitti á sínum tíma sóknaraðila umferðarrétt um landareignina, verður að telja, að varnaraðilar hafi rétt til að segja sóknar- aðila upp þeim umferðarrétti, sem fyrri landeigandi hafði veitt. Verður ekki talið, að heimild landbúnaðarráðuneytisins í fyrrgreindu bréfi frá 5. maí 1994 hafi stofnað slíka kvöð, að landeiganda hafi verið óheimilt að segja umferðarréttinum upp, enda bendir orðalag hinnar einhliða yfirlýsingar landbúnaðarráðuneytisins, þar sem segir: „Ákvörðun þessi, sem gildir, þar til annað verður ákveðið af ráðuneytinu,“ til hins gagnstæða. Umferðarrétt- inum var sagt upp frá 20. mars 1997 að telja með bréfi, dagsettu 13. janúar 1997, og verður samkvæmt framansögðu talið, að varnaraðilar hafi sagt þessum umferðarrétti upp með hæfilegum fyrirvara, enda ber jafnframt að líta til þess, að sóknaraðila er á engan hátt meinað að nota sumarbústað sinn í landi Torfastaða og á greiða leið að honum um land þeirrar jarðar. Ákvæðið í afsalinu frá 5. nóvember 1996, þar sem segir: „Jafnframt yfirtekur kaupandi réttindi og skyldur seljanda vegna umferðar- réttar Jóhannesar Jóhannessonar um land jarðarinnar skv. bréfi seljanda, dags. 5. maí 1994. Kaupandinn hyggst segja upp umferðarrétti Jóhannesar, og gerir seljandi engar athugasemdir við það, en undanskilur sig allri ábyrgð og fébótum, rísi um það ágreiningur“ — verður ekki skilið á annan hátt en þann, að þar hafi seljandi, landbúnaðarráðuneytið, einfaldlega verið að koma í veg fyrir, að það drægist inn í hugsanlegar deilur milli hinna nýju eigenda jarðarinnar og eiganda sumarbústaðarins vegna umferðarréttarins. Þá er af hálfu sóknaraðila því haldið fram, að einhliða uppsögn af hálfu varnaraðila sé óheimil, með vísan til þess, að samkvæmt dómi Hæstaréttar sé viðurkennt, að vegarslóðinn og brúin séu í sameign sóknaraðila og varnaraðila og sóknaraðila verði því ekki gert að þola uppsögn á þessum umferðarréttindum nema gegn innlausn á þeim eignarréttindum, sem í vep- inum og brúnni felast. Ekki verður talið, þótt Hæstiréttur hafi í dómi sínum komist að þeirri niðurstöðu, að ekki séu glöggar heimildir um eignarrétt að vegarslóðanum og brúnni og af gögnum málsins hafi mátt ráða, að bæði sóknaraðili og fyrri ábúandi hafi kostað nokkru til framkvæmda, að það komi í veg fyrir, að varnaraðili geti sagt upp umferðarréttinum. Verður að telja, að sóknaraðili verði að sækja sérstakt mál til heimtu bóta fyrir missi á eign sinni, ef um slíka eign er að ræða. 1831 Í máli þessu er krafist réttinda yfir fasteign með úrskurði dómara á grundvelli dóms samkvæmt 72. gr. aðfararlaga nr. 90/1989. Eins og rakið hefur verið hér að framan, verður ekki fallist á, að sóknaraðili hafi undir höndum lögmæta aðfararheimild gagnvart varnaraðilum, eins og mál hafa skipast, og verður því að staðfesta ákvörðun sýslumannsins á Hvolsvelli, sem tekin var í úrskurðarformi, og hafna kröfu sóknaraðila um innsetningu í umferðarrétt um land Fögruhlíðar í Fljótshlíðarhreppi. Sóknaraðili hafði ekki uppi kröfu fyrir sýslumanni um, að hann viki sæti í máli þessu. Verður ekki séð, að ástæða sé fyrir dóminn að taka afstöðu til þess, hvort sýslumanni hefði verið rétt að víkja sæti, ef krafa hefði komið fram um það. Eftir þessum úrslitum þykir rétt, að sóknaraðili greiði varnaraðila máls- kostnað, 80.000 kr. Hefur þá verið tekið tillit til þeirrar skyldu varnaraðila að greiða virðisaukaskatt af málflutningsþóknun. Kristján Torfason dómstjóri kveður upp þennan úrskurð. Úrskurðarorð: Staðfest er ákvörðun sýslumannsins á Hvolsvelli, sem tekin var í úrskurðarformi, um að hafna kröfu sóknaraðila um innsetningu í um- ferðarrétt um land Fögruhlíðar í Fljótshlíðarhreppi. Sóknaraðili greiði varnaraðila málskostnað, 80.000 kr. Hefur þá verið tekið tillit til skyldu varnaraðila að greiða virðisaukaskatt af málflutningsþóknun. 1832 Fimmtudaginn 14. maí 1998. Nr. 41/1998. — Ákæruvaldið (Ragnheiður Harðardóttir, settur saksóknari) gegn Sigurði Inga Kristóferssyni og Vigni Bergmann Hreggviðssyni (Sigurbjörn Magnússon hrl.) Líkamsárás. Skilorð. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu tl Hæstaréttar í samræmi við yfirlýsingu ákærðu um áfrýjun og jafnframt af hálfu ákæruvalds með stefnu 13. janúar 1998. Af hálfu ákæruvalds er þess krafist, að refsing ákærðu verði þyngd og ákvæði héraðsdóms um skaðabætur verði staðfest. Ákærðu krefjast aðallega sýknu af kröfum um refsingu og skaða- bætur. Til vara er þess krafist, að refsing ákærðu verði milduð og skaðabótakröfu verði vísað frá héraðsdómi. Til þrautavara krefjast ákærðu, að niðurstaða héraðsdóms um refsingu verði staðfest, en bótakröfu vísað frá héraðsdómi. 1. Svo sem greinir í héraðsdómi, er ákærðu gefið að sök að hafa að- faranótt 7. ágúst 1994 við Hafnargötu í Keflavík slegið Svein Björg- vinsson hnefahögg í andlit, svo að hann féll utan í bifreið og í göt- una, og sparkað í Sveinn liggjandi í andlit, höfuð og líkama með þeim afleiðingum, að hann hlaut sár á neðri vör, hægri miðfram- tennur í efri og neðri gómi losnuðu og brotnuðu og vinstri miðfram- tönn í efri gómi brotnaði við rót. Samkvæmt gögnum málsins urðu fyrrgreind atvik fyrir utan versl- unina Stapafell, þar sem saman voru komnir tugir unglinga. Ákærði gekk inn í hóp þeirra og varð þá fyrir árás með þeim afleiðingum, sem áður er getið. 1833 1. Lögreglan í Keflavík tók skýrslur af ákærðu og vitnum um at- burðina aðfaranótt 7. ágúst 1994 síðar í þeim mánuði og í október sama árs. Ákærði Sigurður játaði fyrir lögreglu að hafa slegið Svein Björgvinsson eitt högg, sem hann minnti, að hafi lent á öðru kinn- beini. Hafi Sveinn þá dottið aftur fyrir sig og lent utan í bifreið, sem þarna stóð. Fyrir dómi kvaðst ákærði Sigurður hafa slegið Svein einu sinni í kinnbeinið. Ákærði Vignir kvaðst í lögregluskýrslu hafa slegið Svein með flötum lófa á kinnina og staðfesti það síðar fyrir dómi. Sveinn skýrði lögreglu svo frá á vettvangi umrædda nótt, að ein- hver úr unglingahópi, sem þar var, hefði slegið sig á munninn og hann þá fundið, að framtönn í neðri gómi brotnaði. Síðan hafi hann fengið annað högg, og hafi þá tvær tennur í efri gómi brotnað. Í lög- regluskýrslu næsta dag var frásögn Sveins í meginatriðum á sömu lund að öðru leyti en því, að hann kvaðst ekki geta fullyrt, hvort tennur brotnuðu við seinna höggið eða þær allar við hið fyrra. Fyrir dómi 12. apríl 1996 sagði hann, að tönn hefði brotnað við fyrra höggið og að sig minnti, að meira hefði brotnað við hið síðara. Í skýrslum Heiðars Lár Halldórssonar og Gísla Grétars Bjarna- sonar fyrir lögreglu 10. ágúst 1994 kom fram, að þeir hefðu verið sjónarvottar að atburðum aðfaranótt 7. sama mánaðar. Sama á við um lögregluskýrslu, sem tekin var af Halldóri Rúnari Karlssyni S. október 1994. Fyrrnefndu vitnin báru bæði, að þau hefðu séð ákærða Vigni slá Svein eitt högg beint á munninn. Vitnin Gísli og Halldór báru einnig, að ákærði Sigurður hefði slegið Svein í andlit- ið. Vitni þessi komu ekki fyrir dóm fyrr en 12. apríl 1996. Framburð- ur þeirra þar um árás ákærðu á Svein er ekki ótvíræður. Auk þess er ekki ljóst, hve langt þeir voru frá vettvangi eða að hve miklu leyti þeir gátu fylgst með atburðum í þeirri mannþröng, sem þarna var. Framburður annarra vitna fyrir dómi um þetta er óskýr. Verður því ekki talið sannað, að ákærðu hafi slegið Svein frekari högg en þeir sjálfir hafa greint frá eða að þau högg hafi valdið svo umfangsmikl- um meiðslum sem lýst er í ákæru. Varðar brot þeirra því ekki við 1. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 11. gr. laga nr. 20/1981, svo sem ákært er fyrir. Hins vegar verður að telja, að 59 Hæstaréttardómar II 1834 ákærðu hafi með greindri háttsemi gerst sekir um brot á 217. gr. sömu laga. Verða þeir sakfelldir fyrir brot gegn því lagaákvæði, sbr. 4. málsl. 1. mgr. 117. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Eins og fram kemur í héraðsdómi, hlaut ákærði Vignir dóm 29. mars 1995, þar sem honum var gert að sæta skilorðsbundnu varð- haldi í þrjá mánuði. Brot hans, sem um ræðir í þessu máli, var fram- ið, áður en hann hlaut þá refsingu. Verður honum því dæmdur hegningarauki. Um skilorðsrof var hins vegar ekki að ræða. Þegar litið er til þess, sem að framan greinir, 1. mgr. og 2. mgr. 70. gr. almennra hegningarlaga, sakaferils ákærðu og þess dráttar, sem varð á saksókn og meðferð málsins í héraði, þykir refsing ákærðu hæfilega ákveðin í héraðsdómi. Eftir þessum úrslitum verður skaðabótakröfu Sveins Björgvins- sonar vísað frá héraðsdómi, sbr. 3. mgr. 172. gr. laga nr. 19/1991, en bótakrafa Þóris Sveinbjörnssonar er ekki til endurskoðunar fyrir Hæstarétti. Ákvæði hins áfrýjaða dóms um sakarkostnað verður staðfest. Ákærðu greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, svo sem greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um annað en skaðabóta- kröfu Sveins Björgvinssonar, sem vísað er frá héraðsdómi. Ákærðu, Sigurður Ingi Kristófersson og Vignir Bergmann Hreggviðsson, greiði sameiginlega allan áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 40.000 krón- ur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Sigurbjörns Magnússonar hæstaréttarlögmanns, 40.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 27. nóvember 1997. Ár 1997, fimmtudag 27. nóvember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykja- ness, sem háð er að Vatnsnesvegi 33, Keflavík, af Finnboga H. Alexanders- syni héraðsdómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. S-107/1997: Ákæru- valdið gegn X, Sigurði Inga Kristóferssyni og Vigni Bergmann Hreggviðs- syni, sem dómtekið var 13. þessa mánaðar. Málið er höfðað með ákæru ríkissaksóknara, út gefinni 25. mars 1997, á hendur X,..., Sigurði Inga Kristóferssyni, Suðurgarði 12, Reykjanesbæ, kt. 1835 250776-4389, og Vigni Bergmann Hreggviðssyni, Faxabraut 42, Reykjanes- bæ, kt. 141176-3749, „fyrir líkamsárás með því að hafa aðfaranótt sunnu- dagsins 7. ágúst 1994 við Hafnargötu í Reykjanesbæ, ákærðu Sigurður Ingi og Vignir, slegið Svein Björgvinsson, kennitala 170258-4879, hnefahögg í andlit, svo að hann féll utan í bifreið og í götuna, og ákærðu allir sparkað í Svein liggjandi í andlit, höfuð og líkama með þeim afleiðingum, að hann hlaut sár á neðri vör, hægri miðframtennur í efri og neðri gómi losnuðu og brotnuðu og vinstri miðframtönn í efri gómi brotnaði við rót. Telst þetta varða við 1. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 11. gr. laga nr. 20/1981. Þess er krafist, að ákærðu verði dæmdir til refsingar“. Í málinu gerir Vilhjálmur Þórhallsson hrl. fyrir hönd Sveins Björgvins- sonar þá endanlegu kröfu, að ákærðu greiði bætur, að fjárhæð 343.485 kr., auk 2% ársvaxta af 34.200 kr. frá 7. ágúst 1994 til greiðsludags, en dráttar- vaxta skv. III. kafla vaxtalaga af 85.800 kr. frá 7. ágúst 1994 til 26. 2. 