HÆSTARÉTTARDÓMAR 1999 Efnisskrá til bráðabirgða 5. hefti Bls. AÐfINNSLUT eeen eeen 4035, 4523, 4740 Aðildarhæfi a... 4647 Aflahlutdeild eeen 4453 AFSLÁUF eeeeenrenennnrennrrnnennnennarenarneneennennarrnarnnernarrnrr 4604 Akstur án Ökuréttar .........eeeceneceneeenereeneeenreenreneener 4979 Andmælaréttur a.cceeeeeeeeeenreneeneensernnernneenernernneennrrnrr 4241 Atvinnuhúsnæði .......00eeeeeeeeenreeneenneeenreneennrenarrnrenrnr 4523 ÁÞÚÐ scene rnnenenerannreannneeannarannnaeennarnnnnereennaarrn 5072 ÁÐYRÆÐ vitann 4218 Ábyrgð stjórnarmanna ...--ccccceceeeeeeeeeeesssssnnnnennnnrrnnenernnn 4453 Ábyrgð Vegagerðar ríkisins 5034 Átrýjunarfjárhæð ...........00eeeeeeeeeeeeeeeeeereereeeeeeeren 4662 Ávana- og fíkniefni... 4146, 4395 B-liður 1. mgr. 103. gr. Í. nr. 19/1991 dceeeeeeeeeerererrrreneseenrarrneneenrnrrnnnrr 4893 BAMJÓL accents 5034 Bifreiðir: Einkamál leeeeeeeeeeenreneneerarenrnnenneenrrrrnrnerrrrrnr 4117, 4833, 4965 Bjargráðasjóðsgjald 4007 Bókhaldsbrot aceeeeeeereeneeneenreneeneenarrnaeennrerneenarnnnneenarrnar 4035 Brot gegn 4. mgr. 220. gr. almennra hegningarlaga ..........00..0.00...0. 4740 Búnaðarmálasjóðsgjald 4007 Byggingarmál .........ececeeeeeeererenenrr 4523 Bætur eeen 4234 BÖRN eeen 3849, 4167, 4467, 4723 DánarbÚ dee 4883 Dánarbússkipti „.........eeceneeeenreeenrrrennrrennrrenneeenrr „e.. 5072 DóÓMArAr leerererrernr 4793 Dráttarvextir eeeeeeeeneeerereenrenenererrneneenerernrrnenenernrr 4316, 4855 Dráttarvél leeeeeeeeenreerneerenrenrnernrenennenrrarnrnenr 4983 Dráttur á rekstri Máls ..........ee0eeeeeenereneeeneeenrrnarrer 4146 EES-samningurinn 4429, 4916 EFTA-dómstóllinn 4429, 4916 Eignarréttur... 4769, 4862 Bls. Bignaspjöll 3975 Endurgreiðsla ofgreidds fjár 4218, 4316 Endurkrafa .............. 4514 Endurskoðendur .....................0 4746 Fangölsi „na 4631 Farbann..... naar r 4602, 4893 Fasteigna 3921, 4410, 4700 Fasteigna- og skipasala .............e a 4804 Fasteignakaup ........................... 4504, 4563, 4604, 4710, 4899 Fjallskil... 3862 FjÁnám nanna 3855, 4402, 4662 FJÁrSVÍk „annann 4035, 4329 Fjöleignarhús ............................. 4523, 4899 Forkaupstéttur 4504 FOrSjá nn 4167, 4467 Framleiðsluráðsgjald „aaa 4007 Framsal skattlagningarvalds ..............a 4007 Frávísun: a) Frá héraðsdómi .......................00000 4199, 4491, 4647, 4677, 4688 b) Frá Hæstarétti... 3950, 4485, 4662 Frávísun frá héraðsdómi að hluta... 4523 Frávísunarúrskurður staðfestur... 3858, 3956, 4895 Fyrning 4804 Galli ................. 4563, 4604 Gáleysi 4804 GEIÖArdÓMUr „nn 4895 Gjafsókn 4167, 4290, 4410, 4820, 4916, 4983, 4997 Gjaldþrot „nanna 4916 GÓÐ ene 4862 GrEiðslumark „rn 4872 Gæsluvarðhald: 2. mgr. 103. gr. 1. nr. 19/1991 ............ 4299, 4301, 4303, 4600, 4658, 4660 a-liður 1. mgr. 103. gr. 1. nr. 19/1991 „dd... 4487, 4489, 4594, 4598 c-liður 1. og 2. mgr. 103. gr. Í. ir. 19/1991 ........ 4185 Gögn... Handtaka... Heimvísun .................. Hlutafélagalög „nr 4523 Hlutafélög ................ aaa 4453, 4746, 5021 Hlutdeild eeeeeneeeneeneenennrenrenneennrenneenrrnenerr 4329, HúsaleigusamMNiNgUr.......--...-ceeesserreeeneeeeeeenarrerennnneeeernrrrrrnnrr 4218, HÚSleit ..eeueueeneerennreneenernennenneennrnnrnnennrenrrnrrneenrnarr HylMiNg access 4329, ENNSELNING 2... eeen eannnereennneenennnnarerrnnneerennnrrrr ÁbÚÐ aerea nanna Áfrýjunarfjárhæð „etern B-liður 1. mgr. 103. gr. Í. nr. 19/199l.d.eeeeeeeeerereereerenrareesernrarrenrnenrtr Ó FAFDANN.....reaaneeeanseeetrttnnennerrenaannnarennnssrrnn nr 4602, FjÁMMÁM ..eeeeeeeeeeereereeeeeeeeeenneennnneeneeenennnnnnnnnnnnnnn 3855, Frávísun: a) Frá héraðsdómi leet 4401, 4647, b) Frá Hæstarétti ...........0.ececeneereeennneeeenn 3050, 4485, Frávísunarúrskurður staðfestur -......c0.ceeeeeeeeeeeeene0nnr 3858, 3956, GEFÐAFÁÓMUF Allen erna nseeneeeneenernnennennarrarenennrenarrnr nr Gæsluvarðhald: 2. mgr. 103. gr. 1. nr. 19/1991 000... 4299, 4301, 4303, 4600, 4658, a-liður 1. mgr. 103. gr. 1. nr. 19/1991 Lee 4481, 4489, 4594, c-liður 1. og 2. mgr. 103. gr. Í. nr. 1O/1991 ldeeeeeereereerernearrnrrnnr Gögn Leeeeernnreeeranennnnereenennnareeennnennnaernneennnnnarrrnrnn 3944, Húsleit eeen eenarrennennneennrrnnneennnreenarrnnneennarennrrT IANSENIN „..cceeeaanneeeeneerannerersenneeennnnnrreenneeennnnnerrrrnr Innsetningarg€rð -...........0e0eeceeeeeeeeneereennerennnarrennrr Kæruheimild eeen 3950, 4485, Lögvarðir hAÐSMUNIF „..-.-.--eeeeeeeeeeeeennnennnnsnnnnnnnnnnrnnn Málskostnaðartrygging ..........0eeeeeecnernerneeneeneenrrnnrneneenrnn 4177, Bls. 4555 4721 4485 4555 3849 4647 4990 4495 4504 4688 3870 4710 4662 4641 5072 4662 4893 3849 4883 5072 4893 4662 4671 4662 4895 4895 4660 4598 4185 4596 4485 2849 4647 4662 4671 4181 Bls. Opinber skipti RES júldiGata „rann Sjálfræði 4491 Verjandi 3944, 4596 Ökuréttur 3950 4893 Landbúnaður 4007 Laun 4793, 4916, 5041 Lausafjárkaup 5028 Latsn 4247 Lán 4710 Líteyrissjóður Líkamsárás 5051 5007 4862 Matsgerð -............. 4199 Málskostnaðartrygging 4177, 4181 Málskostnaður 4316 Málverk... 4035 Meðdómendur 4906 Meðdómsmenn Merkjabrot .................. en 4035 Miskabætur „............. anna Móðerni Niðurlagning stöðu Nytjastuldur ...................00 A Bls. ÓMEFKINÐ allrar 4143, 4990 Ómerkingarkröfu hafnað Rangfærsla sönnunargagna Rannsóknarregla ....c.ceeeeeeeeeeeereseeneenneenreernneenenneeneenarneennannra Ráðgefandi Álit ............0c00eeeeeeeneeeeeeneereeenneeenennrreennreennnrrennt 4429, 4916 RáðningArSAMNINGUT 2... eeeenarenrenneennrernrennrrnrnern 3985, 4583, 4956 RÁN eeen ene ennta nnen renn nennnrenr nanna 4555 Reikningsskil .........0.eeeeeeeeeeneenareenseeenrrnneeennnrennreenarennneennarernrrrnrnn 4746 Res judicata .............-ceeneeeenreeenereenarrenneerennareennrernrrennaeennnrennnrnn na 3858 ReynSlUlaUSn „......-.-0eeeeenseeeennneeesenseereennnenrenennarnennnerennnnnreernnnrrrnn 4555 Sakarskipting 2... eneenneeenerenarranneennarennnrennarenneennrrnarrnnrn nt 4833 Samning ÁÓMS „.........e0eeetieeeneennreenseaenarnnneennrrnsrrenarannaannnrnnnarr 5051 Sératkvæði .................. 3870. 4035, 4234, 4247, 4429, 4631, 4769, 4804, 4916 Siðareglur „1... renteeennnraenrrenneennnanreenarrennrrennnnarnnrrrr 4855 Sjálfræði „.....eeeeaneeeeereeeeaennnnnaereernnnenennnnnnnnnrrenenrnnnnnnnnnnrrnnnnrnnnt 5077 SJÓMENN 2.....eeeeenrneeeeeennrreerannnnnsrrrennnnnaeenennnnarrnrrnnnnrann 5041 Skaðabótamál 3921, 4290, 4820 Skaðabætur ..................3862, 3964, 4189, 4402, 4410, 4429, 4514, 4563, 4583 4604, 4631, 4700, 4746, 4833, 4916, 4965, 4983, 4997, 5007, 5034 Skáttar leeesseenerrrrrseenenen erna era ernenrnrnnanenenrrr arnar 4007 Skilorð 4146 Skipasala .......... 5007 Skjalafals -......ceeeeeeeeeenreeennreennereenarrennnnrennnnrennrrannneennnnrrernnrnnnnrt „4845 Skoðunarskylda 4604 Skriflegur málflutningur 4855 Skúldabréf aeeeeeeeerenrenenrenerntrnrnnennennrenennrnrnenennnnarrarnararnr rn 3855 Skuldajöfnuður ............2ccceeeeeeeeneeenerenerenarennarernarennernnnrernrrr 4305, 4563 Skúildaál eeen enrnenrernnenrnenenerarenenennenenerarnrran 4423 Slysatrygging ökumanns -.......c0eeeetereenneeennareernrreennereennrernnarnrnnnnnnnt 4117, 4965 Starfsábyrgð ...........-eeeeaeeraneeeneennrensrrennernnneennarennarrnnnnnaenarrr 5028 Stjórnarskrá ..........c.eeeeeeeeneeeenaeernrrennerennreenrrnnnrernnrnr 4007, 4146, 4769, 4916 StJÓNSÝSA 2.....eeeeeaeeeeeeennneeeeeennnnreenennnnaeeeneennnanernnrrnnnnannennnnnnnnnrrnnnnnt 4247 SÖlUþÓKNUM ....1.1eeeeeeaennreeenuresnneraenarreenneennarreenarnennnerennnrennurnnrn 5007 Tekjuskattur „.........-0eecaeeateeeeenereeeeenrernnnnnaeennnnnarrennnnereennnnnrernnrrnnnn 4153 TIAUN eeen ene er rrnrneneeneeraenrnann nn 4329 UppRjÖr aceeeeeeeeeeeeenenneeennnneeeenarrrrennnrnnnnnarrnsnnnrennnnnrrrrnnn 4855 Uppsögn 3964, 3985, 4583, 4727, 4956 Upptaka... eeen aennneeeannnaenennnarrnnnnnannannnna nn 4146 ÚLDOÐ axaannrreerrenareeeennnrnear an n enn r annan nn n nn 4429 Bls. Úti ist „aan 4723 Valdmörk dómstóla 4247 Vanreifun......................enn eeen 4199, 4491, 4688 Vátrygging -....... ereeeeeeee.:3910, 3931, 4495, 4804 Veðréttur ............ nanna 5021 Veikindaforföll ................... nunnur 5041 Vefjandi ......... eerteeerneanrnrarr:3944, 4596 Verksamningur ....................00.eenn 3964, 4429, 4622 Viðlagatrygging .................... nan 3931 Vinnuslys 4965 Virðisaukaskattur 4153, 4316, 4906 Viti 4035 VíKill 4514 Vöruflutningar 4305 Þjófnaður 3975, 4979 Ökuréttur 3950 Ökttæki ............. naar 5028 Ölvunarakstur 4740 Reglulegir dómarar Hæstaréttar 1999 Pétur Kr. Hafstein. Forseti dómsins. Garðar Gíslason. Varaforseti dómsins. Arnljótur Björnsson. Guðrún Erlendsdóttir. Gunnlaugur Claessen. Haraldur Henrysson. Hjörtur Torfason. Hrafn Bragason. Markús Sigurbjörnsson. Hæstaréttardómar. Útgefandi: Hæstiréttur. LXKXIK. árgangur. 5. hefti. 1999 Mánudaginn 25. október 1999. Nr. 420/1999. X (Kristján Stefánsson hrl.) segsn Y (enginn) Kærumál. Innsetning. Börn. Y krafðist þess að fá son sinn S tekinn af heimili X, föður drengsins, með beinni aðfarargerð. Staðfestur var úrskurður héraðsdóms þar sem heimilað var að gerðin færi fram og að S yrði komið í forsjá Y, en hún fór með forsjá drengsins samkvæmt úrskurði dóms- og kirkjumálaráðu- neytisins. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arn- ljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 14. október 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálssögnum 15. október sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 13. október 1999, þar sem varnar- aðila var heimilað með beinni aðfarargerð að fá son aðilanna tekinn úr umsjá sóknaraðila og fenginn sér. Kæruheimild er í 4. mgr. 84. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, sbr. 102. gr. laga nr. 92/1991. Sóknaraðili krefst þess að kröfu varnaraðila um aðfarargerð verði hafnað og henni gert að greiða sér málskostnað í héraði ásamt kærumálskostnaði. Varnaraðili hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur um annað en málskostnað. Verður sóknaraðila gert að greiða varnarað- ila málskostnað í héraði, eins og í dómsorði greinir, en við ákvörðun 3850 fjárhæðar hans er gætt að dómi Hæstaréttar í dómasafni 1997, bls. 1106. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur um annað en málskostnað. Sóknaraðili, X, greiði varnaraðila, Y, 100.000 krónur í máls- kostnað í héraði. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 13. október 1999. Aðfararbeiðni er dagsett 21. september 1999 og barst réttinum 27. s.m. Þann dag tók undirritaður dómari við málinu. Málið var þingfest í dag og tekið til úrskurðar. Gerðarbeiðandi, Y, {...1, krefst dómsúrskurðar um að drengurinn S |...}, skuli tekinn af heimili föður síns, gerðarþola, og fluttur á heimili móður sinnar, gerð- arbeiðanda. Hún krefst þess einnig að aðfararfrestur verði felldur niður og að kæra úrskurðarins til Hæstaréttar fresti ekki aðför. Ennfremur krefst gerðarbeiðandi að gerðarþoli verði úrskurðaður til að greiða gerðarbeiðanda þann lögfræðikostnað sem hún hefur orðið fyrir á árinu 1999 vegna þess að gerðarþoli hefur ekki farið að lögum. Gerðarþoli, X, {...1, gerir eftirfarandi dómkröfur: 1. Að synjað verði um kröfu gerðarbeiðanda um aðfararheimild. 2. Þess er krafist, að verði dómur við kröfum gerðarbeiðanda, fresti málskot til æðra dóms aðför. Því er mótmælt að aðfararfrestur verði felldur niður. . Málskostnaðarkröfu gerðarbeiðanda er mótmælt án tillits til niðurstöðu máls. Þá er þess krafist að gerðarbeiðandi verði dæmdur til greiðslu málskostnaðar og að heimiluð verði aðför hjá gerðarbeiðanda fyrir málskostnaði. > I. Gerðarbeiðandi lýsir málavöxtum svo í aðfararbeiðni: Aðilar málsins hafi slitið samvistum sínum síðla árs 1995. Þau hafi fengið skilnað að borði og sæng 8. júlí 1997 og lögskilnað 1. júlí 1998. Milli þeirra hafi risið ágreiningur um forsjá sonar þeirra, S. Dómsmálaráðuneytið hafi leyst úr þeim ágreiningi með úrskurði sem kveðinn var upp 26. mars 1997. Samkvæmt honum skyldi gerðar- beiðandi hafa forsjá barnsins. Gerðarþoli hafi í engu sinnt þeim úrskurði og því hafi gerðarbeiðandi þurft hinn 22. apríl 1997 að óska beinnar aðfarar sýslu- manns að gerðarþola til að þvinga hann til að fara að úrskurðinum og afhenda 3851 barnið móðurinni, gerðarbeiðanda. Úrskurður Héraðsdóms Vesturlands í því máli hafi verið kveðinn upp 19. júní 1997. Þann sama dag hafi sýslumaður á A byrjað aðför að gerðarþola. Aðförinni hafi lyktað með því að gerðarþoli hafi samþykkt að fara að forsjárúrskurði dómsmálaráðuneytisins. Gerðarbeiðandi hafi því getað fengið drenginn til sín í samræmi við þann úrskurð. Þá segir í aðfararbeiðni að gerðarbeiðandi hafi látið til leiðast í vor (1999) að samþykkja að drengurinn fengi að dveljast lengur hjá gerðarþola en verið hafði vanalegt við reglulega umgengni föður og sonar. Um þessa lengri dvöl hafi aðilar gert með sér munnlegt samkomulag. Gerðarbeiðandi hafi hins vegar haldið drengnum hjá sér eftir að umsaminn tími hafi verið liðinn. Með bréfi hinn 21. maí 1999 hafi gerðarbeiðandi krafist þess að gerðarþoli léti af þeirri hátt- semi að halda drengnum hjá sér og spilla á annan hátt sambandi drengsins og gerðarbeiðanda. Þar sem gerðarþoli hafi ekki orðið við þessu hafi gerðarbeið- andi ekki átt annan kost en að óska eftir beinni aðför að gerðarþola. Úrskurður sem heimilaði þá aðför hafi verið kveðinn upp í Héraðsdómi Vesturlands hinn 29. júní 1999. Aðför hafi byrjað hjá sýslumanninum á Á hinn 6. júlí 1999 en hafi þá verið frestað til 22. júlí 1999. Þann dag hafi gerðarþoli fallist á að tals- maður barnsins og lögmaður gerðarþola flyttu drenginn af heimili föður á heim- ilí móður. Ennfremur segir í aðfararbeiðninni að tveimur dögum eftir að drengurinn hafi komið heim til sín, hinn 24. júlí, hafi gerðarþoli hringt um kl. 16.30 og talað við drenginn í síma. Strax eftir þetta símtal hafi drengurinn óskað eftir því við gerðarbeiðanda að fá að fara út að leika sér. Gerðarbeiðandi hafi leyft það en mælt fyrir um að hann skyldi koma í kvöldmat á tilteknum tíma. Drengurinn muni hafa farið beint til gerðarþola í samræmi við fyrirmæli sem hann hafi fengið í símtalinu. Þegar drengurinn hafi ekki skilað sér í kvöldmatinn hafi gerð- arbeiðandi hringt í gerðarþola og fengið staðfest hjá honum að drengurinn væri þar. Í þessu símtali hafi gerðarþoli jafnframt sagt gerðarbeiðanda að hún myndi ekki sjá drenginn aftur. Þá segir jafnframt í aðfararbeiðninni að gerðarbeiðandi hafi ekki hitt dreng- inn eftir 24. júlí 1999. Gerðarþoli virðist hafa gefið drengnum fyrirmæli um að fara ekki heim til gerðarbeiðanda á meðan gerðarþoli hafi ennþá búið á A og drengurinn virðist ekki hafa þorað annað en að fara eftir því. Gerðarbeiðanda hafi verið meinað að ná tali af drengnum hvort heldur var heima hjá gerðarþola á A eða í síma. Gerðarþoli hafi í símtölum og samtölum við gerðarbeiðanda þvertekið fyrir það að drengurinn færi til gerðarbeiðanda. Þar sem barnavernd- aryfirvöld hafi ekki talið þetta barnaverndarmál hafi gerðarbeiðandi ekki átt annan kost en að gera í þriðja sinn kröfu um aðför yfirvalda að gerðarþola til að fá drenginn fluttan frá honum. Beiðni þessa efnis hafi verið send Héraðsdómi Reykjaness hinn 18. ágúst en 3852 hún hafi verið framsend án skýringa til sýslumannsins í H. Þar sem héraðsdómur hafi ekki tekið efnislega á beiðninni hafi gerðarbeiðandi þurft að gera sjálfstæða beiðni til sýslumannsins í H hinn 6. september 1999. Sýslumaður hafi tekið málið fyrir þann 16. september en niðurstaða hans hafi verið að úrskurður Hér- aðsdóms Vesturlands frá 22. júlí 1999 væri ekki gild aðfararheimild þar sem honum hefði þegar verið framfylgt hjá sýslumanninum á A. Sýslumaðurinn í H hafi því synjað um innsetningu. Gerðarþoli telur málavöxtum ranglega og villandi lýst um veigamikil atriði í aðfararbeiðni og lýsir málavöxtum svo: Málsaðilar hafi verið í hjónabandi frá 1977 og eigi tvö börn, D fædda 1979 og S fæddan 1986. Þau hafi slitið sam- vistum sínum í nóvember 1995 er gerðarbeiðandi hafi flutt af heimilinu, en gerð- arþoli hafi búið þar áfram ásamt börnum þeirra. Gerðarbeiðandi hafi óskað eftir skilnaði í Janúar 1996. Ágreiningur hafi orðið um forræði S en dóttirin D hafi sjálf ákveðið að búa hjá gerðarþola. Ágreiningi um forsjá drengsins hafi verið vísað til dómsmálaráðuneytisins í janúar 1996 og þar hafi málið verið til með- ferðar til loka mars 1997 eða í samtals 15 mánuði. Gerðarþoli hafi hlutast til um að S hefði sem mesta umgengni við gerðarbeiðanda á meðan ágreiningur var til úrlausnar. Með úrskurði dómsmálaráðuneytisins hafi móðir fengið forræði yfir S þrátt fyrir að fyrir lægi að S kysi fremur að búa með föður og systur sinni, en báðir foreldrar hafi verið talin hæf til að fara með forræðið. Gerðarþoli hafi á þessum tíma talað íslensku illa og tjáskipti hans og rannsóknaraðila hafi því verið all- brotakennd. Úrskurður dómsmálaráðuneytisins hafi borist í byrjun apríl og þá þegar hafi gerðarbeiðandi óskað eftir aðfararheimild hjá dómi og sama dag og úrskurður hafi verið kveðinn upp hafi verið leitað fullnustu hans og S verið fluttur á heimili gerðarbeiðanda. Gerðarbeiðandi hafi sett skorður og hamlað eðlilegri umgengni S við gerðarþola sem hafi orðið að leita eftir umgengni fyrir sýslumanninum á A. Samkvæmt bókun sýslumannsins hafi gerðarbeiðandi ein- ungis samþykkt takmarkaða umgengni S við föður og systur sem bjuggu í næsta nágrenni. Það sé því rangt að umgengni S við föður hafi verið nær dagleg og ríkuleg og þaðan af síður reglubundin. Í greinargerð gerðarþola er þess að auki getið að hinn 13. mars 1999 hafi S sætt harðræði á heimili gerðarbeiðanda af hálfu L, sem sé kunningi gerðarbeið- anda. S hafi leitað til föður að eigin frumkvæði og neitað að fara til gerðarbeið- anda að nýju. Dvöl drengsins hafi ekki byggst á neinu samkomulagi málsaðila heldur hafi hún verið ákvörðun S sem hafi verið orðinn 13 ára gamall. Jafnframt mótmælir gerðarþoli því sem ósannri staðhæfingu að hann haldi drengnum hjá sér eða að hann á nokkurn hátt hafi spillt sambandi móður og sonar. S hafi ákveðið sinn dvalarstað sjálfur. Héraðsdómur Vesturlands hafi hinn 29. júní síð- astliðinn kveðið upp úrskurð um heimild til aðfarar án þess að staðreyndur væri 3853 vilji S. Skipaður talsmaður S, séra Kristinn Jens Sigþórsson, hafi endurtekið rætt við drenginn. Telji hann drenginn betur treysta gerðarþola en gerðarbeiðanda og að vilji S, um að hann vilji dvelja hjá gerðarþola, sé afdráttarlaus. Ennfremur kemur fram í greinargerðinni að gerðarþoli búi í eigin húsnæði í H og starfi sem járniðnaðarmaður hjá traustu fyrirtæki og búi við efnalegt öryggi. Dóttirin D búi hjá gerðarþola og stundi nám í {...}. Með systkinunum séu náin sterk tengsl en S sé skráður nemandi við |...Jskóla. Gerðarbeiðandi hafi hinsvegar enga umgengni við dóttur sína. Því er harðlega mótmælt sem ósæmilegum dylgjum að gerðarþoli hafi á ein- hvern hátt stofnað til eða viðhaldið ólögmætu ástandi enda sé vilji S skýr og afdráttarlaus. Þar sem gerðarbeiðandi líti framhjá eindregnum vilja S, sem sé tæplega 14 ára. og hafi nú leitað eftir því enn á ný að koma fram forsjá með þvingunaraðgerðum hafi gerðarþoli höfðað mál til þess að fá forræði breytt. 1. Gerðarbeiðandi byggir kröfu sína á því að í gildi sé úrskurður dómsmála- ráðuneytisins þar sem gerðarbeiðanda hafi verið falin forsjá drengsins S. Gerð- arbeiðandi heldur því fram að gerðarþoli sé vísvitandi að hunsa þennan forsjár- úrskurð og endurtekna innsetningarúrskurði héraðsdóms. Með því að þæfa málið í sérhvert sinn svo sem honum er kostur hafi gerðarþola tekist að viðhalda ólögmætu ástandi ótrúlega lengi, halda drengnum hjá sér og koma í veg fyrir samskipti drengsins og forsjárforeldrisins. Með því að láta síðan undan þegar á ystu nöf sé komið, en endurtaka síðan leikinn og taka drenginn til sín aftur, sé gerðarþoli að draga dár að réttarkerfinu og spila á seinagang þess að mati gerð- arbeiðanda. Kröfu sína um það að málskot fresti ekki aðför rökstyður gerðarbeiðandi með því að gerðarþoli sé að endurtaka hegðun sem hann hafi sýnt áður. Krafan um að aðfararfrestur verði felldur niður er studd þeim rökum að ekki megi dragast lengur en brýna nauðsyn ber til að drengurinn komist heim til sín á A þar sem forsjárforeldri hans býr. Drengurinn eigi að vera í {...|skóla á A en gerðarþoli hafi án þess að hafa heimild til þess skráð hann í {...|skóla í H. Brýnt sé að koma réttri reglu á líf og aðstæður drengsins og koma í veg fyrir að gerð- arþoli ráðskist með drenginn, gerðarbeiðanda, yfirvöld og landslög svo sem honum þykir best henta hverju sinni. Gerðarbeiðandi vísar um lagarök til 78. gr. laga nr. 90/1989 um aðför. Gerðarþoli reisir aðalkröfu sína, að kröfu gerðarbeiðanda um aðfararheimild verði synjað, á því að drengurinn S vilji eindregið vera hjá föður sínum. Hann sé nú kominn á þann aldur að skylt sé að taka tillit til vilja hans. Kröfu sína um það að málskot til Hæstaréttar fresti aðför styður hann þeim rökum að ella sé kæruheimild laganna markleysa og með niðurfellingu frests- 3854 ins sé farið gegn grundvallarreglum réttarfars um að aðila sé heimilt að bera dómsúrlausn undir æðra dómstig. TIl. Dómsmálaráðuneytið kvað upp úrskurð í forsjármáli aðila þessa máls hinn 26. mars 1997. Með þeim úrskurði veitti ráðuneytið gerðarbeiðanda forsjá drengsins S. Í því máli sem nú er til úrskurðar er ekki byggt á því að framan- greindur úrskurður sé með annmörkum sem varði ógildingu hans, enda verður að telja að úrskurðurinn sé lögmæt forsjárákvörðun. Eins og fram kemur í aðfararbeiðninni hefur gerðarbeiðandi tvisvar áður þurft að fá með dómsúrskurði heimild til beinnar aðfarar að gerðarþola til að ná úr höndum hans forsjá drengsins S. Í forsendum fyrra úrskurðarins sem kveð- inn var upp í Héraðsdómi Vesturlands 19. júní 1997 segir: „Ekkert hefur fram komið í málinu sem leiðir til þess að varhugavert þyki að gerðin nái fram að ganga, enda yrði með því farið gegn þeim ótvíræða rétti, sem sóknaraðila var veittur með úrskurði dómsmálaráðuneytisins 26. mars 1997.“ Þessar forsendur hafa haldið gildi sínu. Gerðarbeiðandi hefur með framlögðum skjölum sannað ótvíræðan rétt sinn til forsjár barnsins og ber að verða við kröfu hennar skv. 78. gr. laga nr. 90/1989 um aðför. Dómari telur að rök standi ekki til þess að láta málskot þessa úrskurðar til Hæstaréttar fresta aðför. Eftir þessari niðurstöðu verður gerðarþoli dæmdur til þess að greiða gerðar- beiðanda kr. 100.000 í málskostnað. Er þá ekki tekið tillit til reglna um virðis- aukaskatt. Gunnar Aðalsteinsson kveður upp þennan úrskurð. Úrskurðarorð: Gerðarbeiðanda, Y, er með beinni aðfarargerð heimilt að fá drenginn S tekinn af heimili gerðarþola, X, og honum komið í forsjá gerðarbeiðanda. Málskot þessa úrskurðar til Hæstaréttar frestar ekki aðfarargerðinni. Gerðarþoli greiði gerðarbeiðanda krónur 100.000 í málskostnað. 3855 Mánudaginn 25. október 1999. Nr. 421/1999. Ingimundur Bernharðsson (Sigurður Eiríksson hdl.) gegn Samskipum hf. (Sveinn Skúlason hdl.) Kærumál. Fjárnám. Skuldabréf. Í krafðist þess að ógilt yrði fjárnám, sem gert var hjá honum að kröfu S. Taldi hann að honum sem sjálfskuldarábyrgðarmanni hafi ekki verið gefinn kostur á að greiða kröfuna áður en hún komst í vanskil og hafi honum því ekki verið skylt að greiða hærri upphæð en sem næmi höf- uðstól kröfunnar og samningsvöxtum. Féllst héraðsdómari ekki á um- rædd rök og úrskurðaði að fjárnámsgerðin skyldi standa óröskuð. Var sú niðurstaða staðfest með vísan til forsendna. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 6. október 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 18. október sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra 28. september 1999, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um að ógilt yrði fjárnám, sem sýslu- maðurinn á Akureyri gerði hjá honum 12. maí 1999 að kröfu varnar- aðila. Kæruheimild er í 3. mgr. 95. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, sbr. 102. gr. laga nr. 92/1991. Sóknaraðili krefst að fyrrnefnt fjárnám verði ógilt. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumáls- kostnaðar. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Sóknaraðili greiði varnaraðila kærumálskostnað, svo sem í dómsorði greinir, Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Sóknaraðili, Ingimundur Bernharðsson, greiði varnaraðila, Samskipum hf., 75.000 krónur í kærumálskostnað. 3856 Úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra 28. september 1999. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar þann 17. þ.m. að loknum munnlegum flutningi, er höfðað með beiðni sóknaraðila dagsettri 18. maí 1999, móttekinni af Héraðsdómi Norðurlands eystra þann 19. maí 1999 og þingfestri þann 7. júní 1999. Sóknaraðili er Ingimundur Bernharðsson kt. 210255-5599, Reykjasíðu 14, Akureyri, en varnaraðili er Samskip hf., kt. 440986-1539, Holtabakka, Holta- vegi, Reykjavík. Sóknaraðili gerir þær dómkröfur að fjárnámsgerð sýslumannsins á Akureyri, nr. 024-1999-00607, sem fram fór hjá sóknaraðila þann 12. maí 1999, fyrir kr. 345.398, í eign sóknaraðila að Draupnisgötu 7 L, Akureyri, að kröfu Sam- skipa hf. verði ógilt með úrskurði. Varnaraðili krefst þess að hin umdeilda aðfarargerð standi óröskuð og að honum verði úrskurðaður málskostnaður úr hendi sóknaraðila samkvæmt máls- kostnaðarreikningi. Málsatvik eru þau, að sögn sóknaraðila, að krafa gerðarbeiðanda, varnarað- ila í máli þessu, byggist á skuldabréfi, útgefnu af Bílver hf., kt. 660384-0739, Draupnisgötu 7 1, Akureyri. Kveðst sóknaraðili hafa áritað bréf þetta sem sjálf- skuldarábyrgðarmaður, en ekki fengið neinar tilkynningar um vanskil bréfsins fyrr en honum var birt greiðsluáskorun hinn 22. febrúar 1999. Telur sóknarað- ili að þar sem honum sem sjálfskuldarábyrgðarmanni hafi ekki verið gefinn kostur á að greiða kröfuna áður en hún komst í vanskil hafi honum ekki verið skylt að standa skil á hærri upphæð en sem næmi höfuðstól og samningsvöxtum. Sóknaraðili kveðst hafa fullnægt þessum skyldum sínum með því að geymslu- greiða kr. 232.620 þann 9. mars 1999 og kveður hann varnaraðila hafa fengið tilkynningu um þetta. Sóknaraðili kveður að vegna þess að hann hafi þannig staðið full skil á sjálfskuldarábyrgð sinni hafi ekki verið fyrir hendi lagaskilyrði til að umdeild aðför færi fram. Kveðst hann hafa mætt við gerðina og haft uppi mótmæli, en þeim verið hafnað af sýslumanni. Varnaraðili lýsir málsatvikum svo að hér sé um einfalda innheimtu á skulda- bréfi að ræða. Kveður varnaraðili bréfið ekki hafa fengist greitt hjá aðalskuld- ara og því hafi kröfum verið beint að sjálfskuldarábyrgðarmanni. Sóknaraðili kveðst byggja málatilbúnað sinn á því að honum beri ekki sem sjálfskuldarábyrgðarmanni að standa skil á hærri upphæð en sem nemur höfuð- stól og samningsvöxtum. Heldur sóknaraðili því fram að þetta stafi af því að honum hafi sem sjálfskuldarábyrgðarmanni ekki borist tilkynningar um að bréfið væri í vanskilum og því ekki gefinn kostur á því að greiða áður en van- skilakostnaður félli á kröfuna. Telur sóknaraðili að geymslugreiðsla sú er hann framkvæmdi þann 9. mars 1999 hafi falið í sér fullar efndir af hans hálfu og því hafi lagaskilyrði skort fyrir hinni umdeildu aðfarargerð. 3857 Varnaraðili kveður kröfu sína byggða á skuldabréfi er sóknaraðili ritaði undir sem sjálfskuldarábyrgðarmaður. Kveður varnaraðili að í skuldabréfinu sé greint að öll ákvæði þess gildi gagnvart sjálfskuldarábyrgðarmanni. Varnaraðili kveður að hvergi sé að finna ákvæði í skuldabréfinu um tilkynningaskyldu gagnvart sjálfskuldarábyrgðarmanni, þvert á móti sé það tekið fram að ábyrgðin gildi jafnt þótt greiðslufrestur sé veittur einu sinni eða oftar, uns skuldin sé að fullu greidd. Ennfremur kveður varnaraðili geymslugreiðslu sóknaraðila ekki hafa neitt gildi að lögum, þar sem sóknaraðila hafi verið fullkunnugt um hvar umrætt skuldabréf var vistað og hafi því engir annmarkar verið á því að koma greiðslu til skila. Auk þessa kveður varnaraðili að aðalskuldaranum, Ey ehf., sem upp- haflega hét Bílver hf., sé stjórnað af sóknaraðila, en sóknaraðili sé bæði stjórn- armaður og framkvæmdastjóri. Telur varnaraðili því að sóknaraðila gæti ekki hafa dulist að innheimtuaðgerðum og áminningum var beint að aðalskuldara og því alltaf vitað um vanskil á greiðslu umrædds skuldabréfs. Kveður varnaraðili að af þessu sé ljóst að málsástæður sóknaraðila séu rangar og algerlega órök- studdar og fer fram á ríflegan málskostnað vegna þessarar tilefnislausu máls- höfðunar. Með vísan í rökstuðning varnaraðila sem hefur trausta stoð í gögnum máls- ins er kröfu sóknaraðila hafnað. Sóknaraðili greiði varnaraðila kr. 150.000 í málskostnað. Freyr Ófeigsson dómstjóri kveður upp úrskurð þennan. Ályktarorð: Fjárnámsgerð sýslumannsins á Akureyri, nr. 024-1999-00607, sem fram fór hjá sóknaraðila, Ingimundi Bernharðssyni, þann 12. maí 1999 skal standa óröskuð. Sóknaraðili greiði varnaraðila, Samskipum hf., kr. 150.000 í máls- kostnað. 3858 Þriðjudaginn 26. október 1999. Nr. 422/1999. Þuríður Gísladóttir (sjálf) gegn Hollustuvernd ríkisins (Kristján Þorbergsson hrl.) Kærumál. Frávísunarúrskurður staðfestur. Res judicata. Þ höfðaði mál gegn Hollustuvernd ríkisins til heimtu bóta vegna upp- sagnar úr starfi hjá stofnuninni. Vísaði héraðsdómari málinu frá þar sem áður hafði verið dæmt í máli sem Þ hafði höfðað gegn ríkissjóði til heimtu bóta vegna sömu uppsagnar. Talið var að varnaraðili í báðum málunum væri í reynd íslenska ríkið og að málsástæður væru ekki svo neinu næmi breyttar frá fyrri málshöfðun. Var niðurstaða hér- aðsdóms um frávísun málsins staðfest með vísan til 2. mgr. 116. gr. laga nr. 9I/1991. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 14. október 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 18. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 11. október 1999, þar sem máli sóknaraðila gegn varnaraðila var vísað frá dómi. Kæruheimild er í }- lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknarað- ili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumáls- kostnaðar. Eins og greinir í hinum kærða úrskurði neytti varnaraðili með bréfi 25. september 1992 heimildar samkvæmt ráðningarsamningi 10. mars 1987 til að segja sóknaraðila upp störfum hjá sér með þriggja mánaða fyrirvara. Sóknaraðili höfðaði mál 3. nóvember 1993 á hendur heil- brigðisráðherra og fjármálaráðherra fyrir hönd ríkissjóðs. Þar krafðist hún bóta að fjárhæð 960.000 krónur vegna uppsagnarinnar, sem hún taldi í raun hafa verið ólögmæta brottvikningu úr stöðu. Sýknað var af 3859 þessari kröfu sóknaraðila með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 22. apríl 1994 og var honum ekki áfrýjað til Hæstaréttar. Sóknaraðili hefur nú höfðað mál þetta gegn varnaraðila og krefst bóta að fjárhæð 45.540.720 krónur úr hendi hans vegna sömu uppsagnar úr starfi. Þótt fyrrnefndu máli, sem sóknaraðili höfðaði 3. nóvember 1993, hafi verið beint að ríkissjóði, en máli þessu í orði kveðnu að Hollustu- vernd ríkisins, breytir það því ekki að aðilinn til varnar verður í báðum tilvikum réttilega talinn íslenska ríkið í reynd. Kröfufjárhæð í þessu máli er að vísu hærri en í fyrra málinu, en af málatilbúnaði sóknarað- ila verður ekki ráðið að hún beri við svo neinu nemi í þetta sinn máls- ástæðum, sem ekki var haldið fram eða tilefni var til að hafa uppi í fyrra skiptið. Samkvæmt þessu og með vísan til þeirrar meginreglu, sem fram kemur í 2. mgr. 116. gr. laga nr. 91/1991, verður niðurstaða hins kærða úrskurðar því staðfest um annað en málskostnað. Rétt er að aðilarnir beri hvor sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur um annað en málskostnað. Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 11. október 1999. Mál þetta er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Þuríði Gísladóttur, kt. 111060-5259, Akraseli 17, Reykjavík, gegn Hollustuvernd ríkisins, kt. 490882- 0149, Ármúla la, Reykjavík, með stefnu sem birt var 19. apríl 1999. Dómkröfur stefnanda eru að stefndi verði dæmdur til að greiða henni 45.540.720 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. janúar 1993 til greiðsludags. Jafnframt er þess krafist að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað að skaðlausu samkvæmt mati dómsins. Dómkröfur stefnda eru aðallega þær að málinu verði vísað frá dómi og að stefnanda verði gert að greiða stefnda málskostnað að skaðlausu skv. mati dóms- ins. Til vara að stefndi verði sýknaður af öllum dómkröfum stefnanda og að stefnanda verði gert að greiða stefnda málskostnað að skaðlausu skv. mati dóms- ins. Og til þrautavara að stefnukrafa sæti stórfelldri lækkun og að stefnanda verði gert að greiða stefnda málskostnað að skaðlausu skv. mati dómsins. Munnlegur flutningur um frávísunarkröfu stefnda fór fram 1. þ.m. 3860 Á árum áður starfaði stefnandi hjá stefnda en var sagt upp störfum með bréfi 25. september 1992. Með stefnu 18. október 1993 höfðaði stefnandi mál gegn heilbrigðisráðherra og fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs. Gerði stefnandi kröfu um skaðabætur að fjárhæð 960.000 kr. vegna meintrar ólögmætrar uppsagnar. Með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 22. apríl 1994 var ríkissjóður sýknaður af kröf- um stefnanda. Héraðsdómi var ekki áfrýjað til Hæstaréttar. Stefndi byggir kröfu um frávísun þessa máls á því að með dómi 22. apríl 1994 hafi verið skorið úr ágreiningi málsaðila. Dæmt hafi verið að stefnandi ætti ekki rétt til skaðabóta vegna uppsagnarinnar. Og þó að stefnandi geri nú kröfu um mun hærri bætur í þessu máli en í málinu sem dómur féll í 22. apríl 1994 þá breyti það engu um að efnislega hafi verið skorið úr ágreiningi aðila. Á þeim tíma hafi að vísu lög leitt til þess að stefndi gat ekki átt málsaðild að bótamáli vegna meintrar ólögmætrar uppsagnar með öðrum hætti en í nafni ríkissjóðs. Eigi að síður sé dómurinn frá 22. apríl 1994 bindandi um úrslit þess sakarefnis sem hér um ræðir fyrir aðila þessa máls, sbr. 1. og 2. mgr. 116. gr. laga nr. 91/1991. Stefndi telur að vísa eigi málinu frá dómi ex officio. Borið hafi að stefna fjár- málaráðherra f.h. íslenska ríkisins þar eð dómur stefnanda í vil myndi leiða til greiðsluskyldu úr ríkissjóði. Þá sé það fjármálaráðuneytið sem fari með fyrir- svar fyrir hönd ríkissjóðs við gerð kjarasamninga við opinbera starfsmenn og efndir gagnvart þeim. Þá heldur stefndi því einnig fram að vísa beri málinu frá dómi vegna vanreifunar. Stefnandi telur að hér sé um annað sakarefni að ræða en í máli hennar gegn ríkissjóði sem dómur féll í 22. apríl 1994. Stefnandi telur engin lagaskilyrði hafa verið til að segja upp ráðningarsamningi hennar, andmælaréttur hennar hafi alfarið verið virtur að vettugi, henni hafi ekki verið veitt áminning eða gefinn kostur á að bæta ráð sitt og um leið hafi grundvallarreglur stjórnsýsluréttar og stjórnarskrár verið að engu hafðar. Kröfu sína kveðst hún reisa á því að hún hafi mátt treysta því að fá að gegna starfi þar til einhverjar sérstakar ástæður kæmu til er vörðuðu hana sjálfa eða starf hennar á þann veg að starfsmannalögum yrði réttilega beitt um uppsögn hennar. Í munnlegum flutningi um frávísunarkröfu stefnda hélt stefnandi fram að brotnar hefðu verið jafnræðisreglur þegar henni var sagt upp störfum, atvinnu- rekandi hafi mismunað starfsfólki eftir kynferði. Dómur í máli hennar gegn rík- issjóði hafi verið felldur án þess að fjallað væri um sakarefni það sem væri til umfjöllunar í þessu máli, þ.e. uppsögn úr starfi vegna hjúskaparstöðu. Lög- maður stefnda mótmælti því að stefnandi kæmi að nýjum málsástæðum. Með dómi í máli stefnanda gegn ríkissjóði nr. E-8521/1993 frá 22. apríl 1994 var ályktað að stefnandi ætti ekki rétt á bótum vegna þess að stefnanda var sagt upp störfum hjá Hollustuvernd ríkisins á árinu 1992. Dómurinn er bindandi um 3861 úrslit sakarefnis milli aðila sem hér er borið fyrir dóminn. Málinu verður því vísað frá dómi, sbr. 116. gr. laga nr. 91/1991. Rétt er að stefnandi greiði stefnda 75.000 kr. í málskostnað. Páll Þorsteinsson héraðsdómari kveður upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Málinu er vísað frá dómi. Stefnandi, Þuríður Gísladóttir, greiði stefnda, Hollustuvernd ríkisins, 75.000 kr. í málskostnað. 3862 Fimmtudaginn 28. október 1999. Nr. 230/1999. - Auðbjörn Flosi Kristinsson (Hreinn Pálsson hrl.) gegn íslenska ríkinu (Sigrún Guðmundsdóttir hrl.) Skaðabætur. Nauðungarsala. Fjallskil. A stefndi ríkissjóði til greiðslu bóta fyrir tjón, sem hann taldi sig hafa orðið fyrir við uppboð óskilahrossa. Þar sem A tókst ekki að sanna þá fullyrðingu sína, að hann hefði verið réttur eigandi þeirra hrossa, sem seld voru á umræddu uppboði, var ríkissjóður sýknaður af kröfum hans. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 10. júní 1999 og krefst þess að stefndi verði dæmdur til að greiða sér aðallega 500.000 krónur en til vara 250.000 krónur með 0,5% ársvöxtum frá 19. nóvember 1994 til 1. mars 1995, en dráttarvöxtum samkvæmt 1. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti, en til vara að kröfur áfrýjanda verði lækkaðar og máls- kostnaður felldur niður. Fyrir Hæstarétt hefur áfrýjandi lagt yfirlýsingu Runólfs Jónssonar 31. mars 1999, þess efnis að hann hafi í október 1992 selt áfrýjanda fjögur folöld og hafi tvær hryssur úr þessum hóp verið boðnar upp sem óskilahross 19. nóvember 1994. Þá hefur áfrýjandi einnig lagt fram yfirlýsingu Ragnars Elíssonar 15. júní 1999, þar sem fram kemur að hann hafi í júní 1993 selt áfrýjanda þriggja vetra fola, brúnhöttóttan skottóttan. Er í yfirlýsingum þessum greint frá mörkum umræddra hrossa, eins og þau voru þegar áfrýjandi fékk þau. Eins og fram kemur í hinum áfrýjaða dómi lagði áfrýjandi engin gögn fyrir héraðsdóm um eignarrétt sinn að þeim hrossum, sem seld voru á uppboði sýslumannsins á Akureyri 19. nóvember 1994 og málið 3863 varðar, en af hálfu stefnda hefur verið mótmælt sem ósönnuðu að áfrýjandi hafi verið eigandi þeirra. Varðandi vottorðin, sem áfrýjandi hefur lagt fyrir Hæstarétt og fyrr er getið, er til þess að líta að þau hafa ekki verið staðfest fyrir dómi. Af öðru þeirra verður ekki ráðið hvort sá hestur, sem þar er fjallað um, sé sá sami og seldur var á uppboði umrætt sinn. Í hinu vottorðinu er að vísu fullyrt að áfrýjanda hafi verið seldar tvær hryssur, sem síðar hafi verið boðnar upp sem óskilahross, en ekkert kemur fram um hvort útgefandi þess hafi í raun séð hrossin, sem boðin voru upp af sýslumanninum á Akureyri 19. nóvember 1994. Hafa heldur engin gögn verið lögð fram um eignarrétt þeirra, sem þessar yfirlýsingar gefa, að umræddum hrossum. Að þessu gættu geta vottorðin ekki gegn andmælum stefnda talist sönnun fyrir eignarrétti áfrýjanda að hinum umdeildu hrossum. Samkvæmt framangreindu og að öðru leyti með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann staðfestur. Áfrýjandi verður dæmdur til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Auðbjörn Flosi Kristinsson, greiði stefnda, íslenska ríkinu, 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 12. mars 1999. Mál þetta, sem dómtekið var 19. febrúar síðastliðinn að loknum munnlegum málflutningi, er höfðað með stefnu, þingfestri 30. júní 1998. Stefnandi er Auðbjörn Flosi Kristinsson, kt. 211159-2789, Melasíðu 8b, Akureyri. Stefndi er íslenska ríkið, kt. 540269-6459, Reykjavík. Stefnandi krefst þess aðallega, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefn- anda skaðabætur, að fjárhæð 500.000 krónur, auk 0,50% ársvaxta frá 19. nóv- ember 1994 til 1. mars 1995, en með dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxta- laga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Þess er krafist, að dráttarvextir verði lagðir við höfuðstól kröfunnar á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 1. mars 1996. Að lokum er krafist málskostnaðar, þ.m.t. matskostnaðar, úr hendi stefnda, auk 24,5% virðisaukaskatts á málflutningsþóknun, þar sem stefnandi sé ekki virðisaukaskattsskyldur. 3864 Stefndi krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda og að stefnda verði tildæmdur málskostnaður að mati dómsins. Til vara er gerð krafa um lækkun á stefnukröfum málsins og í því tilviki verði málskostnaður látinn niður falla. Málinu var vísað frá dómi með úrskurði 18. desember 1998 á þeim grund- velli, að hinn þriggja mánaða málshöfðunarfrestur samkvæmt 88. gr. laga nr. 90/1991 hafi verið liðinn, er stefnandi höfðaði mál þetta. Úrskurðurinn var felldur úr gildi með dómi Hæstaréttar 13. janúar síðastliðinn og lagt fyrir hér- aðsdómara að taka málið til efnismeðferðar. Málavextir. Í október 1994 kveðst stefnandi hafa saknað þriggja hrossa sinna. Hafi þau verið á beit á afrétti í Glæsibæjarhreppi, skammt frá Hraukbæ, en þar hafi stefn- andi haft aðstöðu fyrir þau. Kveðst stefnandi hafa farið að grennslast eftir þeim, en án árangurs. Dagana 12. og 14. október sama ár voru fimm hross auglýst í óskilum í Hrafnagilsdeild Fjallskiladeildar Eyjafjarðarsveitar í dagblaðinu Degi af hálfu fjallskilastjóra. Lýsing þeirra var svohljóðandi: „Jarpur hestur, ómarkaður, ca. 2-3 vetra. Brúnn hestur, ómarkaður, veturgam- all. Brúnskjóttur hestur, ómarkaður, ca. 3 vetra. Jörp hryssa og mósótt hryssa, báðar með markinu lögg aftan vinstra og lögg aftan hægra, 2-5 vetra.“ Þann 12. nóvember 1994 auglýsti sýslumaðurinn í Eyjafjarðarsýslu nauðung- arsölu fjögurra óskilahrossa, og var lýsing þeirra hin sama og áður greinir, að því undanskildu, að fyrstnefndi hesturinn hafði verið felldur út úr henni. Var nauðungarsalan, sem fram fór að beiðni hreppstjóra Eyjafjarðarsveitar, auglýst í Hraungerðisrétt, Eyjafjarðarsveit, og skyldi fram fara 19. nóvember 1994 kl. 11.00. Nokkru eftir nauðungarsöluna kveðst stefnandi hafa þekkt aðra hryssuna sem sína í hesthúsi. Að sögn stefnanda kvaðst eigandinn hafa keypt hryssuna af manni þeim, sem hafði verið slegin hún á nauðungarsölunni 19. nóvember 1994. Kveður stefnandi, að þá hafi sér orðið ljóst, að þau þrjú hross, sem hann hafði saknað, hefðu verið seld á umræddu uppboði. Fram er komið í málinu, að öll hrossin voru seld á samtals 92.000 krónur. Af þeirri fjárhæð var greiddur ýmis áfallinn kostnaður, en eftirstöðvarnar, 16.421 króna, voru lagðar inn á banka- reikning. Stefnandi reyndi árangurslaust að fá hrossin í sínar hendur með því að tala við starfsmenn sýslumannsembættisins, þáverandi hreppstjóra Eyjafjarðar- sveitar og kaupanda hrossanna, en þær tilraunir báru ekki árangur. Er það var fullreynt, leitaði stefnandi til lögmanns, er ritaði sýslumanni bréf 1. febrúar 1995 og krafðist þess, að tólf vikna innlausnarfrestur samkvæmt 4. mgr. 59. gr. laga nr. 6/1986 um afréttarmálefni, fjallskil o.fl. yrði virtur og stefnanda skilað hross- 3865 unum. Það erindi var ítrekað með bréfi 7. mars sama ár. Svarbréf sýslumanns er dagsett sama dag og var kröfunni hafnað með vísan til þess, að umræddur innlausnarfrestur ætti við um þá peninga, sem fengist hefðu fyrir hrossin á upp- boðinu. Þeir peningar, að frádregnum kostnaði, væru til reiðu þeim, er gæti sannað eignarrétt sinn á hrossunum. Stefnandi lagði fram matsbeiðni í Héraðsdómi Norðurlands eystra 6. apríl sama ár, þar sem þess var farið á leit, að dómkvaddir yrðu tveir hæfir og óvil- hallir menn til að meta hrossin þrjú. Farið var fram á, að matsmenn létu uppl rökstutt og skriflegt álit um a) hvort lýsing hrossanna í umræddri auglýsingu gæti átt við, hvað varðar lit, aldur og mark, en hið síðastnefnda ætti við um hryssurnar tvær. Sérstaklega skyldi látið uppi, hvort stefnandi, sem eigandi, hefði mátt ráða af þessari lýsingu, að um hross í hans eigu væri að ræða, og b) að mat yrði lagt á verðgildi hrossanna út frá útliti, kostum og ætterni. Matsmennirnir, Benedikt Ólafsson hdl. og Ármann Gunnarsson dýralæknir, skiluðu matsgerð í júlí. Um fyrri matslið segir svo: I. Brúnhöttóttur hestur, skottóttur og nösóttur, móhringeygður á báðum augum. Aldur: 5 vetra. Mark: Biti aftan hægra, stig aftan vinstra (óglöggt mark á vinstra eyra). 2. Mósótt/móálótt hryssa, verður grá. Aldur: 3ja vetra. Mark: Geirskorið aftan á báðum eyrum. 3. Jörp hryssa, rauðjörp nú en gæti hafa verið dekkri síðastliðið haust. Aldur: 3ja vetra. Mark: Glögglega geirskorið á hægra eyra en óglöggt mark á vinstra eyra. Var það álit matsmanna, að matsbeiðandi, sem eigandi greindra hrossa, hefði ekki mátt ráða af ofangreindri lýsingu, að um hross væri að ræða í hans eigu. Verðmæti hrossanna mátu þeir sem hér segir: 1. Brúnhöttótti hesturinn kr. 100.000 2. Móálótta hryssan kr. 60.000 3. Jarpa hryssan kr. 90.000 Samtals kr. 250.000 Stefnandi höfðaði mál á hendur sveitarstjórn Eyjafjarðarsveitar með stefnu, þingfestri 2. maí 1996, aðallega til afhendingar hrossanna, en til vara til greiðslu skaðabóta. Dómur féll í málinu 29. október sama ár og var stefndi sýknaður vegna aðildarskorts, en málskostnaður felldur niður. Stefnandi krafði stefnda um bætur með bréfi 26. maí 1998, en þeirri kröfu var hafnað með bréfi ríkislögmanns 3. næsta mánaðar. 3866 TI. Málsástæður og lagarök stefnanda. Af hálfu stefnanda er á því byggt, að með því að sinna ekki beiðnum hans og hafna að hann næði lögvörðum rétti sínum og heimti á ný þau þrjú hross, sem seld höfðu verið á uppboði, hafi honum verið valdið tjóni, sem stefnda beri að bæta. Þegar metið sé, hvort stefndi hafi með einhverju móti átt að gera sér grein fyrir, að meðal hrossa þeirra, sem auglýst voru í óskilum af hálfu fjall- skilastjóra og síðar þeirra þriggja hrossa, sem sýslumaður auglýsti nauðungar- sölu á, væru hans hross, sé nærtækast að vitna til niðurstöðu matsmanna, en hún sé sú, að stefnandi hafi ekki mátt ráða af lýsingunni, að um hross væri að ræða í hans eigu. Af samanburði á lýsingu í auglýsingu og niðurstöðu matsmanna þar um megi sjá, að lýsingin í auglýsingunni hafi verið mjög villandi og ekki unnt að lá stefn- anda, að hann teldi sér hross þessi óviðkomandi. Fyrir dómi hafi matsmenn sagt. að torvelt hefði verið fyrir stefnanda að átta sig á, að um hross í hans eigu væri að ræða samkvæmt lýsingu í auglýsingunni. Komi fram í skýrslu Ármanns Gunnarssonar matsmanns, að lýsingin hafi ekki verið nákvæm og sérstaklega telji hann misbrest varðandi lýsingu á mörkum. Matsmaðurinn Benedikt Ólafs- son segi, að eigandi hrossanna hafi ekki getað áttað sig á þeim sem sínum sam- kvæmt lýsingunni. Stefnandi hafi byggt rétt sinn á að fá hrossin afhent á 4. mgr. 59. gr. laga nr. 6/1986 um afréttarmálefni, fjallskil o.fl., sbr. lög nr. 90/1991, en þar sé kveðið á um tólf vikna innlausnarrétt. Þeirri kröfu hafi verið komið á framfæri innan frestsins, er stefnandi hafði komist að raun um afdrif hrossanna. Sé afstaða sýslumanns byggð á stórfelldum misskilningi, sem sé í fullkominni andstöðu við almennan skilning á hugtakinu, sem sé fornt og hafi verið túlkað þannig, að upp- boðskaupandi þurfi að vera við því búinn að skila viðkomandi grip til rétts eig- anda, gefi hann sig fram innan tólf vikna frá uppboðsdegi. Stefnandi gerir þá aðalkröfu, að honum verði bætt tjón sitt með 500.000 krónum. Beri sýslumaður og hreppstjóri, „sem um málið véluðu á sínum tíma“. ábyrgð á því sem starfsmenn stefnda, að stefnandi hafi ekki fengið neytt lög- mælts innlausnarréttar. Telji stefnandi, að verðmæti hrossanna hafi verið a.m.k. 350.000 krónur á þeim tíma, sem nauðungarsala fór fram. Telji hann reyndar, að brúnhöttótti hesturinn sé einn og sér 150 - 200.000 króna virði. Þá hafi stefn- andi haft margháttaða fyrirhöfn og orðið fyrir vinnumissi við að leita réttar síns með ótal ferðum til sýslumanns, hreppstjóra og annarra, sem að málinu komu. Varakröfu sína byggir stefnandi á mati hinna dómkvöddu matsmanna, en það miðist við verðgildi hrossanna á uppboðsdegi. Aðal- og varakrafa byggist á því, að allur aðdragandi og undirbúningur nauð- ungarsölunnar hafi verið hrapallegur, lýsing ónákvæm svo verulegu skakkaði og 3867 stefnanda ekki láandi, að hann þekkti ekki hrossin sem sín og loks hafi lög- mæltum innlausnarrétti hans ekki verið sinnt af réttu yfirvaldi. Allt hafi þetta haft þær afleiðingar, að stefnandi hafi misst eignir sínar, hrossin, og eigi því rétt á að fá þau bætt vegna aðgerða eða aðgerðarleysis starfsmanna stefnda, sem beri ábyrgð sem vinnuveitandi eða húsbóndi sýslumanns og hreppstjóra. Um lagarök vísar stefnandi sérstaklega til 4. mgr. 59. gr. laga nr. 6/1986 og 3. mgr. 80. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu, hvað varðar gerð bótakröfu og einnig til ólögfestrar reglu skaðabótaréttarins um ábyrgð vinnuveitanda á skaðaverkum starfsmanna. HI. Málsástæður og lagarök stefnda. Af hálfu stefnda er byggt á því, að eftir að hrossin komu fram í hrossasmölun seinni partinn í september 1994, hafi verið hafin víðtæk leit að eigendum þeirra. Hafi hrossin meðal annars verið send í aðalhrossaskilarétt Eyjafjarðarsveitar, Borgarrétt fremri, en þangað hafi komið fjöldi hestamanna. Þá hafi þau verið send suður á Ystu-Gerðisrétt. Jafnframt hafi verið haldið uppi víðtækum fyrir- spurnum, bæði gegnum síma og með samtölum við einstaklinga, meðal annars á Akureyri. Þá hafi landsmarkaskrár verið skoðaðar og haft samband við utan- héraðsmenn. Þannig telji Hjörtur Haraldsson fjallskilastjóri, að gert hafi verið eins og hægt var, til að hafa uppi á eiganda hrossanna. Samkvæmt aðilaskýrslu telji stefnandi, að hann hafi á sínum snærum um 100 hross. Megi telja með ólík- indum, að hann hafi ekki á tímabilinu frá september 1994 til 19. nóvember sama ár fengið upplýsingar um óskilahross, en stefnandi hafi þó farið að sakna hrossa sinna í október 1994. Upplýsi stefnandi í skýrslu sinni, að hann hafi ekki átt mark sjálfur, þó að hann hafi verið með um 100 hross. Samkvæmt 63. gr. laga nr. 6/1986 sé hverjum búfjáreiganda skylt að hafa á búfé sínu glöggt mark, sbr. og fjallskilasamþykkt fyrir Eyjafjarðarsýslu, Akureyri, Dalvík, Ólafsfjörð og Siglufjörð nr. 402/1998, sbr. einnig reglugerð nr. 224/1987 um mörk, marka- skrár og takmörkun á sammerkingum búfjár. Svo sem fram komi í bréfi sýslumanns frá 7. mars 1995 hafi stefnandi getað fengið uppboðsandvirði hrossanna greitt með því að færa sönnur á eignarrétt sinn að þeim. Verði því ekki séð, að stefnandi eigi réttmæta kröfu í máli þessu. Beri því að sýkna stefnda af kröfum stefnanda á grundvelli aðildarskorts, sbr. 16. gr. laga nr. 91/1991. Stefnandi byggi á því, að allur aðdragandi og undirbúningur uppboðssöl- unnar hafi verið hrapallegur og nefni, að lýsing hrossanna hafi verið ónákvæm, þannig að hann hafi ekki þekkt hross sín. Sé því einungis byggt á ónákvæmri auglýsingu hrossanna, en önnur atriði varðandi ætlaðan galla á aðdraganda og undirbúningi uppboðssölunnar því vanreifuð. Sé því haldið fram, að mikil vinna 3868 hafi verið lögð í að finna eiganda hrossanna. Hafi fjallskilastjóri fengið til liðs við sig fjóra menn til að skoða hrossin og lýsing hrossanna verið byggð á álitum þeirra, sem hafi verið einróma. Hafi öll vinnubrögð verið eins vönduð og mögu- legt var og ekki hafi verið um neina saknæma hegðun að ræða. Hafi sýslumaður tekið í sína auglýsingu, svo sem eðlilegt hafi verið, lýsingu fjallskilastjóra á hestunum. Sé á það bent, að fjallskilastjóri starfi ekki á vegum stefnda. Verði fallist á þá málsástæðu stefnanda, að auglýsing og tilgreining hestanna hafi verið Þannig, að ekki hafi verið unnt að Þekkja hrossin af henni, þá sé því haldið fram, að uppboðið hefði getað sætt ógildingu í ljósi rangrar tilgreiningar á uppboðs- andvirði. Því sé málshöfðunarfrestur löngu liðinn, sbr. 88. gr. nauðungarsölu- laga. Verði ekki fallist á þessa málsástæðu stefnda, sé ljóst, að auglýsingin hafi tilgreint nægilega hross þau, er boðin voru upp. Hafi stefnandi því borið að gæta réttar síns. Það hafi hann ekki gert og við hann einan sakast. Því sé hafnað af hálfu stefnda, að með innlausnarrétti samkvæmt 59. gr. laga nr. 6/1986 sé átt við rétt til efnda in natura, en ekki peningagreiðslu. Sé þar átt við, að eigandi, sem sannar eignarrétt sinn, eigi aðeins tilkall til að fá andvirði hinna seldu hrossa, en ekki þau sjálf. Því til stuðnings sé bent á 61. gr. sömu laga, þar sem beinlínis sé tekið fram, að andvirði seldra gripa greiðist eiganda, sanni hann eignarrétt sinn innan tiltekins tíma. Þá sé bent á, að fyrir uppboð flytjist eignarrétturinn til uppboðskaupanda við hamarshögg og sé hann ekki takmarkaður eða kvaðabundinn í tólf fyrstu vikurnar. Mótmælt er fjárhæðum aðalkröfu og varakröfu og bent á, að öll hrossin hafi selst á 92.000 krónur. Sé aðalkrafan með öllu órökstudd tölulega og engin gögn færð henni til stuðnings. Ósannað sé um margháttaða „fyrirhöfn og vinnumissi“ stefnanda. Vegna varakröfu stefnda sé ítrekað, að dómkröfur stefnanda séu órökstuddar. Þá beri einnig að lækka þær verulega vegna eigin sakar stefnanda, sem telja verði verulega í ljósi athafnaleysis hans. Þá er vöxtum og upphafstíma þeirra mótmælt. IV. Niðurstaða. Af hálfu stefnda er á því byggt, að stefnandi hafi ekki sýnt fram á eignarrétt sinn að hrossum þeim, er bótakrafa hans tekur til. Kom sú málsástæða stefnda fram þegar í greinargerð, sem lögð var fram í málinu 13. október 1998. Í skýrslu stefnanda fyrir dómi 15. október 1996, sem aðilar eru sammála um að leggja til grundvallar við úrlausn málsins, kvaðst hann eiga um 100 hross, en þrátt fyrir það eigi hann ekkert mark sjálfur, heldur faðir hans. Kvaðst stefn- andi hafa keypt umræddar merar af tengdaföður sínum í Skagafirði og hestinn „sunnan úr Rangárvallasýslu frá Strönd“. Þess er ekki getið í skýrslunni, hvenær 3869 kaupin hafi átt sér stað og heldur ekki hvert kaupverð hrossanna hafi verið. Engin gögn hafa verið lögð fram í málinu af hálfu stefnanda um eignayfirfærslu hrossanna til hans. Stefnandi hefur sönnunarbyrði fyrir því, að hann sé eigandi umræddra hrossa. Ekki er til að dreifa í máli þessu öðrum sönnunargögnum um eignarrétt stefn- anda að hrossunum en fullyrðingu hans sjálfs. Samkvæmt því verður að telja, að stefnanda hafi ekki, gegn mótmælum stefnda, tekist lögfull sönnun þess, að hann eigi hrossin, en það er skilyrði þess, að hann geti að lögum átt aðild að máli þessu og kröfu á hendur stefnda vegna nauðungarsölu hrossanna. Ber því þegar af þeirri ástæðu að sýkna stefnda á grundvelli aðildarskorts, sbr. 2. mgr. 16. gr. laga nr. 91/1991. Eftir þessum úrslitum verður stefnandi dæmdur til að greiða stefnda máls- kostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn 100.000 krónur. Dóminn kveður upp Helgi 1. Jónsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið, á að vera sýkn af kröfum stefnanda, Auðbjarnar Flosa Kristinssonar, í máli þessu. Stefnandi greiði stefnda 100.000 krónur í málskostnað. 3870 Fimmtudaginn 28. október 1999. Nr. 286/1999. Ákæruvaldið (Sigríður Jósefsdóttir saksóknari) segn X (Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.) Kynferðisbrot. Sératkvæði. Á var ákærður fyrir kynferðisbrot gegn dóttur sinni D. Ekki var talið að ákæruvaldinu hefði tekist, gegn eindreginni neitun X, að færa fram vafalausa sönnun um sekt hans samkvæmt verknaðarlýsingu í ákæru. Þá var ekki talið unnt að koma við öðrum refsiákvæðum en þeim, er greindi í ákæru, um þá framkomu X gegn D, sem hann hafði viður- kennt. Var X sýknaður af kröfum ákæruvaldsins. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein. Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson og Hjörtur Torfa- son. Málinu var áfrýjað 8. júlí 1999 að ósk ákærða með vísun til a- og d-liðar 147. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Ákæru- valdið krefst þess, að refsing ákærða verði þyngd. Ákærði krefst sýknu af öllum kröfum ákæruvaldsins. I. Ákæra í máli þessu var gefin út 12. ágúst 1997. Með dómi sínum 17. september 1998 ómerkti Hæstiréttur dóm héraðsdóms frá 1. apríl 1998. Var það gert á þeirri forsendu, að nauðsyn bæri til að freista þess að afla gagna um sálfræðilega athugun á kæranda og ákærða í því skyni að varpa skýrara ljósi á aðstæður þeirra með tilliti til þeirra sakargifta, er ákæra málsins lyti að. Jafnframt þótti sýnt, að nýjar upplýsingar um þessi efni gætu verið til þess fallnar að veita tilefni til frekari sagna- öflunar og skýrslugjafar fyrir dómi og hafa áhrif á mat dómenda í hér- aði á sönnunargildi munnlegs framburðar, sem þar væri gefinn. Var því málsmeðferðin í héraði jafnframt ómerkt frá upphafi aðalmeðferðar. sbr. 2. málslið |. mgr. 156. gr. laga nr. 19/1991. 3871 Við nýja meðferð málsins fyrir héraðsdómi var aflað sérfræðilegra álitsgerða geðlæknanna Ásgeirs Karlssonar og Valgerðar Baldurs- dóttur, dr. Jóns Friðriks Sigurðssonar sálfræðings og Maríu K. Jóns- dóttur taugasálfræðings. Er skilmerkilega gerð grein fyrir þessum gögnum og öllum málavöxtum í héraðsdómi, sem kveðinn var upp 2. júlí 1999. Við fyrri og síðari aðalmeðferð málsins fyrir héraðsdómi var ákærði látinn víkja úr þinghöldum, á meðan kærandi gaf skýrslur sínar fyrir dómi, sbr. 6. mgr. 59. gr. laga nr. 19/1991. Fyrri ákvörðun dómsins var kærð til Hæstaréttar, sem staðfesti hana 12. nóvember 1997. Í dómi Hæstaréttar var bent á, að af hálfu ákæruvaldsins hefði fyrir réttinum verið tekið undir ósk kæranda um að ákærði yrði látinn víkja af dóm- þingi. Með því væri látið í ljós, að ákæruvaldið væri reiðubúið að axla byrðina af því, að sönnunargildi skýrslu kæranda kynni að verða annað en væri hún gefin að ákærða viðstöddum. 