1996 og af 300.465 kr. frá þeim degi til greiðsludags. Þá gerir Þórir Sveinbjörnsson, kennitala 221275-2929, kröfu um, að ákærðu greiði bætur, að fjárhæð 20.235 kr. Ákærðu krefjast allir sýknu af kröfum ákæruvalds og að skaðabótakröf- um á hendur sér verði vísað frá dómi. Verjendur ákærðu krefjast máls- varnarlauna sér til handa, er greiðist úr ríkissjóði. Málavextir. Aðfaranótt sunnudagsins 7. ágúst 1994, kl. 2.20, barst lögreglunni í Kefla- vík tilkynning um átök fyrir utan Pizzu 67 við Hafnargötu í Keflavík. Fóru lögreglumenn á staðinn, en sáu engin áflog, en fjölda unglinga við verslun- ina Stapafell. Urðu þeir þá varir við árásarþolann, Svein Björgvinsson, þar sem hann var leiddur alblóðugur í framan að lögreglubifreiðinni af Þóri Sveinbjörnssyni, eiganda bifreiðarinnar IF-980, Toyota Corolla Twin Cam. Tjáði Þórir lögreglunni, að hann hefði lagt bifreiðinni við verslunina Stapa- fell, og hafi Sveinn, er verið hafi þar í áflogum, lent á hægra frambretti bif- reiðar sinnar og við það rispa komið á brettið. Sveinn, sem var nokkuð ölvaður, tjáði lögreglunni, að hann hefði verið á leið að veitingastaðnum Ránni. Á móts við Stapafell hefði hann þurft að fara í gegnum hóp unglinga og einhver ýtt við sér. Hefði hann þá orðið æst- ur, en síðan ekki vitað fyrr til en sér var greitt kjaftshögg. Hefði hann þá fundið, að framtönn í neðri gómi brotnaði. Aftur hefði hann fengið högg og tvær tennur í efri gómi þá brotnað. Ekki hefði hann haft hugmynd um, hver árásarmaður var. Lögreglumennirnir urðu ekki varir við ætlaðan árásar- mann. 1836 Farið var með Svein á Sjúkrahús Suðurnesja, og voru þar teknir fjórir saumar í neðri vör. Í áverkavottorði Arnbjörns Ólafssonar, læknis á Heilsu- gæslustöð Suðurnesja, dagsettu 9. ágúst 1994, kemur fram, að Sveinn Björg- vinsson hafi komið á heilsugæslustöðina kl. 16.00 9. ágúst 1994 vegna meiðsla, er hann hafi hlotið sunnudagsmorguninn 7. ágúst 1994 um kl. 2- 2.30 árdegis, er þrír menn hafi barið hann og sparkað í hann. Hann hafi tal- ið árásarmennina hafa slegið sig högg í höfuð og andlit og hann fallið við höggið, eftir að í hann hafi verið barið og sparkað. Hafi tvö höggin komið á munn, og við það hafi tvær tennur brotnað, ein losnað úr og vör sprungið. Við skoðun hafi komið í ljós, að hann sé með sprungna neðri vör og bólgna, vinstri miðframtönn hafi brotnað úr og tvær tennur séu lausar, önn- ur til hliðar við vinstri miðframtönn, og síðan sé laus og brotin tönn í neðri gómi, sem gert hafi verið við. Sveinn hafi komið á slysavarðstofu kl. 2.30 7. ágúst, og hafi þá neðri vör verið saumuð, og sé nú ör á henni, sem sé nú að mestu gróið, en sjáist þó enn greinilega, og sé vörin enn nokkuð bólgin. Í vottorði Benedikts Jónssonar tannlæknis, dagsettu 10. ágúst 1994, kem- ur fram, að Sveinn hafi komið á stofu að morgni 7. ágúst 1994 með brotnar framtennur eftir líkamsárás. Þá hafi verið gerð frumskoðun. Hinn 8. ágúst hafi tvær framtennur verið byggðar upp í plast til bráðabirgða, og 9. ágúst hafi hin þriðja verið byggð upp með stifti og á hana sett króna til bráða- birgða. Í vottorðinu segir síðan, að ljóst sé, að síðar meir þurfi Sveinn að fá postulínskrónur á þessar tennur, og auk þess sé ekki hægt að útiloka frekari skaða, sem komið gæti fram síðar. Fjárhagslegt tjón Sveins komi til með að verða minnst um 140.000 kr. vegna þessa. Sveinn kærði atvikið næsta dag til rannsóknardeildar lögreglunnar í Keflavík. Í skýrslu, sem hann gaf þá, kvaðst hann hafa verið stöðvaður á gangstéttinni neðan við Nýja bíó, þar sem mikil mannmergð var, af ungum manni, frekar grönnum, um 17-18 ára gömlum. Maður þessi hafi virst vilja einhver læti, og hafi komið til einhverra átaka milli þeirra, er hann ýtti hon- um frá sér. Í þeim svifum hafi annar maður komið aðvífandi eins og neðar eftir stéttinni, og hafi sá maður veitt sér þungt högg beint á munninn. Við það hafi tönn í efri gómi brotnað. Við höggið hafi hann fallið í gangstéttina, ekki rotast, en orðið vankaður. Hann hafi legið nokkra stund í rennustein- unum, en síðan staðið sjálfur upp. Hafi hann þá fengið annað högg á sama stað frá einhverjum, sem hann sá ekki, hver var. Við þetta högg hafi hann aftur dottið niður. Hann gat ekki staðfest með vissu, hvort tennur brotnuðu við seinna höggið eða hvort tannskemmdirnar urðu allar við hið fyrra, en a. m. k. hafi ein tönn brotnað í efri gómi, eins og áður segir, og kvarnast úr tveimur, og að auki hafi önnur þeirra losnað. Hann kvaðst ekkert muna eft- 1837 ir síðara höggið, fyrr en hann var leiddur út í lögreglubifreiðina, sem ók honum til læknis. Hann kvaðst hafa heyrt um það talað, að þarna hefðu verið að verki kunningjar tveir, Vignir Bergmann Hreggviðsson og einhver Hrannar með honum. Fyrir dóminum kvaðst Sveinn hafa verið á leið á veitingastaðinn Rána, er hann gekk inn í fólksþröng. Maður, sem reyndist vera ákærði Vignir Berg- mann, hefði stöðvað sig og áreitt og m. a. kallað sig helvítis homma. Þeir hefðu tuskast eitthvað, en svo hefði því verið lokið. Á leið niður götuna hefði sér orðið litið við, en í sömu svifum fengið á sig högg, fundið, að tenn- ur brotnuðu, dottið aftur fyrir sig, strax fengið á sig annað högg, dottið í götuna við bifreið, og þar hefðu dunið á sér spörk. Hefði hann vankast við síðara höggið og ekki munað eftir sér, fyrr en hann var leiddur inn í lög- reglubifreið. Hann hefði ekki séð, hverjir slógu sig. Hann minntist þess ekki að hafa fengið spörk í andlit. Hann taldi tönn hafa brotnað við fyrra högg- ið, en þó hefði meira brotnað við hið síðara. Hann var viss um, að þetta hefðu verið hnefahögg. Hann taldi það réttara, sem eftir sér væri haft í skýrslu sinni hjá lögreglu, en fyrir dóminum í þeim tilvikum, sem munur væri á framburði sínum um atvik. 10. ágúst 1994 gáfu tvö vitni skýrslu hjá lögreglunni í Keflavík. Vitnið Heiðar Lár Halldórsson, kt. 040178-3099, kvaðst hafa verið statt á Hafnargötu milli kl. tvö og hálfþrjú umrædda nótt og séð, þegar Sveinn Björgvinsson varð fyrir árás. Sveinn hefði verið ölvaður og staddur á móts við sundið fast við Stapafell á Hafnargötu 29. Hefði hann verið í einhverj- um átökum og vitnið þá farið að aðgæta, hvað væri að gerast. Hefði hann þá séð ákærða Vigni Bergmann berja Svein eitt högg í andlitið og Sveinn við það fallið niður og utan í hvítan bíl. Höggið hefði komið beint á munn- inn. Ekki hefði hann orðið var við blóð á andliti Sveins þá. Síðan hefði ákærði Sigurður sparkað í bak Sveini, er hann var að standa upp. Síðan hefðu allir ákærðu haldið áfram að sparka í Svein þarna liggjandi, og hefði hann séð, að spörkin lentu um allan líkama hans og einhver í andlit. Sveinn hefði aldrei barið frá sér. Fannst vitninu líta út fyrir, að þarna færi fram mjög ójafn leikur, og þótt atferli þremenninganna vera mjög illa gert. Fyrir dóminum mundi vitnið ekki nákvæmlega eftir atvikum, en kvað viðureignina hafa verið milli Stapafells og brauðgerðarinnar. Hann kvaðst hafa séð ákærða Sigurð Inga sparka í bak Sveini, og hið sama hefði ákærði X gert. Þá kvaðst hann hafa séð ákærða Vigni Bergmann slá Svein á munn- inn. Ekki mundi hann, hvort allir ákærðu spörkuðu í Svein. Blóð sá hann fyrst á Sveini, eftir að ákærðu höfðu sparkað í hann. Eftir á kvaðst hann hafa heyrt, að Andri Páll hefði sparkað í Svein. Vitnið staðfesti skýrslu sína hjá lögreglu. 1838 Vitnið Gísli Grétar Bjarnason, kt. 090378-3849, kvaðst hafa verið statt í mannþröng á Hafnargötu um kl. 2.00 eða upp úr því umrædda nótt. Hefði Sveinn Björgvinsson þá verið þar í einhverju rifrildi við ákærða Vigni Berg- mann. Hefði ákærði Vignir Bergmann þá kýlt Svein eitt högg beint á munninn. Hefði Sveinn fallið við höggið og lent í fallinu á hvítum Toyota- bíl, sem stóð á móts við sundið niður með gamla Stapafellshúsinu. Ekki sá vitnið, hvort einhverjir áverkar urðu á Sveini við þetta högg. Hefði Sveinn staðið á fætur, en ekki komist leiðar sinnar vegna fjölda fólks, sem þarna var. Hefði ákærði Sigurður þá barið Svein annað högg í andlit, en hann staðið það af sér og um leið reynt að komast undan. Sveinn hefði aldrei reynt að berja frá sér. Er hér var komið sögu, hefðu allir ákærðu ráðist á Svein, ákærði Sigurður sparkað í bak hans og hann þá fallið á jörðina við gangstéttina hjá Stapafelli, og síðan hefðu allir ákærðu sparkað í hann víðs vegar um líkamann og sum spörkin lent í andlitinu. Hefði þá blætt talsvert úr munni Sveins, er hann var dreginn upp og til lögreglunnar, sem þá var að koma. Þótti vitninu þetta ekkert annað en ruddaleg líkamsárás og ógeðsleg á að horfa. Fyrir dóminum kvaðst vitnið hafa séð ákærða Vigni Bergmann kýla Svein beint á munninn. Hefði Sveinn lent í átökum við ákærða Vigni Berg- mann, en síðan hefðu hinir ákærðu blandast inn í þau. Vitnið mundi ekki nákvæmlega, hvernig ákærðu Vignir Bergmann og Sigurður Ingi slógu Svein, en taldi rétta lýsingu á því koma fram í skýrslu sinni hjá lögreglu, sem hann staðfesti. Hann kvaðst hafa heyrt, að Andri Páll og jafnvel fleiri hefðu átt þátt í árásinni á Svein. Vitnið Halldór Rúnar Karlsson, kt. 160178-3459, gaf skýrslu hjá lögreglu 5. október 1994. Vitnið kvaðst hafa verið statt á árásarvettvangi, er Sveinn varð fyrir líkamsárás ákærðu. Hefði Sveinn komið gangandi niður Hafnar- götu, þar sem mikið af fólki hefði verið saman komið. Hefði hann rekist eitthvað á stúlku og ákærði Vignir Bergmann þá spurt Svein, sem var tals- vert fullur, hvað hann væri að ráðast á stelpu. Sveinn hefði sagt eitthvað og ákærði Vignir þá ýtt við honum og hann aftur á móti. Þeir hefðu ekki tekist á, en ákærði Vignir ýtt honum, svo að hann lenti utan í hvítri Toyota- bifreið. Sveinn hefði að mestu staðið af sér fallið, en skjögrað um, og hefði ákærði X þá sparkað í bakið á honum. Hefði Sveinn þá fallið í götuna. Þá hefði ákærði Sigurður komið til skjalanna og slegið Svein eitt högg í andlit- ið, svo að farið hefði að blæða úr munni Sveins. Hann hefði reynt að standa upp, en ákærði Vignir þá barið hann eitt högg í andlitið, líklegast í kinnbein hægra megin. Hefði Sveinn fallið við þetta og allir ákærðu byrjað að sparka í hann liggjandi, bæði í andlitið og víðar. Svo hafi virst sem enginn þyrði að 1839 skipta sér af þessu, því að ákærðu hefðu greinilega staðið saman og verið til alls vísir. Vitninu fannst þetta gróf líkamsárás af hálfu ákærðu, enda hefði ákærðu X og Sigurð ekkert varðað um Svein, þótt hann væri eitthvað að ýfast við ákærða Vigni. Aldrei hefði hins vegar verið um eiginleg áflog að ræða milli hans og ákærða Vignis. Ákærði Vignir hefði aldrei átt í vök að verjast fyrir þessum ölvaða manni, sem átt hefði nóg með að ganga óstuddur, þar sem hann var talsvert óstöðugur vegna ölvunar. Vitnið mundi lítið eftir atvikum fyrir dóminum. Hann hefði verið staddur við Pizzu 67, er Sveinn kom gangandi við Stapafell og rakst í stúlku. Hefði ákærði Sigurður Ingi þá komið hlaupandi og þeir Sveinn dottið á gangstétt- ina. Hefði ákærði Sigurður Ingi þá kýlt Svein, sem orðið hefði útataður í blóði. Hann hélt, að ákærði Vignir Bergmann hefði sparkað í eða slegið Svein. Hann kvað kös hafa myndast kringum Svein, og því gæti verið, að