11. Verjandi ákærða hefur lagt nokkur ný gögn fyrir Hæstarétt. Þar á meðal eru þrjár álitsgerðir, þar sem fram koma svör þriggja sérfræð- inga við spurningum verjandans í tilefni af áðurnefndum sérfræði- gögnum og umfjöllun héraðsdóms um þau. Hin nýju gögn bárust Hæstarétti í samræmi við fyrsta málslið 3. mgr. 155. gr. laga nr. 19/1991. Verður verjandanum talið heimilt að leggja slík gögn fram við málsvörnina. Þess er þó að gæta við mat á sönnunargildi þessara gagna, að höfundar þeirra hafa ekki komið fyrir dóm til að staðfesta og skýra þau. Í álitsgerð dr. Þuríðar J. Jónsdóttur taugasálfræðings 24. ágúst 1999 kemur fram, að ekki sé unnt að útiloka, að kærandi hafi hlotið vægan heilaskaða í umferðarslysi 2. maí 1996. Þá sé heldur ekki loku fyrir það skotið, að hún hafi beðið slíkt taugasálfræðilegt tjón á síðari hluta árs 1996 og fyrri hluta árs 1997, að það hafi getað valdið henni bæði líkamlegri og andlegri vanlíðan. Einnig segir í álitsgerðinni, að hugs- anlegt sé, að slíkt tjón hafi átt þátt í, að gægjufíkn föður hennar hafi orðið að því kynferðislega ofbeldi í huga hennar, sem hún sakar hann um, eða að minnsta kosti átt þátt í að auðvelda henni að bera föður sinn röngum sökum til stuðnings við móður sína í deilum foreldra hennar. Í áliti Grétars Guðmundssonar sérfræðings í taugalækningum 29. 3872 ágúst 1999 kemur fram, að hann telji ekki unnt að útiloka með þeim upplýsingum, sem fyrir liggi í heimildum, að kærandi hafi hlotið vægan heilaskaða í umræddu umferðarslysi. Í álitsgerð Högna Óskarssonar seðlæknis frá 7. október 1999 kemur meðal annars fram sú skoðun, að kærandi sé ekki haldin heilkenninu áfallastreitu, eins og fram hafi komið í fyrri sérfræðigögnum. Hann bendir á, að það hafi verið mat geðlæknis og tveggja sálfræðinga, að kærandi bæri engin einkenni eða merki um heilaskaða eftir bílslys, hún væri hvorki haldin geðsjúkdómi né einkennum alvarlegrar geðtruflunar og ekki væru merki um persónuleikaröskun. Það hafi einnig verið mat sérfræðinganna, að stúlkan væri meðalgreind, eðlilega félagsmótuð með sjálfsmynd í lagi og að hún hafi haft ýmis einkenni áfallastreitu um árabil. Niðurstaða rannsóknar þeirra hafi verið sú, að engar þær for- sendur hafi fundist hjá kæranda, sem renndu stoðum undir þá ályktun, að sönnunargildi framburðar hennar rýrðist. Högni Óskarsson segir á hinn bóginn, að vísindarannsóknir á fórnarlömbum kynferðislegrar misnotkunar sýni, að tengsl séu milli alvarleika misnotkunar og geð- rænna og félagslegra afleiðinga. Ákæruatriðin feli í sér, að um hafi verið að ræða mjög grófa misnotkun, og því hefði mátt búast við mjög neikvæðum áhrifum á geðheilsu og félagslega aðlögun. Meðal afleið- inga, sem fyndust hjá fórnarlömbum alvarlegrar misnotkunar væru veikir varnarhættir sjálfsins, neikvæð sjálfsmynd, erfiðleikar við að mynda náin tengsl, alvarlegar persónuleikaraskanir, alvarleg og lang- vinn einkenni áfallastreitu og aðrar geðraskanir. Hann segir, að sér- fræðingarnir hafi ekki fjallað sérstaklega um þá staðreynd, að minn- ingar umbreytist og litist með tímanum og eigi það ekki síst við um minningar, sem tengdar séu neikvæðum upplifunum. Högni Óskarsson segir að lokum, að um tvo kosti sé hér að ræða. Annars vegar þann, að endurminningar kæranda hafi í tímans rás og við stöðugar upprifjanir umbreyst og tekið á sig aðra mynd, þannig að innihald kærunnar hafi orðið mun dekkra en tilefni hafi verið til. Hinn kosturinn sé sá, að kær- andi hafi í meginatriðum rétt fyrir sér, en hafi verið óvenju harðgert barn og unglingur, sem hafi þolað „hrottalega misnotkun“ án þess að sýna nokkrar þær afleiðingar á geðheilsu og sjálfsmynd, sem búast hefði mátt við og samræmdist vísindalegri þekkingu. 3873 Ill. Eins og mál þetta liggur fyrir verður ekki miðað við, að kærandi hafi hlotið vægan heilaskaða í umferðarslysi 2. maí 1996 og framburð hennar og kæru eigi af þeim sökum að taka með fyrirvara. Þá verður ekki talið, að í bréfi ákærða til móðurfjölskyldu kæranda 9. júlí 1997, sem að mestu er rakið í héraðsdómi, sé að finna viðurkenningu hans á misnotkun á dóttur sinni, en þar kveðst ákærði hafa brugðist henni og brotið gegn henni með þeirri gægjuhneigð, sem hann hefur frá upphafi viðurkennt. Eins og bréf þetta er orðað verður að líta svo á, að í því felist ekki annað og meira en staðfesting á þessari viðurkenningu. Sönnunarfærsla í málinu hefur ekki leitt til þess, að unnt sé að leggja til grundvallar, að ásakanir um kynferðisbrot ákærða gagnvart yngri dóttur sinni og bróðurdóttur verði taldar sannaðar. Þá er jafnframt ósannað. að ákærði hafi brotið gegn vinkonu dóttur sinnar umfram það, sem gægjuhneigð hans leiddi til umrætt sinn og hann hefur gengist við. IV. Umsagnir þeirra sérfræðinga, sem leitað var til við meðferð málsins fyrir héraðsdómi, styrkja það mat meirihluta dómsins, að framburður kæranda sé trúverðugur. Það dregur hins vegar úr styrkleika þeirrar niðurstöðu, að héraðsdómur var ekki einhuga um sakfellingu ákærða. Hinu sama gegnir um álitsgerð Högna Óskarssonar geðlæknis. Þá liggur fyrir, að ákærði hefur viðurkennt framferði gagnvart dóttur sinni, sem er ekki til þess fallið að styrkja framburð hans um það, að hann hafi í engu gengið lengra en hann heldur fram. Það leiðir þó ekki til þess, að slakað verði á kröfum um sönnunarbyrði og sönnunarskyldu ákæruvaldsins í málinu samkvæmt 45. gr. laga nr. 19/1991, enda standa því í gegn 2. mgr. 70. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944, sbr. 8. gr. stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995, og 2. mgr. 6. gr. mannrétt- indasáttmála Evrópu, sem veitt var lagagildi með lögum nr. 62/1994. Þrátt fyrir ákvæði 4. mgr. 159. gr. laga nr. 19/1991 um mat á sönn- unargildi munnlegs framburðar fyrir héraðsdómi verður Hæstiréttur að meta. hvort fram sé komin nægileg sönnun, sem ekki verði vefengd með skynsamlegum rökum, sbr. 46. gr. laganna. Til þess verður meðal annars að líta, að langt er um liðið frá ætluðum brotum ákærða og því örðugt um sönnunarfærslu. Kærandi bar ekki fram kæru á hendur föður sínum fyrr en í febrúar 1997 eða tæpum tveimur árum eftir að athæfi 3874 hans á að hafa lokið. Ekki er fram komið, að kærandi hafi fyrr en þá lýst atferli ákærða á þann veg, sem í kærunni greindi. Á þessum tíma var kominn upp ágreiningur um umgengni ákærða við yngri dóttur sína í kjölfar þess, að hann hóf sambúð með annarri konu. Í skilnaðarsamn- ingi ákærða og móður kæranda frá 31. júlí 1996 hafði verið kveðið á um umgengni ákærða við yngri dóttur sína og rétt hans til samfunda við hana að jafnaði eigi sjaldnar en einn dag í viku, en að auki skyldi hann hafa rétt til að hafa barnið hjá sér í eina viku á sumri hverju. Ákærði kom reglulega á heimili mæðgnanna eftir sambúðarslitin í maí 1995, umgekkst þar yngri dóttur sína og hélt Jafnframt með þeim jól það ár. Þá skrifaði kærandi honum ástúðleg bréf haustið 1995, sem ekki Þykir unnt að horfa framhjá við sönnunarmat. þrátt fyrir skýringar hennar, sem greint er frá í héraðsdómi. Þegar litið er til alls þess, sem fram er komið í málinu, verður ekki fallist á, að ákæruvaldinu hafi tekist, gegn eindreginni neitun ákærða, að færa fram vafalausa sönnun um sekt hans samkvæmt þeirri verkn- aðarlýsingu, sem fram kemur í ákæru. Eins og hún er úr garði gerð getur ekki til þess komið, að öðrum refsiákvæðum verði beitt um þá framkomu ákærða gagnvart dóttur sinni, sem hann hefur þó gengist við. Samkvæmt þessu verður ákærði sýknaður af kröfum ákæruvaldsins. Allur sakarkostnaður málsins í héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr rík- issjóði, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Ákærði, X, er sýkn af kröfum ákæruvaldsins. Allur sakarkostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða, Jóns Steinars Gunnlaugssonar hæstaréttarlögmanns, í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 700.000 krónur, og þóknun skipaðs réttargæslumanns kæranda í héraði, Sifjar Konráðsdóttur héraðsdómslögmanns, 100.000 krónur. 3875 Sératkvæði Garðars Gíslasonar og Hjartar Torfasonar l. Við erum sammála meiri hluta dómenda um efni 1., 11. og Ill. kafla atkvæðis þeirra og upphaf IV. kafla. Svo sem í IH. kafla þess greinir hefur verjandi ákærða lagt fyrir Hæstarétt þrjár álitsgerðir sérfræðinga, sem aflað var eftir uppkvaðningu héraðsdóms, og er meginefni þeirra skýrlega rakið í kaflanum. Ekki verður séð að álitsgerðir þargreinds taugasálfræðings og sérfræðings í taugalækningum varpi sérstöku ljósi á áðurfengin sérfræðigögn, sem héraðsdómur studdist við. Þriðji álits- gefandinn er geðlæknir, sem hefur stundað ákærða frá sumri 1997. Var því haldið fram af hálfu ákæruvalds við málflutning fyrir Hæstarétti, án mótmæla af hálfu ákærða, að fyrir þá sök hefði ekki verið unnt að leita til hans sem sérfræðings í héraði. Ber að virða álitsgerðina í ljósi þessa. ll. Enginn ágreiningur er um þau orð í upphafi LV. kafla atkvæðis meiri hlutans, og er tekið undir þau, að þrátt fyrir ákvæði 4. mgr. 159. gr. laga nr. 19/1991 um mat á sönnunargildi munnlegs framburðar fyrir héraðsdómi verði Hæstiréttur að meta, hvort fram sé komin að öðru leyti nægileg sönnun, sem ekki verði vefengd með skynsamlegum rökum. Við málflutning fyrir Hæstarétti var leitast við af hálfu ákærða að sýna fram á að í raun væri ekki við annað að styðjast um ákæruatriði málsins en framburð kæranda og ákærða. Þau feðginin væru ein til frá- sagnar og um annað væri ekki að ræða. Með tilstyrk hinna nýju álits- gerða var og leitast við að veikja álitsgerðir þeirra sérfræðinga, sem dómkvaddir voru í héraði og héraðsdómur studdist við í niðurstöðu sinni. Þegar héraðsdómur er grannt skoðaður og gögn þau er þar er til vitnað má ljóst vera að framburður annarra en feðginanna varpar ljósi á frásagnir þeirra. Er þar sérstaklega á það að líta, að tvær ungar stúlkur, önnur frænka kæranda og hin vinkona hennar, hafa hvor um sig skýrt frá samskiptum við ákærða, sem hann kannast við. Er frásögn þeirra beggja á þá lund, að hann hafi káfað eða reynt að káfa á líkama 3876 þeirra, þar sem þær höfðu lagst til svefns. Þótt ákærði mótmæli frá- sögnum stúlknanna að þessu leyti veita þær auknar líkur fyrir því, að samskipti hans við dóttur sína hafi ekki verið einskorðuð við gægjur, eins og hann sjálfur segir, heldur hafi einnig komið til líkamlegrar snertingar milli þeirra. Þá er ekki síður skylt að líta til framburðar móður kæranda, sem er skýr og glöggur um það sem hún segir frá. Hún hefur lýst því að það hafi verið í ársbyrjun 1995, sem eiginkona bróður ákærða kom á heim- ilið og sagði henni frá því að ákærði hefði misnotað dóttur sína. sem var ári eldri en kærandi, þegar hún hafði gist hjá þeim, og hefði sér skilist að hann hefði einnig misnotað kæranda. Í framhaldi af þessu spurði móðir kæranda hana hvort ákærði hefði misnotað hana og ját- aði kærandi því. Hún var þá fimmtán ára gömul. Móðirin spurði ákærða, eiginmann sinn, að því sama, og játaði hann fyrir henni að lík- lega hefði eitthvað gerst. Var það ekki rætt frekar. Í frásögnum hjón- anna kemur fram, að fram eftir vori þetta ár hafi móðir kæranda sífellt spurt ákærða nánar um þetta, og honum hafi ekki þótt hún trúa því að ekki hafi meira gerst en hann sjálfur sagði. Endaði þetta með því að hann fór af heimilinu í maí sama árs og þau skildu að borði og sæng. Hjónin eignuðust tvær dætur, kæranda árið 1979 og yngri dótturina 1989. Hjónin hafa bæði borið um samlíf þeirra sjálfra. Í skýrslu læknis þess er gerði heilbrigðisrannsókn á ákærða og vísað er til í héraðsdómi kemur fram, að ákærði taldi kynlíf þeirra fábrotið og tilfinningasnautt. Aðspurð um hið sama fyrir héraðsdómi bar eiginkona ákærða að það hafi verið í lagi þegar það var, en það hafi verið sjaldan, mjög sjaldan. Nánar aðspurð um þetta af dómendum skýrði hún þetta nokkru frekar. eins og rakið er í dómi þeirra, og kvaðst oft hafa innt ákærða eftir því að kvöldlagi, hvort hann kæmi til sín, án þess að hann sýndi því áhuga. Þegar hún hafi lýst áhyggjum sínum yfir þessu hafi hann sagt að þetta væri allt í lagi. Ekkert er fram komið í málinu sem gefur ástæðu til að efast um þennan framburð móðurinnar. Um málsefnið er framburður hennar í heild varfærinn og virðist bera þess merki, að hún hafi ekki getað trúað eða áttað sig á hvað gerst hefði milli feðginanna og leitast við að gera gott úr, þar til dóttir hennar sagði sjálf frá í kæru fyrir lögreglu. Frásögn kæranda hefur frá upphafi kæru í febrúar 1997 ávallt verið staðföst og á sömu leið. Eins og fyrr greinir hefur verjandi ákærða lagt 3871 fyrir Hæstarétt vottorð þriggja sérfræðinga, sem aflað var eftir uppsögu héraðsdóms og virðist ætlað að hnekkja áliti héraðsdóms á sönnunar- gildi framburðar kæranda. Þessi vottorð verða ekki talin varpa rýrð á þau atriði málsins, sem horfa til sakfellingar á hendur ákærða um annað og meira en hann hefur viðurkennt. Veita þau ekki efni til að hnekkja því mati meiri hluta dómenda í héraði, að framburður kæranda sé trú- verðugur. Samkvæmt þessu er það álit okkar, að ekki séu rök til annars en að staðfesta sakfellingu héraðsdóms og niðurstöðu hans með vísan til for- sendna hans að öðru leyti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 2. júlí 1999. Ár 1999, föstudaginn 2. júlí, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Pétri Guðgeirssyni, héraðsdómara og dómsformanni, svo og samdómurum hans, Hervöru Þorvaldsdóttur og Hirti O. Aðalsteinssyni, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 569/ 1997: Ákæruvaldið (Sigríður Jósefsdóttir saksóknari) gegn X (Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.) sem tekið var til dóms hinn 18. júní sl. að lokinni aðalmeðferð. Málið er höfðað með ákæru ríkissaksóknara, dagsettri 12. ágúst 1997, á hendur ákærða, X. |...1. „fyrir kynferðisbrot gegn dóttur sinni, D, fæddri |...) 1979, með því að hafa margsinnis á árunum 1988 til og með 1992 komið inn í svefnherbergi stúlkunnar á heimili þeirra að |...}, lagst upp í rúm hennar, káfað á kynfærum hennar og öðrum líkamshlutum, nuddað sér upp við stúlkuna og fróað sér um leið. borið liminn að kynfærum hennar, látið stúlkuna fróa honum, stungið getnaðarlim sínum upp í munn hennar og látið hana sleikja líminn og að hafa frá árinu 1993 og fram í maímánuð 1995 auk framangreindrar háttsemi margsinnis sett getnaðarlim sinn að hluta inn í leggöng stúlkunnar og hafið sam- farahreyfingar.“ Er þetta talið varða við 1. mgr. 200. gr. og Í. mgr. 202. gr. almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940, sbr. 8. gr. og 10. gr. laga nr. 40/1992. Þá er þess krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar. Mál þetta hafði áður verið dæmt í héraði 1. apríl 1998 en með dómi Hæsta- réttar Íslands 17. september sl. var dómur héraðsdóms og aðalmeðferð málsins ómerkt og málinu vísað til meðferðar í héraði að nýju. Héraðsdómararnir í mál- inu viku sæti í því með úrskurði og kom það til úthlutunar að nýju. Málavextir. Ákærði og eiginkona hans, K, fædd |...| 1947, kynntust vorið 1978 og hófu 3878 sambúð þá um haustið og gengu í hjónaband árið 1985. Bjuggu þau saman til 25. maí 1995 en þá flutti ákærði af heimili þeirra. Þau eiga saman tvær dætur, D. fædda |...| 1979, og E, fædda |...| 1989. Í fyrstu áttu þau ákærði og K heim- ili á |...) þar sem ákærði var kennari frá 1978-1980. Eftir það fluttust þau með dóttur sína til (...} og áttu heima á |...) frá því um haustið 1980 og fram til árs- ins 1983 þegar fjölskyldan flutti til {...}. Bjuggu þau í {...} til vors eða sumars 1985 en þá fluttu þau til {...) og bjuggu þar til 1987. Þær mæðgur fluttu til Íslands á undan ákærða sem dvaldi þar ytra veturinn 1987-8 en kom heim um sumarið. Var fjölskyldan fyrst á {...| en flutti svo í fjögurra herbergja íbúð |...) í nóvember 1988. Gengið er inn í íbúðina um anddyri en úr því er komið inn í forstofu sem er nokkurn veginn í miðri íbúðinni. Gengt er úr forstofunni inn í öll herbergi íbúðarinnar. Hjónaherbergið og herbergi það sem D hafði fyrir sig eru samliggjandi en steinveggur er á milli og stæða af föstum skápum á þeim vegg. Stutt er á milli dyranna á þessum herbergjum og snúa þær í sömu átt inn í forstofuna. Ákærði og K eru skilin. Var gengið frá lögskilnaði þeirra með samningi dagsettum 31. júlí 1996. Í 1. gr. samningsins er kveðið á um það að ákærði skuli hafa rétt til samfunda við barnið E. „eigi sjaldnar en einn dag í viku hverri, að undanteknum 4 vikna sumarleyfistíma konunnar ár hvert“. Ennfremur skuli hann „hafa rétt til að hafa barnið hjá sér samfellt í eina viku á sumri hverju“. Meðal gagna málsins eru tvö bréf sem D sendi föður sínum haustið 1995 meðan hann dvaldist í Noregi og Svíþjóð. Eru bréf þessi ástúðleg. Þá er í málinu hlýlegt póstkort til hans frá sama tíma og er það stílað frá yngri dóttur- inni til hans. Föstudaginn 28. febrúar 1997 kom dóttir ákærða, D, fædd {...1 1979, til Rannsóknarlögreglu ríkisins og kærði hún föður sinn fyrir það að hafa misnotað hana kynferðislega frá unga aldri, a.m.k. frá því að hún var sex eða sjö ára gömul. Sagði hún föður sinn hafa notað hvert einasta tækifæri sem gafst, þegar þau voru tvö ein, til að misnota hana þegar hún hefði verið lítil. Hann hefði komið inn til hennar, stundum á hverri nóttu og stundum aðra hverja nótt, og misnotað hana kynferðislega. Á þessum tíma hefði hann oftast vakað á nóttunni og sofið á daginn. Í fyrstu hefði hann káfað á henni og oft nuddað sér upp við hana og fróað sér. Þegar hann hefði komið inn til hennar á nóttunni og kannski talið að hún væri sofandi, hefði hann lagst upp í rúm til hennar og nuddað sér upp við hana og fróað sér. Hann hefði svo káfað á henni allri en hún sagðist ekki minnast þess að hann hefði sett fingur eða annað inn í leggöng hennar þegar hún var lítil. Hún greindi einnig frá því að hún hefði verið látin fróa honum með höndunum en einnig hefði hann stungið getnaðarlimnum í munn henni. Hún sagði þessa misnotkun hafa aukist með aldrinum. Þegar hún hefði verið þrettán ára gömul hefði hún farið að vera með strák og það varað í tvö ár. Þegar hún hefði verið búin að vera með honum í um hálft ár hefði faðir hennar gengið 3879 lengra í misnotkuninni. Þá hefði hann oft sett getnaðarlim sinn inn í leggöng D og hafið samfarahreyfingar en svo hætt þeim en þess í stað fróað sér upp við kynfæri hennar. Hefði hún grátið meðan á þessu stóð. Taldi hún ákærða hafa gert þetta einu sinni til tvisvar í viku, en á þessum tíma hefði hún verið farin að flýja heimili sitt æ oftar. Ákærði hefði haldið þessari háttsemi sinni áfram, þ.e. að byrja samfarir eins og fyrr segir, auk þess sem hann hefði haldið áfram káf- inu og því að láta hana fróa honum. D sagði að meðan hún var lítil og þurfti að vera heima, svo sem vegna veik- inda, hefði hún iðulega reynt að fá móður sína til að vera heima því hún hefði ekki viljað vera ein með föður sínum. Hefði móðir hennar margoft spurt sig hvort ákærði gerði henni eitthvað, en hún ávallt neitað því. Faðir hennar hefði ekki beinlínis verið með hótanir við sig, en sagt henni að það sem gerðist á milli þeirra mætti ekki segja neinum. Hún yrði að vera góð við hann vegna þess að svo margir aðrir væru vondir við hann. Þá sagðist hún stundum hafa haft kjark í sér til að biðja ákærða um að hætta þessu en hann ekki sinnt því. Oftast hefði hana þó brostið kjark til þess að segja eða gera nokkuð þegar ákærði misnotaði hana. Hann hefði líka höfðað til samvisku hennar í þessu sambandi og sagt að allir aðrir en hún væru vondir við hann og ef hann hefði hana ekki myndi hann deyja. Það hefði svo líklega verið í nóvember 1994 að fyrrverandi svilkona móður hennar hefði sagt móður hennar að ákærði hefði misnotað dóttur hennar, stúlku sem sé einu ári eldri, þegar frænkan hefði fengið að gista heima hjá þeim. Í framhaldi af þessu hefði móðir hennar spurt sig hvort faðir hennar hefði mis- notað hana og hefði hún játað því. Sagði hún móður sína hafa svo spurt ákærða um þetta og hann viðurkennt að líklega hefði eitthvað gerst. Hún kvaðst þó ekki vita vel hvað þeim hefði farið í milli. Ákærði hefði þó áfram verið á heimilinu þangað til í maí 1995. Á þessum tíma hefði hann einu sinni eða tvisvar mis- notað hana áður en hann fór af heimilinu. Eftir að ákærði hefði loks farið út af heimilinu hefði hann eitt sinn komið ölvaður heim og brotið húsmuni. Strax sama dag hefði verið skipt um læsingu að útidyrum íbúðarinnar og þar með hefði sambandi foreldra hennar lokið. D sagðist telja líklegt að ákærði hefði líka misnotað yngri dóttur sína, E, fædda 1989. Einu sinni þegar E var þriggja ára gömul kvaðst hún hafa komið inn í svefnherbergi ákærða. Hefði hann setið nakinn á rúmstokknum og E staðið hjá honum og líklega eitthvað að koma við kynfærin á honum. Hún gæti þó ekki fullyrt að eitthvað hefði gerst þarna en henni hefði brugðið mjög við þetta og hugsað um það eitt að koma systur sinni út. Hefði E systir hennar sagt sér að faðir þeirra hefði látað hana snerta kynfæri hans. Þá sagði D frá því að eitt sinn eftir að ákærði var fluttur frá þeim hefði hún farið heim til hans. Hefði hann komið niður í stiga til þess að hitta hana og hún 3880 þá borið á hann margt af því sem hann hefði gert henni undanfarin ár. Hefði hann þá viðurkennt sumt af því fyrir henni. Hefði hún orðið mjög reið út í hann og ráðist á hann og sparkað í hann. Tveir vinir hennar, piltar, hefðu verið í för með henni þegar þetta varð. Þeir hefðu verið utandyra og heyrt það sem fram fór. Loks sagði D frá því að ákærði hefði áreitt eða misnotað tvær frænkur þeirra, systurdótturina Ö og bróðurdótturina R, og ennfremur eina vinkonu hennar, Æ. Systurdóttir ákærða, Ö, fædd |...| 1972, gaf skýrslu hjá rannsóknarlögregl- unni 25. mars 1997. Skýrði hún frá því að um áramótin 1985-6 hefði hún verið í áramótasamkvæmi hjá móðurforeldrum sínum. Hefði ákærði verið þar, mjög drukkinn, og fjölskylda hans. Kvaðst Ö hafa sofnað þarna í rúmi og hefði ákærði komið að rúminu til þess að bjóða henni góða nótt. Hann hefði kysst hana á kinnina en svo farið að káfa á brjóstum hennar utan á bolnum sem hún var í og svo ætlað að færa höndina neðar, en hún ýtt honum frá. Hefði hann farið við það. Eiginkona ákærða og móðir D, K, gaf tvær skýrslur hjá rannsóknarlögregl- unni 2. apríl 1997. Skýrði hún frá því að hún hefði unnið allan daginn utan heim- 1lis eftir að þau fluttu |...) eða þar til yngri dóttirin fæddist. Eftir að barnsburð- arleyfið var úti hafi hún unnið í 80% starfi, að hún telur, þangað til ákærði flutti frá henni 1995. Hún sagðist hafa frétt af athæfi manns síns gagnvart D um vet- urinn 1995, líklega í febrúar. Hefði S, fyrrverandi svilkona hennar, komið að máli við sig og sagt henni að dóttir hennar, R, hefði sagt frá því að ákærði hefði misboðið henni kynferðislega. S hefði jafnframt sagt að líklega hefði hann einnig misboðið D kynferðislega. Kvaðst K hafa spurt dóttur sína hvort faðir hennar hefði misnotað hana og hefði D játað því strax en ekki sagt sér nákvæm- lega hvað hefði gerst og hefði ekki gert það enn. Þó hefði hún sagt að það hefði gerst oft og að það hefði verið ógeðslegt. Kvaðst hún hafa gengið á mann sinn og spurt hann hvort hann hefði misboðið stúlkunni kynferðislega og hann þá viðurkennt að hann hefði eitthvað ónáðað stúlkuna en ekki skýrt það nánar. Hann hefði jafnframt sagt við hana að hann hefði önnur viðhorf til þessarar hegðunar en tíðkaðist í þjóðfélaginu. K sagði að hana hefði aldrei grunað að maður hennar misnotaði dóttur sína kynferðislega á þeim tíma sem þau bjuggu saman. Hins vegar sæi hún núna, þegar hún liti um öxl, ýmislegt sem styddi það sem D segði. Til dæmis minntist hún þess að stundum þegar hún hefði þurft að skreppa út og stúlkan orðið eftir heima hjá föður sínum, hefði hún grátbeðið sig um að fara ekki út. Hún hefði ekki skilið í þessari hegðun stúlkunnar og einu sinni hefði hún spurt hana hvort faðir hennar væri vondur við hana. Hefði stúlkan neitað því. Þá skýrði K frá því að þegar D hefði verið á aldrinum 10-13 ára hefði hún stundum farið fram á að fá að sofa upp í hjá sér en hún reynt að vísa því á bug. K sagði D hafa verið gott barn og gengið vel í barnaskóla. Hefðu 3881 þær mæðgur og verið mjög samrýndar. Um 13 ára aldur hefði stúlkan hins vegar breyst í mjög erfiðan ungling og hefði hún jafnvel haldið að stúlkan væri komin í slæman félagsskap og jafnvel byrjuð að neyta eiturlyfja en ákærði hafi hins vegar talið að það væri táningsaldurinn sem hefði breytt stúlkunni. Sitthvað annað fannst K styðja það sem D hefði borið á föður sinn, svo sem það að hún virtist aldrei hafa eirð í sér til að einbeita sér lengi að neinu. Hefði hún lært á píanó hálfan vetur, á flautu í einn vetur en svo gefist upp á því. Þá kvaðst hún líka hafa reynt að láta stúlkuna sauma og prjóna en hún aldrei enst til þess að ná almennilegum tökum á neinni tómstundaiðju. K sagðist stundum hafa orðið vör við að X væri á nóttunni á vappi frammi í forstofunni í íbúð þeirra á |...1. Hefði hún álitið að hann væri að fara til að athuga hvort útidyrnar væru læstar, en hún hefði átt það til að gleyma því. Hefði hún stundum heyrt að hann lok- aði einhverjum dyrum og talið að það væru útidyrnar. Það hefði þó allt eins getað verið dyrnar inn til D, en hvorugar dyrnar hefði hún getað séð úr svefn- herberginu. K sagðist muna eftir því að hún hefði þrisvar sinnum komið að manni sínum inni hjá D að kvöld- eða næturlagi í íbúðinni á {...| og hefði D þá legið í rúmi sínu. Í eitt skiptið hefði vinkona D gist í herberginu og legið í sama rúmi og D. Hefði ákærði þá setið á rúmstokknum. Í hin tvö skiptin hefði X staðið á gólfinu í herberginu. Hefði hún spurt hann hvað hann væri að gera þarna og hann svarað því til í öll skiptin að hann væri að leita að Andrés önd-blaði. Hefði hún tekið þessa skýringu hans trúanlega, enda vissi hún að hann læsi slík blöð þegar þau kæmu á heimilið. Eitt sinn hefði vinkona D gist heima hjá þeim. Hefðu stúlkurnar legið á dýnum á stofugólfinu. Hefði hún þá séð að ákærði stóð á gólfinu, við höfðalag stúlknanna og í náttslopp einum fata. Kvaðst hún hafa haft á orði við hann að henni fyndist ekki tilhlýðilegt hvernig hann stóð þarna hjá stúlkunum en hann svarað því til að hann væri bara að horfa á sjónvarpið eins og þær. Ákærði hefði alltaf sofið nakinn og eftir að hann háttaði sig á kvöldin hefði hann gengið oft um í náttslopp einum fata. Þá skýrði hún frá því að þegar yngri dóttir þeirra E hefði verið þriggja ára hefði hún tvisvar sinnum komið að litlu stúlkunni þar sem hún var uppi í rúminu hjá föður sínum og var að toga í kynfæri hans. Í bæði skiptin hefði K skammað X fyrir að leyfa E þetta en ákærði sagt að þetta væri eðlileg forvitni í barninu og að hann hefði ekkert fundið hvað hún var að gera því að hann hefði verið sofandi. Ekki hefði liðið langur tími milli þessarra tveggja atburða og hún hefði litið á þetta sem kæru- leysi hjá honum. Þegar yngri stúlkan hefði verið á fimmta ári, einhvern tíma á bilinu frá febrúar-maí 1995 og eftir að D hefði sagt sér frá misnotkun X, hefði hún verið tala í síma en ákærði legið á bakinu á sófa í stofunni. Hefði hann haldið á stúlkunni svo að hún sat klofvega yfir hann og voru bæði klædd. Hefði hann haldið um mjaðmir E og hnykkt henni oftsinnis upp og niður eftir búk sínum. Hefði hún þá rokið til og tekið litlu stúlkuna og þá veitt því athygli um 3882 leið að límur ákærða var stífur svo að ekki gat farið á milli mála. Hefði hún sýnt ákærða hneykslan sína á framferði hans og að henni fyndist þetta óeðlileg hegðun en hann neitað því að hann hefði nokkuð verið að gera barninu. Að lokum sagði K sambúð þeirra hefði lokið með því að hann hefði komið ölvaður heim og misst stjórn á skapi sínu án þess að nokkur á heimilinu gæfi tilefni til slíks. Hefði hann gert sig líklegan til þess að henda lausum munum í þær D. Kvaðst K hafa getað forðað litlu stúlkunni til fólks í annarri íbúð í hús- inu og eftir að D hefði talað við móðurbróður sinn í síma hefði ákærði farið út af heimilinu. Eftir það hefði verið skipt um læsingar á útidyrunum og hann ekki komið heim eftir þennan atburð. K kvaðst hafa skilið við ákærða eingöngu út af kynferðisbroti hans gegn dóttur þeirra og enda þótt þau hjónin hefðu ekki verið sammála um ýmislegt, svo sem svefnvenjur og annað, hefði hún aldrei viljað skilja við hann út af slíku. Jafnvel þótt ákærði hefði haldið fram hjá henni hefði hún heldur ekki viljað skilja við hann af þeim sökum. Ákærði var yfirheyrður hjá rannsóknarlögreglunni 27. júní 1997. Hann neit- aði þá alfarið að hafa átt nokkurs konar kynterðisleg mök við dóttur sína og hefur hann haldið fast við þann framburð síðan. Hann benti á að stúlkan hefði t.d. sofið upp í hjá móður sinni þangað til hún var 10 ára gömul og í íbúðinni sem þau bjuggu í í |...) hafi aðeins verið eitt svefnherbergi og stúlkan sofið þar inni ásamt þeim foreldrunum. Þá kvað hann ásökun Ö, systurdóttur hans, ekki vera rétta. Hefði þetta verið þannig að hann hefði farið inn til Ö og strokið henni um öxlina en hún ýtt honum frá sér og hann þá farið fram. Að því er varðaði Æ, vinkonu D, væri það einnig rangt að hann hefði áreitt hana kynferðislega. Hið sanna væri að hann hefði farið inn í herbergið í þetta skipti til þess að horfa á Æ. Hann myndi eftir því að Æ hefði legið nær veggnum sem rúmið stóð upp við. Hefði hann dregið sængina að einhverju leyti ofan af stúlkunni en hún þá vaknað og spurt eitthvað á þá leið hvort maður gæti ekki fengið að sofa í friði. Hefði hann farið fram eftir þessi orð en hugsanlega hefði hann þó farið inn í herbergið aftur. Ákærði sagði að hann hefði að vísu gert svolítið gagnvart D sem hafi verið rangt. Hefði hann stundum farið inn til hennar á nóttunni til þess að horfa á hana. Stundum hefði hann tekið sængina ofan af henni að hluta til þess að sjá fótlegg hennar eða læri og stundum hefði hann líka eitthvað komið við sín eigin kynfæri. Hefði hann gert þetta til þess að fá kynferðislega örvun. Hefði þetta gerst nokkrum sinnum á ári. Sagðist hann aldrei hafa orðið var við annað en að stúlkan væri steinsofandi og þegar hann hefði fengið minnsta grun um að stúlkan væri að vakna hefði hann alltaf hætt og forðað sér út úr herberginu. Hann sagðist hafa gert þetta frá því stúlkan var um það bil ellefu ára gömul og í síð- asta skipti hefði þetta gerst árið 1994, líklega um vorið þá en hugsanlega um haustið sama ár. Ákærði sagði móður stúlkunnar hafa komið að honum inni hjá 3883 D í líklega þrjú skipti. Hefði hún spurt hann hvað hann væri að gera og hann einhvern veginn snúið sig út úr því. Hefði hann hætt því að fara inn til stúlk- unnar eftir að þau foreldrarnir fóru í viðtal hjá kennara D og hefði það tengst viðtali þessu. Stúlkan hefði átt við erfiðleika að stríða í skólanum á þessum tíma og auk þess hefði kennarinn sagt að D hefði sagt eitthvað á þessa leið: „og svo er það þetta heima“. Þessi orð stúlkunnar hefðu þó ekki verið rædd frekar á fundi þeirra. Ákærði neitaði því að hafa áreitt E, yngri dóttur sína, kynferðislega. Hann minntist þess að K hefði borið þetta á hann. Hið sanna væri að hann hefði verið sofandi og K líklega sent E inn að vekja hann. Hefði barnið komið við kynfæri hans í þessi skipti þá hafi hann ekki orðið var við það. Geti hann ekki sagt til um það hvort E hafi verið uppi í rúminu í þessi skipti. Að því er varðaði atvikið í febrúar-maí 1995 væri hið sanna að hann hefði legið uppi í sófa og E verið þarna hjá honum. Hann minntist þess að hann hefði verið að vakna og hugsan- lega hefði hann eitthvað ýtt við barninu. Hefðu þetta verið allt of sterk viðbrögð hjá K. Hann segist minnast þess að K var að tala í síma þegar þetta gerðist og hefðu þau verið í beinni sjónlínu hvort við annað. Aðspurður um hugsanlega ástæðu þess að D væri að bera á hann rangar sakir sagðist hann helst geta ímyndað sér að hún hefði einhvern tíma vaknað þegar hann kom inn til hennar á nóttunni eins og hann hefði sagt frá. Hann benti á að á nóttunni hefði ávallt verið opið bæði inn í hjónaherbergið og inn til D. Væri herbergjaskipan þannig á {...} að K hefði átt að verða vör við það ef hann hefði verið að misnota dóttur sína enda sofi K laust. Hann sagði D hafa hótað honum þrisvar að hún myndi kæra hann, fyrst í símtali í september 1996 og aftur seinna í öðru símtali. Ekki hefði komið fram hjá henni fyrir hvað hún ætlaði að kæra hann að öðru leyti en því að hún hefði talað um „misnotkun“ en ekki skýrt það nánar. D hefði líka komið tvisvar sinnum heim til hans á |...) um miðja nótt og verið ölvuð. Í fyrra skiptið hefðu tveir strákar verið með henni. Þá hefðu þau talað saman niðri við útidyrnar og stúlkan borið á sig að hann hefði misnotað hana og að hann hefði brugðist trausti hennar. Hefði hún einnig sparkað í sig. Í seinna skiptið, í marsmánuði 1997, hefði hún komið þangað ásamt sambýlis- manni sínum sem hefði ráðist á sig, kýlt sig í andlitið og sparkað í sig og í hurð- ina þannig að hún skemmdist. Í þetta skipti hefði komið fram að D væri búin að kæra hann, þ.e. ákærða, og hefði sambýlismaðurinn sagt að það væri fyrir nauðgun og samræði við barn yngra en 14 ára. Hefði þetta verið í fyrsta sinn að hann heyrði hvað D ætti við með „misnotkun“. Þá kvað ákærði D hafa haft sam- band við N, 17-18 ára dóttur Q, núverandi sambýliskonu sinnar, og sagt henni að hann hefði misnotað sig frá 5 ára aldri en ekki skýrt það nánar. Ákærði sagði einnig að eftir að hann hefði viðurkennt að hafa farið inn til D á nóttunni hefði hann búið á heimilinu um hálfs árs skeið. Auk þess hefði hann 3884 komið þangað í heimsóknir um 15 mánaða skeið eftir að hann flutti þaðan, tvisvar til þrisvar í viku, og samskiptin við mæðgurnar verið góð. Eftir það hefði honum verið ýtt út í kuldann og hann ekki fengið að umgangast yngri dóttur sína eðlilega og frá því í ágúst 1996, þegar hann fór að búa með konu, hefði hann ekkert fengið að umgangast stúlkuna. Síðast hefði hann komið á |...| í september það ár. Eftir skilnaðinn og meðan hann enn kom á heimili mæðgn- anna hefði hann rætt bæði við K og D um það sem gerst hafði og hefði D þá sagt honum að þetta væri allt í lagi og hann skyldi ekki hafa áhyggjur út af því. Kvaðst hann hafa stungið upp á því fyrir skilnaðinn að þau þrjú færu í fjöl- skyldumeðferð. K hefði ekki viljað það en hins vegar hefði hún verið hlynnt því að D færi í einhverja meðferð hjá sálfræðingi. Það hefði D hins vegar ekki viljað. Hann sagði enn fremur að 22. nóvember þetta sama ár hefði D komið heim til hans á |...} þar sem hún fékk peninga hjá honum fyrir afmælisgjöf handa móður sinni. Hefðu þau þá einnig rætt saman um það sem gerst hafði og hún þá sagt að hún ætlaði sér að kæra hann fyrir kynferðislega misnotkun. Þá og oftar hefði hún sagt við hann að hún vildi sjá hann kveljast og pínast eins mikið og hægt væri. Að lokum tók hann fram að samskiptin við K og D hefðu hríðversnað og síðan orðið að engu 3-4 vikum síðar eftir að upp komst að hann var byrjaður að vera með annarri konu. Ákærði ritaði fyrrverandi eiginkonu sinni og fleirum úr fjölskyldu hennar samhljóða bréf 9. júlí 1997. Segir þar meðal annars: „K, Þ, C, FoglJ. Ég leita til ykkar í nauðum mínum og bið ykkur um að hjálpa bæði mér og D og reyndar allri fjölskyldunni. Ég skrifa ykkur öllum sama bréfið til þess að málið komist örugglega á dagskrá innan fjölskyldunnar og bið ykkur að lesa bréf mitt á enda með öllum þeim velvilja sem ykkur er unnt. Eins og þið vitið víst allar varð sú ógæfa innan fjölskyldunnar að ég brást trúnaði D. K komst að þessu nálægt áramótum 1994-5 og ég játaði það strax og hún bar það á mig. Ég var allur af vilja gerður til þess að bæta fyrir brot mitt og þótt við K skildum um sumarið 1995 héldum við saman jól, áramót, páska, þjóðhátíðardaginn og afmæli og áttum öll afar góð samskipti þangað til í ágúst, september 1996, þegar upp komu deilur um umgengni mína við E. Upp úr þessum deilum fóru samskiptin hríðversnandi og innan mjög skamms fór svo að K neitaði mér um alla umgengni við E og tók að skella á mig símanum þegar ég hringdi og auk þess hringdi D sjálf í mig og hótaði mér því að hún myndi kæra mig (sem ég tók ekki alvarlega þar sem brot mitt var aðeins lítilsháttar). Bæði K og D kröfðust þess að ég léti þær algerlega í friði og ég var því miður svo barnalegur að sætta mig við þá kröfu í þeirri von að ástandið kæmist smám saman í samt lag aftur. Þess iðrast ég sárlega nú. 3885 Allt frá því snemma árs 1995 hef ég verið að vinna í mínum málum, fyrst með því að ræða málið innan fjölskyldunnar; einkum við B systur mína, og síðan með því að leita sáluhjálpar, bæði hjá kirkjunni og hjá lækni. Þetta er nú allt nógu hræðilegt en sennilega er þessi fjölskylduharmleikur þó bara rétt að byrja. D hefur nú kært mig til lögreglunnar, ekki fyrir það sem ég gerði, það minnist hún ekki á, heldur fyrir algerlega upplognar sakir. Ég trúi því ekki að þið vitið hvað það er sem D ber á mig, það er svo skelfilegt, og þess vegna neyðist ég til að rekja fyrir ykkur frásögn hennar í fáum dráttum (eftir minni). Það er óskemmtilegt en því miður óhjákvæmilegt: Það blasir við að frásögn D getur ekki staðist. D á greinilega mjög bágt. Ef frásögn hennar væri rétt væri fengin afar aug- ljós ástæða fyrir bágindum hennar. Það er þess vegna mjög skiljanlegt að fólk skuli gjarnan vilja trúa henni en það er hörmulegur misskilningur að henni sé hjálp í þeirri trúgirni. Ofan á þá erfiðleika sem hún á þegar við að stríða bætist nú þessi nýja hörmung, ef svo fer fram sem horfir, að hún fremur meinsæri í þeim tilgangi að faðir hennar verði dæmdur í margra ára fangelsi og steypist í algjöra glötun. Ég afsaka ekki mínar yfirsjónir en þær heyra fortíðinni til og verða þess vegna ekki aftur teknar. Á hinn bóginn er enn hægt að draga úr skaðanum og koma í veg fyrir stórslys og það bið ég ykkur að gera, að því leyti sem það er á ykkar færi. Ég á ekki gott með að átta mig á því hvers vegna D ber mig þessum voða- sökum og er auðvitað þrumu lostinn yfir því. Einhvern tíma hefur hún byrjað að skálda og það getur verið erfitt að komast út úr slíku (t.d. gagnvart sambýlismanni). Ég verð líka að játa að ég sagði víst einhvern tíma við D að hún gerði allt of mikið úr bágindum sínum af mínum völdum, brot mitt væri aðeins mjög lítilfjörlegt. Þessi orð kunna að hafa vakið með henni slíka heift að hún hafi hugsað með sér að hún skyldi svo sannarlega sjá til þess að ég fengi mestu refsingu sem hugsast gæti. Líka kann að vera að áðurnefndar deilur okkar K um umgengni mína við E litlu hafi orðið til þess að D hafi hugsað sér að koma endanlega í veg fyrir að ég fengi að sjá hana (enda lét K mér einhvern tíma skiljast að augljós ást mín á E vekti upp mikla afbrýðis- semi með D). Það er í öllu falli augljóst að D þjáist og ef til vill heldur hún að það muni draga eitthvað úr sviða hennar ef hún getur látið mig kveljast sem allra mest líka og helst lagt líf mitt í rúst. En það er til margt verra en vera borinn röngum sökum og að lokum mun sá áburður hitta D sjálfa fyrir, verða henni ný þjáning. Það er hræðilegur sálarháski að vilja valda annarri manneskju óbætanlegu 3886 tjóni, full af hatri og meira að segja að vandlega yfirlögðu ráði. Ég bið ykkur að reyna að forða D úr þessum háska. Það er víst mála sannast að mér tókst ekki að verða D sá faðir sem hún hefði þurft að eiga, þótt ég hafi reyndar alltaf viljað vera henni góður. Samband okkar E var á hinn bóginn yndislegt og þess vegna er grátlegt að það skuli nú vera dregið í svaðið með tilhæfulausum getsökum og yfirheyrslum yfir barninu, sem aldrei geta gert henni neitt nema illt, jafnvel mjög illt. Því miður gaf ég umgengnisrétt minn við hana í raun eftir um skeið, af því að ég hélt að það væri öllum fyrir bestu, en það voru mistök sem ég mun aldrei endurtaka, hvað sem á dynur. til 2 mánuði. Ákærði, V. hefur borið fyrir dómi að þeir ákærði, Stefán Axel, hefðu á þeim tíma sem hér um ræðir átt í samstarfi og því hefði sér verið um það kunnugt að ákærði, Stefán Axel, rak ekki Ölkjallarann á þessum tíma fyrir M. Þegar allt ofanritað er virt telur dómurinn ljóst, að ákærði, Stefán Axel, rak 4381 Ölkjallarann ekki fyrir M eins og hann hefur borið. En miðað við hvernig að öllu var staðið með Ölkjallarann, þá er ekki loku fyrir það skotið að ákærði hafi með réttu talið sig reka staðinn fyrir ákærða, M. Hvernig sem þessu var varið þykir verða að styðjast við framburð ákærða, Stefáns Axels, sjálfs með vitneskju hans varðandi það hvernig kjúklingabitarnir voru tilkomnir. Samkvæmt þessu telur dómurinn ósannað gegn eindreginni neitun ákærða Stefáns Axels, að hann hafi vitað að kjúklingabitarnir voru illa fengnir og ber samkvæmt því að sýkna hann. V. Samskipti vegna sölu laxins fóru að mestu leyti fram símleiðis, en greiðsla var innt af hendi að Langholtsvegi 115b á starfsstöð Rúna, þar sem laxinn var afhentur. Ragnar Hjörleifsson framkvæmdastjóri, sem tók við greiðslunni, útilokaði að ákærði, M, hefði afhent greiðsluna og þykir það draga úr lík- indum fyrir því að ákærði, M, hafi gefið tékkann út, þótt það útiloki það alls ekki. Ákærði, M, hefur staðfastlega neitað að hafa gefið tékkann út. Ákærði, M, er ákærður fyrir hlutdeild samkvæmt þessum ákærulið og er ekki upplýst hver sveik vöruna út. Gegn eindreginni neitun ákærða, M, er ekki sannað að hann hafi gefið út tékkann, sem hér er lýst, og ber samkvæmt því að sýkna hann af þessum kafla ákærunnar. Vísað er til þess sem sagði í niðurstöðum ákæruliðar TV um Ölkjallarann og viðskiptin með hann og starf ákærða, Stefáns Axels, þar. Dómurinn telur að leggja beri framburð ákærða, Stefáns Axels, til grundvallar og er því ósannað gegn eindreginni neitun hans, að hann hafi vitað að laxinn væri illa fenginn og ber því að sýkna hann af þessum ákærulið. VI. Sannað er með skýlausri játningu ákærða að hann hafi gerst sekur um að taka út vörur að fjárhæð 12.507 krónur án þess að ætla að greiða og varðar sú hátt- semi við 248. gr. almennra hegningarlaga. Ákærði hefur neitað því að hafa með stofnun reikningsviðskiptanna gert öðrum kleift að taka út vörur og ekki er upplýst hver tók út vörur fyrir 212.871 krónu hinn 22. maí 1996 og hvort það var gert í þágu ákærða og/eða Rúna. Gegn eindreginni neitun ákærða er Ósannað að hann hafi með stofnun reikn- ingsviðskiptanna gert öðrum kleift að taka út vörur eins og ákært er út af og ber að sýkna ákærða, M, af þeim þætti þessa ákæruliðar. Vísað er til þess sem rakið var undir IV. kafla ákærunnar um viðskiptin með Ölkjallarann og það, að ákærði, Stefán Axel, taldi sig vera að fá greiðslu fyrir að reka staðinn fyrir ákærða, M. 4382 Ósannað er gegn eindreginni neitun ákærðu, Stefáns Axels og V, að þeir hafi framið þá háttsemi sem þeir eru ákærðir fyrir og ber því að sýkna þá báða. VI2. Ákærði, M, er ákærður fyrir hlutdeild í fjársvikum með því að hafa gefið út tékkann, sem lýst er. Ekki er upplýst hver keypti parketið. Gegn eindreginni neitun hans er ósannað að hann hafi gefið þennan tékka út og ber að sýkna hann af þessum kafla ákærunnar. Upplýst er í málinu og sannað að ákærði, V, seldi Val Ásbergi Valssyni park- etið. Ákærði, Stefán Axel, átti þar ekki hlut að máli, þótt hann hefði afhent park- etið eins og lýst var og ber því að sýkna ákærða, Stefán Axel. Parketið var staðgreitt með tékka þeim sem lýst er í ákærunni og ákærði, V, kvaðst hafa hringt í verslunina og leitað upplýsinga og fengið þær upplýsingar að parketið væri greitt og hann hefði því verið í góðri trú. Ekki er við annað að styðjast en framburð ákærða, V, um þetta og ber því að sýkna hann. VI3. Sannað er með játningu ákærða, sem studd er öðrum gögnum málsins, þar á meðal vitnisburði Jóns Bjarna Gunnarssonar, að ákærði hafi framið þá háttsemi, sem hér er lýst og varða brot ákærða við 248. gr. almennra hegningarlaga, enda kvaðst ákærði ekki hafa velt því fyrir sér hvernig hann greiddi málninguna og ljóst af gögnum málsins að hann hafði ekki greiðslugetu til þess. Vísað er til niðurstöðu í IV. kafla varðandi það, að ákærði Stefán Axel taldi sig hér vera að taka við greiðslu frá ákærða, M, fyrir að reka Ölkjallarann fyrir hann. Gegn eindreginni neitun ákærða, Stefáns Axels, er ósannað að hann hafi vitað að málningin var illa fengin og ber að sýkna hann. Gegn eindreginni neitun ákærða, V, er ósannað að hann hafi selt málningu og ber að sýkna hann. VII. Ákærði, Örn Karlsson, hefur borið að hann muni vel eftir þessum kjöt- kaupum ákærða, M, og að hafa séð hann gefa tékkann út og ákærði, Örn, hefur viðurkennt að hafa vélritað tékkann sem dagsettur er 20. maí 1996, eins og flestir tékkarnir í Il. og IV. kafla ákærunnar og enn var notuð sams konar saga til að blekkja viðsemjendur. Dómurinn vísar til þess sem áður sagði um samstarf ákærðu, M og Arnar, við fjársvikin, sem þeir stunduðu saman á þessum tíma og röksemda er áður hafa verið raktar og renna stoðum undir sekt þeirra beggja í þeim ákæruliðum. Dómurinn telur sömu röksemdir eiga við í þessum ákærulið. Tékkinn var not- aður eins og lýst er í ákærunni. 4383 Með vísan til alls þessa telur dómurinn sannað gegn neitun ákærðu, M og Arnar, að þeir hafi gerst sekir um þá háttsemi, sem hér er ákært út af og er brot þeirra rétt heimfært til refslákvæða í ákærunni. Ráða má af framburði ákærðu, V og Stefáns Axels, að kjötið sem hér um ræðir tengist á einhvern hátt að mati dómsins hinum óskiljanlegu viðskiptum með Ölkjallarann, en enginn virðist vita hver átti veitingastaðinn á hverjum tíma. Ákærði, V, hefur borið að hann hafi komið á sambandi milli ákærðu, M og Arnar, annars vegar og Guðjóns Sveinssonar hins vegar, vegna fyrirhugaðra kaupa á Ölkjallaranum, en ekki er vitað hvernig þeim viðskiptum reiddi af. Guð- jón Sveinsson kvaðst hafa selt ákærðu, V og Stefáni Axel, Ölkjallarann og að kjötið hefði verið fullnaðargreiðsla vegna þessara viðskipta. V kveðst aldrei hafa ætlað að kaupa Ölkjallarann. Guðjón Sveinsson kvað annan hvorn ákærðu, V eða Stefán Axel, hafa bent sér á hvar kjötið var í geymslu og seldi Guðjón kjötið áfram eins og lýst var. Í málinu er ekki upplýst hvernig þessi viðskipti með Ölkjallarann voru í raun og veru. Þá er heldur ekki sannað gegn neitun ákærðu, V og Stefáns Axels, að þeir hafi framið þá háttsemi sem þeir eru ákærðir fyrir og ber að sýkna þá báða. Ákæra dagsett 6. október 1996 (Brúnir). I. Svo sem rakið var játaði ákærði, Már Karlsson, bæði hjá lögreglu og fyrir dómi er hann var yfirheyrður þar vegna kröfu um gæsluvarðhald að hafa falsað nafn föður síns eins og ákært er vegna. Réttargæslumaður ákærða var viðstaddur þessar játningar. Skýringar ákærða á breyttum framburði nú undir dómsmeðferð málsins þykja ómarktækar og ekki studdar neinum haldbærum rökum og er þeim því hafnað. Dómurinn telur því sannað með játningu ákærða hjá lögreglunni og fyrir dómi er tekin var fyrir krafa um gæsluvarðhald, að ákærði hafi gerst sekur um þá háttsemi sem hér er ákært fyrir og er brot ákærða rétt heimfært til refsiá- kvæða í ákærunni. TI. Dómurinn telur margt benda til þess að Brúnir hafi einvörðungu verið stofnað í því skyni að svíkja út fjármuni eins og lýst er í ákærunni. Fjölmargt í gögnum málsins styður þetta álit dómsins og má meðal annars vísa til framburðar R hjá lögreglunni, þar sem hann lýsti því er ákærði, Örn, boðaði til fundar, þar sem rætt var um stofnun fyrirtækis til að svíkja út peninga eða að nota Brúnir í þessum tilgangi. Ákærði, Már Karlsson, hefur borið að fjárskuldbindingar sem hann tókst á hendur, og ákært er vegna í máli þessu, hafi hann ýmist ætlað að greiða með fjármunum sem hann hefði átt von á við sölu skuldabréfsins, sem lýst er í ákærulið 1, eða með fjármunum sem hann átti von á af rekstri Brúna. 4384 Ákærði kvaðst aldrei hafa fengið í hendur fjármuni af sölu skuldabréfsins sem lýst var í 1. kafla ákærunnar og ekkert í gögnum málsins er til þess fallið að renna stoðum undir þá fullyrðingu ákærða að hann hefði mátt gera ráð fyrir tekjum af rekstri Brúna, enda lýsti ákærði, Már, því fyrir dóminum að engin starfsemi hefði verið hjá félaginu og því engar tekjur. Dómurinn telur þessar röksemdir ákærða fyrir því að hann hefði ætlað að greiða fjárskuldbindingar sínar eða hefði ástæðu til að ætla að hann gæti greitt þær ekki haldbærar. Dómurinn telur þannig sannað, eins og rakið verður í ein- stökum ákæruliðum, að ákærði hafði enga greiðslugetu og aldrei stóð til af hálfu ákærða, Más, að greiða margar þessara fjárskuldbindinga eins og lýst verður. Til að renna frekari stoðum undir þetta álit dómsins er sú staðreynd, að ákærði, Már, var handtekinn í Leifsstöð 23. mars 1997 á leiðinni til Thailands frá öllum skuld- unum. Verður vísað til þessara röksemda í niðurstöðu sumra ákæruliðanna hér á eftir að því er snýr að greiðslugetu ákærða, Más. 1. Sannað er með játningu ákærða, Más, að hann gaf tékkana út og notaði einn, en ekki í sameiningu við meðákærða. Örn, eins og ákært er út af. Tékkinn var innistæðulaus og dóminum þykir sannað með röksemdum sem raktar voru í upp- hafi þessa kafla ákærunnar, að aldrei hafi staðið til af hans hálfu að greiða tékk- ann og hefur ákærði, Már, því gerst sekur um þá háttsemi sem hér er ákært fyrir. Ósannað er gegn neitun ákærða, Arnar, að hann hafi framið þá háttsemi sem hann er ákærður fyrir og ber því að sýkna hann af þessum ákærulið. 112. Með játningu ákærða, Más, sem studd er öðrum gögnum málsins er sannað að hann tók út þær vörur sem hér er lýst. Sumar komust til skila eins og rakið var og sumt var að lokum greitt, þótt ekki gerðu ákærðu það. Með röksemdum sem raktar voru í upphafi þessa kafla ákærunnar telur dómurinn sannað gegn neitun ákærða Más að hann hafi aldrei ætlað að greiða vörurnar. Ósannað er gegn neitun ákærða, Arnar, að hann hafi með saknæmum hætti komið hér að máli og ber því að sýkna hann. 13. Sannað er með játningu ákærða, Más, að hann gaf út þann tékka, sem hér er lýst og með vísan til röksemda í upphafi þessa kafla ákærunnar telur dómurinn sannað gegn neitun ákærða, Más, að aldrei hafi staðið til að greiða tékkann og hefur hann því gerst sekur um brot það sem hér er ákært fyrir. Gegn neitun ákærða, Arnar, er ósannað að hann hafi gerst sekur um þessa háttsemi og ber að sýkna hann af þessum ákærulið. 4385 114. Í þessum ákærulið er ákærðu gefið að sök að hafa afhent víxlana sem greiðslu upp í kaupverð fasteignar í Grundarfirði. Svo sem rakið var munu einhverjar þreifingar hafa átt sér stað um þessi kaup. Ekki var gert formlegt kauptilboð og enginn kaupsamningur og engin skrifleg gögn um þetta. Dómurinn telur því að málið hafi ekki verið komið á það stig að hægt hafi verið að tala um það að ákærðu hefðu afhent víxlana sem greiðslu upp í kaupverð. Ber samkvæmt þessu að sýkna báða ákærðu, þar sem þeir hvorki notuðu skjölin í viðskiptum né reyndu það. Brot ákærða, Más, samkvæmt ákærulið 1, töluliðum 1-3, eru rétt heimfærð til refsiákvæða í ákærunni. I 1. Leiðrétt hefur verið ritvilla í ákærunni, en skuldabréfið sem hér um ræðir er að fjárhæð 828.854 krónur. Vísað er til röksemda í upphafi Il. kafla ákærunnar um greiðslugetu og greiðsluvilja ákærða, Más. Hjá lögreglu lýsti ákærði, Már, því svo að hvorki hann sjálfur né Brúnir hefðu haft greiðslugetu til að greiða af þessum fjárskuld- bindingum. Ákærði, R, hafði heldur enga greiðslugetu, enda ætlaði hann aldrei að greiða heldur taldi það koma í hlut ákærða, Más. Hjá lögreglunni lýsti ákærði, R, því að ákærði, Örn, hefði valið bifreiðina og séð um að kaupa hana. Ákærði, Örn, lýsti því hjá lögreglunni að bifreiðarkaupin hefðu einungis verið sín vegna og fyrirgreiðsla við sig svo hann gæti eignast bifreiðina. Er ákærði, Örn, var yfirheyrður fyrir dómi vegna kröfu um gæsluvarðhald kvaðst hann hafa beðið ákærða, Má, um að veita sér fyrirgreiðslu varðandi kaupin á þessari bif- reið. Hann kvaðst hafa haft samband við Loga Pálsson, framkvæmdastjóra hjá P. Samúelssyni, og fyrir kunningsskap við hann hefði hann veitt Brúnum þá fyr- irgreiðslu sem þurfti vegna kaupanna á bílnum og kvaðst hann síðan hafa gengið inn í kaupin. Ljóst er af öllu ofanrituðu að bifreiðin var keypt í þágu ákærða Arnar og framburður ákærða, Más, þess efnis að sama dag og kaupin voru gerð hefði komið í ljós að bifreiðin hentaði ekki Brúnum, rennir styrkari stoðum undir það álit dómsins að bifreiðin hafi verið keypt í þágu ákærða, Arnar. Dómurinn telur þannig sannað með ofangreindum framburði ákærðu hjá lög- reglu og að hluta fyrir dómi að bifreiðin hafi verið keypt eins og lýst er í ákærunni. Brúnir afsöluðu bifreiðinni til Hauks í horni, sem var einkafirma ákærða, Arnar. Bifreiðin var aldrei greidd en að lokum afsalað til P. Samúels- sonar. Dómurinn telur sannað af þessu og af því sem áður var rakið um greiðslu- getu ákærðu, en ákærði, R, var á leiðinni til Thailands er hann var handtekinn ásamt ákærða, Má, 23. mars 1997, að aldrei hafi staðið til að greiða andvirði 4386 viðskiptabréfanna eins og lýst er í ákærunni og eru því ákærðu allir sakfelldir fyrir þennan ákærulið og er háttsemi þeirra rétt heimfærð til refsiákvæða í ákærunni. III 2. Vísað er til röksemda í upphafi Il. kafla ákærunnar um greiðslugetu og greiðsluvilja ákærða, Más, og með þeim röksemdum telur dómurinn sannað gegn neitun ákærða Más, sem segist hafa ætlað að greiða, að hann hafi tekið út vörur fyrir 725.295 krónur án þess að hafa ætlað að greiða eins og ákært er vegna. Svo sem rakið var, var ákærði, R, handtekinn á leiðinni til Thailands ásamt ákærða Má 23. mars 1997. Ákærði, R, hafði enga greiðslugetu og utanför hans þykir einnig sýna að ekki stóð til af hans hálfu að greiða vöruúttektina hjá BYKO. Er hann gaf skýrslu hjá lögreglunni kvaðst hann hafa ætlað að greiða, en fyrir dóminum kvaðst hann hafa talið að ákærði, Már, myndi greiða. Með vísan til þessa þykir sannað að ákærði R hafi framið þá háttsemi sem hér er ákært fyrir. Brot ákærðu eru rétt heimfærð til refsiákvæða í ákærunni. 1113. Ákærði mundi ekki eftir þessari vöruúttekt, en hann kvað R hafa verið heim- ilt að taka út vörur auk sín. Dómurinn telur ósannað að ákærði hafi með stofnun reikningsins gert öðrum kleift að taka út vörurnar. Hafi það verið gert er það á ábyrgð BYKO og ber því að sýkna ákærða af þessum ákærulið. TIL 4. Ákærðu báru báðir ítrekað hjá lögreglunni og ákærði, Örn, fyrir dómi að þessar vörur sem í þessum ákærulið greinir hefðu verið teknar út að beiðni ákærða, Arnar, sem ráðstafaði þeim. Ákærði Örn hefur lýst fyrir dóminum ráð- stöfun varanna og ráða má af gögnum málsins að Þorsteinn Friðfinnsson, sem Örn lét fá ofn og helluborð upp í skuld, greiddi BYKO fyrir vörurnar. Dómur- inn telur ekki mark takandi á breyttum framburði ákærðu fyrir dómi, sem er órökstuddur og í engu samræmi við það sem þeir báru báðir efnislega undir rannsókn málsins. Dómurinn telur sannað, svo sem áður hefur verið rakið, að ákærði, Örn, vissi um greiðslugetu ákærða, Más, og að hann gæti ekki greitt og ákærði, Örn, ekki heldur. Dómurinn telur því sannað gegn neitun ákærðu að þeir hafi framið þá háttsemi sem hér greinir og eru brot þeirra rétt heimfærð til refsi- ákvæða í ákærunni. IV. Gegn eindreginni neitun ákærða, Arnar, er ósannað að hann hafi framið þá háttsemi sem hér er ákært fyrir og ber að sýkna hann af þessum ákærulið í heild. 