Andri Páll hefði sparkað í hann. Hann kvað þetta hafa verið grófa lík- amsárás. Að öðru leyti vísaði hann til skýrslu sinnar hjá lögreglu, sem hann staðfesti. Í skýrslu sinni hjá lögreglunni í Keflavík 11. október 1994 kvaðst ákærði X ekki hafa séð, hvernig átökin við Svein Björgvinsson hófust. Sjálfur hefði hann verið á tali við Þóri Sveinbjörnsson, eiganda hvítu Toyotunnar, sem Sveinn lenti utan í. Hann kvaðst ekki hafa séð menn í átökum við Svein, áður en hann lenti á bíl Þóris. Hann kvaðst hafa sparkað í rassinn á Sveini, er hann var að standa upp. Síðan hefði ákærði Sigurður einnig sparkað í afturendann á honum, en þarna hefði verið mannfjöldi, er umkringdi Svein, sem verið hefði eitthvað drukkinn. Ekki mundi hann, hvort ákærði Vignir var þarna. Hann kvaðst ekki hafa barið Svein neitt, en taldi sig hafa séð einhverja berja hann í andlit, en vissi ekki, hverjir hefðu gert það. Hann mundi ekki eftir því að hafa séð einhverja sparka í andlit Sveins. Hann kvaðst síðan hafa komið sér í burtu ásamt ákærða Sigurði, þar sem þeim hefði fundist þetta vera nægilega að gert, sem þeir gerðu. Fyrir dóminum kvaðst ákærði hafa sparkað í afturendann á Sveini, þar sem hann hafði lent utan í bifreið Þóris. Hann hefði ekki séð upptök átak- anna né séð, hver setti Svein utan í bifreiðina. Ekki hefði hann heldur séð ákærða Sigurð Inga sparka í Svein. Sveinn hefði lent inni í mannþröng og þar verið sparkað í hann. Eftir það hefði hann séð blóð á Sveini. Ekki vissi hann, hvort meðákærðu voru í mannþrönginni. Í skýrslu sinni hjá lögreglunni í Keflavík 10. október 1994 kvaðst ákærði Vignir Bergmann hafa verið í mannþrönginni, er Sveinn Björgvinsson kom gangandi niður götuna við Stapafell á Hafnargötu 29. Hann kvaðst hafa 1840 verið talsvert ölvaður og sagt við Svein eitthvað á þá leið, að hann væri „hommalegur“. Hefði Sveinn þá svifið á sig, rifið í sig og tuskað sig dálítið til. Kvaðst ákærði þá hafa slegið Svein utan undir með flötum lófa, en Sveinn goldið í sömu mynt og síðan hrint sér um koll. Hefði þá einhver komið og tekið Svein af sér. Ákærði kvaðst ekkert hafa gert Sveini meira. Hann kvaðst svo hafa séð Svein liggja á gangstéttinni og umhverfis hann „helling af liði“. Ekki hefði hann séð, að sparkað væri í hann, og slíkt hefði hann ekki gert. Kvaðst hann og ekki hafa séð áverka á Sveini. Annars myndi hann ekki atburðarás vel sökum ölvunar. Fyrir dóminum kvaðst ákærði hafa verið ölvaður umrædda nótt, en þó myndi hann eftir atvikum. Hann kannaðist við að hafa slegið Svein utan undir með flötum lófa. Hefði Sveinn komið gangandi og farið að tala við stúlku. Kvaðst hann hafa sagt honum að láta hana í friði og Sveinn þá veist að sér, tuskað sig til og slegið sig utan undir flötum lófa og hann svarað í sömu mynt. Þeir hefðu dottið, en einhver komið og tekið Svein ofan af sér. Hefði það reynst vera ákærði Sigurður. Eftir þetta hefði hann ekki komið nálægt Sveini og kannaðist ekki við að hafa hent Sveini utan í Toyota- bifreiðina. Hann kvað þröng hafa myndast umhverfis Svein, en í henni hefði hann ekki verið. Hann taldi óhugsandi, að tennur hefðu brotnað í Sveini við lófahögg sitt. Þá neitaði hann því að hafa sparkað í Svein. Í skýrslu sinni hjá lögreglunni í Keflavík kvaðst ákærði Sigurður Ingi hafa verið á ferðinni á umræddum stað og stund allsgáður. Margt fólk hefði ver- ið þarna saman komið. Hefði hann komið þar að, sem fullorðinn maður, talsvert ölvaður, var að berja ákærða Vigni hvað eftir annað. Ákærði Vignir hefði fallið niður, en maðurinn haldið áfram að lúskra á honum liggjandi. Ákærði Vignir hefði átt í vök að verjast, og hefði hann því tekið manninn frá. Hefði maðurinn þá reynt að kýla sig, en hann þá barið manninn eitt högg, sem hann minnti, að lent hefði á öðru kinnbeini hans. Hefði maður- inn þá dottið aftur fyrir sig og utan í bifreið, sem þar stóð. Hann hefði þó staðið strax á fætur og ætlað að ganga að sér með þeim ásetningi greinilega að berja sig, en fjöldi fólks komið og stöðvað hann. Ekki minntist ákærði áverka á andliti mannsins, er hann stóð upp. Fyrir dóminum kvaðst ákærði hafa verið allsgáður umrædda nótt. Kvaðst hann hafa gengið fram á ákærða Vigni Bergmann og Svein í átökum á Hafnargötu milli Stapafells og brauðgerðarinnar. Hann hafi tekið í Svein, sem þá hafi ætlað að ráðast á sig. Hann hafi þá kýlt Svein einu sinni í kinnbeinið, sett hann upp að hvítri Toyota-bifreið og talað við hann. Þá hafi eigandi bifreiðarinnar komið út úr bifreiðinni og sett Svein niður. Eftir það hafi ákærði farið. Hann neitaði því að hafa sparkað í Svein. Hann sá ekki 1841 upphaf átakanna. Hann kvað Svein ekki hafa verið blóðugan í framan, er hann talaði við hann, og taldi högg sitt ekki hafa getað valdið tannbrotum. Hann mundi ekki, hvort höggið var þungt, en það hafi lent á kinnbeini Sveins. Hann sagði allt hafa orðið brjálað á staðnum, og hafi hann þá farið burt. Hann hefði frétt, að Sveinn hefði verið laminn og í hann sparkað af fjölda fólks. Vitnið Árni Kjærnested, kt. 150878-4119, kvaðst fyrir dóminum hafa séð Svein Björgvinsson ýta við einhverri stúlku umrædda nótt. Hefði ákærði Sigurður Ingi tekið hann, skellt honum upp að bifreið og rekið honum löðr- ung. Hefði verið komin „stappa“ af liði að berja Svein í klessu. Högg Sig- urðar Inga hefði lent einhvers staðar á kinn Sveins. Vitnið mundi ekki eftir bílstjóra Toyota-bifreiðarinnar. Vitnið kvað Andra Pál Jónsson hafa komið hlaupandi og sparkað í andlitið á Sveini, sem legið hefði grafkyrr eftir það í mikilli þvögu. Hefði hann síðan verið settur í sjúkrabifreið. Vitnið kvaðst visst um, að ákærði Sigurður Ingi hefði ekki veitt Sveini áverka. Vitnið var fært inn í lögreglubifreið, og segir það Andra Pál Jónsson hafa verið þar fyrir. Vitnið spurði, hvers vegna það væri fært inn í lögreglubifreiðina, og hefði þá Andri Páll sagt við lögregluna, að sleppa ætti vitninu, þar sem það hefði verið hann sjálfur, sem sparkað hefði í andlit Sveins. Eftir það hefði vitninu verið sleppt. Vitnið kvaðst vera vinur ákærða Vignis Bergmanns. Vitnið Andrea Kristjana Sigurðardóttir, kt. 180178-3179, sagði fyrir dóm- inum, að hún hefði verið niðri í bæ í Keflavík umrædda nótt. Hún kvað mann hafa komið gangandi eftir Hafnargötunni, og hefði hann hrint ákærða Vigni Bergmann. Við það hefðu „strákarnir“ orðið brjálaðir og byrjað að kýla manninn, sem var Sveinn Björgvinsson, og sparka í hann liggjandi. Stráka þessa kvað hún hafa verið Eðvald Björnsson og einhverja fleiri, sem hún gat ekki nafngreint. Hún kvað alla hafa sparkað í Svein og taldi ákærðu X og Vigni Bergmann áreiðanlega hafa verið meðal þeirra. Vitnið tók ljósmyndir á vettvangi, sem fram hafa verið lagðar í málinu. Hún sá ákærða Sigurð Inga kýla Svein í kinnina, og hefði hann þá dottið utan í Toyota-bifreið. Hún kvað Svein hafa legið þar og hún þá séð Andra Pál Jónsson koma hlaupandi yfir götuna og tvívegis sparka í andlit Sveins, þar sem hann lá. Hann hefði hreinlega „þrumað“ í andlitið á honum. Hélt hún, að við spörkin hefðu tennur Sveins brotnað. Eftir þetta hefðu allir sparkað í Svein og hann verið alblóðugur. Hún kvað ákærða Sigurð Inga hafa reynt að tala hann til. Hún taldi víst, að ákærðu X og Vignir Bergmann hefðu einnig sparkað í Svein. Í átökunum kvaðst hún hafa séð ákærða Vigni Bergmann uppi á bakinu á Sveini. Hún kvaðst vera góður vinur ákærðu Vignis Bergmanns og Sigurðar Inga, sérstaklega hins síðarnefnda. 1842 Vitnið Eva Dögg Kristinsdóttir, kt. 250579-4119, sagði fyrir dóminum, að hún hefði verið stödd við Pizzu 67 á Hafnargötu í Keflavík umrædda nótt og þá séð ákærðu Vigni Bergmann og Sigurð Inga slá Svein á kinnina. Hún kvað ryskingar hafa orðið milli Sveins og Sigurðar Inga og marga hafa sparkað í Svein, eftir að hann féll í götuna. Hún kvaðst hafa séð Andra Pál Jónsson sparka beint í andlit Sveins, en fyrir það spark hefði hún ekki séð blóð á andliti hans. Það, sem að framan hefur verið rakið úr framburði ákærðu og vitna, styðst við munnlegar skýrslur fyrir dómi 12. apríl 1996 við aðalmeðferð máls nr. S-38/1996, sem höfðað var gegn sömu mönnum fyrir sömu sakir, en því máli var vísað frá dómi með úrskurði 3. maí 1996. Í kjölfarið mælti ríkissak- sóknari fyrir frekari lögreglurannsókn í samræmi við forsendur frávísunar, og að henni lokinni var gefin út ákæra í máli þessu. Við aðalmeðferð málsins komu ákærðu og vitnin Sveinn Björgvinsson, Halldór Rúnar Karlsson og Árni Kjærnested að nýju fyrir dóminn og gáfu skýrslur, og staðfestu þeir fyrri framburð sinn fyrir dómi. Dómari og mál- flytjendur voru annars á einu máli um að leggja framburð fyrir dóminum í fyrra málinu til grundvallar við úrlausn þessa máls. Við skýrslutökur af ákærðu og vitnunum þremur við aðalmeðferð nú kom ekkert nýtt fram, sem ástæða þykir til að rekja, enda langt um liðið, frá því að atvik urðu, og atburðir ekki lengur skýrir í minni skýrslugefenda. Við þá lögreglurannsókn, sem fram fór að fyrirmælum ríkissaksóknara, eftir að fyrra máli hafði verið vísað frá dómi, var leitast við að upplýsa með vitnaskýrslum, hvort maður að nafni Andri Páll Jónsson kunni að hafa sparkað í höfuð Sveins Björgvinssonar umrætt sinn, en það kom fram hjá vitnum við fyrri aðalmeðferð. Þá hafði verjandi, Ásgeir Jónsson hdl., óskað eftir slíkri rannsókn, áður en rannsókn lauk hjá lögreglu í fyrra málinu, en slík rannsókn hafði ekki farið fram, er ákæra var gefin út. Við rannsókn lögreglu á þessu hefur komið í ljós, að líklegt sé, að vitni, sem hafi borið, að Andri Páll hafi sparkað í höfuð Sveins Björgvinssonar umrætt sinn, hafi verið að rugla saman þessu atviki og öðru, sem gerðist á sömu slóðum fyrr um sumarið. Niðurstöður. Árásarþoli, Sveinn Björgvinsson, hefur borið um það í máli þessu, að áverkar þeir, sem hann hlaut umrædda nótt, hafi stafað af hnefahöggum, en hann minnist þess ekki að hafa fengið spörk í andlit. Hins vegar minnist hann þess að hafa fengið spörk annars staðar í líkamann. Framburður vitna um spörk í höfuð Sveins er mjög á reiki og ýkjukennd- 1843 ur. Þá þykir vettvangskönnun 13. þessa mánaðar, þar sem m. a. var könnuð staðsetning aðalvitna og sá staður, þar sem Sveinn hlaut áverka sína, og fjarlægð þar á milli, ekki renna stoðum undir það, að vitnin hafi getað séð spörk í Svein með óyggjandi hætti eða hvar þau lentu. Á hinn bóginn verður að telja sannað með framburði vitna, en einnig Sveins og ákærðu Vignis Bergmanns og Sigurðar Inga, sem að vísu gera lít- ið úr sínum hlut, að þessir ákærðu hafi báðir slegið Svein hnefahögg í and- lit, og þykir ekki varhugavert að telja sannað, að áverka Sveins megi rekja til þessara högga. Samrýmist það og vel frásögn árásarþola. Í málinu hefur ekki komið fram, að í þessum efnum sé öðrum til að dreifa. Með háttsemi sinni hafa ákærðu Vignir Bergmann og Sigurður Ingi gerst brotlegir við 1. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 11. gr. laga nr. 20/1981. Með hliðsjón af því, sem að framan er rakið, þykir ósannað, að ákærði X hafi sparkað í Svein með þeim afleiðingum, að hann hafi hlotið tannbrot. Ber því að sýkna ákærða X af kröfum ákæruvalds í málinu. Ákærði Vignir Bergmann hlaut dóm fyrir brot gegn 1. mgr. 218. gr. al- mennra hegningarlaga 29. mars 1995, skilorðsbundið varðhald í þrjá mán- uði. Þá var honum gert að greiða 35.000 króna sekt fyrir umferðarlagabrot samkvæmt sátt hjá sýslumanninum í Keflavík 21. ágúst 1995. Brot ákærða, sem hann er nú sakfelldur fyrir, var framið, áður en hann hlaut ofangreind- ar refsingar, og ber því að dæma honum hegningarauka samkvæmt 78. gr. almennra hegningarlaga í máli þessu. Skilorðstími dómsins frá 29. mars 1995 er nú liðinn, og verður sá dómur því ekki dæmdur upp samkvæmt 60. gr. almennra hegningarlaga. Með hliðsjón af 78. gr. almennra hegningarlaga þykir refsing ákærða Vignis Bergmanns hæfilega ákveðin varðhald í 20 daga, en með hliðsjón af því, hve langt er um liðið, frá því að brot var framið, þykir rétt að skil- orðsbinda refsinguna, og skal hún niður falla að liðnum tveimur árum frá dómsuppsögu, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 22/1955. Ákærði Sigurður Ingi gekkst undir sátt hjá sýslumanninum í Keflavík 12. október 1995 vegna umferðarlagabrota, þar sem honum var gert að greiða 15.000 krónur í sekt og sæta sviptingu ökuréttar í einn mánuð. Brot ákærða nú var framið, áður en ákærði gekkst undir sáttina, og verður refsing hans nú ákvörðuð með hliðsjón af 78. gr. almennra hegningarlaga. Þykir refsing hans hæfilega ákveðin varðhald í 30 daga, en þar sem langt er um liðið, frá því að brot var framið, þykir rétt að skilorðsbinda refsinguna, og skal hún niður falla að liðnum tveimur árum frá dómsuppsögu, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 22/1955. 1844 Málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða X, Jóhannesar K. Sveinssonar héraðsdómslögmanns, 60.000 krónur, greiðist úr ríkissjóði. Dæma ber ákærðu Vigni Bergmann og Sigurð Inga til að greiða annan kostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 40.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda þeirra, Ásgeirs Jónssonar héraðsdóms- lögmanns, 60.000 krónur. Eins og að framan getur, gerir Vilhjálmur Þórhallsson hrl. fyrir hönd Sveins Björgvinssonar skaðabótakröfu á hendur ákærðu, samtals að fjár- hæð 343.485 kr. auk vaxta. Í upphaflegri kröfugerð sinni sundurliðaði hann kröfuna þannig: 1. lækniskostnaður kr. 176.165 2. vottorð - 2.500 3. miskabætur - 120.000 4. lögmannsþóknun - 36.000 5. vsk. á þóknun - 8.820 kr. 343.485 Undir rekstri málsins breytti lögmaðurinn grundvelli kröfu á þann veg, að hann skipti miskabótakröfunni skv. tl. 3 upp í þjáningabætur skv. 3. gr. skaðabótalaga, 34.200 kr., og miskabætur skv. 26. gr. sömu laga, 85.800 kr. Gerir hann nú kröfu um 2% ársvexti af 34.200 kr. frá 7. 8. 1994 til greiðslu- dags, dráttarvexti af miskabótakröfunni, 85.800 kr., frá 7. 8. 1994 til 26. 2. 1995, en af 300.465 kr. frá þeim degi til greiðsludags. Ákærðu krefjast frávísunar skaðabótakrafna. Krafa Sveins Björgvinssonar um lækniskostnað skv. 1. tl. skaðabótakröfu er studd vottorðum tannlæknis, og hefur henni ekki verið hnekkt. Þá er krafan um greiðslu vottorða studd nægum gögnum. Kröfum þessum þykir stillt í hóf, og verða þær því teknar til greina. Þá ber að taka til greina kröfu Sveins Björgvinssonar um lögfræðikostnað við að hafa bótakröfuna uppi, og með hliðsjón af fjárhæð skaðabóta, sem dæmdar eru, þykir sá kostnaður hæfilega ákveðinn 25.000 kr. auk virðisaukaskatts, 6.125 kr., samtals 31.125 kr. Verða ákærðu Vignir Bergmann og Sigurður Ingi því dæmdir til að greiða Sveini Björgvinssyni samtals 209.790 kr. með dráttarvöxtum sam- kvæmt II. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 203.665 kr. frá 26. mars 1996 til greiðsludags, en upphafstíma vaxta ber að miða við einn mánuð frá dag- setningu skaðabótakröfu 26. febrúar 1996. Eins og mál þetta er vaxið, þykja eigi ástæður til að dæma þjáningabætur samkvæmt 3. gr. skaðabótalaga, og ekki þykja heldur skilyrði til að dæma bætur samkvæmt 26. gr. sömu laga. Er þessum kröfum, 120.000 kr. (34.200:85.800), því vísað frá dómi. 1845 Bótakrafa Þóris Sveinbjörnssonar þykir ekki studd viðhlítandi gögnum, og er henni vísað frá dómi. Mál þetta var áður munnlega flutt og dómtekið 9. september sl., en eftir dómtöku þess þótti sýnt, að efnisdómur yrði eigi lagður á málið, án þess að áður færi fram könnun á vettvangi. Af þeim sökum var málið endurupptek- ið 13. þessa mánaðar samkvæmt 131. gr. laga nr. 19/1991, og gengu dómari og málflytjendur sama dag á vettvang, og í framhaldi þess fór fram viðbótar- málflutningur, og var málið síðan tekið til dóms að nýju. Dómsorð: Ákærði X er sýkn af kröfum ákæruvalds í máli þessu. Ákærði Vignir Bergmann Hreggviðsson sæti varðhaldi í 20 daga, en fullnustu refsingarinnar skal frestað og hún niður falla að liðnum tveimur árum frá dómsuppsögu, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 22/1955. Ákærði Sigurður Ingi Kristófersson sæti varðhaldi í 30 daga, en fullnustu refsingarinnar skal frestað og hún niður falla að liðnum tveimur árum frá dómsuppsögu, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 22/1955. Málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða X, Jóhannesar K. Sveins- sonar héraðsdómslögmanns, 60.000 krónur, greiðist úr ríkissjóði. Ákærðu Vignir Bergmann og Sigurður Ingi greiði annan sakar- kostnað, þar með talin saksóknarlaun, er renni í ríkissjóð, 50.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Ásgeirs Jónssonar héraðsdómslögmanns, 60.000 krónur. Ákærðu Vignir Bergmann og Sigurður Ingi greiði Sveini Björg- vinssyni 209.790 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 203.665 krónum frá 26. mars 1996 til greiðslu- dags. Bótakröfu Þóris Sveinbjörnssonar er vísað frá dómi. 1846 Fimmtudaginn 14. maí 1998. Nr. 406/1997. — Þórey Haraldsdóttir (Baldur Guðlaugsson hrl.) gegn Íslandsflugi hf. og Erni Gunnarssyni (Gísli Baldur Garðarsson hrl.) og gagnsök Flugvélar. Vinnuslys. Skaðabætur. Sakarskipting. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 6. október 1997. Hún krefst þess, að stefndu verði in solidum gert að greiða sér 4.966.728 krónur með 2% ársvöxtum frá 17. nóvember 1993 til 23. febrúar 1995, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hún málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjendur áfrýjuðu málinu með stefnu 14. janúar 1998. Þeir krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms um annað en málskostnað og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. 1. Sambýlismaður aðaláfrýjanda, Guðbjartur Magnason, varð fyrir blöðum loftskrúfu flugvélar Íslandsflugs hf. 17. nóvember 1993, þeg- ar hann var við vinnu sína á Reykjavíkurflugvelli, en hann var hlað- maður hjá flugfélaginu og hafði verið í því starfi frá 1. september sama ár. Guðbjartur lést samstundis, og í máli þessu krefst aðal- áfrýjandi skaðabóta vegna missis framfæranda samkvæmt 12. og 13. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993 úr hendi gagnáfrýjenda, Íslandsflugs hf. og Arnar Gunnarssonar, en hann var flugstjóri vélarinnar. Þegar slysið varð um kl. 17.30, var komið myrkur, og segir í lög- regluskýrslu sama dag, að yfirborð malbiks hafi verið blautt og lýs- ing frekar léleg. Eins og lýst er í héraðsdómi, var flugvélin á leið í áætlunarflug til Vestmannaeyja, og voru engir farþegar bókaðir með 1847 henni frá Reykjavík. Vegna versnandi veðurútlits var ákveðið að flýta brottför vélarinnar. Guðbjartur heitinn var einn að störfum og hafði verið á vakt frá kl. 7.30, og var hann við störf sín í flug- afgreiðslunni, meðan flugstjórinn og aðstoðarflugmaður fóru út í vélina og settu hreyflana í gang. Eftir að hreyflarnir höfðu verið gangsettir, gerðist það, að eiginkona starfsmanns flugfélagsins í Vestmannaeyjum kom með barn sitt og óskaði eftir fari með vél- inni. Guðbjartur heitinn fylgdi þeim um borð og kom farangri þeirra fyrir, og voru báðir hreyflar vélarinnar í gangi. Eins og lýst er í héraðsdómi, átti hann eftir að taka úr sambandi afriðil, sem stóð framan við flugvélina og var tengdur henni, og fór hann þá of ná- lægt loftskrúfu vinstri hreyfilsins með fyrrgreindum afleiðingum. II. Þótt engar skriflegar reglur væru til um það, hvernig fara skyldi að við gangsetningu hreyfla og hvernig staðið skyldi að verki, þegar farþegar kæmu um borð eða færu frá borði, gilti sú meginregla um gangsetningu hreyfla flugvéla gagnáfrýjanda Íslandsflugs hf. á Reykjavíkurflugvelli, að þeir skyldu ekki gangsettir, fyrr en hlað- maður væri kominn fram fyrir vélina og gæfi flugmönnum merki. Þá var það hvorki venjulegt né í samræmi við reglur félagsins, að hlað- maður væri að vinna við fermingu flugvélar, eftir að hreyflar hennar höfðu verið gangsettir, enda fengu hlaðmenn enga sérstaka þjálfun í að fara með farm eða farangur út í flugvél við þær aðstæður. Flugmálastjórn sendi flugrekstraraðila símbréf 14. júlí 1993, þar á meðal gagnáfrýjanda Íslandsflugi hf., með fyrirmælum þess efnis, að stöðva skyldi hreyfla flugvéla við fermingu og affermingu þeirra og að frávik væru aðeins leyfð í nauðsynlegum undantekningartilvik- um, að því skilyrði uppfylltu, að drepið væri á hreyflinum þeim megin, sem dyr flugvélarinnar væru, og að um þau tilvik væru settar skýrar öryggis- og vinnureglur í flugrekstrarbók félagsins. Fyrirmæli þessi voru ítrekuð á fundi Flugmálastjórnar 4. nóvember 1993 með fyrirsvarsmönnum gagnáfrýjanda Íslandsflugs hf. og gagnáfrýjanda Erni. Í bréfi deildarstjóra flugrekstrardeildar Flugmálastjórnar 28. nóvember 1994 kemur fram, að engar skriflegar reglur séu til um það, hvort heimilt sé að hleypa farþega um borð í flugvél með báða hreyfla í gangi. Þar segir hins vegar, að loftferðaeftirlitið myndi ekki 1848 samþykkja vinnureglur, sem gerðu ráð fyrir fermingu og affermingu tveggja hreyfla flugvélar með báða hreyfla í gangi, nema því aðeins að sérstök og brýn nauðsyn krefði og sérstakar öryggisráðstafanir væru gerðar. Í flugrekstrarbók Íslandsflugs hf. voru engar reglur um vinnu- brögð, þegar breytingar á áætlun verða á síðustu stundu. Hætta er á fljótfærnismistökum, ef engar fastar reglur eru og vinna þarf undir álagi. Vinna við flugvél með hreyfla í gangi getur verið varhuga- verð, enda má líta svo á, að þá sé um hættusvæði að ræða. Verður að gera ríkar kröfur til vinnuveitenda um, að öryggi starfsmanna við slík störf sé tryggt svo sem kostur er og að þeir séu ekki settir í meiri hættu en nauðsyn krefur, sbr. 13. gr. og 1. mgr. 42. gr. laga nr. 46/1980 um aðbúnað, hollustuhætti og öryggi á vinnustöðum. Það var óvarlegt að hafa báða hreyfla í gangi, meðan Guðbjartur heitinn var að vinna við vélina, og þykir rétt að leggja skaðabótaábyrgð á gagnáfrýjendur vegna slyssins. Guðbjartur heitinn hafði unnið sem hlaðmaður hjá gagnáfrýjanda Íslandsflugi hf. í tvo og hálfan mánuð, er slysið varð. Verður að telja ósannað, að almennri þjálfun hans eða undirbúningi til starfans hafi verið ábótavant. Ekki gat hjá því farið, að hann yrði þess var, að báðir hreyflarnir væru í gangi. Sýndi hann af sér mikið gáleysi með því að fara svo nálægt skrúfunni, sem hann gerði. Með hliðsjón af öllum framangreindum atvikum þykir rétt að dæma gagnáfrýjendur til að bæta að hálfu tjón aðaláfrýjanda. 111. Bótakrafa aðaláfrýjanda er reist 12. gr. og 13. gr. laga nr. 50/1993. Samkvæmt 1. mgr. 13. gr. skulu bætur til sambúðarmaka fyrir missi framfæranda vera 30% af bótum, sem hinn látni hefði átt rétt á fyrir 100% örorku, sbr. 5.-8. gr. laganna. Guðbjartur heitinn hafði aðeins unnið tvo og hálfan mánuð hjá gagnáfrýjanda Íslandsflugi hf. á slys- degi. Hann hafði stundað nám við Tækniskóla Íslands og átti ein- ungis ólokið einum áfanga til þess að ljúka iðnrekstrarfræðinámi, er hann lést. Aðaláfrýjandi reiknar bótakröfuna út samkvæmt 8. gr. laga nr. 50/1993, og er hún ákvörðuð á grundvelli miskastigs sam- kvæmt 4. gr. laganna. Samkvæmt því eru bætur fyrir 100% örorku 4.000.000 króna x 400% = 16.000.000 króna. Bætur til aðaláfrýjanda 1849 eru þá samkvæmt 13. gr., sbr. 8. gr., 30% af 16.000.000 krónum, þ. e. 4.800.000 krónur. Samkvæmt 15. gr. laganna eru bæturnar verð- tryggðar og breytast mánaðarlega í hlutfalli við breytingar, sem verða á lánskjaravísitölu. Aðaláfrýjandi miðar útreikning sinn við lánskjaravísitölu 3282 stig fyrir júlí 1993, er lög nr. 50/1993 tóku gildi, og 3396 stig fyrir febrúar 1995. Samkvæmt því hækkar bóta- krafan í 4.966.728 krónur, sem er stefnufjárhæð. Krafist er vaxta samkvæmt 16. gr. laga nr. 50/1963 til 23. febrúar 1995, er mánuður var liðinn, frá því að kröfubréf var sent, en dráttarvaxta frá þeim degi. Forsendum kröfu aðaláfrýjanda hefur ekki verið andmælt, og verða þær teknar til greina að öllu leyti. Samkvæmt því verða gagn- áfrýjendur dæmdir in solidum til að greiða henni helming kröfunn- ar, 2.483.364 krónur, með vöxtum, eins og krafist er. Gagnáfrýjendur greiði aðaláfrýjanda málskostnað í héraði og fyr- ir Hæstarétti, svo sem nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Gagnáfrýjendur, Íslandsflug hf. og Örn Gunnarsson, greiði in solidum aðaláfrýjanda, Þóreyju Haraldsdóttur, 2.483.364 krónur með 2% ársvöxtum frá 17. nóvember 1993 til 23. febrú- ar 1995, en með dráttarvöxtum samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Gagnáfrýjendur greiði aðaláfrýjanda 500.000 krónur í máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Sératkvæði Hrafns Bragasonar Á það ber að fallast með héraðsdómi, sem skipaður var sérfróð- um meðdómendum, að meginorsök slyssins hafi verið sú, að Guð- bjartur heitinn gekk eða hljóp ógætilega nærri skrúfu flugvélarinn- ar. Hann hafði fengið leiðbeiningar við störf sín og afgreitt fjölda véla. Hann hafði fylgt farþega út í vélina og sett farangur í far- angursrými, eftir að hreyflar höfðu verið ræstir. Það gat því tæpast farið fram hjá honum, að þeir voru í gangi. Að þessu athuguðu þyk- 1850 ir hann hafa borið meginsök á slysinu. Hins vegar verður að fallast á rök meiri hluta dómenda fyrir því, að gagnáfrýjendur beri hér einnig nokkra sök. Með hliðsjón af framanskráðu þykir rétt, að gagnáfrýjendur bæti tjón aðaláfrýjanda að einum þriðja hluta. Meiri hluti dómenda hefur komist að annarri niðurstöðu um skiptingu tjónsins. Að þeirri skiptingu gefinni get ég fallist á niðurstöðu þeirra. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 10. júlí 1997. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutningi 26. júní sl., er höfðað af Þóreyju Haraldsdóttur, kt. 090168-4019, Meistaravöll- um 17, Reykjavík, gegn Íslandsflugi hf., kt. 650387-1639, Reykjavíkurflug- velli, Reykjavík, og Erni Gunnarssyni, kt. 150655-5959, Klapparbergi 27, Reykjavík, með stefnu, birtri 5. september 1996. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndu verði in solidum gert að greiða stefnanda skaðabætur, að fjárhæð 4.966.728 krónur, með 2% ársvöxtum frá 17. nóvember 1993 til 23. febrúar 1995, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum frá þeim degi til greiðsludags. Þess er krafist, að áfallnir vextir verði lagðir við höfuðstól á tólf mánaða fresti, í fyrsta skipti 17. nóvember 1994. Þá er af hálfu stefn- anda krafist málskostnaðar úr hendi stefndu in solidum samkvæmt máls- kostnaðarreikningi. Af hálfu stefndu eru gerðar þær kröfur, að þeir verði sýknaðir af öllum kröfum stefnanda og þeim verði dæmdur málskostnaður samkvæmt máls- kostnaðarreikningi, en til vara, að þeir verði dæmdir til að greiða stefnanda lægri fjárhæð en krafist er í stefnu og að málskostnaður verði þá látinn falla niður. Málavextir og ágreiningsefni. Málsatvik eru þau, að 17. nóvember 1993 varð sambýlismaður stefnanda, Guðbjartur Magnason, fyrir blöðum loftskrúfu flugvélar Íslandsflugs ht., þegar hann var við vinnu sína á Reykjavíkurflugvelli, en hann var hlaðmað- ur hjá hinu stefnda flugfélagi og hafði verið í því starfi frá |. september sama ár. Guðbjartur lést samstundis, en stefnandi gerir kröfu í málinu til skaðabóta vegna missis framfæranda samkvæmt 12. og 13. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. Rannsókn á aðdraganda og orsökum slyssins fór fram hjá flugslysanefnd og flugslysarannsóknardeild Flugmálastjórnar, eins og fram kemur í skýrslu, dagsettri 28. mars 1994. Í skýrslunni segir, að umræddan dag hafi áætlunarflug verið áformað til 1851 Vestmannaeyja kl. 17.30. Til flugsins átti að nota farþegaflugvélina TF-ELA af tegundinni Dornier, 19 sæta, tveggja hreyfla, sem hafði komið skömmu áður, kl. 16.54, til Reykjavíkur úr flugi frá Norðfirði og Egilsstöðum. Sömu flugmenn áttu að fara í flugið til Vestmannaeyja. Flugvélin stóð á flughlaðinu framan við suðausturhorn flugskýlis Íslands- flugs hf. og sneri stéli sem næst í byggingu flugafgreiðslu félagsins, sem er við hlið flugskýlisins. Rafmagnsleiðsla lá frá flugafgreiðslunni að afriðli (ground power), sem tengdur var flugvélinni með sérstakri tengingu fremst vinstra megin á nefi hennar. Afriðillinn var tengdur flugvélinni samkvæmt venju eftir komuna frá Egilsstöðum, og gerði hlaðmaður það samkvæmt frásögn flugmannanna. Engir farþegar voru bókaðir til Vestmannaeyja, en tólf farþegar voru bókaðir með fluginu frá Vestmannaeyjum til Reykja- víkur. Nokkru fyrir áætlaða brottför tilkynnti umboðsmaður flugfélagsins í Vestmannaeyjum flugafgreiðslu félagsins á Reykjavíkurflugvelli, að veður- útlit færi versnandi, og hvatti hann til þess, að brottför yrði hraðað frá Reykjavík. Var þá ákveðið að flýta brottförinni eins og unnt væri. Flug- mennirnir fóru þá þegar um borð í flugvélina og lokuðu dyrum hennar. Klukkan 17.17 óskuðu flugmennirnir eftir heimild til að ræsa hreyflana. Heimild var veitt kl. 17.18, og gangsetti flugstjóri þá hreyflana. Hlaðmaður- inn var á þessum tíma við afgreiðslustörf inni í vöruafgreiðslunni, en það var hluti af starfi hans. Eftir að báðir hreyflar höfðu verið gangsettir, biðu flugmennirnir nokkra stund eftir hlaðmanninum, en þá kallaði flugstjórinn í talstöð til flugaf- greiðslunnar og bað um, að afriðillinn yrði tekinn úr sambandi, en flugvélin var að öðru leyti tilbúin til brottfarar. Starfsmaður flugafgreiðslunnar tjáði flugstjóra, að farþegi, sem var eiginkona umboðsmanns flugfélagsins í Vest- mannaeyjum, ætlaði að fá far með flugvélinni þangað, en þær upplýsingar hafði starfsmaður afgreiðslunnar fengið hjá hlaðmanni. Í skýrslunni kemur enn fremur fram, að konan hafi sagt við rannsókn málsins, að hún hefði orðið vör við það, að hreyflar flugvélarinnar voru komnir í gang, þegar hún kom að flugafgreiðsluhúsinu, en hún hefði komið utan af bílastæðinu og farið beint inn í vöruafgreiðsluna, þar sem hlaðmaðurinn var við afgreiðslu. Hlaðmaður kom því næst út úr vöruafgreiðslu félagsins ásamt konunni, og gengu þau að flugvélinni. Konan hélt á ungabarni, en hlaðmaður var með farangursvagn (hleðsluvagn), sem hafði verið inni í vöruafgreiðslunni, en á honum var barnakerra, sem konan var með, og pakki, sem fara átti til Vestmannaeyja. Meðan á þessu stóð, var aðstoðarflugmaðurinn í sambandi við flugturninn og tilkynnti um kl. 17.21, að smávægileg töf yrði á brottför flugvélarinnar. 1852 Hlaðmaðurinn dró nú farangursvagninn að flugvélinni, opnaði dyr far- þegarýmisins á vinstri hlið flugvélarinnar aftan við vænginn og lokaði þeim, þegar hann hafði komið konunni og barninu fyrir. Því næst opnaði hann dyr farangurshólfsins, en þær eru aftar á sömu hlið flugvélarinnar, og kom farangrinum þar fyrir. Þegar hlaðmaður hafði lokað dyrum farangursrýmis- ins, ýtti hann farangursvagninum aftur fyrir flugvélina í áttina að vöruaf- greiðslunni, en þar var vagninn eftir slysið. Að því loknu hljóp hann fram með flugvélinni í áttina að afriðlinum, sem hann átti eftir að aftengja. Fór hann of nálægt skrúfunni og varð fyrir blöðum hreyfilsins, en við það lést hann samstundis. Flugstjórinn slökkti tafarlaust á hreyflunum, en aðstoðar- flugmaðurinn tilkynnti flugturninum um slysið og óskaði eftir viðeigandi aðgerðum. Kom slökkvilið flugvallarins þegar á vettvang og skömmu síðar sjúkralið og lögregla. Í málinu hefur einnig verið lögð fram umsögn Vinnueftirlits ríkisins um slysið. Í henni kemur m. a. fram, að orsakir slyssins megi að mati vinnu- eftirlitsins rekja til þess, að ekki voru til reglur um undirbúning við brottför flugvéla. Hreyflar flugvélarinnar hafi verið hafðir í gangi, á meðan farþega var hleypt um borð í flugvélina. Hreyflarnir hafi verið ræstir án samráðs við hlaðmann. Léleg lýsing hafi verið á vinnusvæðinu og skuggar verið undir og framan við vængi. Lögreglan í Reykjavík rannsakaði einnig málið, sbr. lögregluskýrslur frá 17. og 18. nóvember 1993 á dskj. nr. 4-6 og 11. janúar á dskj. nr. 8 og 9. Gerði lögreglan uppdrátt af vettvangi, sem fylgir lögregluskýrslum, en hann fylgir einnig skýrslu flugslysanefndar og flugslysarannsóknardeildar Flug- málastjórnar. Uppdrátturinn sýnir stað flugvélarinnar, hleðsluvagns, afriðils og dráttarvagns, þegar lögreglan kom á vettvang eftir slysið. Ekki er deilt um það, sem þar kemur fram. Undir rekstri málsins lýstu málsaðilar sig sammála um, að ætluð gönguleið hins látna væri ekki að öllu leyti rétt sýnd á uppdrættinum, en gera verður ráð fyrir því, að hann hafi gengið með hleðsluvagninn aftur fyrir flugvélina, eftir að hann kom konunni, barninu og farangrinum fyrir í flugvélinni. Þaðan hafi hann gengið undir vinstri væng flugvélarinnar og að skrúfunni. Við aðalmeðferð fóru fram skýrslutökur fyrir dóminum. Skýrslur gáfu Gunnar Þorvaldsson, framkvæmdastjóri hins stefnda flugfélags, stefndi Örn Gunnarsson, Sveinn Björnsson, varaformaður flugslysanefndar, og Skúli Jón Sigurðarson, formaður rannsóknarnefndar flugslysa, en þeir hafa báðir undirritað skýrslu flugslysanefndar og flugslysarannsóknardeildar Flug- málastjórnar, Orri Eiríksson flugmaður, Ragnar Örn Þórðarson, yfirmaður hleðsludeildar hjá hinu stefnda flugfélagi, Sigurbjartur