4387 Vísað er til röksemda í upphafi Il. kafla ákærunnar um greiðslugetu ákærða, Más, og til þess að hann var á leið úr landi er hann var handtekinn. Dómurinn telur með þessu sannað gegn neitun hans, að hann hafi gefið út alla tékkana eins og lýst er í ákærunni og þannig gerst sekur um þá háttsemi sem hér er lýst. IV 1. Dómurinn telur ósannað að ákærðu, G og S, hafi notað tékkann sem hér er lýst og framburður þeirra og önnur gögn málsins benda til þess að annar maður sem ekki er ákærður í málinu hafi notað tékkann og notið góðs af, svo sem rakið var. Ber samkvæmt þessu að sýkna báða ákærðu af þessum ákærulið. IV 2. Ósannað er gegn neitun ákærða, S, að hann hafi átt þátt í kaupum símans og ber því að sýkna hann af þessum ákærulið. Ákærði, G, fékk í hendur marga tékka frá ákærða, Má, og átti að kaupa fyrir þá vörur, sem síðan átti að endurselja til að útvega lausafé vegna fyrirhugaðrar utanfarar ákærða, Más, eins og ákærði, S, hefur borið hjá lögreglunni. Dómur- inn telur að ákærða, G, hafi mátt vera það ljóst að tékkarnir voru innistæðulausir og stóð aldrei til af hálfu ákærðu að greiða þá. Samkvæmt þessu telur dómur- inn sannað gegn neitun ákærða að hann hafi framið þá háttsemi sem hér er lýst. IV3. Ákæruvaldið breytti þessum ákærulið svo, að honum er nú einungis beint gegn ákærða, G, sem neitar sök. Með sömu röksemdum og raktar voru í næsta ákærulið hér að framan telur dómurinn sannað gegn neitun ákærða að hann hafi framið þá háttsemi sem hér er ákært fyrir. IV 4. Ákæruvaldið hefur breytt þessum ákærulið svo, að honum er einungis beint gegn ákærða, S, sem neitar sök. Ákærði hefur borið að hugsanlegt væri að tékkarnir sem hér um ræðir væru ekki allir í lagi og að það væri verið að afla fjár vegna utanfarar manns. Með vísan til þessa telur dómurinn að ákærða hefði mátt vera ljóst að tékkarnir væru innistæðulausir og hefur ákærði því með notkun tékkans gerst sekur um hátt- semi þá sem ákært er fyrir. IV s. Ákærði, S, notaði tékkann sem hér er lýst sem tryggingu en ákærðu nutu báðir góðs af andvirði tékkans og mátti báðum vera það ljóst, eins og rakið hefur verið að ofan, að tékkinn var innistæðulaus og að hann yrði ekki greiddur eins 4388 og ákært er fyrir. Með vísan til þessa telur dómurinn sannað að ákærðu hafi framið þá háttsemi sem hér er lýst. Brot ákærðu samkvæmt þessum ákæruliðum eru rétt heimfærð til refsiá- kvæða í ákærunni. VA 1-8. Ákærði, Stefán Axel, notaði tékkana eins og lýst er í öllum töluliðum þessa kafla ákærunnar og kvaðst hafa verið starfsmaður Brúna á þessum tíma. Dóm- urinn telur engu varða þótt ákærði hafi verið eða talið sig starfsmann Brúna. Ákærði, Stefán Axel, rak veitingastað, þar sem meðákærði var í reikning og ráð- stafaði ákærði, Stefán Axel, hluta vörunnar sem hann keypti í eigin þágu og kvað það gert til að gera upp skuld ákærða, Más, vegna framangreindra reikn- ingsviðskipta. Ákærði, Stefán Axel, keypti á stuttum tíma vörur fyrir 1.878.866 krónur, en tékkarnir eru allir dagsettir um svipað leyti og með stuttu millibili svo sem rakið var. Brúnir hafði enga starfsemi með höndum, svo sem ákærði, Már, hefur borið og þetta var ákærða, Stefáni Axel, ljóst, en áður en til allra þessara kaupa kom hafði ákærði, Stefán Axel, milligöngu um bílakaupin sem lýst er í ákærulið V B, en þar tókst ákærði, Már, á hendur milljóna króna fjár- skuldbindingar. Ákærði, Stefán Axel, fékk til afnota Mercedes Benz-bifreið þá, sem lýst er í ákærulið V B 1. Dómurinn telur af öllu þessu ljóst að ákærði, Stefán Axel, hafi vitað eða mátt vita að ekki yrði innistæða fyrir tékkunum er til inn- lausnar kom, en ákærði hefur borið að hann hafi aldrei ætlað að greiða, heldur talið meðákærða gera það. Dómurinn telur með því sem nú hefur verið rakið sannað að ákærði, Stefán Axel, hafi gerst sekur um þá háttsemi, sem hér er ákært fyrir og eru brot hans rétt heimfærð til refsiákvæða í ákærunni. Haraldur Árnason lögreglufulltrúi rannsakaði rithönd útgefanda allra tékk- anna, sem hér er lýst. Samkvæmt niðurstöðu hans er yfirgnæfandi líklegt að ákærði Már hafi ritað nafn sitt á alla tékkana. Álit dómsins er það, að rithönd útgefanda tékkanna og rithönd ákærða, Más, séu svo sláandi líkar að beinast liggi við að slá því föstu að um sömu rithönd sé að ræða. Ákærði, Stefán Axel, hefur borið að ákærði, Már, hafi gefið alla tékkana út og þá liggur fyrir að minnsta kosti í einu tilviki framvísaði ákærði, Már, bankakorti sínu er tékki var notaður. Með vísan til alls þessa telur dómurinn sannað gegn neitun ákærða, Más, að hann hafi framið þá háttsemi sem hér er lýst og með því gerst sekur um hlut- deildarverknað, svo sem ákært er fyrir. VB. Haraldur Árnason lögreglufulltrúi rannsakaði rithönd á skjölum vegna kaup- anna á bifreiðunum, sem lýst er í 1. og 3. tölulið þessa kafla ákærunnar. Sam- 4389 kvæmt niðurstöðu Haraldar eru yfirgnæfandi líkur á því, að ákærði Már hafi skrifað nafn í reit fyrir nafn kaupanda á þessi skjöl. Álit dómsins er að rithönd á þessum skjölum og rithönd ákærða Más séu sláandi líkar. Ákærði, Stefán Axel, hefur borið að ákærði, Már, hafi ritað á þau skjöl, sem hér um ræðir og leitað eftir bílakaupunum eins og lýst var. Ekki liggur fyrir sér- stök rannsókn á undirritun skuldabréfs vegna bílakaupanna, sem lýst er í 2. tölu- lið þessa kafla ákærunnar, en augljóst virðist að ákærði, Már, ritaði nafn sitt einnig á það skuldabréf og tókst á hendur ábyrgð á greiðslu þess. Vísað er til þess sem áður hefur verið rakið um greiðslugetu ákærða, Más, samanber upphaf niðurstöðu í Il. kafla ákærunnar. Þegar ofanritað er virt telur dómurinn sannað gegn neitun ákærða, Más, að hann hafi ritað nafn sitt á öll þessi skjöl og tókst á hendur fjárskuldbindingar sem ljóst var að hann gat ekki staðið við og stóð því aldrei til að greiða af hans hálfu. Ákæran á hendur ákærða, Má, er því rétt og brot hans rétt heimfærð til refsiákvæða í þessum kafla ákærunnar. Vísað er til röksemda í næsta tölulið ákærunnar hér að framan um það, að ákærði, Stefán Axel, hafi vitað eða mátt vita að greiðslugeta ákærða, Más, var engin og að fjárskuldbindingar þær sem hér um ræðir yrðu ekki greiddar af honum og ákærði hefur borið að hann hafi sjálfur ekki ætlað að greiða, þar sem hann taldi ákærða, Má, gera það. Með vísan til alls þessa telur dómurinn sannað gegn neitun ákærða, Stefáns Axels, að hann hafi framið þá háttsemi sem hér er lýst og eru brot hans rétt heimfærð til refsiákvæða í ákærunni. VI. Ákærði, R, hefur borið því við að hann muni ekki eftir því að hafa ritað nafn sitt á skuldabréfin og telur hann í sumum tilvikanna, að rithönd á skuldabréf- unum líkist sinni. Öll skuldabréfin voru borin undir hann og kvaðst hann ekki muna eftir þeim, en hann hefði á þessum tíma stundað mikla óreglu og nefndi að ákærðu, Stefán Axel og Örn, kynnu að hafa fengið sig til þess að skrifa nafn sitt á skuldabréfin. Ekki var rannsökuð rithönd á skuldabréfunum til að ganga úr skugga um það hvort líklegt væri að ákærði, R, hefði ritað nafn sitt á þau. Þegar allt þetta er virt og það, að ákærði, R, hefur aldrei gengist við þessum nafnritunum, telur dómurinn ósannað að ákærði hafi ritað á skuldabréfin, svo sem ákært er vegna og ber að sýkna hann af þessum kafla ákærunnar. Haraldur Árnason lögreglufulltrúi rannsakaði rithönd og heimilisfang ákærða, Más Karlssonar, á þeim 6 skuldabréfum sem hér er lýst. Samkvæmt niðurstöðu hans eru yfirgnæfandi líkur á því að ákærði, Már, hafi ritað nafn sitt og heimilisfang á öll skuldabréfin. Að mati dómsins er hægt að taka undir það álit Haraldar er undirritanirnar eru bornar saman við rithönd ákærða, Más. 4390 Dómurinn telur með þessu og af framburði Stefáns Axels sannað að ákærði, Már, hafi ritað nafn sitt á öll skuldabréfin eins og lýst er í ákærunni. Ákærði, Stefán Axel, lýsti því fyrir dóminum að hafa reynt að koma skulda- bréfunum í verð á nokkrum stöðum og framvísað skuldabréfunum, eða að minnsta kosti einu þeirra, hjá Jöfri og til stóð að greiða fyrir bifreiðarnar með skuldabréfunum eins og lýst er í ákærunni og er vitnisburður Lúðvíks Hraundal efnislega á sama veg, það er að til stóð að greiða bifreiðarnar með skuldabrét- unum 6. Ákærði, Stefán Axel, ætlaði ekki að greiða, en taldi ákærða Má greiða og vera borgunarmann. Dómurinn telur hins vegar, að ákærði, Stefán Axel, hafi vitað betur eða mátt vita betur, svo sem rakið var að framan. Ákærði reyndi að nota skuldabréfin í viðskiptum 25. mars 1997, eða um svipað leyti og milljóna- fjárskuldbindingar ákærða, Más, sem lýst er í V. kafla ákærunnar áttu sér stað. Dómurinn telur því með vísan til ofanritaðs sannað gegn neitun ákærða, Stef- áns Axels, að hann hafi framið þá háttsemi sem hér er ákært fyrir. Brot ákærðu eru rétt heimfærð til refsiákvæða í þessum ákærulið. Ákærðu, M, Már, Stefán Axel og Örn, sviku milljónir króna út úr fyrirtækjum og einstaklingum. Samanlagt tjón þessara aðila nemur milljónum króna. Dóm- urinn telur, svo sem rakið hefur verið að framan og ráða má af gögnum máls- ins í heild, að Rúnir og Brúnir hafi ekki verið annað en tæki sem notuð voru til að komast yfir fjármuni með svikum. Ákærði, M, á að baki langan afbrotaferil og hefur hlotið 23 refsidóma og 11 dómsáttir frá árinu 1960, þar af eru 2 danskir dómar. Samanlögð óskilorðs- bundin refsing samkvæmt þessum dómum er tæplega 9 ára fangelsi og auk þess tveir 18 mánaða fangelsisdómar frá Danmörku, eða samtals tæp 12 ár. Ákærði, M, hefur í þessum dómum verið sakfelldur fyrir ýmiss konar afbrot, en oft fyrir þjófnað, skjalafals og fjársvik. Síðast hlaut ákærði, M, dóm í nóvember 1997 fyrir umferðarlagabrot og ber nú að dæma hegningarauka, sbr. 78. gr. almennra hegningarlaga. Brot ákærða, M, eru stórfelld og skipulögð eins og rakið hefur verið og þykir það sýna einbeittan brotavilja hans, sbr. 6. tl. 1. mgr. 70. gr. almennra hegningarlaga, og eru flest unnin í samvinnu við aðra og er það virt til þyngingar við ákvörðun refsingar, sbr. 2. mgr. 70. gr. almennra hegningar- laga. Engar refsilækkunarástæður þykja koma til álita fyrir ákærða M. Refsing hans er ákvörðuð með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga. Með vísan til alls ofanritaðs og með vísan til sakaferils ákærða þykir refsing hans hæfilega ákvörðuð fangelsi í 2 ár og 6 mánuði, en frá refsivistinni skal draga 10 daga gæsluvarðhald hans. Ekkert í sakaferli ákærða, Stefáns Axels, hefur áhrif á refsingu í máli þessu og þykir ekki ástæða til að rekja sakaferil hans. Refsing ákærða Stefáns Axels er ákvörðuð með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga. Brot hans eru stór- 4391 felld og er vísað til sömu lagasjónarmiða við ákvörðun refsingar hans og lýst var Í niðurstöðum varðandi ákærða M, utan ákærði, Stefán Axel, hefur ekki áður gerst brotlegur við almenn hegningarlög og er tekið mið af því við refsiá- kvörðun. Refsing hans þykir hæfilega ákvörðuð fangelsi í 18 mánuði, en frá refsivistinni skal draga 37 daga gæsluvarðhald hans. Ákærði, Örn Karlsson, hefur hlotið 9 refsidóma frá 1991, þar af er einn dómur Hæstaréttar. Hann hefur í þessum dómum verið sakfelldur fyrir umferð- arlagabrot, þjófnað, hylmingu, fjársvik, skjalafals og fjárdrátt. Ákærði, Örn, hlaut síðast dóm í október 1995, 3 mánaða fangelsi fyrir fjárdrátt og hinn 19. nóvember 1996 hlaut hann reynslulausn í 2 ár á 210 daga eftirstöðvum refsingar. Hinn 26. mars 1997 var ákærði, Örn, yfirheyrður fyrir dómi vegna kröfu um gæsluvarðhald við rannsókn máls þess sem nú er ákært vegna. Dómurinn telur því að rannsókn út af brotum þeim sem hér er ákært fyrir hafi rofnað áður en skilorðstíma lauk og hefur ákærði, Örn, því rofið skilorð reynslulausnarinnar með brotum sínum nú og ber að dæma reynslulausnina upp og gera ákærða refs- ingu í einu lagi, sbr. 42. og 60. gr. almennra hegningarlaga, sbr. og 77. gr. sömu laga. Þá er vísað til lagasjónarmiða, sem lýst var í niðurstöðu um ákærða, M, hér að ofan, en að mati dómsins eiga sömu lagasjónarmið við um ákvörðun refs- ingar ákærða, Arnar, m.a. ber að líta til sakaferils hans og þykir refsing hans hæfilega ákvörðuð fangelsi í 3 ár, en frá refsivistinni skal draga 37 daga gæslu- varðhald hans. Ákærða, Má, var síðast gerð refsing á árinu 1969 og ekkert í sakaferli hans, sem hér skiptir máli við ákvörðun refsingar. Brot hans eru stórfelld og er enn vísað til sömu lagasjónarmiða við refsiákvörðun og rakin voru í niðurstöðu um ákærða, M, en sömu sjónarmið eiga við um ákærða, Má, utan hann hefur ekki gerst brotlegur við almenn hegningarlög og er tekið mið af því við refsiá- kvörðun. Refsing hans er ákvörðuð með hliðsjón af 77. gr. almennra hegning- arlaga og þykir hæfilega ákvörðuð fangelsi í 2 ár, en frá refsivistinni skal draga 25 daga gæsluvarðhald hans. Ákærði, R, hefur hlotið 3 refsidóma frá árinu 1983. Síðast sektardóm fyrir þjófnað í september 1998. Þá hefur hann gengist undir 8 dómsáttir og eina lög- reglustjórasátt fyrir áfengislagabrot og umferðarlagabrot. Refsing ákærða er ákvörðuð með hliðsjón af 77. gr. og 78. gr. almennra hegningarlaga og þykir hæfilega ákvörðuð 6 mánaða fangelsi, en eftir atvikum þykir rétt að fresta fulln- ustu refsingarinnar skilorðsbundið í 2 ár frá birtingu dómsins að telja og skal refsingin falla niður að þeim tíma liðnum haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Komi til afplán- unar refsivistarinnar skal draga frá henni 24 daga gæsluvarðhald er ákærði sætti í þágu rannsóknar málsins. Ákærði, G, hefur hlotið 4 refsidóma. Á árinu 1996 fyrir líkamsárás, nytja- 4392 stuld, þjófnað, gripdeild og fjársvik. Síðasti dómur ákærða er frá 29. september 1997, 5 mánaða fangelsi, þar af 4 mánuðir skilorðsbundnir í 3 ár, fyrir þjófnað, gripdeild, fjársvik og nytjastuld. Ber nú að dæma hegningarauka, sbr. 78. gr. almennra hegningarlaga. Ákærði, S, hlaut hinn 25. september 1998 4 mánaða skilorðsbundinn dóm í 2 ár fyrir þjófnað, gripdeild, eignarspjöll, nytjastuld og skjalabrot (157. gr. almennra hegningarlaga). Ber nú að dæma hegningarauka, sbr. 78. gr. almennra hegningarlaga. Eins og sakarefni er háttað á hendur ákærðu, G og S, þykir með vísan til hegningaraukaáhrifa rétt að gera hvorugum þeirra sérstaka refsingu í máli þessu. Vegna frádráttar gæsluvarðhalds er í öllum tilvikum vísað til 76. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Fyrstu fjórar skaðabótakröfurnar í ákærunni sem kennd er við Rúnir eru allar vegna sakarefnis í Í. kafla ákærunnar þar sem ákærði, M, er einn hafður fyrir sök en var sýknaður af öllum kröfum ákæruvaldsins. Eftir þessum úrslitum ber að vísa þessum skaðabótakröfum frá dómi, sbr. 3. mgr. 172. gr. laga nr. 19/1991. Fyrsta skaðabótakrafan í ákærunni sem kennd er við Brúnir varðar sakarefni þar sem ákærði, Már Karlsson, er einn hafður fyrir sök. Meðal gagna málsins er leiðrétt skaðabótakrafa frá Rúnari Gíslasyni hdl., vegna sakarefnis í þessum ákærulið. Þar eru þrír menn kærðir og krafan lækkuð. Uppgjör vegna þessarar kröfu þykja svo óljós og verður ekki betur séð en að gerð sé krafa á hendur þremur mönnum með hinni leiðréttu kröfugerð og þykir af þessum sökum verða að vísa skaðabótakröfunni frá dómi. Aðrar skaðabótakröfur í báðum ákærunum eru allar reistar á ákæruliðum þar sem fleiri en einn aðili er ákærður og sakarefni á hendur þeim misjafnt. Dóm- urinn telur tilgreininguna í ákæru ófullnægjandi varðandi það úr hendi hverra hinna ákærðu krafist er skaðabóta og sést t.d. ekki hvort þess er krafist að þeir verði dæmdir óskipt til greiðslu bóta. Af þessum sökum þykir bera að vísa öllum skaðabótakröfunum frá dómi. Samkvæmt því sem nú hefur verið rakið ber að vísa öllum skaðabótakröf- unum frá dómi á þeim forsendum sem raktar hafa verið. Ákærðu, M, Stefán Axel, Örn, G, Már, R og S, greiði óskipt 600.000 krónur í saksóknarlaun, sem renni í ríkissjóð, en Sigríður J. Friðjónsdóttir saksóknari flutti málið af hálfu ákæruvaldsins. Ákærði, M, greiði 5/6 hluta af 500.000 króna málsvarnarlaunum til Jóhanns Halldórssonar hdl. á móti 1/6 hluta sem greiðist úr ríkissjóði. Ákærði, Stefán Axel, greiði 3/4 hluta af 500.000 króna málsvarnarlaunum til Róberts Árna Hreiðarssonar hdl. á móti 1/4 hluta sem greiðist úr ríkissjóði. 4393 Ákærði, Örn Karlsson, greiði 3/4 hluta af 500.000 króna málsvarnarlaunum til Hilmars Ingimundarsonar hrl. á móti 1/4 hluta er greiðist úr ríkissjóði. Samkvæmt 2. mgr. i.f. 165. gr. laga nr. 19/1991 skulu ákærðu, Már og R, greiða óskipt 3/4 hluta af 520.000 króna málsvarnarlaunum til Sigmundar Hann- essonar hrl. á móti 1/4 hluta sem greiðist úr ríkissjóði. Ákærði, G, greiði helming 200.000 króna málsvarnarlauna til Sigurðar Georgssonar hrl. á móti helmingi sem greiðist úr ríkissjóði. Ákærði, S, greiði helming 200.000 króna málsvarnarlauna til Bjarna Þórs Óskarssonar hdl. á móti helmingi sem greiðist úr ríkissjóði. 300.000 króna málsvarnarlaun til Jóns Magnússonar hrl., verjanda ákærða N, og 200.000 króna málsvarnarlaun til Róberts Árna Hreiðarssonar hdl., verjanda ákærða V, greiðist í báðum tilfellum úr ríkissjóði. Sakarkostnað að öðru leyti en að ofan greinir greiði ákærðu, M, Stefán Axel, Örn, G, Már, R og S, óskipt að 4/5 hlutum á móti 1/5 hluta er greiðist úr ríkis- sjóði. Dómsuppsaga hefur dregist nokkuð, einkum vegna umfangs málsins og mik- illa embættisanna, en einnig sökum veikinda. Guðjón St. Marteinsson héraðsdómari kvað upp dóminn. Dómsorð: Ákærðu, N og V, eru sýknaðir af öllum kröfum ákæruvaldsins í mál- inu. Ákærði, Örn Karlsson, sæti fangelsi í 3 ár, en frá refsivist hans skal draga 37 daga gæsluvarðhald. Ákærði, M, sæti fangelsi í 2 ár og 6 mánuði, en frá refsivist hans skal draga 10 daga gæsluvarðhald. Ákærði, Már Karlsson, sæti fangelsi í 2 ár, en frá refsivist hans skal draga 25 daga gæsluvarðhald. Ákærði, Stefán Axel Stefánsson, sæti fangelsi í 18 mánuði, en frá refsi- vist hans skal draga 37 daga gæsluvarðhald. Ákærði, R, sæti fangelsi í 6 mánuði, en fresta skal fullnustu refsivist- arinnar skilorðsbundið í 2 ár frá birtingu dómsins að telja og skal refs- ingin falla niður að þeim tíma liðnum haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Frá refsi- vist ákærða, R, dragist 24 daga gæsluvarðhald. Ákærðu, G og S, er ekki gerð sérstök refsing í máli þessu. Öllum skaðabótakröfum er vísað frá dómi. 4394 Ákærðu, M, Stefán Axel, Örn, G, Már, R og S, greiði óskipt 600.000 króna saksóknarlaun, sem renni í ríkissjóð. Ákærði, M, greiði 5/6 hluta af 500.000 króna málsvarnarlaunum til Jóhanns Halldórssonar hdl. á móti 1/6 hluta, sem greiðist úr ríkissjóði. Ákærði, Stefán Axel Stefánsson, greiði 3/4 hluta af 500.000 króna málsvarnarlaunum til Róberts Árna Hreiðarssonar hdl. á móti 1/4 hluta sem greiðist úr ríkissjóði. Ákærði, Örn Karlsson, greiði 3/4 hluta af 500.000 króna málsvarnar- launum til Hilmars Ingimundarsonar hrl. á móti 1/4 hluta, sem greiðist úr ríkissjóði. Ákærðu, Már Karlsson og R, greiði óskipt 3/4 hluta af 520.000 króna málsvarnarlaunum til Sigmundar Hannessonar hrl. á móti 1/4 hluta, sem greiðist úr ríkissjóði. Ákærði, G, greiði helming 200.000 króna málsvarnarlauna til Sigurðar Georgssonar hrl. á móti helmingi, sem greiðist úr ríkissjóði. Ákærði, S, greiði helming 200.000 króna málsvarnarlauna til Bjarna Þórs Óskarssonar hdl. á móti helmingi, sem greiðist úr ríkissjóði. 300.000 króna málsvarnarlaun til Jóns Magnússonar hrl., verjanda ákærða N, og 200.000 króna málsvarnarlaun til Róberts Árna Hreiðars- sonar hdl., verjanda ákærða V, greiðist í báðum tilfellum úr ríkissjóði. Sakarkostnað að öðru leyti en að ofan greinir greiði ákærðu, M, Stefán Axel, Örn, G, Már, R og S, óskipt að 4/5 hlutum á móti 1/5 hluta er greið- ist úr ríkissjóði. 4395 Fimmtudaginn 18. nóvember 1999. Nr. 294/1999. — Ákæruvaldið (Sigríður Friðjónsdóttir saksóknari) gegn Daníel Magnússyni (Hilmar Ingimundarson hrl.) Ávana- og fíkniefni. D var ákærður fyrir brot gegn lögum um ávana- og fíkniefni með því að hafa tvívegis haft fíkniefni í vörslum sínum og til dreifingar. Niður- staða héraðsdóms um sakfellingu og refsiákvörðun var staðfest og D dæmdur til fangelsisrefsingar. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arn- ljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar 19. júlí 1999 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og jafnframt af hálfu ákæruvalds, sem krefst að refsing ákærða verði þyngd. Ákærði krefst sýknu af 2. lið ákæru ásamt þeim hluta sakargifta samkvæmt 1. lið hennar, sem lýtur að því að hann hafi hatt í vörslum sínum fíkniefni í dreifingarskyni. Þá krefst hann þess að refsing verði milduð frá því, sem ákveðið var í héraðsdómi. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður staðfest niður- staða hans um sakfellingu ákærða samkvæmt báðum liðum ákæru. Við ákvörðun refsingar verður að líta til þess að ákærði er sakfelldur fyrir að hafa brotið gegn lögum um ávana- og fíkniefni með því að hafa haft í vörslum sínum og til dreifingar samtals 27,74 g af amfetamíni, sem samkvæmt vottorði rannsóknastofu í lyfjafræði 10. september 1998 hafði að geyma 4,6% amfetamínbasa, 4,54 g af kannabis og 73 töflur af fíkniefninu MDMA ásamt 13,97 g af töflumulningi úr sama efni, eða sem svarar alls rúmlega 117 töflum af því. Brot ákærða voru drýgð í tvennu lagi og verður því að gæta ákvæða 5. töluliðar 1. mgr. 70. gr. og 77. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 varðandi refsingu hans. Hann hefur eitt sinn áður sætt refsingu fyrir fíkniefnabrot. Að öllu þessu athuguðu eru ekki efni til að hreyfa við þeirri refsingu, sem 4396 ákærða var gerð með héraðsdómi, sbr. 3. mgr. 159. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, svo sem þeim var breytt með 19. gr. laga nr. 37/1994. Samkvæmt framansögðu verður niðurstaða hins áfrýjaða dóms stað- fest, þar á meðal um upptöku fíkniefna og sakarkostnað. Ákærði verður dæmdur til að greiða áfrýjunarkostnað málsins, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Ákærði, Daníel Magnússon, greiði allan áfrýjunarkostnað af málinu, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, 50.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 22. júní 1999. Málið er höfðað með ákæru útgefinni af lögreglustjóranum í Hafnarfirði 24. mars 1999 gegn Daníel Magnússyni, kt. 120376-3309, Lækjarbergi 34, Hafnar- firði, „fyrir brot gegn lögum um ávana- og fíkniefni, með því að hafa í tvö skipti á árinu 1998 haft í vörslum sínum, í dreifingarskyni, í bifreiðinni MA-715, ávana- og fíkniefni sem hér greinir: Föstudagskvöldið 21. ágúst, við bensínstöð Esso að Lækjargötu í Hafnarfirði, 27,74 gr. af amfetamíni og 4,54 gr. af hassi. Miðvikudagskvöldið 4. nóvember, á Kaldárselsvegi í Hafnarfirði, 73 töflur af MDMA (3,4-metýlendíoxímetýlamfetamíni) og 13,97 gr. af töflumulningi úr sama efni.“ Í ákæru er framangreind háttsemi ákærða talin varða við 2., sbr. 5. og 6. gr. laga nr. 65/1974, sbr. lög nr. 60/1980, sbr. lög nr. 13/1985, sbr. 7. gr. laga nr. 10/1997, sbr. 166. gr. laga nr. 82/1998, og 2., sbr. 10. gr. reglugerðar nr. 16/1986, sbr. fylgiskjal Í með þeirri reglugerð, sbr. 1. og 2. gr. reglugerðar nr. 177/1986. Í ákæru er þess krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar og til að sæta upptöku á 27,74 gr. af amfetamíni, 4,54 gr. af hassi og 73 töflum af MDMA, auk 13,97 gr. af töflumulningi úr sama efni, samkvæmt 6. mgr. 5. gr. laga um ávana- og fíkniefni og 2. mgr. 10. gr. reglugerðar nr. 16/1986, en ofangreind efni voru haldlögð af lögreglu við rannsókn málsins. Ákærði kom fyrir dóminn og gaf skýrslu. Jafnframt komu fyrir dóminn eft- irtalin vitni: Reynir Bergmann Reynisson, Margeir Sveinsson, Halldór Guðni 4397 Harðarson, Hálfdán Þórðarson, Bjarni J. Bogason, Gissur Guðmundsson og Kristján Ólafur Guðnason. Ákæruliður 1. Varðandi fyrri lið ákæru eru málsatvik þau, að föstudagskvöldið 21. ágúst 1998 urðu rannsóknarlögreglumenn á ómerktri lögreglubifreið, Gissur Guð- mundsson og Kristján Ólafur Guðnason, varir ferða bifreiðarinnar MA-715, sem er í eigu ákærða. Komu lögreglumennirnir báðir fyrir dóminn sem vitni og báru að umrætt kvöld hafi þeir veitt bifreiðinni eftirför vegna gruns um að ökumaður bifreiðarinnar hefði fíkniefni í sinni vörslu. Hafi þeir síðan fylgst með því úr fjarlægð er bifreiðinni var lagt á plani við bensínstöð Esso við Lækjargötu í Hafnarfirði. Hafi henni verið lagt við steinvegg vestan megin bensínstöðvar- innar og var farþegahurð hennar að framan opin upp á gátt. Þegar þeir hafi komið að bifreiðinni örskömmu síðar hafi ákærði setið í ökumannssæti hennar en vitnið Reynir Bergmann Reynisson í framsæti farþega megin. Hafi ákærði haldið á hassmola og amfetamín í plastumbúðum verið á milli fóta hans, en einnig hafi nokkurt magn amfetamíns verið í plasti á milli farþega- og öku- mannssætis, ófalið með öllu. Samtals hafi reynst vera um að ræða 27,74 gr. amfetamíns og 4,54 gr. af hassi. Við líkamsleit á ákærða hafi fundist samtals 144 þúsund krónur. Milli framsæta bifreiðarinnar hafi einnig fundist allstór dúkahnífur, fiðrildahnífur („,butterfly“), talstöðvascanner, GSM-sími og stafræn smávog. Í aftursæti hafi fundist hafnaboltakylfa. Hafi bæði ákærði og vitnið Reynir verið handteknir á vettvangi, en að auki hafi einnig Ingi Rafn Gylfason, Ívar Sturla Sævarsson og Þorgrímur Andri Einarsson verið handteknir, en þeir hafi beðið skammt frá í bifreiðinni G-25921, sem Reynir ók. Fyrir dómi kvaðst ákærði viðurkenna að hafa haft fíkniefni þau sem áður greinir undir höndum, en hann hafi ekki átt þau sjálfur, heldur hafa verið milli- liður eða „burðardýr“ fyrir eiganda efnisins. Hann kvaðst hafa verið að koma frá Reykjavík og farið beint að bensínstöðinni til að koma amfetamíninu fyrir í holum við ljósastaura í hrauninu, þar sem smásalar efnisins hafi síðan getað nálgast það. Þetta hafi hann gert einu sinni áður. Ákærði kvaðst ekki geta upplýst hver eigandi efnisins væri og bar við ótta um fjölskyldu sína. Hann kvað þessi störf sín ekki gerð í hagnaðarskyni, heldur væri oft um að ræða greiða gegn greiða og hagnaður hans af þessu því óbeinn. Ákærði kvaðst oft aðeins selja fíkniefni þannig að hann hefði upp í kostnað af sölunni, svo sem bensín, o.fl. Ákærði kvað ekki hafa komið til tals í umrætt skipti að hann seldi Reyni hass, en það hefði þó getað komið til greina. Hann kvaðst áður hafa útvegað Reyni og öðrum kunningjum sínum hass, en hann hafi ekki alltaf fengið greitt fyrir það í peningum. Ákærði kvaðst oft ganga með svo mikla fjármuni á sér svo sem í umrætt sinn, en þetta hafi verið aleiga hans. 4398 Vitnið Reynir Bergmann Reynisson kom fyrir dóminn og skýrði þá þannig frá að hann hafi hringt í ákærða skömmu áður og mælt sér mót við hann við bensínstöðina til að eiga við hann orð. Vitnið kvaðst ekki hafa ætlað að kaupa efni af ákærða þessu sinni, en hann hafi séð efnið í bílnum. Félagar þess í bif- reiðinni G-25921 hafi ekki vitað um tilefni veru þeirra á bensínstöðinni. Vitnið kvaðst þó áður hafa keypt hass af ákærða og stundum fengið slíkt gefins hjá honum. Fyrir lögreglu hafði vitnið skýrt svo frá að hann hafi mælt sér mót við ákærða í þeim tilgangi að kaupa af honum fíkniefni fyrir sig og félaga sína í bílnum, aðra en Ívar. Vitnið hvarf frá þessum skýringum sínum fyrir dómi og kvaðst hafa skýrt rangt frá fyrir lögreglu í því skyni að sleppa fyrr úr yfir- heyrslum. Ákæruliður 2. Varðandi málsatvik í ákærulið 2 hafa lögreglumennirnir Margeir Sveinsson og Halldór Guðni Harðarson borið fyrir dómi, að miðvikudagskvöldið 4. nóvember 1998 hafi þeir beðið í kyrrstæðri lögreglubifreið á afleggjara að Hvaleyrarvatni, skammt austan við Kaldárselsveg í Hafnarfirði. Þá hafi þeir veitt athygli bifreið- inni MA-715, sem sé í eigu ákærða, þar sem henni var ekið framhjá þeim í aust- urátt frá Hafnarfirði. Hafi þeir þegar veitt bifreiðinni eftirför og hafi haft há öku- ljós lögreglubifreiðarinnar tendruð. Er þeir hafi nálgast bifreið ákærða hafi þeir kveikt blá viðvörunarljós lögreglubifreiðarinnar til merkis um að ákærði skyldi stöðva för sína. Vitnin kveða þetta hafa verið í vinstri beygju á mótum Kaldársels- vegar og vegar að Kjóadal og aðeins hafi þá verið 1!/2 til 2 bíllengdir milli bifreið- anna. Vitnið Margeir, sem var ökumaður lögreglubifreiðarinnar, kvaðst telja öku- hraða hafa verið á bilinu 50-70 km/klst. Hafi þeir þá báðir greinilega séð ákærða, sem hafi verið einn í bifreiðinni, kasta u.þ.b. hnefastórum pakka út um hliðarrúðu hennar og hafi hann síðan stöðvað hana u.þ.b. 50-80 metra frá þeim stað er pakk- anum hafi verið hent út á. Hafi þeir síðan handtekið ákærða og fundið pakka þann, sem þeir sáu hent út úr bifreiðinni, í vegarkantinum. Pakki þessi hafi verið umvaf- inn glærri plastfilmu og í honum hafi reynst vera nokkurt magn fíkniefna. Við lík- amsleit á ákærða hafi í úlpuvasa fundist pappahólkur með plastfilmu og peningar, samtals 19.500 krónur. Við leit í bifreið ákærða hafi hvorki fundist fíkniefni né áhöld tengd þeim. Ákærði hefur alfarið neitað því að hafa haft efni þetta undir höndum, eða hafa hent umræddum pakka út úr bifreiðinni, bæði í skýrslutöku hjá lögreglu og fyrir dómi. Hefur hann haldið fram sakleysi sínu og kveðst aðeins hafa verið í bíltúr á þessum slóðum í umrætt sinn til að losna við þunglyndi. Ákærði kveðst hafa stöðvað bifreið sína um leið og hann sá stöðvunarmerki lögreglu. Hann hafi síðan verið handtekinn. Fyrir dómi kvaðst ákærði ekki muna hvort hann hafi verið með hólk með plastfilmu á sér í umrætt sinn, þar sem langt væri um liðið. 