Helgason, af- 1853 greiðslumaður hjá Olís á Reykjavíkurflugvelli, Linda Gunnarsdóttir, sem var afgreiðslumaður hjá Íslandsflugi hf., þegar slysið varð, Magni Kristjáns- son, faðir hins látna, og Sigurður Þórarinsson, deildarstjóri hjá Vinnueftir- liti ríkisins. Við skýrslutökur komu eftirfarandi atriði m. a. fram: Þegar tilkynning kom frá umboðsmanni hins stefnda flugfélags í Vestmannaeyjum um versn- andi veður, gengu þeir stefndi Örn, sem var flugstjóri í ferðinni, Orri Ei- ríksson aðstoðarflugmaður og Guðbjartur heitinn samtímis út úr afgreiðsl- unni. Þurfti Guðbjartur þá óvænt að sinna erindi viðskiptavinar, sem kom þar að, en báðir flugmennirnir fóru út í flugvélina. Stefndi Örn bar fyrir dóminum, að hann hefði sagt Guðbjarti, að þeir myndu gangsetja hreyf|- ana, en hann ætti síðan að koma og aftengja, en Orri mundi ekki eftir orða- skiptum þeirra. Á þessari stundu stóð ekki til, að neinn farþegi eða far- angur færi um borð í flugvélina á Reykjavíkurflugvelli. Í framburði Lindu Gunnarsdóttur kom fram, að flugstjórinn hefði kallað til hennar í afgreiðsluna og spurt, hvað tefði hlaðmanninn, en hún sagst skyldu athuga það. Hún hefði gengið fram og mætt Guðbjarti í dyrunum og hann sagt henni, að Rut, sem allir starfsmennirnir þekktu með nafni, ætlaði með flugvélinni til Vestmannaeyja. Linda kvaðst þá hafa farið aftur í tal- stöðina og látið flugstjórann vita um þetta og að Guðbjartur ætlaði að fylgja Rut um borð í flugvélina. Gunnar Þorvaldsson, framkvæmdastjóri stefnda Íslandsflugs hf., bar fyrir dóminum, að aldrei hefðu komið fram neinar ábendingar eða athugasemdir fyrir slysið um það, að aðstæðum hjá Íslandsflugi á flugstæði væri áfátt, hvorki frá flugmálayfirvöldum né vinnueftirliti. Engar athugasemdir hefðu heldur verið gerðar við framkvæmdastjórann um störf Guðbjarts heitins fyrir slysið. Íslandsflug væri lítið fyrirtæki og verkaskipting starfsmanna þess vegna ekki endilega alveg skýrt afmörkuð. Í framburði annarra starfs- manna flugfélagsins fyrir dóminum kom einnig fram, að þeir gengju stund- um hver í annars störf, þegar það ætti við. Flugmenn og aðrir starfsmenn hefðu t. d. veitt aðstoð við að hlaða flugvélar, þegar þannig hafi staðið á. Í framburði Ragnars Arnar Þórðarsonar kom m. a. fram, að flug hjá hinu stefnda flugfélagi væru 6-15 á dag. Guðbjartur heitinn hefði verið duglegur og fær starfsmaður. Honum hefði hins vegar verið sagt, að hann flýtti sér of mikið. Það hefði þó ekki verið neitt einsdæmi um hann, það ætti yfirleitt við um alla þá, sem ynnu þessi störf. Þegar fram komu athugasemdir frá flugmönnum vegna þessa, kvaðst vitnið ávallt hafa komið þeim á framfæri við rétta hlaðmenn. Þá kom fram, að það hefði verið nýlega til komið, að tveir hlaðmenn væru samtímis á vakt. Starf hlaðmanns væri svolítið sveiflu- 1854 kennt, mikið væri að gera, þegar flugvélar væru að koma eða fara, en síðan væri rólegur tími á milli. Sigurbjartur Helgason kvaðst hafa fylgst með Guðbjarti við vinnu hans. Virtist vitninu hann ekki vara sig á hættunni, sem stafaði af skrúfum, þegar hreyflar væru í gangi. Vitnið kvaðst hafa a. m. k. tvisvar talað við hann vegna þessa. Viku fyrir slys hefði vitnið bent honum á, að ef hann gætti sín ekki, lenti hann í skrúfunni; var þetta af því tilefni, að vitninu fannst hann fara glannalega. En Guðbjartur hefði þá sagt, að hann gætti sín. Orri Eiríksson aðstoðarflugmaður skýrði svo frá fyrir dóminum, að Guð- bjartur hefði verið röskur og duglegur starfsmaður, en fram kom einnig, að bæði hann og aðrir hefðu bent Guðbjarti á, að hann skyldi flýta sér hægt við vinnu sína. Þau stefnandi og Guðbjartur höfðu verið trúlofuð í fimm ár, þegar hann lést. Þau höfðu búið saman frá árinu 1984, fyrst í foreldrahúsum í Neskaup- stað og síðan í Reykjavík frá hausti 1986. Árið 1990 keyptu þau íbúð saman ásamt móður Guðbjarts að Meistaravöllum 17 í Reykjavík. Stefnandi telur, að stefndu beri bótaábyrgð á tjóni, sem hún hafi orðið fyrir vegna láts Guð- bjarts, samkvæmt reglum skaðabótalaga um greiðslu skaðabóta fyrir missi framfæranda. Í málinu er því mótmælt af hálfu stefndu, að þeir beri skaða- bótaábyrgð á tjóni stefnanda vegna andláts sambýlismanns hennar, þar sem slysið verði ekki rakið til sakar af þeirra hálfu. Við aðalmeðferð málsins reis einnig ágreiningur um fjárhæð tjónsins og útreikninga stefnanda á því, sem hafði ekki verið andmælt áður. Málsástæður stefnanda og réttarheimildir, sem vísað er til. Samkvæmt málavaxtalýsingu stefnanda hóf Guðbjartur heitinn störf í af- greiðslu Íslandsflugs hf. á Reykjavíkurflugvelli 1. september 1993. Starfssvið hans hefði verið að sjá um móttöku og afhendingu á vörum í afgreiðslu fé- lagsins og auk þess aðstoða við fermingu og affermingu flugvéla félagsins. Einnig hefði fallið undir verksvið hans að tengja og aftengja afriðil fyrir brottför og segja flugmönnum til við ræsingu hreyfla. Umræddan dag hefði Guðbjartur heitinn verið einn að störfum við þessi verkefni, sem tveir menn hefðu jafnan leyst af höndum. Hann hefði verið á vakt frá því kl. 7.30 um morguninn. Stefnandi telur höfuðorsök slyssins mega rekja til þess, að hreyflar flug- vélarinnar hafi verið ræstir, áður en vinnu við hana hafi verið lokið. Stefn- andi telur einnig mega rekja slysið til annarra samverkandi þátta, svo sem aðstæðna á slysstað, skorts á verkstjórn og þjálfun, skorts á vinnureglum og til vinnuálags á hinum látna á slysdegi. Þessar málsástæður eru af hálfu stefnanda nánar skýrðar þannig: 1855 Stefnandi telur, að ekki hefði átt að ræsa hreyfla flugvélarinnar, fyrr en Guðbjartur hefði lokið allri vinnu við hana og verið kominn fram fyrir hana til þess að leiðbeina flugmönnunum við ræsingu og til að taka afriðil úr sambandi. Stefnandi heldur því fram, að slíkur háttur hafi verið venjulegur og í samræmi við góða starfshætti. Hefði þeirri reglu verið fylgt, hefði slysið ekki orðið. Stefnandi telur enn fremur þá ákvörðun að hleypa farþega um borð í flugvélina og ferma hana, eftir að hreyflar voru ræstir, hafa verið með öllu óforsvaranlega og óheimila og valdið hættu á, að slys gæti orðið með þeim hætti, sem raun varð á. Með því að taka farþega og farm um borð, meðan hreyflar flugvélarinnar voru í gangi, hafi stefndi Örn Gunnarsson brotið gegn starfsvenjum og góðum starfsháttum og lagt hinn látna í aukna hættu við framkvæmd starfa sinna. Og með því að hafa báða hreyfla í gangi, með- an verið var að vinna við vélina, hafi stefndi Örn í raun hætt á, að slys kynni að hljótast af. Slík vogun hafi verið óverjandi. Aðstæður á flugvéla- stæðinu, þ. e. myrkur og ómerkt skrúfublöð flugvélarinnar, svo og, að að- gangs var ekki varnað að snúningssvæði þeirra, hafi leitt til þess, að hættan á slysi hafi orðið enn meiri en ella. Hið mikla álag, sem verið hafi á hinum látna umræddan dag, þar sem starfsmann hafi vantað til vinnu og brottför verið flýtt vegna veðurútlits, hafi enn fremur aukið hættuna á slysi. Ofan- greindar starfsaðferðir hafi ekki verið í samræmi við flugrekstrarbók stefnda Íslandsflugs hf., né hefðu flugmálayfirvöld samþykkt slíkar starfsað- ferðir, eins og fram komi í bréfi Flugmálastjórnar frá 28. nóvember 1994. Stefnandi telur einnig, að stefndi Örn Gunnarsson hafi brotið gegn e-lið greinar 4.3.1. í reglugerð um flutningaflug nr. 641/1991 með því að ræsa hreyfla vélarinnar og hafa þá í gangi, áður en farþegar og farmur var kom- inn um borð. Stefnandi styður mál sitt einnig með því, að orsök slyssins megi að nokkru rekja til ófullnægjandi lýsingar á flugvélastæði stefnda Íslandsflugs hf. Um þessa málsástæðu vísar stefnandi til umsagnar Vinnueftirlits ríkisins, en þar komi fram, að eftirlitið telji ekki hafa verið farið eftir fyrirmælum laga nr. 46/1980 og bendi m. a. á, að ákvæði 13. gr. laganna hafi ekki verið fylgt. Í umsögninni segi enn fremur, að lýsingu á vinnusvæðinu hafi verið verulega ábótavant, aðeins einn ljóskastari hafi lýst upp flugvélastæðið, „sem veldur því, að skuggar myndast undir og framan við vængi flugvélar- innar, eins og hún var staðsett“. Vinnueftirlitið hafi jafnframt mælt birtu á flugvélastæðinu á sama tíma dags og slysið varð og birta vart reynst mælan- leg. Telur stefnandi sérstaka ástæðu hafa verið fyrir fyrirsvarsmenn stefnda Íslandsflugs hf. til að hlutast til um, að lýsing á flugvélastæðinu væri mjög 1856 góð vegna hættueiginleika flugvéla, en ekki síst vegna þess, að samhliða umferð flugvéla var gert ráð fyrir umferð starfsfólks og farþega á stæðinu. Stefnandi telur einnig þá vanrækslu fyrirsvarsmanna stefnda Íslandsflugs hf. við að setja litamerkingar á loftskrúfublöð flugvélarinnar hafa verið samverkandi orsakaþátt í slysinu, slík einföld og sjálfsögð öryggisráðstöfun hefði getað komið í veg fyrir slys. Slæm lýsing og sú staðreynd, að blöðin hafi ekki verið merkt, hafi verulega torveldað hinum látna að sjá, hvort skrúfublöðin væru á ferð eða ekki og hvert snúningssvið þeirra væri, og þannig aukið hættu á slysi. Stefndi Íslandsflug hf. hafi bætt úr þessu eftir slys. Við munnlegan málflutning var því enn fremur haldið fram af hálfu stefnanda, að Guðbjartur heitinn hefði ekki vitað, að hreyflarnir hefðu ver- ið gangsettir, þegar slysið varð. Þá telur stefnandi, að slysið megi einnig rekja til þess, að fyrirsvarsmenn stefnda Íslandsflugs hf. hafi ekki veitt afgreiðslu- og/eða hlaðmönnum nauðsynlega þjálfun til þeirra verka, sem þeim voru falin. Einnig hafi eftir- liti og tilsögn verið ábótavant og ýmislegt bendi til þess, að óvönduð og jafnvel hættuleg vinnubrögð hafi átölulaust verið látin viðgangast hjá fé- laginu. Í skýrslu flugslysanefndar og flugrannsóknardeildar komi fram, að þjálfun hins látna til starfans hafi falist í því, að hann hafi starfað undir eftirliti yfirmanns hlaðmanna fyrstu þrjá daga sína í starfi. Því er mótmælt, að störf Guðbjarts í skamman tíma á Norðfirði hafi veitt honum þjálfun til þeirra starfa, sem hann hafi haft með höndum á Reykjavíkurflugvelli, þessi störf hafi ekki verið sambærileg. Framangreindur háttur á starfsþjálfun og verkstjórn hafi verið algerlega ófullnægjandi við jafnhættulegt og vanda- samt starf og það, sem hér um ræði. Fyrirsvarsmenn stefnda Íslandsflugs hf. hafi með þessu brotið gegn ákvæðum 14. gr. laga um aðbúnað, hollustu- hætti og öryggi á vinnustöðum nr. 46/1980 og gegn ákvæðum greinar 4.2.3.1. reglugerðar nr. 641/1991 um flutningaflug. Stefnandi styður kröfu sína einnig þeim rökum, að skortur hafi verið á vinnureglum um undirbúning og brottför loftfara. Vinnueftirlitið bendi á í umsögn sinni, að engar reglur eða fyrirmæli hafi verið til um undirbúning og brottför flugvéla og hreyflar hafi verið ræstir án samráðs við hlaðmann og þeir síðan látnir ganga, á meðan farþegi var tekinn um borð í flugvélina. Vinnueftirlitið bendi einnig á, að þar sem Guðbjartur hafi verið vanur að vinna við flugvélina, þegar hreyflarnir voru ekki í gangi, og síðan segja flug- manninum til við gangsetningu fyrir brottför, hafi hætta aukist „á, að hann gætti ekki að sér og færi þá leið, sem hann var e. t. v. vanur, þegar hann var að afgreiða flugvélina, þ. e. rétt við hreyfilinn“. Vinnueftirlit ríkisins telji, að orsakir slyssins megi rekja til þess, „að ekki voru til reglur um undirbún- 1857 ing við brottför flugvéla, hreyflar flugvélarinnar hafðir í gangi, meðan far- þega var hleypt um borð, og þeir ræstir án samráðs svið hlaðmann. léleg lýsing á vinnusvæðinu og skuggar undir og framan við vængi“. Í skýrslu flugslysanefndar og flugrannsóknardeildar Flugmálastjórnar sé meðal lík- legra orsakaþátta talið, að „|í| flugrekstrarbók Íslandsflugs er ekki að finna reglur um vinnubrögð í tilvikum sem þeim, þegar breytingar verða á síð- ustu stundu (none routine procedures)“. Stefnandi vísar einnig til þess, að flugmálayfirvöld hafi með símbréfi, dags. 14. júlí 1993, og á fundi með fyrir- svarsmönnum stefnda Íslandstlugs hf. og stefnda Erni Gunnarssyni 4. nóvember 1993 rætt um nauðsyn þess að stöðva hreyfla við fermingu skrúfuflugvéla og að um slík vinnubrögð yrðu settar reglur um starfsaðferð- ir, sem bornar yrðu undir loftferðaeftirlitið til samþykktar. Þessi tilmæli hafi verið brotin í því tilviki, sem hér um ræði. Um væri að ræða brot á ör- vggisreglum, sem leiði til bótaábyrgðar stefndu. Stefnandi telur þá staðreynd, að hinn látni hafi á slysdegi verið einn að sinna verkum, sem tveir starfsmenn stefnda Íslandsflugs hf. hafi að jafnaði sinnt, hafa haft samverkandi áhrif og aukið hættu á því, að eitthvað færi úr- skeiðis. Þegar slysið varð. hafi flugstöð stefnda verið full af fólki, og þegar hefðu fjórar brottferðir verið farnar þennan dag. Auk fyrirhugaðrar ferðar til Vestmannaeyja hefði annað flug verið áætlað. Við þessar aðstæður hefði fyrirsvarsmönnum stefnda Íslandsflugs hf. mátt vera ljóst það álag, sem ver- ið hafi á hinum látna, og nauðsyn þess, að öryggisráðstöfunum væri fylgt út í æsar, þ. e., að menn flýttu sér hægt. Enn fremur verði að telja varasamt við þessar aðstæður að flýta brottför flugvélar og ræsa hreyfla hennar, áður en hinn látni var kominn fram fyrir hana til að leiðbeina flugmönnum og taka afriðil úr sambandi, sérstaklega þar sem komið var myrkur. Þá vísar stefnandi einnig til þess, að eftir að hreyflar höfðu verið ræstir, hafi stefndi Örn Gunnarsson kallað inn í afgreiðslu og rekið á eftir því, að afriðill yrði tekinn úr sambandi, en hinn látni á þeim tíma verið önnum kafinn við af- greiðslu. Telur stefnandi þessar aðstæður og ákvörðun um að flýta flugi vél- arinnar þrátt fyrir álag, sem þegar hafi verið á hinum látna, hafa aukið líkur á slysi og þannig verið samverkandi orsök að slysinu. Stefnandi telur, að við mat á sök stefndu verði að líta til hinna hættulegu eiginleika flugvéla með skrúfublöðum, og sé því sanngjarnt og eðlilegt að gera mjög strangar kröfur um öryggi og aðbúnað, þar sem unnið sé við slík- ar vélar, og til þjálfunar þeirra starfsmanna, sem við þær vinni. Telur stefn- andi það almennt viðurkennt sjónarmið í norrænum skaðabótarétti, að rétt sé að gera strangar kröfur til eigenda muna, sem séu í eðli sínu hættulegir. Í þeim tilvikum, þar sem hlutlæg ábyrgð hafi ekki verið lögfest vegna notk- 1858 unar á hlutum með hættulega eiginleika, telur stefnandi dómvenju fyrir því, að gerðar séu mjög strangar kröfur til eigenda þessara muna um Öryggi og meðferð þeirra. Enn telur stefnandi, að meta verði sök stefndu með hliðsjón af þeirri um- ræðu, sem fram hafi farið milli fyrirsvarsmanna stefnda Íslandsflugs hf. og flugmálayfirvalda aðeins nokkrum dögum fyrir slys. og viðvörunum flug- málayfirvalda vegna þeirrar hættu, sem af því leiði að ferma flugvél með annan hreyfil í gangi, og skyldu flugrekenda til að grípa til sérstakra var- úðarráðstafana í slíkum tilvikum. Er þar átt við bréf Flugmálastjórnar frá 28. nóvember 1994, þar sem fram kemur, að fyrirsvarsmaður stefnda, Gunnar Þorvaldsson, Albert Baldursson, flugvaktarstjóri stefnda, og stefndi Örn Gunnarsson hafi átt fund 4. nóvember 1993 með fulltrúum Flugmálastjórnar, þeim Skúla B. Steinþórssyni og Lárusi Atlasyni, um ýmis mál, m. a. stöðvun hreyfla. Í fundargerð þessa fundar segi: „Flugmálastjórn/ loftferðaeftirlit ítrekar fyrri afstöðu um, að ekki sé notast við að slökkva á öðrum hreyfli við fermingu/affermingu farþega nema í þeim undantekning- artilfellum, að ekki sé hægt að gangsetja hreyfla. Séu þessi vinnubrögð við- höfð, skulu þau framkvæmd í samræmi við samþykktar starfsaðferðir.“ Af öllu framangreindu telur stefnandi ljóst, að stefndu beri hvor um sig óskipta skaðabótaábyrgð gagnvart sér, og því beri þeim in solidum að greiða stefnanda bætur. Um solidaríska ábyrgð stefndu vísar stefnandi jafn- framt til reglna skaðabótaréttarins um solidaríska ábyrgð tjónvalda, verði tjón rakið til tveggja eða fleiri samverkandi orsaka, sem tjónvaldar beri saman eða sinn í hvoru lagi ábyrgð á. Stefnandi gerir kröfu til greiðslu skaðabóta fyrir missi framfæranda sam- kvæmt 12. gr. og 13. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. Samkvæmt 1. mgr. 13. gr. skuli bætur til sambúðarmaka fyrir missi framfæranda vera 30% at bótum, sem hinn látni myndi hafa átt rétt til fyrir 100% örorku samkvæmt 5.-8. gr. laganna. Þá er af hálfu stefnanda vísað til þess, að Guðbjartur heitinn hafði ein- ungis unnið í tvo og hálfan mánuð hjá stefnda Íslandsflugi hf. á slysdegi. Áður hafi hann stundað nám við Tækniskóla Íslands og átt einungis ólokið einum áfanga til þess að ljúka iðnrekstrarfræðinámi, er hann lést, en hann hafi stefnt að því að ljúka því námi um vorið 1994. Stefnandi leggi því 8. gr. skaðabótalaga til grundvallar bótakröfu sinni. Bótafjárhæð sé verðtryggð, sbr. 15. gr. laganna, og beri 2% ársvexti frá tjónsdegi samkvæmt 16. gr. Stefnandi krefst dráttarvaxta frá 23. febrúar 1995 samkvæmt 2. mgr. 9. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, en þá hafi verið liðinn mánuður, frá því að stefnandi hafi sent stefnda Íslandsflugi hf. kröfu sína. Stefnandi miðar við, að bóta- 1859 fjárhæð sé verðtryggð og beri vexti samkvæmt skaðabótalögum fram til þess tíma, að hún beri dráttarvexti. Stefnandi sundurliðar kröfu sína þannig: Bætur fyrir 100% örorku samkvæmt 8. gr., 4.000.000 kr. x 400% = 16.000.000 króna. Bætur samkvæmt 13. gr. séu 30% af bótum skv. 8. gr., 16.000.000 kr. x 30% = 4.800.000 krónur. Lánskjaravísitala hafi verið 3396 stig fyrir febrúar 1995, en 3282 fyrir júlí 1993, er lög nr. 50/1993 tóku gildi. Bætur fyrir 100% miska samkvæmt 4. gr. séu verðtryggðar og skuli hækka til samræmis við lánskjaravísitölu, sbr. 15. gr. skaðabótalaga. Bótafjárhæð samkvæmt 13. gr. hækki þannig að sama skapi, og sé hún því 4.800.000 kr. x 3396/3282 = 4.966.728 krónur. Kröfur sínar á hendur stefndu reisir stefnandi á almennum reglum skaða- bótaréttar um skaðabótaskyldu og skaðabótalögum nr. 50/1993, sbr. einnig X. kafla laga nr. 34/1964 um loftferðir og þá sérstaklega 135. gr. þeirra laga. Um kröfur stefnanda á hendur stefnda Íslandsflugi hf. er sérstaklega vísað til almennra reglna skaðabótaréttar um húsbóndaábyrgð, en stefnandi heldur því fram, að stefndi Íslandsflug hf. beri húsbóndaábyrgð á saknæm- um athöfnum og/eða athafnaleysi stefnda Arnar Gunnarssonar og annarra starfsmanna félagsins. Stefnandi vísar jafnframt til laga nr. 46/1980 um að- búnað, hollustuhætti og öryggi á vinnustöðum og enn fremur til V. kafla laga nr. 34/1964 og reglugerðar nr. 641/1991 um flutningaflug. Kröfu um dráttarvexti og vaxtavexti styður stefnandi við reglur III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, og um kröfur um málskostnað er vísað til 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991. Stefnandi sé ekki virðisaukaskattsskyld, og sé því nauðsynlegt að taka tillit til skyldu hennar til greiðslu virðisaukaskatts af lögmannsþóknun, eigi hún að verða skaðlaus af greiðslu lögmannskostnaðar vegna rekstrar málsins. Málsástæður stefndu og réttarheimildir, sem vísað er til. Af hálfu stefndu er við það miðað, að slysið verði ekki rakið til neinna atvika, sem stefndu beri ábyrgð á, heldur einungis til gáleysis Guðbjarts heitins sjálfs. Skilyrði bótaskyldu væru þau, að háttsemi væri bæði ólögmæt og saknæm, en slíku væri ekki til að dreifa í því tilviki, sem hér um ræði. Eftir tæplega þriggja mánaða starf hjá hinu stefnda félagi auk starfa við hleðslu og afgreiðslu flugvéla á Norðfirði áður sé óumdeilt, að Guðbjartur hafi búið yfir fullnægjandi þekkingu á þeim varúðarreglum, sem gilt hafi um störf við hleðslu og þjónustu við flugvélar. Þrátt fyrir viðvaranir starfs- félaga þess efnis, að hann hefði ekki sýnt næga aðgát, hafi hann gerst brot- legur við varúðarreglur og það gáleysi orðið honum að bana. 1860 Stefndu segja það ranga ályktun hjá stefnanda, að höfuðorsök slyssins megi rekja til þess, að hreyflar flugvélarinnar hafi verið ræstir, áður en vinnu við vélina hafi verið lokið. Hinn látni hafi verið búinn að ljúka allri vinnu við flugvélina, áður en slysið varð, að því undanskildu að taka afriðil úr sambandi. Slysið verði ekki rakið til þess, að hleypt hafi verið inn far- þegum, eftir að hreyflar vélarinnar höfðu verið gangsettir, því hafi verið lokið, áður en slysið varð. Guðbjartur heitinn hafi komið farþegunum ásamt farangri um borð í flugvélina, læst dyrum á farþega- og farangurs- rými og að því loknu gengið með hleðsluvagninn talsvert aftur fyrir flugvél- ina. Þaðan hafi hann ætlað að ganga fram fyrir flugvélina til þess að taka afriðilinn úr sambandi, nákvæmlega sömu gönguleið og hann hefði farið, ef ekki hefðu komið farþegar, sem hefði þurft að hjálpa um borð. Hlaðmenn væru vanir því að þurfa að umgangast hreyfla, sem væru í gangi. Guðbjartur heitinn hafi vitað, að hreyfill flugvélarinnar var í gangi. Hann hafi heyrt það og fundið gustinn frá spöðunum, og honum hafi verið sagt, að hreyflarnir væru í gangi. Guðbjarti hafi verið fullkunnugt um hættueigin- leika hreyfilsins, og hann hafi m. a. verið varaður við þessum hættueigin- leikum. Honum hafi því verið vel ljós sú hætta, sem því fylgdi að fara nærri skrúfublöðunum. Guðbjartur hafi verið kappsamur og duglegur, en að þessu sinni ekki forsjáll. Stefndu telja, að þeir hafi í engu gerst brotlegir við reglur, sem í gildi hafi verið um starfshætti eða aðstöðu á slysstað. Ekki hafi verið til reglur, sem hafi gert það skylt, að hlaðmaður eða einhver annar tiltekinn maður væri utan flugvélarinnar, þegar hreyflar hennar væru gangsettir. Engar reglur hafi verið til um merkingu skrúfublaða á bakhlið og engar skýrar reglur um lýsingu á flugvélastæðum. Flugrekstur hafi verið stundaður frá þessum stað um áratugaskeið, án þess að vinnueftirlitið hafi gert athugasemd um skort á lýsingu. Túlkun stefnanda og vinnueftirlits á 13. gr. laga nr. 46/1980 er mót- mælt sem allt of víðtækri. Jafnframt mótmæla stefndu ályktunum vinnu- eftirlitsins um líklegar hugsanir eða hugsunarleysi hlaðmannsins fyrir slysið, er stefnandi heldur