4399 Fyrir dóminn kom vitnið Bjarni J. Bogason, aðstoðaryfirlögregluþjónn hjá Ríkislögreglustjóra, sem sá um rannsókn á umræddum pakka og afskornum plastfilmuhólk þeim sem tekinn var af ákærða. Vitnið kvað pakkann hafa inni- haldið 73 töflur af efninu MDMA (ecstasy), auk 13,97 gr. af töflumulningi sama efnis, samtals 117,5 töflur af nefndu efni. Kvað vitnið ótvíræða niðurstöðu rann- sóknar sinnar að plast það sem var utan um fíkniefnin hafi komið af sama hólki og fannst á ákærða á vettvangi. Vitnið kvað engin fingraför hafa fundist á pakk- anum. Sýndi vitnið í dóminum plastfilmuhólk þann sem til rannsóknar var og vitnið hefur staðfest að teknar hafi verið af smásjármyndir þær sem liggja fyrir dóminum sem skjal nr. 10 bls. 3 í skjalaskrá rannsóknara vegna máls nr. 36- 1998-4770 og varða þennan ákærulið. Niðurstaða. Með játningu ákærða varðandi fyrri ákæruliðinn, sem fær stoð í gögnum málsins, telst sannað að hann hafi föstudagskvöldið 21. ágúst 1998 haft í fórum sínum 27,74 gr. af amfetamíni og 4,54 gr. af hassi. Ákærði hefur hins vegar neitað því að hafa haft efnin undir höndum í dreifingarskyni, heldur hafi hann aðeins verið milliliður fyrir eiganda efnisins og gert það í greiðaskyni. Með framburði ákærða sjálfs og vitna fyrir dóminum hefur komið fram að ákærði hafi á stundum útvegað eða selt fíkniefni. Hafi hann þá ýmist útvegað efnið gegn greiða eða gegn greiðslu, sem oft hafi aðeins nægt til að hafa upp í kostnað. Þykir framburður vitnisins Reynis fyrir dóminum, þar sem hann hélt því fram að hann hafi ekki hitt ákærða við bensínstöðina í þeim tilgangi að kaupa af honum fíkniefni, ótrúverðugur. Ekkert hefur komið fram sem bendir til þess að kunningsskapur vitnisins Reynis við ákærða hafi náð að tengjast öðru en útvegun fíkniefna með einum eða öðrum hætti. Einnig liggur fyrir í málinu að ákærði var að falbjóða vitninu fíkniefni er lögreglumenn stóðu þá að verki, auk þess sem til staðar var í bif- reið ákærða stafræn smávog sem hentar vel til notkunar í slíkum viðskiptum. Telur dómari sannað að tilgangur móts þeirra við bensínstöðina hafi verið að versla með fíkniefni. Fyrir dómi hefur ákærði viðurkennt að hafa haft hag af því að dreifa fíkniefnum til þeirra sem hann kallar smásala. Telja verður því að hann hafi með broti sínu aflað sér ávinnings á einn eða annan hátt eða það hafi vakað fyrir honum. Þegar litið er til alls þessa, og þess að hann var með á sér 144.000 krónur í reiðufé sem hann hefur ekki getað gefið neinar trúlegar skýringar á, verður talið sannað að hann hafi ástundað dreifingu umræddra efna. Ber því að sakfella ákærða fyrir brot það sem honum er gefið að sök í fyrri ákærulið. Ákærði hefur staðfastlega neitað öllum sakargiftum varðandi brot það, sem honum er gefið að sök í seinni lið ákæruskjals. Vitnin Margeir Sveinsson og Halldór Guðni Harðarson hafa bæði borið, að enginn vafi leiki á því í þeirra 4400 huga að þeir hafi greinilega séð ákærða henda umræddri pakkningu út úr bif- reiðinni, er þeir hugðust stöðva för hans. Við vettvangsgöngu bar báðum vitn- unum saman um þann stað, er þau fundu pakkann. Þrátt fyrir að myrkvað hafi verið orðið og götulýsing sé engin á þessum slóðum, þykir framburður þeirra trúverðugur að þessu leyti, enda hafa þeir borið að há ökuljós lögreglubifreið- arinnar hafi verið tendruð allan tímann og stutt millibil hafi verið á milli bif- reiðanna. Hefur ákærði ekki mótmælt þessu sérstaklega. Í heild þykir fram- burður lögreglumannanna skýr og trúverðugur um alla málavexti, en framburður ákærða þvert á móti einkar ósennilegur. Rannsókn á Plastfilmu þeirri sem fíkni- efnaböggullinn var vafinn í og afskornum pappahólki með plastfilmu, sem fannst í úlpuvasa ákærða, leiddi að áliti vitnisins Bjarna J. Bogasonar, sem rann- sóknina annaðist, ótvírætt í ljós að plastið utan um fíkniefnin hafi komið af þeim sama hólki. Voru gögn þau sem rannsökuð voru og mynduð með smásjá sýnd í dóminum og kom ekki í ljós neitt það sem gefur tilefni til þess að vefengja nið- urstöðu rannsóknarinnar. Með hliðsjón af þessu þykir sannað að ákærði hafi haft undir höndum efni það sem pakki þessi innihélt og samsvaraði að magni til 117,5 e-taflna. Ákærði hefur borið fyrir dómi að hann neyti ekki sjálfur efnis af þeirri gerð, er honum er gefið að sök að hafa haft í fórum sínum, hann reyki einungis hass endrum og sinnum. Um mikið magn fíkniefna var að ræða. Með hliðsjón af framansögðu telst sannað að ákærði hafi ætlað efni þetta til dreif- ingar. Þegar allt framangreint er virt þykir ákærði sannur að sök um þá háttsemi sem hann er sakaður um í báðum liðum ákæru, hvar hún réttilega er heimfærð til refsiákvæða. Ber því að sakfella hann fyrir brot gegn tilvitnuðum ákvæðum laga um ávana- og fíkniefni. Í júlí 1996 gekkst ákærði undir sátt um greiðslu 24.000 króna sektar hjá lög- reglustjóranum í Reykjavík, vegna brots gegn lögum um ávana- og fíkniefni nr. 65/1974 og reglugerð nr. 16/1986, sem ekki hefur í för með sér ítrekunaráhrif í þessu máli eins og mælt er fyrir um í 8. mgr. 5. gr. laga nr. 65/1974 vegna þess að þá var hvorki um að tefla innflutning eða dreifingu efnanna eins og raunin er í því máli sem nú er dæmt. Við ákvörðun refsingar ákærða þykir verða að líta til þess að auk amfetamíns og hass er um mikið magn af afar hættulegu efni að ræða þar sem metýlendí- oxímetýlamfetamín (MDMA) er og til þess fallið að valda umtalsverðu og var- anlegu tjóni á líkama og heilsu ótiltekins fjölda manna komist það í umferð. Að áliti dómsins er því um sérstaklega saknæma og hættulega háttsemi að ræða. Líta ber einnig til þess að ákærði hefur neitað sakargiftum að stærstu leyti. Þykir refsing ákærða, Daníels Magnússonar, því hæfilega ákveðin 16 mánaða fang- elsi. Af hálfu ákæruvaldsins hefur verið krafist upptöku á fíkniefnum þeim er 4401 málið varðar, samtals 27,74 gr. af amfetamíni, 4,54 gr. af hassi og 73 töflum af MDMA, auk 13,97 gr. af töflumulningi úr sama efni, sem voru haldlögð af lög- reglu við rannsókn málsins. Með hliðsjón af 6. mgr. 5. gr. laga nr. 65/1974 um ávana- og fíkniefni og 2. mgr. 10. gr. reglugerðar nr. 16/1986 skulu efni þessi serð upptæk. Með vísan til 1. mgr. 166. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála verður ákærða gert að greiða allan kostnað af rekstri málsins, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Björns Jónssonar hæstaréttarlögmanns, sem þykja hæfilega ákveðin 150.000 krónur. Sveinn Sigurkarlsson héraðsdómari kveður upp dóm þennan. Dómsorð: Ákærði, Daníel Magnússon, sæti fangelsi í 16 mánuði. Dæmd eru upptæk 27,74 gr. af amfetamíni, 4,54 gr. af hassi og 73 töflur af MDMA, auk 13,97 gr. af töflumulningi úr sama efni. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með talin málsvarnarlaun skip- aðs verjanda síns, Björns Jónssonar hæstaréttarlögmanns, 150.000 krónur. 4402 Fimmtudaginn 18. nóvember 1999. Nr. 240/1999. — Guðmundur Örn Guðmundsson (Valgarður Sigurðsson hrl.) gegn Hannesi Richardssyni og Ragnhildi M. Kristjánsdóttur (Hróbjartur Jónatansson hrl.) Fjárnám. Skaðabætur. H gerði fjárnám í kröfu P á hendur R um lokagreiðslu samkvæmt kaup- samningi um íbúð í fjöleignarhúsi. P var í vanskilum við F, sem selt hafði honum lóðina undir húsið og var þinglýstur eigandi fasteignar- innar. Eftir að fjárnámið var gert samdi P við F og alla kaupendur íbúða í húsinu um riftun kaupsamninga. Í framhaldi af þessu samdi R ásamt öðrum kaupendum við F um kaup á sömu skilmálum og áður höfðu gilt í viðskiptum þeirra við P. Í framhaldi af þessu innti R af hendi lokagreiðslu til F í stað þess að greiða kröfu P. G, sem fengið hafði kröfu H framselda, fór í skaðabótamál við R vegna þess tjóns sem hann taldi sig hafa orðið fyrir þegar greiðslan var innt af hendi til R. Talið var að andlag fjárnámsins væri krafa P á hendur R, en ekki greiðsla R. Hvorki H né G hefðu krafist nauðungarsölu á kröfunni innan árs og væri fjárnámið því fallið niður. Þegar þessa væri gætt, yrði ekki fallist á að R hefði valdið G tjóni með greiðslu sinni til F. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arn- ljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 15. júní 1999. Hann krefst þess að stefndu verði dæmd sameiginlega til að greiða sér 549.130 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Hl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 7. janúar 1998 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í hér- aði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast þess að héraðsdómur verði staðfestur og áfrýjanda gert að greiða þeim málskostnað fyrir Hæstarétti. 4403 1. Sýslumaðurinn í Reykjavík gerði 6. nóvember 1997 fjárnám hjá Páli Friðrikssyni að kröfu Holts ehf. fyrir skuld að fjárhæð alls 510.348 krónur í réttindum Páls „skv. kaupsamningi í fasteigninni Grænumýri 20, Seltjarnarnesi, þ.e. greiðsla sem kaupandi mun inna af hendi við afhendingu íbúðarinnar að fjárhæð kr. 1.160.000,00%. Stefndu höfðu keypt efri hæð hússins með samningi við Pál 22. apríl 1997. Sama dag og fjárnámið var gert sendi áfrýjandi stefndu ábyrgðarbréf fyrir hönd gerðarbeiðandans og tilkynnti þeim að óheimilt væri að inna af hendi til Páls fyrrnefnda greiðslu nema krafan, sem fjárnámið var gert fyrir, yrði áður greidd áfrýjanda. Með yfirlýsingu 15. desember 1997 fram- seldi Holt ehf. áfrýjanda kröfuna. Hinn 10. desember 1997 beindu Á.H.Á.-byggingar hf. yfirlýsingu til Páls um riftun á kaupum þess síðarnefnda á byggingarlóðum að Grænumýri 6-28. Yfirlýsing þessi var árituð af Páli og Festingu ehf. um samþykki, en samkvæmt gögnum málsins hafði það félag selt Á.H.Á.-byggingum hf. lóðirnar og var enn þinglýstur eigandi þeirra. Festing ehf. og stefndu gerðu samkomulag 15. desember 1997, þar sem félagið skuldbatt sig til að ljúka á sinn kostnað smíði hússins að Grænumýri 20 og afsala efri hæð þess til stefndu gegn því að þau greiddu félaginu eftirstöðvar kaupverðsins. Á þessum grunni skeyttu stefndu ekki um fjárnám áfrýjanda. Í málinu krefur hann stefndu um skaðabætur sömu fjárhæðar og krafan, sem fjárnámið var gert fyrir. Il. Með áðurnefndu fjárnámi fékk Holt ehf. og síðar áfrýjandi með framsali óbeinan eignarrétt yfir kröfu Páls Friðrikssonar um greiðslu úr hendi stefndu samkvæmt kaupsamningi þeirra. Þegar fjárnámið var gert var sú greiðsla ekki gjaldfallin. Réttur Holts ehf. samkvæmt gerð- inni var því háður þeim skilyrðum, sem um ræðir í 48. gr. laga nr. 90/1989 um aðför. Þótt áfrýjandi hafi tilkynnt stefndu um gerðina og gætt þannig að ákvæði 2. mgr. 57. gr. sömu laga, var Páll eftir sem áður réttur eigandi kröfunnar. Áfrýjandi var því ekki að svo vöxnu máli bær um að taka við greiðslu hennar nema eftir þeirri leið, sem mælt er fyrir um í 4. mgr. 57. gr., sbr. 55. gr. laga nr. 90/1989. Í kjölfar fjárnámsins naut Holt ehf. og síðar áfrýjandi réttar til að krefjast nauðungarsölu á kröfu Páls á hendur stefndu. Hefði kröfunni 4404 verið ráðstafað með þeim hætti, hefði nýr eigandi hennar átt kost á að reyna að krefja stefndu um greiðslu á grundvelli 3. mgr. 57. gr. laga nr. 90/1989 án tillits til fyrrnefndra skipta þeirra við Festingu ehf. Af þessu hefur hins vegar ekki orðið. Vegna ákvæðis 60. gr. laga nr. 90/1989 féll fjárnámið niður 6. nóvember 1998 og er áfrýjanda því ekki lengur fært að fá kröfuréttindi Páls á hendur stefndu seld nauðungarsölu. Þegar þessa er gætt verður ekki fallist á með áfrýjanda að stefndu hafi bakað sér bótaskyldu gagnvart honum. Verður því staðfest niðurstaða hins áfrýjaða dóms um sýknu stefndu. Áfrýjandi verður dæmdur til að greiða stefndu málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem er ákveðinn í einu lagi eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Áfrýjandi, Guðmundur Örn Guðmundsson, greiði stefndu, Hannesi Richardssyni og Ragnhildi M. Kristjánsdóttur, hvoru fyrir sig samtals 150.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 8. apríl 1999. Mál þetta, sem dómtekið var 12. mars síðastliðinn að afloknum munnlegum málflutningi, er höfðað með stefnu, þingfestri 15. september 1998. Stefnandi er Guðmundur Örn Guðmundsson hdl., kt 200561-5039, Fagra- bergi 16, Hafnarfirði. Stefndu eru Hannes Richardsson, kt. 140563-2509, og Ragnhildur M. Krist- Jánsdóttir, kt. 100867-3039, bæði til heimilis að Grænumýri 20, Seltjarnarnesi. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndu verði dæmd in solidum til að greiða stefnanda skaðabætur að fjárhæð 549.130 krónur, ásamt dráttarvöxtum sam- kvæmt II. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 7. janúar 1998 til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar úr hendi stefndu að mati dómsins, að viðbættum virðis- aukaskatti. Stefndu gera þá kröfu, að þau verði sýknuð af kröfum stefnanda og að stefn- anda verði gert að greiða þeim málskostnað samkvæmt málskostnaðarreikningi. 4405 Málavextir. Þann 6. nóvember 1997 var að kröfu Holts ehf., kt. 560196-2029, gert fjár- nám í greiðslu, að fjárhæð 1.160.000 krónur, sem stefndu í máli þessu áttu að inna af hendi til gerðarþola, Páls Friðrikssonar, kt. 160530-3409, Depluhólum 10, Reykjavík, samkvæmt kaupsamningi um 111,4 fermetra íbúð á efri hæð í húsinu nr. 20 við Grænumýri á Seltjarnarnesi, ásamt tilheyrandi hlutdeild í lóð, milli gerðarþola og stefndu, dagsettum 22. apríl 1997. Fjárnámið var gert til tryggingar kröfu gerðarbeiðanda á hendur gerðarþola, samtals að fjárhæð 510.800 krónur, en stefnandi fékk kröfuna framselda sér 15. desember 1997. Inna átti umrædda kaupsamningsgreiðslu af hendi við afhendingu íbúðarinnar, sem fara átti fram í síðasta lagi 15. ágúst 1997. Stefndu var send tilkynning í ábyrgðarbréfi um fjárnámið sama dag og það var gert, þar sem fram kom, að þeim væri óheimilt að afhenda gerðarþola umrædda greiðslu, nema að undan- senginni greiðslu fjárnámskröfunnar. Þá ritaði stefnandi stefndu annað bréf 7. Janúar 1998, þar sem hann tilkynnti þeim, að með því að þau hefðu fengið áður- nefnda fasteign afhenta, væri greiðslan í gjalddaga fallin. Jafnframt var skorað á stefndu að gera skil á fjárnámskröfunni fyrir 25. janúar 1998. Af því tilefni ritaði lögmaður stefndu stefnanda bréf 21. janúar 1998. Kom þar fram, að nefndum kaupsamningi um Grænumýri 20 milli stefndu og Páls Friðrikssonar hefði verið rift með samkomulagi 15. desember 1997. Teldu stefndu sig því óbundna af fjárnáminu og höfnuðu greiðslu til stefnanda. Samkvæmt ofangreindu samkomulagi, sem er á milli stefndu í máli þessu og Festingar ehf., sem afsalshafa lóðarinnar að Grænumýri 20, skuldbatt Festing ehf. sig til að afsala fasteigninni til stefndu og þá skuldbundu stefndu sig til að greiða að fullu eftirstöðvar kaupverðs eignarinnar til Festingar ehf. Í samkomu- laginu segir, að tilgangur þess sé að lágmarka tjón, sem leiddi af vanefndum Páls Friðrikssonar annars vegar samkvæmt samningi við Á. H.Á.-byggingar hf., um greiðslu á söluverði byggingarlóðarinnar nr. 6 — 28 við Grænumýri, Seltjarn- arnesi, til Festingar ehf. og riftun á þeim samningi, sbr. yfirlýsingu þess efnis, dagsetta 10. desember 1997, og hins vegar á skyldum samkvæmt kaupsamningi. Undir samkomulagið ritaði Páll Friðriksson og lýsti sig samþykkan því með öllum skilmálum, sem í því greinir. Jafnframt liggur fyrir í málinu yfirlýsing, dagsett 10. desember 1997, um riftun Á.H.Á.-bygginga hf. á kaupsamningi fyr- irtækisins við Pál Friðriksson, dagsettum 31. maí 1995, um kaup á ofan- greindum byggingarlóðum við Grænumyýri, vegna stórfelldra vanefnda Páls á ákvæðum samningsins. Á yfirlýsinguna hefur Páll ritað samþykki sitt með vísan til forsendna riftunarinnar. 4406 TH. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi byggir á því, að með fjárnáminu 6. nóvember 1997 hafi hann öðl- ast Óbeinan eignarrétt á hluta af greiðslu samkvæmt kaupsamningi. Hafi þar með orðið aðilaskipti að hluta greiðslunnar, sem tilkynnt hafi verið stefndu, áður en þau gerðu umrætt samkomulag við Festingu ehf., sbr. 2. mgr. 57. gr. laga nr. 90/1989. Gangi réttur stefnanda samkvæmt fjárnáminu framar rétti viðsemjenda gerðarþola og skuldheimtumanna hans. Ekkert réttarsamband hafi verið á milli Festingar ehf. og stefndu á þeim tíma, sem aðfarargerðin fór fram. Á.H.Á.-bygg- ingar hf. hafi keypt umrædda lóð af Festingu ehf., Páll Friðriksson hafi keypt af Á.H.Á.-byggingum hf. og stefndu af Páli Friðrikssyni. Kaupsamningi milli Páls Friðrikssonar og stefndu hafi ekki verið rift, heldur hafi stefndu og Festing ehf. gert með sér samning, sem Páll hafi staðfest. Þar sé kveðið á um, að Fest- ing ehf. taki við öllum réttindum og skyldum Páls Friðrikssonar. Ástæðan fyrir þessum löggerningum hafi fyrst og fremst verið vanefndir Páls við Á HÁ.- byggingar hf. og vanefndir Á.H.Á.-bygginga hf. við Festingu ehf., en ekki van- efndir Páls gagnvart stefndu. Um hreina málamyndagerninga sé því að ræða, m.a. gerða til að reyna að komast hjá greiðslu fjárnámskröfunnar. Eingöngu sé því um að ræða framsal réttinda og skyldna Páls til Festingar ehf. Hafi stefndu þurft að taka tillit til fjárnámsins við gerð samkomulagsins, enda hafi þau haldið eftir greiðslum fyrir mun hærri fjárhæð en eftir var að framkvæma fyrir. Með því að greiða Festingu ehf., án þess að gera fyrst upp fjárnámskröfuna, hafi stefndu brotið gegn skýlausu ákvæði 59. gr. laga nr. 90/1989 og með þeirri athöfn valdið stefnanda tjóni með saknæmum og ólögmætum hætti. Hafi stefndu því fellt á sig bótaábyrgð á grundvelli 3. mgr. 57. gr. og 59. gr. nefndra laga og almennu skaðabótareglunnar. 11. Málsástæður og lagarök stefndu. Stefndu byggja sýknukröfu sína í fyrsta lagi á því, að riftun á kaupsamningi þeirra við Pál Friðriksson hafi verið lögmæt og skuldbindandi fyrir stefnanda. Sá, sem gerir fjárnám í kröfu gerðarþola á hendur þriðja manni, öðlist ekki betri eða meiri rétt en gerðarþoli á sjálfur og verði hann að hlíta öllum þeim mót- bárum skuldara, sem gerðarþoli hefði orðið að hlíta lögum samkvæmt. Sé stefn- andi því bundinn við riftunarákvörðun aðila samningsins. Ástæða riftunarinnar hafi verið sú, að gerðarþoli fjárnámsins, Páll Friðriksson, hafi vanefnt verulega skyldur sínar gagnvart Festingu ehf. og því ekki getað afsalað fasteigninni til stefndu. Er fullyrðingum stefnanda um málamyndagerninga mótmælt sem röngum og ósönnuðum. Réttarleg áhrif riftunarinnar hafi verið þau, að hvorum samningsaðila um sig 4407 hafi borið að skila til baka fengnum greiðslum vegna samningsins. Hafi stefndu ekkert fengið frá Páli Friðrikssyni nema veðsett mannvirki og vanefndir vegna lóðar. Fasteignin hafi enn verið í byggingu og því ekki verið nýtt af þeim meðan samningurinn var gildur. Páll hafi hins vegar fengið greiðslur frá stefndu, m.a. vegna skuldabréfa, sem tryggð voru með veði í fasteigninni, haft leigutekjur af uppítöku íbúða og fengið greiðslur fyrirfram í tengslum við framkvæmdir. Hafi verið fyrirsjáanlegt, að það fjártjón, sem leiddi af veðsetningunni, myndi lenda á Festingu ehf. sem lóðareiganda. Hafi riftunin haft þær verkanir, að fasteignin, ásamt mannvirkjum, hafi gengið aftur til Páls og síðan beint áfram til Festingar ehf., þar sem Páll hafi vanefnt gróflega kaupsamning sinn um hana. Hafi rift- unin því verið réttmæt aðgerð og nauðsynleg. Í öðru lagi byggja stefndu sýknukröfu sína á því, að jafnvel þó að um hafi verið að ræða framsal á greiðslum samkvæmt kaupsamningi til Festingar ehf., eins og stefnandi haldi fram, hefði það framsal ætíð rýmt út réttindum stefnanda samkvæmt fjárnáminu á grundvelli réttinda í veðröð. Í þriðja lagi byggja stefndu á því, að stefnandi sé rangur aðili máls þessa. Í fjórða lagi er á því byggt af hálfu stefndu, að þeir hafi ekki valdið stefn- anda tjóni með saknæmum og ólögmætum hætti og því engin skilyrði til bóta- ábyrgðar. Þá eigi 59. gr. aðfararlaga hér ekki við. Stefnandi byggir sýknukröfu sína í fimmta lagi á því, að réttur stefnanda sé niður fallinn á grundvelli 60. gr. aðfararlaga og að undantekningarákvæði 2. mgr. sömu greinar eigi ekki við hér. IV. Niðurstaða. Ágreiningslaust er, að staðið var með formlega réttum hætti að fjárnámi því, er mál þetta er risið af, sem og eftirfarandi tryggingarráðstöfunum gerðarbeið- anda. Á því er byggt af hálfu stefndu, að sá, sem gerir fjárnám í kröfu gerðarþola á hendur þriðja manni, öðlist ekki betri eða meiri rétt en gerðarþoli á sjálfur og verði hann að hlíta öllum þeim mótbárum skuldara, sem gerðarþoli hefði orðið að hlíta lögum samkvæmt. Sé stefnandi því bundinn við riftun stefndu á kaup- samningi við gerðarþola, Pál Friðriksson, sem hafi vanefnt verulega skyldur sínar gagnvart Festingu ehf. og því ekki getað afsalað umræddri fasteign til stefndu. Samkvæmt 48. gr. laga nr. 90/1989 um aðför verður fjárnám ekki gert í kröfu samkvæmt gagnkvæmum samningi, ef gerðarþoli hefur ekki efnt hann af sinni hálfu. Umræddur gerðarþoli hafði gert kaupsamning við Á.H.Á.-byggingar hf. 31. maí 1995 um kaup á 12 byggingarlóðum við Grænumýri á Seltjarnarnesi, þar á 4408 meðal lóð nr. 20, sem tilheyrir íbúð þeirri, er stefndu keyptu af gerðarþola með kaupsamningi 22. apríl 1997. Vegna stórfelldra vanefnda gerðarþola rifti selj- andi samningi um lóðina með yfirlýsingu 10. desember 1997, sem gerðarþoli samþykkti sama dag. Þá liggur fyrir í málinu „SAMKOMULAG vegna lúkn- ingar framkvæmda að Grænumýri, Seltjarnarnesi“, dagsett 15. desember 1997, vegna vanefnda gerðarþola. Í niðurlagi samkomulagsins er að finna svofellda yfirlýsingu: „Samningur (svo) Páls Friðrikssonar og kaupsamningshafa Ístefndu|, dags. 22. apríl 1997 er hér með rift enda hefur samningi Páls og ÁH.Á.-bygginga ehf. (svo) áður verið rift. Er því ljóst að Páll Friðriksson getur ekki staðið við þær skuldbindingar sem greinir í framangreindum samningi við kaupsamningshafa.“ Undir samkomulagið ritaði Páll Friðriksson sama dag og það var gert og lýsti sig samþykkan því „með öllum skilmálum sem í því greinir“. Upplýst er í málinu, að Festing ehf. tók við skyldum gerðarþola sam- kvæmt kaupsamningi um eignina og er því ekki um málamyndagerning að ræða, svo sem stefnandi heldur fram. Bú gerðarþola var tekið til gjaldþrotaskipta með úrskurði 30. september 1998. Samkvæmt bréfi skiptastjóra í þrotabúinu, dagsettu 12. mars 1999, hafði kröfum að fjárhæð 98.656.489 krónur verið lýst í búið þann dag, en kröfulýsing- arfresti lauk 20. sama mánaðar. Fjárnám í rétti seljanda samkvæmt gagnkvæmum samningi getur því aðeins náð fram að ganga, að tryggt sé, að kaupandinn fái samt sem áður efndir með sama hætti og léti gerðarþoli þær af hendi, þannig að ætla megi, að hann verði eins settur á þann hátt. Með vísan til þess, sem rakið hefur verið hér að framan, má ljóst vera, að gerðarþola var fyrirsjáanlega ókleift að efna skyldur sínar sam- kvæmt umræddum kaupsamningi við stefndu í máli þessu. Þar sem þannig hátt- aði til, leiðir af reglum kröfuréttar, að stefndu var óskylt að efna samninginn við gerðarþola af sinni hendi. Breytti fjárnám í rétti gerðarþola þar engu um, enda getur gerðarbeiðandi ekki öðlast meiri rétt en hinn fyrrnefndi átti á hendur stefndu. Var stefndu því rétt að ráðstafa greiðslu þeirri, er fjárnám var gert í, svo sem þau gerðu. Verða þau þar af leiðandi sýknuð af kröfum stefnanda í máli þessu. Eftir þessum úrslitum og með vísan til 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 ber að dæma stefnanda til greiðslu málskostnaðar, er þykir hæfilega ákveðinn 150.000 krónur að meðtöldum virðisaukaskatti á málflutningsþóknun lögmanns stefndu. Dóminn kveður upp Helgi I. Jónsson héraðsdómari. 4409 Dómsorð: Stefndu, Hannes Richardsson og Ragnhildur M. Kristjánsdóttir, skulu vera sýkn af kröfum stefnanda, Guðmundar Arnar Guðmundssonar, í máli þessu. Stefnandi greiði stefndu 150.000 krónur í málskostnað. 4410 Fimmtudaginn 18. nóvember 1999. Nr. 199/1999. Sparisjóður Mýrasýslu (Hákon Árnason hrl.) gegn Þorgerði Oddsdóttur (Jóhannes Albert Sævarsson hdl.) og gagnsök Skaðabætur. Líkamstjón. Fasteign. Gjafsókn. Þ stefndi S til að þola viðurkenningu á því, að hann bæri skaðabóta- ábyrgð á því tjóni, sem hún hefði orðið fyrir er hún hrasaði í tröppum í húsi hans. Ekki var talið sannað gegn mótmælum S að Þ hefði slas- ast með þessum hætti og var hann því sýknaður. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 20. maí 1999. Hann krefst aðallega sýknu af kröfum gagnáfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, en til vara að sakarskiptingu héraðsdóms verði breytt aðaláfrýjanda í hag og málskostnaður felldur niður fyrir báðum dóm- stigum. Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu 1. júlí 1999. Hún krefst þess að við- urkennd verði með dómi bótaskylda aðaláfrýjanda vegna líkamstjóns. sem hún hafi eða kunni að hafa orðið fyrir þegar hún hrasaði á hálku- bletti á tröppum húss aðaláfrýjanda að Borgarbraut 14 í Borgarnesi 30. nóvember 1993. Hún krefst jafnframt málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar, sem hún segist njóta fyrir Hæstarétti, þar sem gjafsókn hennar fyrir héraði, sem veitt var 28. janúar 1998, nái til málskostnaðar hér fyrir dómi, sbr. 5. mgr. 127. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Til vara krefst hún þess að málskostnaður falli niður. I. Eins og nánar greinir í héraðsdómi kveðst gagnáfrýjandi hafa orðið fyrir slysi er hún gekk niður tröppur við hús aðaláfrýjanda í Borgar- nesi 30. nóvember 1993 laust eftir kl. 12.34. Hafi hún átt erindi inn í starfsstöð aðaláfrýjanda og verið á leið þaðan er atvikið varð. Á neðstu 4411 tröppunni hafi verið hálkublettur, sem hún hafi ekki getað varast, og runnið til á. Hún hafi þó náð að verjast falli, en við þetta hafi hún rekið hægri mjöðm í handrið, sem liggur meðfram tröppunum, auk þess sem mikill hnykkur kom á bak hennar. Aðaláfrýjandi telur ósannað í málinu, að gagnáfrýjandi hafi hrasað í áðurnefndum tröppum. Einnig sé ósannað að hálka eða klaki hafi verið á tröppunum umræddan dag, en veðurskýrslur frá Hvanneyri sama dag og næstu á undan bendi eindregið til að svo geti ekki hafa verið, auk þess sem snjóbræðslukerfi í tröppunum hefði þá eytt hálku, hafi hún samt náð að myndast. Verði á hvorugt fallist eigi engu að síður að taka sýknukröfuna til greina, enda verði slysið þá ekki rakið til ann- ars en óhappatilviljunar eða gáleysis gagnáfrýjanda, sem hafi mátt sjá klakann á leið sinni inn í húsið og því átt að varast hann hefði eðli- legrar varkárni verið gætt. Il. Í málinu hafa verið lagðar fram kvittanir um greiðslu af skulda- bréfum, sem bera greiðslustimpil aðaláfrýjanda með dagsetningunni 30. nóvember 1993. Kemur nafn gagnáfrýjanda fyrir á reit, þar sem greiðandi skuldanna er tilgreindur. Telur hún kvittanirnar sanna að hún hafi verið á ferð í afgreiðslu aðaláfrýjanda umræddan dag og hrasað á leið þaðan. Beri auk þess nokkur vitni að hún hafi sagt þeim frá því eftir atburðinn að hún hafi fallið í tröppunum á hálkubletti. Engin vitni urðu að óhappi gagnáfrýjanda og hún gerði aðal- áfrýjanda ekki viðvart um að það hafi orðið. Hún gaf fyrst skýrslu um atvikið hjá lögreglu 17. maí 1995, en aðaláfrýjandi var ekki látinn vita um það fyrr en með bréfi lögmanns gagnáfrýjanda 14. maí 1997. Voru þá liðin nær þrjú og hálft ár frá því að hún kvað það hafa borið að höndum. Staðhæfingar gagnáfrýjanda um hvar og hvernig óhappið varð hafa heldur ekki stoð í læknisvottorðum frá þeim tíma, er það á að hafa gerst. Í vottorði heilsugæslustöðvarinnar í Borgarnesi 10. júlí 1995 er þannig getið um færslu í heilsufarsskrá stofnunarinnar 1. des- ember 1993, þar sem segir að gagnáfrýjandi hafi þann dag verið frá vinnu vegna verkja í mjöðm, sem hún hlaut við að misstíga sig deg- inum áður. Færslur um heilsufar gagnáfrýjanda í sömu skrá í lok árs 1993 og byrjun árs 1994 veita engar frekari upplýsingar um tildrög óhapps hennar eða hvar það hafi orðið. 4412 Þegar það er virt, sem að framan greinir, verður ekki talið sannað gegn eindregnum mótmælum aðaláfrýjanda að gagnáfrýjandi hafi slas- ast með þeim hætti, sem hún heldur fram. Þegar af þeirri ástæðu verður aðaláfrýjandi sýknaður af kröfum hennar í málinu. Rétt þykir að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti. Ákvæði héraðsdóms um gjafsóknarkostnað gagnáfrýjanda verður staðfest. Athuga ber, að í bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytis 28. janúar 1998 um gjafsókn gagnáfrýjanda í héraði er tekið fram berum orðum að gjafsóknin sé takmörkuð við rekstur málsins fyrir héraðsdómi. Leiðir beint af 5. mgr. 127. gr. laga nr. 91/1991 að kostnaður gagn- áfrýjanda af meðferð málsins fyrir Hæstarétti verður ekki felldur á rík- issjóð. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Sparisjóður Mýrasýslu, er sýkn af kröfum gagnáfrýjanda, Þorgerðar Oddsdóttur. Ákvæði héraðsdóms um gjafsóknarkostnað gagnáfrýjanda skal vera Óóraskað. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Vesturlands 17. mars 1999. Stefnandi þessa máls er Þorgerður Oddsdóttir, kt. 110142-2779, Brákarbraut 1. Borgarnesi, Borgarbyggð. Stefnt er Sparisjóði Mýrasýslu, kt. 610269-5409, Borgarbr. aut 14, Borgarnesi, Borgarbyggð, og Vátryggingafélagi Íslands hf. (VÍS), kt. 690689-2009, Ármúla 3, Reykjavík, til réttargæslu. Málið var höfðað með birtingu stefnu 8. júlí 1998. Það var þingfest 15. sept- ember s.á. og tekið til dóms að lokinni aðalmeðferð 25. febrúar sl. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þessar: Hún krefst viðurkenningar á bótaskyldu stefnda vegna líkamstjóns sem hún (stefnandi) varð fyrir eða kann að hafa orðið fyrir, þegar hún hrasaði á hálkubletti á suðurtröppum húss stefnda, Sparisjóðs Mýrasýslu, að Borgarbraut 14, Borgarnesi, þann 30. nóvember 1993. Stefnandi hefur gjafsókn í málinu, en hún krefst málskostnaðar úr hendi stefnda, eins og mál þetta væri ekki gjafsóknarmál, samkv. fram lögðum máls- kostnaðarreikningi, þ.m.t. kostnaðar stefnanda af 24,5% virðisaukaskatti. Þess er krafist að dráttarvextir leggist við málskostnaðinn á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 15 dögum eftir dómsuppsögu. 4413 Dómkröfur stefnda, Sparisjóðs Mýrasýslu, eru þær aðallega, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og tildæmdur málskostnaður úr hendi hennar að mati dómsins, en til vara að sök verði skipt í málinu og málskostn- aður felldur niður. Af hálfu réttargæslustefnda, Vátryggingafélags Íslands hf., eru engar sjálf- stæðar kröfur gerðar, enda engar kröfur gerðar á hendur félaginu. Málsatvikum er lýst svo í stefnu: Stefnandi hafi lent í slysi á leið sinni úr Sparisjóði Mýrasýslu 30. nóvember 1993. Hún hafi þá runnið til á svelli sem verið hafi á neðsta þrepi steinsteyptrar suðurtröppu sem liggur að húsi stefnda við Borgarbraut 14, Borgarnesi. Stefnandi hafi þá unnið hjá kjötvinnslu Kaup- félags Borgfirðinga |í Brákarey| í Borgarnesi, og hafi í hádegishléi skotist í sparisjóðinn persónulegra erinda. Slysið hafi orðið skömmu eftir kl. 12.34 þann dag. Stefnanda hafi tekist að forða sér frá falli, en við það hafi hún fengið mik- inn slink á bakið og hún hafi rekið hægri mjöðm utan í handrið hússins |Svo í stefnu. Handrið eru hvort sínum megin við tröppurnar. Innskot dómara|. Hún hafi strax fundið mikið til í bakinu, en haldið að þrautirnar myndu líða hjá. Hún hafi harkað af sér og haldið til vinnu eftir þetta atvik án þess að gera neinum strax viðvart um það sem gerst hefði. Næsta dag hafi stefnandi ennþá haft miklar þrautir í baki. Þá um morguninn hafi hún haft samband við lækni á heilsugæslustöðinni í Borgarnesi og greint honum frá slysinu. Stefnandi hafi reynt að hefja vinnu að nýju dagana 6. og 7. desember 1993, en það hafi ekki gengið vegna bakverkja hennar. Við skoðun hjá lækni 7. desember hafi komið fram mikil eymsli við álag á hrygg með og án mótspyrnu, og hafi þá verið gefið út „vinnuveitandavottorð“ frá |. desember til 7. desember 1993. Stefnandi kveðst hafa reynt ítrekað að hefja vinnu á ný, en ávallt orðið frá að hverfa vegna verkja. Endanlega hafi hún gefist upp á því að vinna um miðjan janúar 1994, og síðan hafi hún ekkert getað unnið vegna „einkenna frá baki og hægri mjöðm“. Stefnandi kveðst hafa farið í örorkumat hjá Sigurjóni Sigurðssyni lækni. Hann hafi metið að hún hafi verið tímabundið frá vinnu 100% í 4 1/2 mánuð, og varanlega örorku stefnanda hafi hann metið 20%. Þá segir í stefnu að með bréfi, dags. 14. maí 1997, hafi verið leitað upp- lýsinga hjá stefnda um aðstæður á slysstað. Stefndi hafi þá upplýst að snjó- bræðslukerfi hafi verið í suðurtröppum húss hans, kerfi þetta hafi verið bilað, endurbætur og viðgerð hafi farið fram sumarið 1994, en þá hafi tröppurnar verið brotnar upp og nýjar lagnir settar í þær. Með bréfi (lögmanns stefnanda), dags. 2. júní 1998, hafi verið leitað nánari upplýsinga stefnda um snjóbræðslukerfið, og í svarbréfi, dags. 23. júní 1998, hafi komið fram að fyrst hafi orðið vart við bilun í kerfinu haustið 1993 og að Guðjón Guðlaugsson byggingameistari í Borgarnesi hafi annast viðgerð á kerfinu. 4414 Í stefnu segir að stefndi, Sparisjóður Mýrasýslu, hafi verið með ábyrgðar- tryggingu hjá réttargæslustefnda, VÍS, þegar slysið varð. Með bréfi, dags. 7. ágúst 1997, hafi verið óskað eftir afstöðu réttargæslustefnda til bótaskyldu á tjóni stefnanda á grundvelli ábyrgðartryggingar húseiganda. Réttargæslustefndi hafi hafnað bótaskyldu með bréfi, dags. 9. september 1997. Málsástæður stefnanda. „„Það er málsástæða stefnanda að hún hafi orðið fyrir varanlegu líkamstjóni þegar hún hrasaði á hálkubletti í vanbúnum suðurtröppum húss stefnda. . .,“ segir í stefnu. Skjalfest sé að hún hafi verið í sambandi við lækni daginn eftir slysið vegna þeirra „einkenna“ sem hún hlaut við að skrika fótur. Frásögn hennar um að hún hafi runnið til í tröppunum verði ekki studd framburði sjón- vitna. Hún hafi ekki snúið inn í sparisjóðinn til að tilkynna um slysið og ekki hafi hún gefið lögregluskýrslu fyrr en síðar (17. maí 1995. Innskot dómara|. Auk læknis, sem hún hafði samband við daginn eftir slysið, hafi hún greint samstarfs- fólki sínu frá því hvað komið hefði fyrir. Greiðsluseðlar stefnanda staðfesti að hún hafi verið stödd í Sparisjóði Mýrasýslu á hádegi slysdaginn. Það verði að telja sannað að stefnandi hafi hrasað á tröppum sparisjóðsins þegar hún slasað- ist á baki og mjöðm. Stefnandi heldur því fram að suðurtröppur húss stefnda hafi verið vanbúnar og að hún hafi orðið fyrir tjóni vegna þess vanbúnaðar. Fyrir liggi staðfesting stefnda á því að snjóbræðslukerfi, sem var í suðurtröppunum, hafi ekki virkað sem skyldi veturinn 1993-1994. Bilunar í kerfinu hefði fyrst orðið vart um haustið. Í nóvembermánuði 1993 hafi nokkrum sinnum „mælst alhvít jörð í Borgarnesi“ |Svo í stefnu. Veðurathuganir í Borgarnesi liggja ekki fyrir, en fram hefur verið lögð skýrsla um veðurathuganir á Hvanneyri í október og nóvem- ber 1993, ásamt skýringum Trausta Jónssonar veðurfræðings. Sjá síðar. Innskot dómara.|. Það hafi ekki getað farið fram hjá starfsmönnum stefnda að snjó- bræðslukerfið virkaði ekki sem skyldi. Hálkublettur sá sem stefnandi rann til á hafi myndast vegna þess að snjóbræðslukerfið var bilað. Um þá bilun hafi starfs- fólki stefnda verið kunnugt. Ekki hafi verið hafist handa um viðgerð fyrr en sumarið 1994. Tröppunum hafi ekki verið lokað og umferð viðskiptavina ekki beint um annan inngang inn í húsið, né heldur hafi verið gerðar aðrar ráðstaf- anir til að koma í veg fyrir slys í tröppunum, svo sem með því að bera sand eða salt á þær. Gera verði ríkar kröfur til stefnda, eða starfsmanna hans í þessu efni, þar sem hann rekur starfsemi sem byggist á töluverðri umferð gangandi fólks um lóð hans og húsnæði. Stefnandi telur að á stefnda falli bótaábyrgð á tjóni hennar vegna vanbúnaðar á tröppunum og vegna handvammar starfsfólks stefnda að bregðast ekki við þeim vanbúnaði. Þá segir í stefnu að lög nr. 46/1980 um aðbúnað, hollustuhætti og öryggi á 4415 vinnustöðum leggi þær skyldur á herðar „vinnuveitendum“ að öryggi starfs- manna á vinnustað verði tryggt með margvíslegum hætti innan húss og utan. Ekki séu efni til að gera minni kröfur um aðgengi og öryggi viðskiptamanna sömu aðila. Stefnandi telur að öryggi viðskiptamanna stefnda hafi ekki verið tryggt með þeim hætti sem nefnd lög gera ráð fyrir að tryggja skuli starfs- mönnum stefnda. Stefnandi hafi þurft að fara um vinnuumhverfi starfsmanna stefnda til að geta átt venjubundin viðskipti við hann, þegar hún slasaðist. Um lagarök segir í stefnu að krafist sé viðurkenningardóms á bótaskyldu stefnda með vísan til 2. mgr. 25. gr. laga nr. 91/1991. Kröfur stefnanda séu reistar á ólögfestri meginreglu íslensks skaðabótaréttar um ábyrgð húseigenda á tjóni sem kann að hljótast vegna vanbúnaðar á hús- eignum þeirra. Einnig kveðst stefnandi byggja á ólögfestri meginreglu íslensks skaðabótaréttar um ábyrgð „vinnuveitanda“ á skaðaverkum starfsmanna, hús- bónda- eða vinnuveitandaábyrgðarreglunni svokölluðu. Þá kveðst stefnandi byggja kröfur sínar einnig á lögum nr. 46/1980 um holl- ustuhætti og öryggi á vinnustöðum, „beint eða fyrir lögjöfnun um aðgang, aðbúnað og öryggi á vinnustöðum“. Kröfur sínar um málskostnað styður stefnandi við lög nr. 91/1991, einkum Í. mgr. 130. gr. Krafa stefnanda um virðisaukaskatt á málskostnað er reist á lögum nr. 50/1980, sbr. og reglugerð nr. 562/1989. Stefnandi sé ekki virðisaukaskatts- skyldur. Málsástæður stefnda. Um málsástæður og lagarök stefnda, Sparisjóðs Mýrasýslu, segir í greinar- gerð hans, að aðalkrafan um sýknu sé annars vegar byggð á því að það sé ósannað að örorka stefnanda stafi af falli hennar í tröppunum við hús stefnda, og hins vegar á því að skilyrðum almennu skaðabótareglunnar sé ekki fullnægt, enda beri húseigendur ekki hlutlæga ábyrgð á umbúnaði fasteigna sinna. Stefndi heldur því fram að algjörlega sé ósannað að örorku stefnanda megi rekja til þess að hún hafi runnið til á svelli á tröppum húss stefnda. Stefnandi beri alfarið sönnunarbyrði um orsök tjóns síns. Engir sjónarvottar hafi verið að því þegar stefnandi slasaðist. Hún hafi ekki tilkynnt starfsfólki stefnda um slysið. Hún hafi ekki gefið lögregluskýrslu fyrr en um einu og hálfu ári síðar. Ef ekki verður á ofangreint fallist, byggir stefndi sýknukröfu sína í öðru lagi á því, að stefndi eigi enga sök á umstefndu slysi stefnanda. Það megi alfarið rekja til gáleysis hennar sjálfrar og óhappatilviljunar. Ósannað sé að hálka hafi verið á tröppum húss stefnda þann 30. nóvember 1993. Hafi svo verið, hafi stefnandi vitað eða mátt vita af því. Stefnandi hafi komið gangandi í sparisjóð- 4416 inn frá vinnustað sínum. Engin ástæða sé til að ætla að meiri hálka hafi verið á tröppum hússins en annars staðar á gangvegum í Borgarnesi. Stefnandi segist hafa verið á leið út úr húsinu þegar hún hafi hrasað. Hún hafi því gengið upp tröppurnar skömmu áður. Hún hafi því mátt ætla að aðstæður hefðu ekki breyst frá því hún gekk inn í húsið. Slysið verði því alfarið rakið til gáleysis hennar sjálfrar og óhappatilviljunar. Stefndi byggir á því að umbúnaður fasteignarinnar hafi verið venjulegur og í samræmi við lög og reglugerðir. Orsök slyssins verði ekki rakin til saknæmrar hegðunar starfsmanna stefnda. Ósannað sé að starfsmenn stefnda hafi vitað af bilun í snjóbræðslukerfinu þann 30. nóvember 1993 eða að kerfið hafi verið bilað þann dag. Ekki hafi verið leitt í ljós hvenær vetrarins 1993-1994 varð vart við bilun í kerfinu. Þá hvíli ekki að lögum skylda á fasteignaeigendum að sjá til þess að tröppur og nánasta umhverfi húsa séu ávallt hálkulaus, enda ófram- kvæmanlegt við íslenskar veðuraðstæður. Því síður hafi hvílt nokkur skylda á stefnda að hafa snjóbræðslukerfi í tröppum hússins. Stefndi telur að orsök slyssins verði ekki rakin til vanbúnaðar á fasteign stefnda. Ósannað sé að bilun í snjóbræðslukerfi hafi valdið hálku á tröppum hússins þann 30. nóvember 1993, eða að slysið megi rekja til annars vanbún- aðar á fasteigninni. Þá verði ekki talið ámælisvert að lagfæring fór ekki fram á tröppum hússins fyrr en sumarið 1994. Íslenskt veðurfar hamli því að slíkar við- gerðir fari fram yfir vetrartímann. Stefndi mótmælir því að ekki hafi verið gætt fyllsta öryggis og aðbúnaðar starfsmanna og annarra, sem leið hafi átt um húsnæði stefnda. Þær kröfur sem lög nr. 46/1980 gera, hafi verið uppfylltar að fullu. Stefndi kveðst einnig byggja á þeirri meginreglu íslensks skaðabótaréttar að eigendur fasteigna beri ekki hlutlæga skaðabótaábyrgð á húseign sinni, þannig að þeir séu bótaskyldir, verði einhver fyrir slysi í eða við húseign þeirra. Varakrafa stefnda um skiptingu sakar er á því reist að skipta beri sök og leggja meginsök á slysinu á stefnanda sjálfa vegna framangreinds gáleysis hennar. Stefnanda hafi verið eða hafi mátt vera kunnugt um aðstæður á tröpp- unum, enda hefði hún gengið frá vinnustað sínum að sparisjóðnum og gengið upp tröppurnar þegar hún gekk inn í húsið. Með öllu sé ósannað að hálka á tröppum hafi verið meiri en annars staðar í bænum þennan dag. Þá liggi ekki neitt fyrir um fótabúnað stefnanda. Stefnandi gaf skýrslu fyrir lögreglu 17. maí 1995. Í þeirri skýrslu kemur fram að hún var tekin fyrir beiðni Jónínu Bjartmarz héraðsdómslögmanns. Í skýrslunni er m.a. þetta haft eftir stefnanda: Hún hafi verið starfandi hjá Kaupfélagi Borgfirðinga, kjötvinnslunni í Brák- arey, þegar slysið varð þann 30. nóvember 1993. Hún hafi haft hálftíma í hádeg- ismat, og í því hléi hafi hún farið erinda sinna í Sparisjóð Mýrasýslu. „Er ég var 4417 að koma út úr húsi sparisjóðsins við Borgarbraut og fór niður tröppurnar að sunnanverðu, renn ég í neðstu tröppunni, vegna klaka sem þar var. Ég barðist við að halda jafnvægi og tókst að koma í veg fyrir að ég dytti en ég fékk mik- inn slink á bakið ...“ Stefnandi sagði að hún hefði þá kennt mikið til í bakinu. Þrátt fyrir mikil bakeymsli hefði hún farið gangandi í vinnuna út í Brákarey og klárað þennan vinnudag. Morguninn eftir hefði hún ekki komist niður stigann heima hjá sér fyrir þrautum. Hún hefði þá haft samband við Ingþór Friðriksson lækni sem hefði ráðlagt henni að fara ekki til vinnu næstu daga.“ Um viku eftir að slysið varð fór ég aftur til vinnu minnar og var mér þá ekið til og frá vinnu. Ég hélt áfram í vinnunni þar til seinnipartinn {í| febrúar 1994 en þá gafst ég endanlega upp vegna bakverkja.“ Skýrslur fyrir dómi. Fyrir dómi bar stefnandi mjög á sama veg um atvik og fyrir lögreglu, en mun ítarlegar. Hún staðfesti skýrslu sína fyrir lögreglu. Hún sagði að á þessari ferð sinni Í sparisjóðinn hefði verið hálka yfir öllu, hált hefði verið á götum og gang- stéttum. Þessi hálka hefði komið til af snjó sem hefði frosið, þiðnað og frosið aftur. Um hefði verið að ræða klamma, ekki ísingu. Hálka hefði verið í öllum tröppunum. Í neðstu tröppunni, sem hún hrasaði í, hefði verið hálka við tröppu- brún. Hún kvaðst hafa hrasað í neðstu tröppunni þegar hún var að koma út úr sparisjóðnum. Hún hefði gripið í handriðið við tröppurnar til að taka af sér mesta fallið, en þá hefði hún rekist harkalega utan í handriðið með mjöðmina. Hún kvaðst hafa kennt geysilega til við að skella utan í handriðið. Hún hefði staðið þarna um stund og hugleitt að þetta mundi jafna sig. Síðan hefði hún gengið beinustu leið niður í Brákarey. Henni hefði liðið afskaplega illa þennan dag. Stefnandi var spurð um fótabúnað slysdaginn. Hún sagðist hafa verið í loð- fóðruðum kuldastígvélum, sem náð hefðu upp á miðjan legg. Þau hefðu verið með grófmynstruðum, stömum sólum. Aðspurð sagði stefnandi að það hefði ekki hvarflað að sér að fara aftur inn í sparisjóðinn eða láta nokkurn mann vita af slysinu. Hún hefði haldið að þetta mundi lagast. Þegar hún hefði haft samband við lækni daginn eftir hefði hún þó sagt honum frá atvikum. Hún nefndi líka að hún hefði sagt verkstjóranum sínum frá slysinu og tengdadóttur sinni {Hér mun stefnandi hafa átt við Jóhönnu Berg- mann Þorvaldsdóttur, sem bar vitni í málinu, sbr. hér á eftir. Innskot dómaral|. Stefnandi sagði að tröppurnar hefðu ekki verið stráðar sandi eða öðrum efnum til að draga úr hálku. Stefnandi var spurð um tilefni þess að hún gaf skýrslu fyrir lögreglu. Hún svaraði að lögfræðingur hjá sýslumannsembættinu hefði bent sér á að gera þetta til öryggis, vegna þess að hún ætti rétt á bótum samkvæmt skyldutryggingu sem kaupfélagið hefði tryggt starfsmenn sína. Hún kvaðst hafa fengið þessar bætur. 4418 Þórir Sigfús Sumarliðason, sparisjóðsstjóri stefnda frá hausti 1990, gaf aðila- skýrslu fyrir dómi. Hann var spurður hvenær stefnandi hefði fyrst leitað til stefnda vegna slyssins. Aðilinn sagði að það hefði verið með bréfi lögmanns stefnanda til stefnda, dags. 14. maí 1997. Hann kvaðst aðspurður ekki vita til þess að neinn hefði dottið í tröppum húss sparisjóðsins, hvorki fyrir né eftir umrætt slys. Hann bar að hitalögn hefði verið sett í tröppurnar 1981 eða 1982, þegar byggt hefði verið við húsið. Við venjulegar aðstæður hefði hitalögnin náð að bræða snjó af tröppunum, en í mikilli snjókomu hefði kerfið ekki haft undan, en þá hefðu tröppurnar verið mokaðar. Yfirleitt hefði verið fylgst með því hvort hálka myndaðist í tröppunum. Starfsmenn stefnda færu þó alla jafna ekki um þessar tröppur. Stefndi hefði keypt hálkueyði, einn poka, í Reykjavík árið 1989 eða 1990 og notað hann. Hann hefði verið notaður á tröppurnar til öryggis. Aðil- inn sagði að seint á árinu 1993, eða um haustið, hefði uppgötvast bilun í snjó- bræðslukerfinu í tröppunum. Hún hefði komið fram í leka í kjallara hússins. Til að gera við bilunina hefðu tröppurnar verið brotnar upp. Þeir sem um þetta vissu segðu sér að bilun þessi hefði ekki haft áhrif á heitavatnsrennsli í tröppunum. Vitnaði aðilinn í þessu sambandi til Guðjóns Guðlaugssonar byggingameistara, en hann hefði séð um endurbætur á tröppunum. Vitnið Hildur Hallkelsdóttir bar að hún og stefnandi hefðu átt heima í sama húsi, Brákarbraut 1, þegar slysið varð og þangað til í maí 1998, að vitnið flutt- ist úr húsinu. Hún kvaðst hafa búið á hæðinni fyrir neðan stefnanda. Vitnið Hildur bar að stefnandi hefði sagt sér frá því að hún hefði dottið á sparisjóðströppunum. Hún kvaðst ekki muna nákvæmlega hvaða dag þetta var, en hún sagðist muna að stefnandi hefði dottið og að vitnið hefði þurft að send- ast fyrir hana nokkra daga á eftir. Vitnið kvaðst hafa farið í búð að versla fyrir stefnanda. Nánar spurð um það hvenær stefnandi hefði beðið hana að versla fyrir sig, sagði vitnið Hildur, að það hefði verið daginn eftir slysið eða um kvöldið. Vitnið Guðjón Guðlaugsson upplýsti að hann væri tengdasonur sparisjóðs- stjórans, Þóris Sigfúsar. Hann kvaðst nú vera húsvörður í byggingu stefnda, en hefði ekki verið það þegar atvik máls gerðust. Hann sagðist hafa brotið upp tröppurnar, þegar hitalögnin í þeim var lagfærð, og steypt þær aftur. Pípulagn- ingamaður hefði lagt hitalögnina. Bilun í hitalögninni hefði uppgötvast haustið 1993. Gert hefði verið við hana í febrúar 1994. Bilunin hefði komið fram í því að farið hefði að leka í kjallara hússins, en hún hefði engin áhrif haft á virkni snjóbræðslukerfisins. Til að gera við hitalögnina hefði þurft að brjóta upp tröpp- urnar því lekinn hefði verið í heitavatnsleiðslunum í tröppunum. Þetta væri lokað kerfi og lekinn hefði engu breytt um virkni þess. Fyrir lagfæringu hefðu leiðslurnar legið á um 10 sm dýpi í baki trappanna, en eftir lagfæringu lægju þær á 5-6 sm dýpi í tröppunum sjálfum. Kerfið ætti að vera betra nú en áður, ef eitthvað væri. 4419 Vitnið Guðjón sagði að snjóbræðslukerfið hefði alltaf náð að bræða snjó af tröppunum nema í einstaka tilvikum, þegar mikil ofankoma hefði verið og vindur með og dregið hefði í skafla, þá hefði kerfið ekki hreinsað tröppurnar fullkomlega. Í hitalögnina væri notað affallsvatn af ofnum hússins ásamt sjálf- virkri innspýtingu, sem skerpti á kerfinu þegar hitastig vatnsins færi niður fyrir visst mark. Hann lýsti gerð trappanna þannig að í þeim væri grásteinn ofan á steypu. Vitnið kvaðst hafa fylgst með tröppunum í sjálfboðavinnu áður en hann varð húsvörður, en ekki haft reglulegt eftirlit með þeim. Vitnið Ingigerður Jónsdóttir kvaðst hafa verið starfsmaður Kaupfélags Borg- firðinga og verkstjóri stefnanda, þegar slysið varð. Hún kvaðst ekki muna dag- setningar, en hún myndi eftir að stefnandi hefði orðið fyrir óhappi „uppi í bæ“ og sagt sér frá því. Stefnandi hefði sagt sér frá því að hún hefði hrasað eða dottið fyrir utan Sparisjóð Mýrasýslu. Sig minnti að hún hefði farið í matarhléi „upp í bæ“. Stefnandi hefði þó mætt til vinnu, a.m.k. þennan dag, en svo hefði hún verið frá vinnu marga mánuði á eftir. Vitnið Jóhanna Bergmann Þorvaldsdóttir sagðist hafa búið með syni stefn- anda í tvö ár fyrir nær tveimur áratugum, og ættu þau barn saman. Vitnið sagði að hún og stefnandi töluðu oft saman. Stefnandi hefði talað við sig daginn eftir slysið. Hún hefði þá sagt sér að hún hefði dottið á hálku framarlega í tröpp- unum. Vitninu hefði skilist að stefnandi hefði skollið utan í vegg eða steyptan kant og fengið á sig slink og hefði liðið mjög illa. Hún hefði sagst hafa runnið til á bletti fremst í tröppunni. Vitnið kvaðst hafa haft áhyggjur af stefnanda. Hún hefði heimsótt hana skömmu síðar og fylgst með veikindasögu hennar. Við þetta slys hefðu orðið umskipti í lífi stefnanda. Hún hefði áður verið mjög létt á sér og hlaupið um götur. Það þekktu Borgnesingar. Áður hefði hún stundum verið þreytt í baki, en ekki svo að það hæði henni. Forsendur og niðurstöður. Verulegur dráttur varð á því að stefnandi sækti þann rétt sinn sem hún í þessu máli telur sig eiga á hendur stefnda. Sá dráttur veldur henni þó ekki réttar- spjöllum, enda ekki á því byggt af hálfu stefnda. Að slysi stefnanda voru ekki sjónarvottar, en frásögn stefnanda af atvikum hefur verið einörð og sannfærandi, og hún hlýtur stuðning vættis þeirra sem hún sagði frá atburðinum og læknisvottorðs. Daginn eftir slysið hafði stefnandi símsamband við lækni á heilsugæslustöð- inni í Borgarnesi, Ingþór Friðriksson. Í fram lögðu áverkavottorði, sem Örn E. Ingason, læknir á heilsugæslustöðinni, ritar 10. júlí 1995 að beiðni þáverandi lögmanns stefnanda segir orðrétt: „Þ. 30.11.93 skrikaði sjúklingi (þ.e. stefnanda. 4420 Innskot dómara| fótur í hálku á leið niður tröppur við inngang að Sparisjóði Mýrasýslu. Þetta mun hafa gerst í hádegishléi frá vinnu og fékk hún við þetta slink eða hnykk á bak. Síðan haft verk í baki niður hæ. ganglim.“ Vitnið Hildur Hallkelsdóttir bar að stefnandi hefði sagt sér frá því að hún hefði dottið á sparisjóðströppunum. Svo er að skilja að þetta hafi verið mjög fljótlega eftir slysið, því að vitnið bar að stefnandi hefði vegna áverka síns beðið vitnið sama dag eða um kvöldið að fara í búð fyrir sig til að versla. Vitnið Ingigerður Jónsdóttir, verkstjóri stefnanda, bar að stefnandi hefði sagt sér frá því að hún hefði hrasað eða dottið fyrir utan Sparisjóð Mýrasýslu. Að því er vitnið minnti varð þetta í ferð stefnanda í matarhléi upp í bæ. Vitnið Jóhanna Bergmann Þorvaldsdóttir bar að stefnandi hefði talað við sig daginn eftir slysið. Hún hefði þá sagt sér að hún hefði dottið á hálku framarlega í tröppunum. Vitnið sagði að sér hefði skilist að stefnandi hefði skollið utan í vegg eða steyptan kant og fengið á sig slink. Hún hefði sagst hafa runnið til á bletti fremst í tröppunni. Þegar virt eru þau gögn sem hér hafa verið rakin og skýrsla stefnanda fyrir lögreglu 17. maí 1995, sem ber saman við skýran og einarðan framburð stefn- anda fyrir dómi, telur dómari að sannað sé að stefnandi hafi slasast með þeim hætti sem hún hefur lýst fyrir dómi: Hún hafi hrasað í neðsta þrepi á suður- tröppum húss stefnda, fengið slink á bakið og rekið hægri mjöðm utan í hand- rið sem er í tröppunum. Stefnandi bar í skýrslu sinni fyrir lögreglu að hún hefði runnið til í neðstu tröppunni vegna klaka sem þar var. Fyrir dómi sagði hún að í neðstu tröppunni, sem hún hrasaði í, hefði verið hálka við tröppubrún. Hún bar og að hálka hefði verið yfir öllu, á götum og á gangstéttum. Hálkan hefði komið til af snjó sem hefði frosið, þiðnað og frosið aftur. Hitalögn, snjóbræðslukerfi var í tröppunum. Upplýst er af stefnanda að kerfið bilaði haustið 1993, en ekki er nákvæmlega frá því greint hvenær það var. Jafn- framt bar vitnið Guðjón Guðlaugsson byggingameistari, sem sá um viðgerð á tröppunum þegar gert var við hitalögnina, að bilunin hefði ekki valdið því að snjóbræðslukerfið virkaði ekki. Þeim framburði hefur ekki verið hnekkt. Þórir Sigfús Sumarliðason sparisjóðsstjóri bar að við venjulegar aðstæður hefði snjó- bræðslukerfið náð að bræða snjó af tröppunum, en í mikilli snjókomu hefði það þó ekki haft undan, en þá hefðu tröppurnar verið mokaðar. Vitnið Guðjón Guð- laugsson bar á líkan veg, að kerfið hefði náð að bræða snjó af tröppunum nema í einstaka tilvikum þegar mikil ofankoma hefði verið og vindur með og dregið í skafla. Af hálfu stefnanda hefur verið lagt fram yfirlit Veðurstofu Íslands yfir veð- urfar í nóvember 1993 samkv. mælingum á þeirri veðurathugunarstöð, sem næst er Borgarnesi, þ.e. Hvanneyri. Yfirliti þessu fylgja skýringar og stutt samantekt 4421 Trausta Jónssonar veðurfræðings. Þar segir hann m.a.: „Í nóvember var snjór á Jörðu í nokkra daga og var örugglega hálka samfara þeim snjó.“ Samkvæmt veð- urfarsyfirlitinu var úrkoma mikil í nóvember: 13 daga er skráð rigning, 11 daga slydda og 4 daga snjókoma. Hinn 25. nóvember er skráð snjókoma, 9,7 mm. Hiti var mældur tvisvar á dag, kl. 9 að morgni og 9 að kveldi. Þennan dag var lágmarkshiti --0,1*C, en hámarkshiti 7,2?. Jörð er skráð alhvít. Hinn 26. nóvem- ber er skráð slydda, 1,2 mm, lágmarkshiti —1,8? en hámarkshiti 8,0?. Næstu tvo daga er mikil rigning skráð, 26,7 mm 27. nóv. og 25,5 mm 28. nóv., og kemst hitinn hæst 28. nóv. upp í 10,0%, en virðist þann dag fara ört lækkandi, og er lágmarkshitinn þann dag skráður 0,4?, og má lesa úr skýrslunni að þar sé um kvöldhita að ræða. Næsta dag, daginn fyrir slysið á sparisjóðströppunum var úrkoma enn meiri, 50,2 mm, og nú skráð sem slydda, og jörð er skráð alhvít á Hvanneyri. Þennan dag, þ.e. 29. nóv., var lágmarkshiti, sem mældur hefur verið að morgni, 0,3%, en gera má ráð fyrir að þá hafi verið frost við jörð; meðalvindur þennan dag var 4,7 hnútar en mesti vindur 9 hnútar. Hinn 29. nóv. fer veður hlýnandi, hámarkshiti dagsins mælist 9,0?. Hinn 30. nóvember 1993 mælist 8,1 mm rigning á Hvanneyri, hámarkshiti 7,6?, en lágmarkshiti 1,2%, sem lesa má úr skýrslunni að hafi verið kvöldhiti. Jörð er skráð alauð á Hvanneyri. Af veðurfarsskýrslu þessari einni saman verður ekki ráðið hvort hált var á götum og gangstéttum í Borgarnesi 30. nóvember 1993, en að mati dómara úti- lokar hún heldur ekki að stefnandi fari með rétt mál um þetta. Úrkoman 29. nóv- ember féll sem slydda á Hvanneyri og varð jörð alhvít. Alkunna er að snjó sem treðst á akbraut eða gangstétt leysir mun hægar en snjó á víðavangi. Er því ekki ólíklegt að klammi hafi verið af þessum sökum á götum og gangstéttum í Borg- arnesi 30. nóvember. Upplýst er af hálfu stefnda og húsvarðar stefnda að í mik- illi snjókomu hafi snjóbræðslukerfi undir tröppunum ekki haft undan. Úrkoma var mjög mikil 29. nóvember, var skráð sem slydda og hefur því að líkindum fallið sem snjór að hluta. Þegar framanskráð er virt í heild, þær upplýsingar sem fyrir liggja um veður, framburður stefnanda um hálkuna og læknisvottorð og vætti um frásagnir hennar strax eftir slysið af hálku í tröppum húss stefnda, þykir dómara sannað að rétt sé lýsing stefnanda á hálku, þ.á m. í suðurtröppum húss stefnda, 30. nóv- ember 1993. Tröppurnar sem stefnanda skrikaði fótur í eru hluti af húsi stefnda. Um þær liggur annar aðalinngangur í húsið, og fjöldi viðskiptamanna stefnda á þar leið um. Dómari lítur svo á að á stefnda hvíli sú ábyrgð að sjá til þess að ekki sé sérstök hætta á að menn hrasi eða falli í tröppum þessum. Upplýsingar sem fyrir liggja af hálfu stefnda annars vegar um snjóbræðslukerfi í tröppunum og hins vegar um mokstur og notkun hálkueyðis, þegar kerfið hafði ekki undan, benda til þess að stefnda hafi verið ljós þessi ábyrgð. Af þessu leiðir að stefndi, Spari- 4422 sjóður Mýrasýslu, ber bótaábyrgð á því tjóni sem stefnandi varð fyrir eða kann að hafa orðið fyrir er hún hrasaði í tröppunum 30. nóvember 1993. Stefnandi hefur borið að hálka hafi verið alls staðar, á götum og gangstéttum og í margumræddum tröppum þennan tiltekna dag. Hún hafði farið um tröpp- urnar inn í sparisjóðshúsið, og vissi því vel að hált var í tröppunum. Dómara þykir af þessum ástæðum óhjákvæmilegt að líta svo á að slys stefnanda hafi að hluta til orðið vegna þess að hún hafi ekki farið nógu gætilega miðað við þær varasömu aðstæður sem hún vissi vel af. Því þykir dómara rétt að fallast að nokkru á varakröfu stefnanda um að sök verði skipt, og er það mat dómara að hæfilegt sé að skipta henni til helminga. Í máli þessu krefst stefnandi viðurkenningar á bótaskyldu vegna líkamstjóns sem hún varð fyrir eða kann að hafa orðið fyrir þegar hún hrasaði á tröppum húss stefnanda. Kröfugerðin gefur ekki tilefni til að fjalla um tjón stefnanda. Stefnandi hefur gjafsókn í máli þessu. Útlagður kostnaður hennar skv. fram lögðum reikningum er kr. 10.500. Þóknun lögmanns hennar, Jóhannesar Alberts Sævarssonar hdl., telur dómari vera hæfilega ákveðna kr. 250.000, auk virðis- aukaskatts kr. 61.250, eða samtals kr. 310.250. Þannig verður kostnaður stefn- anda af máli þessu samtals kr. 321.750, og greiðist hann úr ríkissjóði. Eftir atvikum máls og niðurstöðum og með vísan til 3. mgr. 130. gr. einka- málalaga nr. 91/1991 þykir dómara rétt að dæma stefnda, Sparisjóð Mýrasýslu, til að greiða hluta málskostnaðar stefnanda í ríkissjóð, eða kr. 130.000. Finnur Torfi Hjörleifsson héraðsdómari kveður upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Sparisjóður Mýrasýslu, er bótaskyldur fyrir helmingi þess lík- amstjóns, sem stefnandi, Þorgerður Oddsdóttir, varð fyrir eða kann að hafa orðið fyrir, þegar hún hrasaði á hálkubletti á suðurtröppum húss stefnda, Borgarbraut 14, Borgarnesi, 30. nóvember 1993. Gjafsóknarkostnaður stefnanda, kr. 321.750, greiðist úr ríkissjóði. Stefndi greiði kr. 130.000 í málskostnað í ríkissjóð. 4423 Fimmtudaginn 18. nóvember 1999. Nr. 243/1999. Jakob Helgason (Stefán Geir Þórisson hrl.) gegn Helga Harðarsyni (Klemenz Eggertsson hdl.) Skuldamál. J lánaði H nokkurt fé vegna kunningsskapar. Þeir sömdu svo um, að endurgreiðsla lánsins væri bundin því skilyrði að J hagnaðist ekki á markaðssetningu og sölu hljómplatna tiltekinna erlendra tónlistar- manna, sem hann hafði lagt fé í, en H tengdist starfsemi þessari ekki. Þegar J krafði H um greiðslu, bar H þetta skilyrði fyrir sig. Með vísan til þess, sem fram kom fyrir dómi um fjárhagsleg samskipti J og tón- listarmannanna, var talið að H hefði ekki tekist að sanna að hagnaður hefði orðið af starfseminni. Var hann því dæmdur til að greiða kröfu J. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 16. Júní 1999. Hann krefst þess að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 2.047.500 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. desem- ber 1996 til greiðsludags. Hann krefst einnig málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Eins og rakið er í héraðsdómi á málið rætur að rekja til þess að Janus Ólason lánaði stefnda 45.000 þýsk mörk. Af því tilefni gerðu þeir 26. september 1996 samning um endurgreiðslu lánsins og er sá samningur tekinn upp orðréttur í héraðsdómi. Málsaðilar deila um hvort ákvæði þriðju greinar samningsins feli í sér að stefnda sé óskylt að endurgreiða lánið eða að minnsta kosti óskylt að svo stöddu. Höfðaði Janus mál þetta í héraði 15. september 1998. Hinn 1. október sama árs framseldi 4424 hann áfrýjanda kröfu sína og tók hinn síðarnefndi þá við aðild máls- ins. Áfrýjandi skýrir efni þriðju greinar samningsins svo að það feli í sér að tilteknar aðstæður geti leitt til þess að krafan falli niður. Janus Óla- son hafi á árunum 1995 og 1996 átt samstarf við tvo tónlistarmenn í Þýskalandi og lagt fram verulegt fé, eða 250.000 þýsk mörk, til að kosta kynningu og útgáfu verka þeirra. Sem endurgjald hafi hann átt að fá 47,5% hagnaðar, sem af þessu hlytist. Reyndin hafi hins vegar orðið sú að enginn hagnaður hafi fengist og framlag hans tapast. Ekk- ert hafi því gerst, sem leyst geti stefnda undan skyldu sinni til að end- urgreiða lánið. Stefndi krefst sýknu að svo stöddu. Hefur hann lýst þeirri skoðun á efni þriðju greinar samningsins, að skylda sín til að endurgreiða sé skil- yrt. Gjalddagi kröfunnar verði ekki fyrr en áfrýjandi sýni fram á að tap hafi orðið á „markaðssetningu og sölu hljómplatna Carry á Ron sem nemur meira en ofangreindri skuld“. 11. Fyrir Hæstarétti var því lýst yfir af hálfu áfrýjanda, að Janus Ólason hafi ekki haft neitt bókhald í Þýskalandi og engin bókhalds- eða skatt- skylda hafi hvílt á honum þar. Einungis hafi verið um að ræða fram- lag til starfsemi tónlistarmannanna gegn hlut í hagnaði, sem brást. Áfrýjanda sé því ókleift að leggja fram nokkurt bókhald, svo sem stefndi krefjist. Annar tónlistarmannanna, sem áður er getið, gaf skýrslu fyrir dómi. Kom fram hjá honum að enginn hagnaður hefði runnið til Janusar Óla- sonar af starfseminni. Í símbréfi sama manns 15. mars 1999 til lög- manns áfrýjanda er tekið fram að til þess dags hafi listamönnunum ekki tekist að greiða Janusi neitt fé. Þetta er staðfest í tveim bréfum þýsks lögmanns nefndra tónlistarmanna. Þá hefur verið lagt fram í málinu bréf lögmanns áfrýjanda, þar sem leitað er eftir gögnum úr bókhaldi viðsemjenda Janusar Ólasonar. Verður ráðið, að þær tilraunir hafi engan árangur borið. Í ljósi þess, sem að framan er rakið, hefur stefnda ekki tekist að sanna að Janus Ólason hafi hagnast af þeirri starfsemi tónlistarmann- anna, sem þriðja grein samningsins 26. september 1996 tekur til. Engin atvik eru því fyrir hendi, sem leyst geta stefnda undan greiðsluskyldu 4425 sinni. Verður krafa áfrýjanda því tekin til greina með vöxtum eins og krafist er, en upphafsdegi dráttarvaxta hefur ekki verið sérstaklega mót- mælt. Stefndi skal greiða áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti, sem verður ákveðinn í einu lagi eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Stefndi, Helgi Harðarson, greiði áfrýjanda, Jakobi Helgasyni, 2.047.500 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxta- laga nr. 25/1987 frá 1. desember 1996 til greiðsludags. Stefndi greiði áfrýjanda samtals 400.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 25. mars 1999. Mál þetta, sem dómtekið var 18. mars sl., var þingfest 30. september 1998. Stefnandi er Jakob Helgason, kt. 090861-7199, Engjaseli 86, Reykjavík, en stefndi Helgi Harðarson, kt. 261261-7669, Stuðlabergi 32, Hafnarfirði. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndi verði dæmdur til greiðslu skuldar að fjárhæð 2.047.500 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla laga nr. 85/1997 frá 1. desember 1996 til greiðsludags og til greiðslu málskostnaðar. Stefndi krefst sýknu að svo stöddu og málskostnaðar úr hendi stefnanda. Málavextir og málsástæður. Þann 26. september 1996 gerðu vitnið Janus Ólason og stefndi með sér eft- irfarandi samning: „l. Helgi mun endurgreiða Janusi lán að upphæð DEM 45.000.- (á gengi 45.5.) með mánaðarlegum afborgunum þannig að mánaðarleg greiðsla verði 5% af launum fyrstu tvö árin og hækki síðan í 6% og verði að fullu greitt eftir 10 ár. Gjalddagar eru 1.-5. hvers mánaðar, í fyrsta sinn þann 1. desember nk. Lán þetta er vaxtalaust. 2. Greiðslur þessar verða inntar af hendi inn á bankareikning í Landesgiro- kasse í Albstadt Ebingen hjá Prothmann útibússtjóra, reikningsnúmer 2857433. Greiðslusamkomulag þetta fellur úr gildi hagnist Janus af markaðssetningu og sölu hljómplatna Carry £ Ron sem nemur meira en ofangreind skuld.“ Þann 1. október 1999 framseldi vitnið Janus Ólason kröfu samkvæmt þessu samkomulagi til stefnanda máls þessa, Jakobs Helgasonar. Vitninu Janusi og stefnda ber saman um að góður kunningsskapur hafi verið 4426 með þeim sem leitt hefði til þess að Janus veitti stefnda lán í fjárhagserfiðleikum stefnda. Greinir Janus svo frá að hann hafi lagt peningana inn á reikning fyrir- tækis sem stefndi vann hjá um áramótin 1995/1996. Fyrirtækið hefði dregið að afhenda stefnda peningana um einhvern tíma. Umtalað hefði verið að stefndi afhenti vitninu til tryggingar víxil með ábyrgðarmanni. Það hefði hins vegar dregist en stefndi jafnan sagt að víxillinn væri á leiðinni er hann var inntur eftir víxlinum. Janus kveðst nú hafa gengið á stefnda um greiðslu skuldarinnar og þá komið í ljós að eignir hans voru yfirveðsettar. Þess vegna hefðu þeir gengið frá samkomulagi þess efnis að afborganir væru miðaðar við 5-6% af mánaðar- launum. Stefndi hefði einfaldlega ekki haft meiri greiðslugetu. Janus var á þessum tíma umboðsmaður hljómlistarfólksins Carry og Ron. Aðspurður um hvers vegna endurgreiðsla lánsins var tengd markaðssetningu og sölu hljómplatna Carry og Ron, svaraði vitnið Janus því til að hann hefði notað þetta ákvæði samkomulagsins til þess að lokka stefnda til samninga. Stefndi hefði á engan hátt tengst viðskiptum vitnisins við tónlistarfólkið. Janus sagði að á þessum tíma hefði hann verið orðinn úrkula vonar um að stefndi ætlaði sér að greiða skuldina og yfirleitt viðurkenna hana. Hefði honum því dottið í hug að nota 3. tl. samkomulagsins sem eins konar beitu. Vitnið Janus sagði að hann hefði verið umboðsmaður Carry og Ron frá því í Janúar 1995 fram í ágúst 1996. Markaðssetning hefði hafist í maí 1995. Hann hefði í upphafi lagt fram 250.000 DEM til þess að koma hljómsveitinni á fram- færi. Staðið hefði til að hann fengi 47,50% af hagnaði í sinn hlut. Enginn hagn- aður hefði hins vegar orðið og allt stofnfé tapast. Stefndi segist hafa fengið peningana um hálfu ári eftir undirritun samkomu- lagsins. Hann minntist þess ekki að rætt hefði verið um víxil. Stefndi staðfesti að hann hefði ekki tengst viðskiptum Janusar og tónlistarfólksins á nokkurn hátt. Það hefði verið alfarið hugmynd Janusar að skilyrða samkomulagið með þessum hætti. Hann hefði hitt Janus annað slagið í gegnum tíðina og Janus alltaf borið sig vel og sagt honum að markaðssetning hljómplatna gengi vel og að tónlist- arfólkið væri með stór verkefni út um allan heim. Innheimtubréf lögmanns hefði því komið honum verulega á óvart. Vitnið Ron Traub, annar meðlimur dúettsins, var yfirheyrður símleiðis, en hann er búsettur í Þýskalandi. Hann staðfesti að vitnið Janus hefði lagt fram 250.000 DEM í upphafi og hefði það fé allt tapast. Stefnandi byggir málsókn sína á samkomulagi aðila og að tap hafi orðið á markaðssetningu og sölu hljómplatna tónlistarfólksins Carry og Ron. Stefndi byggir sýknukröfu sína á því að endurgreiðslukrafan sé skilyrt. Stefn- andi hafi ekki á fullnægjandi hátt sýnt fram á að tap hafi orðið á verkefninu. Gjalddagi kröfunnar sé ekki kominn fyrr en stefndi hafi sýnt fram á það með fullnægjandi hætti að tap hafi orðið á markaðssetningu og sölu hljómplatna 4427 Carry og Ron. Beri því að sýkna stefnda að svo stödddu þar til stefnandi hafi efnt sinn hluta samkomulagsins. Niðurstaða. Í stefnu, sem þingfest var 30. september 1998, segir að tap hafi orðið á við- skiptum vitnisins Janusar Ólasonar við Carry og Ron. Var sú fullyrðing ekki studd frekari gögnum. Í greinargerð stefnda, sem lögð var fram 4. nóvember 1998, er skorað á stefnanda að upplýsa frekar um þetta atriði með framlagningu rekstrar- og efnahagsreiknings. Við aðalmeðferð lagði stefnandi fram símbréf Ron Traub, annars meðlims dúettsins, þar sem staðfest er að Carry og Ron hafi ekkert getað greitt Janusi Ólasyni og að enginn hagnaður hefði orðið á sölu hljómplatna í S-Kóreu þar sem plötufyrirtækið hefði orðið gjaldþrota. Við aðal- meðferð lagði stefnandi einnig fram símbréf lögfræðingsins Manfred Schutt í Stuttgart, þar sem frásögn Ron Traub var staðfest. Fyrir dómi upplýsti vitnið Janus Ólason að lögfræðingurinn Schutt hefði ann- ast lagalega hlið mála en endurskoðandinn Knofle hefði séð um reikningsskil. Rekstrar- og efnahagsreikningar lægju fyrir hjá Knotle. Stefndi hefur lagt fram nokkur gögn varðandi feril dúettsins Carry og Ron. Eru öll þessi gögn fengin af heimasíðu hljómlistarfólksins á veraldarvefnum. Þar kemur m.a. fram að á árinu 1995 hafi Carry og Ron verið á hljómleikaferð í Bandaríkjunum og fengið verðlaun sem dúett ársins. Þá hafi þau einnig farið í tvær hljómleikaferðir í Þýskalandi þetta árið. Á fyrri hluta árs 1996 hafi þau dvalið í Nashville í Bandaríkjunum við plötuupptöku. Á sama ári hafi plata þeirra „1.O.U.“ frá árinu 1991 slegið í gegn í S-Kóreu og verið 12 vikur efst á vinsældarlista þar í landi. Hafi dúettinn hlotið að launum platinplötu vegna mik- illar sölu. Aðilar deila ekki um tilefni og forsögu framangreinds ákvæðis í samkomu- laginu frá 26. september 1996. Óumdeilt er að skuldin skyldi falla niður ef hagn- aður yrði á „markaðssetningu og sölu hljómplatna Carry og Ron sem nemur meira en ofangreind skuld“. Ágreiningur aðila stendur um það eitt hvort skil- yrði 3. tl. samkomulagsins séu komin fram og hvor þeirra skuli hafa sönnunar- byrðina fyrir því hvort tap eða hagnaður hafi orðið á markaðssetningunni. Talið verður að stefnandi hafi sönnunarbyrðina fyrir þeirri staðhæfingu sinni að tap hafi orðið á rekstrinum. Er það í samræmi við almennar sönnunarreglur, enda verður ekki talið að stefndi hafi aðgang að bókhaldi vitnisins Janusar Óla- sonar í Þýskalandi. Eins og áður sagði hefur stefnandi lagt fram tvö símbréf til sönnunar um að tap hafi orðið á rekstrinum. Gegn mótmælum stefnda verður ekki talið að þessi tvö bréf fullnægi þeim sönnunarkröfum sem gera verður í dómsmáli sem þessu. Stefnandi þykir því ekki hafa sannað að ofangreint skilyrði samkomulagsins hafi 4428 komið fram. Ber því að fallast á með stefnda að hann verði sýknaður að svo stöddu, sbr. 2. mgr. 26. gr. laga nr. 91/1991. Málskostnaður ákveðst 110.000 krónur og hefur þá verið tekið tillit til þess kostnaðar sem sóknaraðili þarf að bera vegna virðisaukaskatts af endurgjaldi fyrir þjónustu lögmanns síns sam- kvæmt lögum nr. 50/1988. Gunnar Aðalsteinsson héraðsdómari kveður upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Helgi Harðarson, skal vera sýkn að svo stöddu af kröfum stefnanda, Jakobs Helgasonar, í málinu. Stefnandi greiði stefnda 110.000 krónur í málskostnað. 4429 Fimmtudaginn 18. nóvember 1999. Nr. 169/1998. Fagtún ehf. (Jakob R. Möller hrl., Gunnar Sturluson hdl.) gegn byggingarnefnd Borgarholtsskóla íslenska ríkinu Reykjavíkurborg og Mosfellsbæ (Árni Vilhjálmsson hrl.) Útboð. Verksamningur. Skaðabætur. EES-samningurinn. EFTA-dóm- stóllinn. Ráðgefandi álit. Sératkvæði. B átti lægsta boð í útboði á vegum Í R og M vegna framkvæmda við byggingu Borgarholtsskóla. Við boð sitt hafði B meðal annars notað tilboð frá F í þakeiningar og uppsetningu þeirra, en þakeiningar F voru frá norskum framleiðanda. Í verksamningi byggingarnefndar skólans, sem fram kom gagnvart bjóðendum, og B, var í 3. gr. kveðið á um, að við það væri miðað að þakeiningar skyldu smíðaðar hér- lendis. Í máli sem F höfðaði gegn B, féllst héraðsdómur á kröfu F um bætur vegna kostnaðar sem F hefði haft af tilboðsgerð sinni. Hins vegar var kröfu F um efndabætur hafnað, þar sem ekki var talið að komist hefði á bindandi samningur milli F og B. F krafði Í, R, M og byggingarnefndina um bætur vegna tapaðs arðs og vísaði til þess að áskilnaður byggingarnefndarinnar um að þakeiningarnar skyldu smíð- aðar á Íslandi gengi gegn 4. og 11. gr. EES-samningsins. Með úrskurði Hæstaréttar var ákveðið að leita skyldi ráðgefandi álits EFTA-dóm- stólsins, sem komst að þeirri niðurstöðu að ákvæði, eins og það sem 3. gr. verksamningsins hefði að geyma, væri andstætt 11. gr. EES-samn- ingsins og yrði ekki réttlætt á grundvelli 13. gr. hans. — Talið var, að það leiddi af 3. gr. EES-samningsins, að íslenskir dómstólar skyldu hafa hliðsjón af áliti EFTA-dómstólsins við skýringu á efni ákvæða samningsins. Þar sem ekkert þótti fram komið, sem leitt gæti til þess, að vikið yrði frá álitinu, var talið sýnt að ákvæði 3. gr. verksamnings- ins bryti í bága við 1. gr. EES-samningsins og væri því ólögmætt. B hefði notað tilboð F óbreytt, en það yrði ekki öðruvísi skilið en sem 4430 loforð um að F fengi verkið, að því tilskildu að boði B yrði tekið og verkkaupi samþykkti F sem undirverktaka. Af gögnum málsins þótti ljóst, að það hefði eingöngu verið vegna afstöðu byggingarnefndar- innar að F varð af samningnum. Eins og atvikum málsins var háttað var ákvörðunin metin nefndinni til sakar, og bæru Í R og M skaða- bótaábyrgð á því tjóni, sem rakið yrði til ákvörðunarinnar eftir almennum reglum. Talið var að nefndarmönnum byggingarnefndar- innar hefði mátt vera ljóst, að með því að verða til þess að F varð af samningnum stuðluðu þeir að því, að hann færi á mis við hagnað af honum. Var talið að ólögmæt háttsemi nefndarinnar stæði í svo nánum tengslum við væntanlegan samning B og F, að sá síðarnefndi ætti rétt á nokkrum bótum fyrir missi af hagnaðarvon enda stæðu sett lög ekki til annars. Ákvæði 20. gr. laga nr. 65/1993 um útboð, þar sem kveðið er á um að bótafjárhæð skuli miðast við kostnað við að undirbúa til- boð og að taka þátt í útboði, var ekki talið eiga við í málinu. Þá þótti 27. gr. laga nr. 63/1970, sbr. 2. gr. laga nr. $5/1993, ekki vera því til fyrirstöðu, að F fengi bætur vegna missis hagnaðar. Voru F því dæmdar bætur fyrir missi hagnaðar, sem ákveðnar voru að álitum með hliðsjón af kostnaðarreikningi F. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Braga- son. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 22. apríl 1998. Hann krefst þess, að stefndu greiði 4.289.440 krónur með vöxtum sam- kvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, 0,5% ársvöxtum frá 21. apríl 1995 til 1. júní sama árs, og 0,65% frá þeim degi til 3. nóvember sama árs, en með dráttarvöxtum samkvæmt HI. kafla sömu laga frá þeim degi til greiðsludags. Þá er gerð krafa um málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti, þar með talinn kostnað vegna meðferðar málsins fyrir EFTA- dómstólnum. Stefndu krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms auk málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Nokkur ný skjöl hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Varða þau aðallega ráðgefandi álit EFTA-dómstólsins 12. maí 1999, en með úrskurði Hæstaréttar 25. júní 1998 var fallist á ósk áfrýjanda um að leita þess 4431 álits. Þá hefur verið lagður fram samningur stefndu, íslenska ríkisins, Reykjavíkurborgar og Mosfellsbæjar sín í milli 28. janúar 1993 um stofnun Borgarholtsskóla. I Í janúar 1995 voru boðnar út framkvæmdir við byggingu Borgar- holtsskóla í Reykjavík. Útboðið var á vegum íslenska ríkisins, Reykja- víkurborgar og Mosfellsbæjar og skyldi tilboðum skilað til Ríkiskaupa. Samkvæmt 1. gr. laga nr. 63/1970 um skipan opinberra framkvæmda giltu þau lög um framkvæmdir þessar og að 22. gr. þeirra laga, sbr. 2. gr. laga nr. 55/1993, fór útboðið fram á Evrópska efnahagssvæðinu. Verkkaupi var byggingarnefnd skólans og kom hún fram gagnvart bjóðendum. Um útboð þetta giltu einnig lög um framkvæmd útboða nr. 65/1993, sbr. 1. gr. þeirra laga, og í útboðsskilmálum kom fram að ÍST 30, sem er íslenskur staðall um almenna útboðs- og samningsskilmála um verkframkvæmdir, væri hluti útboðsgagna. Byrgi ehf. bauð í verkið og þar sem útboðsgögn gerðu ráð fyrir að nota mætti þakeiningar til verksins hafði fyrirtækið samband við áfrýjanda og falaðist eftir tilboði í þann verkþátt. Með bréfi 2. febrúar 1995 gerði áfrýjandi Byrgi ehf. tilboð í þakeiningarnar og uppsetningu þeirra. Var í tilboðinu vísað til viðeigandi liða í verklýsingu útboðsins. Samtals bauðst áfrýjandi til að vinna verk þáttinn fyrir 30.642.770 krónur. Fram var tekið í tilboði hans að allar upplýsingar varðandi verkið yrðu lagðar fram, en sækja yrði um undanþágu frá byggingarreglugerð vegna þakeininganna, en áfrýjandi hafði áður fengið undanþágu vegna smíði þaks annarrar byggingar. Áfrýjandi segir Byrgi ehf. hafa tekið þessu tilboði og notað það við gerð síns tilboðs til Ríkiskaupa. Byrgi ehf. varð lægstbjóðandi í verkið, en í samningaviðræðum sem fram fóru var af hálfu bygging- arnefndar skólans farið fram á að notaðar yrðu þakeiningar, sem settar yrðu saman hér á landi. Verksamningur var síðan gerður 21. apríl 1995 og segir þar í 3. gr.: „Til grundvallar er lagt aðaltilboð verktaka og við það miðað að þakeiningar verði smíðaðar hérlendis.“ Áfrýjandi telur að fyrirsvarsmenn byggingarnefndarinnar hafi, með því að krefjast þess að sett yrði framangreint skilyrði í verksamning- inn, komið í veg fyrir að hann fengi umrætt verk. Með bréfi 9. júní 1995 mótmælti hann því við fjármálaráðuneytið að þetta ákvæði hefði verið sett í verksamninginn. Taldi hann að með því væru brotin lög um 4432 framkvæmd útboða nr. 65/1993, reglur um opinber innkaup og fram- kvæmdir á Evrópska efnahagssvæðinu og einnig bryti það í bága við útboðsstefnu ríkisins. Stefndu benda á að tekið hafi verið fram í verklýsingu að teikningar í útboðsgögnum væru ekki af fullhönnuðum burðarvirkjum í þaki og hafi verktaki átt að leggja fram endanlegar teikningar til verkkaupa og afla nauðsynlegra samþykkta byggingaryfirvalda á burðarþoli og tæknilegum lausnum. Þá hafi komið fram í verkskilmálum að ekki mætti sækja um undanþágu frá gildandi lögum eða reglugerðum án undangengins samþykkis verkkaupa. Segir í bréfi byggingarnefndar- innar 13. september 1995 að ástæða þess að samið var um smíði eða samsetningu hérlendis hafi verið sú að með því hafi mátt fylgjast með þessari framkvæmd, enda vilji nefndin gera strangar kröfur um gæði og frágang og forðast lausnir er hún þekki ekki og háðar séu sérstakri undanþágu byggingaryfirvalda frá ákvæðum byggingarreglugerðar. Nefndin telji sig að höfðu samráði við ráðgjafa fá betra þak með þessum hætti. Áfrýjandi höfðaði skaðabótamál á hendur Byrgi ehf. og krafðist bóta vegna kostnaðar við gerð tilboðsins og vegna tapaðs arðs. Héraðs- dómur Reykjaness kvað upp dóm í því máli 9. desember 1996 og komst að þeirri niðurstöðu að umrætt ákvæði verksamningsins bryti í bága við 4. gr. og 11. gr. EES-samningsins. Áfrýjanda hafi í raun verið hafnað sem undirverktaka að umræddu verki vegna ólögmæts ákvæðis í verksamningi Byrgis ehf. og stefndu byggingarnefndar Borgarholts- skóla en ekki af málefnalegum ástæðum. Hann þótti því eiga rétt á að fá bættan kostnað við tilboðsgerðina. Hins vegar var kröfu hans um efndabætur hafnað þar sem ekki var talið að komist hefði á bindandi samningur milli áfrýjanda og Byrgis ehf. samkvæmt ÍST 30, grein 34.8.0. Áfrýjandi þingfesti síðan skaðabótamál á hendur stefndu fyrir Hér- aðsdómi Reykjavíkur 19. júní 1997 og krafðist bóta vegna tapaðs arðs af verkinu. ll. Áfrýjandi kveðst hafa þann tilgang með áfrýjun sinni að hnekkja mati héraðsdóms um að 3. gr. í verksamningi Byrgis ehf. við stefndu byggingarnefnd Borgarholtsskóla brjóti ekki í bága við ákvæði EES- 4433 samningsins og að starfsmenn stefndu hefðu ekki með saknæmri og ólögmætri háttsemi bakað áfrýjanda tjón sem gæti orðið grundvöllur skaðabótakröfu hans. Kveðst hann reka mál þetta á grundvelli almennra reglna íslensks réttar um skaðabætur utan samninga, auk þess að byggja það á reglum EES-réttar. Stefndu mótmæla því að þeir beri ábyrgð á einhverju tjóni, sem áfrýjandi hafi orðið fyrir vegna viðskipta sinna við Byrgi ehf. Vitnað er til röksemda héraðsdóms. Ákvæði verksamningsins hafi einungis haft það að markmiði, sem telja verði málefnalegt, að tryggja það að verkið yrði unnið í samræmi við íslensk lög og reglur. Lausn áfrýjanda á framkvæmdunum hafi ekki uppfyllt réttmætar kröfur og hafi hún beinlínis verið andstæð ákvæðum byggingarreglugerðar nr. 177/1992. Í ljósi þessa telja stefndu að með umræddu ákvæði verksamningsins hafi ekki verið brotið gegn þeim ákvæðum EES-samningsins, sem áfrýjandi byggi á, enda hafi ákvæðið verið niðurstaða samningavið- ræðna aðila. Þótt Hitið yrði svo á að orðalag 3. gr. verksamningsins fái ekki staðist samningsskuldbindingar íslenska ríkisins að EES-rétti hafi ekki verið sýnt fram á orsakatengsl milli ákvæðisins og tjóns áfrýjanda. Þá benda þeir á að ekkert samningssamband sé milli aðila málsins og að áfrýjandi hafi þegar sótt bætur í hendur viðsemjanda síns Byrgis ehf. Ill. Með beiðni 24. apríl 1998 óskaði áfrýjandi eftir því að Hæstiréttur leitaði ráðgefandi álits EFTA-dómstólsins á nánar tilgreindum atriðum málsins um skýringu 4. gr. og 11. gr. samningsins um Evrópska efna- hagssvæðið (EES-samningsins), sbr. lög nr. 2/1993 um Evrópska efna- hagssvæðið. Nánar tiltekið óskaði áfrýjandi þess að þrjár spurningar yrðu bornar upp við dómstólinn. Lutu fyrstu tvær spurningarnar að því hvort 3. gr. verksamningsins væri í andstöðu við 4. eða 11. gr. EES- samningsins. Þriðja spurningin laut svo að því hvort til skaðabótaréttar stofnist við brot á 4. og 11. gr. samningsins á grundvelli dóms Evrópu- dómstólsins 19. nóvember 1991 í málum nr. 6/90 og 9/90, Francovich o.fl. gegn ítalska ríkinu. Með úrskurði Hæstaréttar 25. júní 1998 var á það fallist að tilefni væri til þess að leita álits EFTA-dómstólsins vegna þeirra atriða, sem fyrstu tvær spurningarnar lutu að, sbr. 3. gr. laga nr. 21/1994 um öflun álits EFTA-dómstólsins um skýringu samnings um Evrópska efnahags- 4434 svæðið. Hins vegar þótti áfrýjandi ekki hafa sýnt fram á að þriðja spurning hans kæmi að notum við efnislega úrlausn Hæstaréttar, þar sem hann hefði ekki vísað sérstaklega til reglna Evrópska efnahags- svæðisins um bótaheimild. Var beiðni hans um þriðju spurninguna því hafnað. Þá var einnig hafnað beiðni stefndu um að leitað yrði svara við því hvort efni greinar 7.5.11 byggingarreglugerðar nr. 177/1992 væri í andstöðu við 11. gr. EES-samningsins, þar sem um tæknilegt atriði væri að ræða og undanþága væri tæpast veitt frá þessu ákvæði nema frágangur þaks með umræddum þakeiningum gerði kröfur samkvæmt ákvæðinu óþarfar. Samkvæmt úrskurði Hæstaréttar var því leitað ráð- gefandi álits EFTA-dómstólsins um eftirfarandi spurningar: 1. Stendur 4. gr. EES-samningsins því í vegi að sett verði í verksamn- ing ákvæði um að við það verði miðað að þakeiningar verði smíð- aðar á Íslandi? 2. Stendur 11. gr. EES-samningsins í vegi ákvæði af þessu tagi? EFTA-dómstóllinn lét uppi ráðgefandi álit um þessar spurningar 12. maí 1999 í máli nr. E-5/98. IV. Byrgi ehf. óskaði eftir því við áfrýjanda að hann byði í gerð þakein- inga Borgarholtsskóla og notaði tilboðið óbreytt í boð sitt í heildar- verkið. Í útboðsskilmálum var ekkert sem útilokaði að notaðar væru innfluttar þakeiningar eins og þær sem áfrýjandi bauð fram og sam- kvæmt framburði arkitekts hússins var út frá því gengið að nota mætti slíkar einingar í þakið. Hins vegar voru teikningar í útboðsgögnum ekki af fullhönnuðum burðarvirkjum þaks og skyldi verktaki leggja fram endanlegar teikningar til verkkaupa og afla nauðsynlegra sam- þykkta byggingaryfirvalda á burðarþoli, tæknilegum lausnum svo sem útloftun, þakþéttingum, hljóðdempun og brunaþoli. Verktaki gat þannig komið með sjálfstæðar tillögur um þakið. Hins vegar varð hann sam- kvæmt verkskilmálum að fá samþykki verkkaupa áður en sótt yrði um undanþágu frá lögum eða reglum. Þá er ekki annað fram komið en að um almennt útboð hafi verið að ræða og verkkaupa því heimilt að taka hvaða tilboði sem væri eða hafna þeim öllum, sbr. 13. gr. laga nr. 65/1993. Verður ekki talið að 3. gr. verksamnings Byrgis ehf. og stefnda um að miðað sé við að þakeiningar skuli smíðaðar hérlendis hafi brotið gegn 16. gr. laga nr. 65/1993. 4435 Samkvæmt 1. mgr. 2. gr. laga nr. 2/1993 er meginmál EES-samn- ingsins hluti af íslenskum lögum. Áður er sagt frá því að ráðgefandi álits EFTA-dómstólsins var leitað. Taldi dómstóllinn það leiða af til- vitnuðum fordæmum dómstóls Evrópubandalaganna að ákvæði í skil- málum opinbers verksamnings gæti fallið undir bannið í 30. gr. stofn- sáttmála EB (eftir breytingu, 28. gr. hans), sem svarar til 11. gr. EES- samningsins, en samkvæmt ákvæði 6. gr. hans ber við framkvæmd og beitingu ákvæða samningsins að túlka þau í samræmi við úrskurði dómstóls Evrópubandalaganna sem kveðnir voru upp fyrir undirritun- ardag samningsins. Þá taldi dómstóllinn ljóst að byggingarnefndin hefði komið fram fyrir hönd ríkisstjórnarinnar og yrði því að teljast opinbert samningsyfirvald. Taldi hann því að 11. gr. EES-samningsins yrði beitt um ákvæði eins og áðurnefnda 3. gr. verksamningsins. Dóm- stóllinn tók fram að samkvæmt greindum fordæmum dómstóls EB banni 11. gr. allar reglur um viðskipti settar af aðildarríkjum sem til þess séu fallnar að hindra viðskipti innan bandalagsins, beint eða óbeint, hugsanlega eða raunverulega. Séu reglur þessar taldar hafa samsvarandi áhrif og magntakmarkanir á innflutningi. Þar sem mál þetta lyti að því hvort ákvæði í opinberum verksamningi, sem mæli fyrir um að þakeiningar verði smíðaðar á Íslandi, sé samrýmanlegt 11. gr. EES-samningsins hefði það þau áhrif að koma í veg fyrir að inn- fluttar þakeiningar yrðu notaðar í umrætt verk. Ákvæðið fæli þannig í sér takmarkanir á viðskiptum í skilningi greindra dómafordæma og bryti því gegn ákvæðum 11. gr. EES-samningsins. Ekki var talið að samningaumleitanir eftir útboð yrðu greindar frá útboðinu sjálfu. Þá taldi EFTA-dómstóllinn að ekki mætti réttlæta 3. gr. verksamningsins með vísan til ákvæðis 13. gr. EES-samningsins, sem veitir undanþágu frá ákvæðum 11. gr. varðandi höft sem réttlætast af vernd á heilsu og lífi manna. Niðurstaða EFTA-dómstólsins var því sú að ákvæði í opinberum verksamningi, sem tekið væri upp í samning eftir að útboð hefur farið fram að kröfu samningsyfirvalds og væri þess efnis að þakeiningar sem nota þyrfti til verksins yrðu smíðaðar á Íslandi væri ráðstöfun sem hefði samsvarandi áhrif og magntakmarkanir á innflutningi, sem 11. gr. EES-samningsins legði bann við. Þá yrði slík ráðstöfun ekki réttlætt með vísan til verndar á heilsu og lífi manna samkvæmt 13. gr. EES- samningsins. 4436 Álit EFTA-dómstólsins eru ekki bindandi að íslenskum rétti, sbr. 1. gr. laga nr. 21/1994, en heimildir íslenskra dómstóla til að leita slíks álits eru til þess veittar að stuðla að samkvæmni og einsleitni í skýringum á ákvæðum EES-samningins og þar með á samræmdri framkvæmd samningsins á öllu hinu Evrópska efnahagssvæði, en það er eitt af markmiðum samningsins, eins og meðal annars kemur fram í 4. mgr. aðfaraorða hans og nánar er kveðið á um í 1. þætti 3. kafla hans. Hafa Íslendingar skuldbundið sig til að gera allar viðeigandi ráðstaf- anir til að stuðla að þessum markmiðum, sbr. 3. gr. EES-samningsins. Af þessu leiðir að íslenskir dómstólar eiga að hafa hliðsjón af ráðgef- andi áliti EFTA-dómstólsins við skýringar á efni ákvæða EES-samn- ingsins. Ekkert þykir fram komið, sem leitt getur til þess að vikið verði frá framangreindu ráðgefandi áliti EFTA-dómstólsins um efni