fram. Dómur verði ekki reistur á reglum, sem hefðu að mati stefnanda eða annarra átt að vera til, þegar slysið varð, en voru ekki. Ekki verði heldur stuðst við tillögur flugslysanefndar eftir slysið, er lúti að slysavörnum eða öryggi við flugrekstur, til sakfellingar. Þessar tillögur hafi verið gerðar eftir slysið og verði því ekki lagðar til grundvallar. Óskráðar reglur um, að ekki eigi að hleypa inn farþegum, eftir að hreyfl- ar séu gangsettir, hafi verið í gildi, en þó ekki án undanþágna. Markmið þeirra sé umfram allt að gæta öryggis farþega, sem fæstir þekki til hlítar hættueiginleika hreyflanna. Þessum reglum sé ekki ætlað að vernda öryggi 1861 þeirra starfsmanna, sem hafi þann starfa að vinna við flugvélarnar á þessu svæði, bæði meðan hreyflar þeirra séu í gangi og ekki. Reglurnar séu því þessu slysi óviðkomandi. Engar reglur hafi verið í gildi um starfsþjálfun hlaðmanna. Starf þeirra sé fólgið í því að taka á móti pökkum í afgreiðslu, koma þeim og farangri fyrir í farangursrými flugvéla, tengja og aftengja afriðil og taka pakka og far- angur úr farangursrými og afhenda í afgreiðslu. Þetta starf sé ekki flókið, en engu að síður hafi Guðbjartur notið beinnar handleiðslu yfirmanns fyrstu þrjá dagana, sem hann hafi starfað á Reykjavíkurflugvelli. Þá hafi verið ýtarlega brýnt fyrir honum, hver hætta stafaði af flugvél, eftir að hreyflar hennar hefðu verið gangsettir. Honum hefði verið skilmerkilega sagt frá því, hvernig hann ætti að koma að og fara frá flugvél, sem væri í gangi. Þessa starfsþjálfun hefði hann fengið eins og aðrir starfsmenn í hlað- deild, jafnvel þótt hann hefði áður fengið þá þjálfun hjá föður sínum, sem hefði gert honum kleift að leysa hann af við afgreiðslu flugvéla í Neskaup- stað. Sú starfsþjálfun hefði af hálfu föður hans verið metin nægileg. Stefndu mótmæla því, að vinnuálag hafi verið „samverkandi orsakavald- ur“ slyssins. Álagið hafi á engan hátt verið óvenjulegt eða óeðlilegt á há- annatíma í flugstöðinni. Tafir, sem stafi af því, að starfsmaður geti ekki sinnt tveimur verkum í senn, séu alvanalegar, en allajafna séu þær stuttar og tilfallandi. Gera verði þá kröfu til starfsmanns, að hann hafi í heiðri þær varúðarreglur, sem gildi um umgengni um flugvélar, jafnt á háannatímum sem utan þeirra. Stefndu mótmæla einnig þeim órökstuddu fullyrðingum í stefnu, að skort hafi á verkstjórn á vinnustað stefnda Íslandsflugs hf. á Reykjavíkurflugvelli. Það sé hvorki eðlilegt né venjulegt, að sérstakur verkstjóri sé á svo litlum vinnustað sem þessum. Engin þörf hafi heldur verið á því, að hlaðmenn sættu stöðugri verkstjórn. Stefndu telja, að þeir hafi í engu gerst sekir um athafnir eða athafnaleysi, sem fullnægi skilyrðum um bótaskyldu eftir sakarreglunni, reglunni um ábyrgð vinnuveitanda eða öðrum bótareglum. Hins vegar sé ljóst, að hinn látni hafi sýnt af sér mjög verulegt gáleysi, og verði slysið einungis rakið til þess gáleysis. Verði talið, að skilyrðum um bótaskyldu sé fullnægt, vísa stefndu til þeirrar sérreglu 2. mgr. 133. gr. loftferðalaga, að eigin sök tjónþola eigi að leiða til sýknu. Verði ekki á það fallist, er því fram haldið, að almennar reglur um eigin sök tjónþola leiði einnig til sýknu eða a. m. k. til verulegrar lækkunar bótafjárhæðar. Stefndu vísa til dóma Hæstaréttar því til stuðn- ings, að eigin sök tjónþola leiði til sýknu. 1862 Við upphaf aðalmeðferðar kom fram sú málsástæða af hálfu stefndu, að yrði talið, að þeir bæru bótaábyrgð á slysinu, sem hér um ræðir, væri krafa um lækkun bóta jafnframt studd þeim rökum, að stefnandi hefði takmark- að tjón sitt vegna missis framfæranda með því að ganga í hjúskap að nýju, sem var þann 8. febrúar 1996. Af hálfu stefnanda var þessari málsástæðu mótmælt sem of seint fram kominni, en af hálfu stefndu var í því sambandi vísað til þess, að vitneskjan um hjúskapinn hefði ekki borist stefndu fyrr en nýlega. Þá var því einnig mótmælt af hálfu stefndu við munnlegan málflutning, að stefnandi hefði orðið fyrir nokkru fjárhagslegu tjóni. Bætur fyrir missi framfæranda komi ekki til, nema fjártjón sé sannað, en svo væri ekki í þessu tilviki. Útreikningi á bótafjárhæð var enn fremur mótmælt, en bóta- fjárhæð ætti að miða við slysdag. Þessum málsástæðum stefndu var einnig mótmælt af hálfu stefnanda sem of seint fram komnum. Niðurstöður. Í máli þessu liggur fyrir, að hreyflar flugvélarinnar höfðu verið ræstir, þegar Guðbjartur heitinn Magnason gekk fram með flugvélinni og varð fyr- ir hreyfilspöðunum. Vinnu við flugvélina vegna brottfarar hennar var þá lokið að öðru leyti en því, að taka þurfti úr sambandi afriðil, sem stóð fram- an við flugvélina og var tengdur henni, en það verk ætlaði Guðbjartur ein- mitt að vinna, þegar slysið varð. Í málinu liggur einnig fyrir, að hlaðmenn hafa þann starfa að aðstoða flugmenn við gangsetningu og brottför flug- véla. Við þær aðstæður, sem hér um ræðir, er einnig rétt að líta til þess, að hlaðmenn verða að fjarlægja alla hluti frá flugvél, áður en henni er ekið af stað. Guðbjartur hafði að þessu sinni þegar fjarlægt hleðsluvagn þann, sem flutti farangur farþegans að flugvélinni, og þurfti síðan að aftengja afriðil- inn og flytja hann á brott á dráttarvagni, sem til þess er ætlaður. Við þessar og ýmsar aðrar aðstæður er óhjákvæmilegt, að hlaðmenn umgangist flug- vélar, eftir að hreyflar hafa verið gangsettir. Þetta hafði Guðbjartur gert í þann tíma, sem hann hafði starfað sem hlaðmaður hjá Íslandsflugi hf. á Reykjavíkurflugvelli, í tvo og hálfan mánuð fyrir slysið, og eins og fram hefur komið, voru á þessum tíma farnar á vegum félagsins 6—15 flugferðir á dag. Störf hlaðmanna, sem leysa þarf af hendi, eftir að hreyflar flugvélar hafa verið gangsettir, verða ekki talin hættuleg, nema farið sé of nærri skrúfum. Flugstjórinn, sem hér er stefnt, hlaut að geta treyst því, að Guðbjartur heit- inn færi ekki of nærri skrúfunni, eftir að hreyflar höfðu verið gangsettir, enda er slíkt grundvallaratriði við hefðbundin störf hlaðmanns og brýnt, að 1863 eftir því sé farið í öllum tilvikum. Engar traustar vísbendingar hafa komið fram um það í málinu, að Guðbjartur heitinn hafi ekki vitað, að báðir hreyflarnir höfðu verið gangsettir, þegar hann gekk fram með flugvélinni, og því ekki gætt sín sem skyldi. Þá verður ekki heldur fallist á þá máls- ástæðu stefnanda, að Guðbjartur hafi ekki hlotið næga þjálfun til starfans. Í því sambandi verður að líta til þess, að hann hafði samkvæmt því, sem fram hefur komið, fengið leiðbeiningar um starfið og unnið við afgreiðslu fjölda flugvéla á Reykjavíkurflugvelli fyrir slys, en auk þess nokkrum sinnum leyst af föður sinn, umboðsmann félagsins á Norðfirði. Stefndi hefur því ekki brotið gegn gr. 4.2.3.1. reglugerðar nr. 641/1991 né öðrum ákvæðum reglu- gerðarinnar, sem stefnandi vísar til. Ekki liggja heldur fyrir aðrar upplýs- ingar um störf Guðbjarts en hann hafi verið röskur og duglegur starfsmað- ur. Hann hafi þó flýtt sér um of og verið bent á að fara sér hægar. Það er álit dómsins, að meginorsök slyssins sé sú, að Guðbjartur gekk eða hljóp ógætilega nálægt skrúfunni, þegar hann varð fyrir henni. Dómur- inn getur ekki fallist á, að í gildi hafi verið sú ófrávíkjanlega regla, þegar slysið varð, að ekki mætti gangsetja hreyfla flugvélarinnar, fyrr en hlaðmað- ur stæði fyrir framan hana. Eins og fram kom við skýrslutökur fyrir dómin- um, voru aðstæður í einstaka tilfellum þær, að hlaðmaður var ekki tiltækur, þegar flugvél var gangsett. Ekki verður heldur fallist á, að brotið hafi verið á annan hátt gegn reglum eða fyrirmælum Flugmálastjórnar, reglur hafi skort eða verkstjórn og leiðsögn verið ófullnægjandi. Staðhæfingar stefnanda um, að starfsaðferðir umrætt sinn hafi ekki verið í samræmi við samþykkta flugrekstrarbók hins stefnda flugfélags, eru órök- studdar, enda engin fyrirmæli þar að lútandi í bókinni, eins og fram kemur í skýrslu flugslysanefndar og flugslysarannsóknardeildar Flugmálastjórnar. Eins og fram hefur komið í málinu, voru hreyflar flugvélarinnar ekki stöðv- aðir, þegar Guðbjartur heitinn hleypti farþega um borð í flugvélina. Dóm- urinn lítur svo á, að hér hafi ekki verið á ferð hefðbundinn farþegi, heldur kona, sem starfsmenn flugfélagsins þekktu vegna tengsla hennar við af- greiðslustörf á vegum félagsins. Því verður að telja, að ekki hafi verið um sambærilegt tilvik að ræða og lýst er í símbréfi Flugmálastjórnar frá 14. júlí 1993 og fjallað var um á fundi loftferðaeftirlits Flugmálastjórnar og fyrir- svarsmanna stefnda Íslandsflugs hf. 4. nóvember sama ár. Þá er ósannað, að merking aftan á skrúfublöðum eða betri lýsing á flugvélastæðinu hefðu komið í veg fyrir slysið. Dómurinn telur, að dynur frá hreyflum, gustur frá skrúfublöðum og steinolíubræla hafi gefið Guðbjarti fullt tilefni til aðgæslu, þegar hann fór fram fyrir flugvélina. Dómurinn telur ósannað, að Guðbjartur hafi verið undir miklu álagi um- 1864 ræddan dag; engin gögn hafa verið lögð fram í málinu sem staðfesta, að svo hafi verið. Þó lggur fyrir, að þennan dag höfðu verið farnar fimm ferðir á vegum flugfélagsins og ein ferð ófarin fyrir utan þá ferð, sem var í undir- búningi, þegar slysið varð. Einnig liggur fyrir, að Guðbjartur þurfti í um- ræddu dæmi að sinna ýmsum verkefnum, sem falla undir starf hlaðmanns. Þá fylgir það starfi hlaðmanns, að annir eru mismiklar og fara eftir aðstæð- um hverju sinni. Í því tilviki, sem hér um ræðir, voru báðir flugmenn og hlaðmaður reiðubúnir að undirbúa flugvélina til brottfarar, þegar hlaðmað- urinn þurfti óvænt að sinna afgreiðslu, sem ekki virðist hafa tengst þessari sérstöku ferð. Á meðan hann var enn inni í vöruafgreiðslunni, gaf sig óvænt fram eiginkona umboðsmanns Íslandsflugs hf. í Vestmannaeyjum og vildi fá far með flugvélinni þangað. Ekki er vafi á því, að annir hafa verið miklar hjá Guðbjarti á þeim tíma, sem verið var að undirbúa brottför flugvélarinn- ar. Þegar litið er til þess, sem að framan er rakið, verður það þó ekki virt stefndu til sakar, enda liggur hvorki fyrir í málinu, að flugstjórinn eða aðrir starfsmenn hins stefnda flugfélags hafi rekið á eftir Guðbjarti né gefið hon- um fyrirmæli um að flýta sér. Þeim var þó öllum ljóst, að brottför flugvélar- innar hafði verið flýtt vegna versnandi veðurútlits í Vestmannaeyjum. Þær aðstæður verða ekki heldur virtar hinum stefndu til sakar. Með vísan til alls þessa verður ekki talið, að stefndu beri bótaábyrgð á tjóni stefnanda. Ber því að sýkna þá af öllum kröfum stefnanda í málinu. Rétt þykir með vísan til 3. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, að málskostnaður falli niður. Dóm þennan kváðu upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari og með- dómsmennirnir Jóhannes Fossdal flugstjóri og Sigurður Líndal lagaprófessor. Dómsorð: Stefndu, Íslandsflug hf. og Örn Gunnarsson, skulu sýknir vera af kröfum stefnanda, Þóreyjar Haraldsdóttur, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður.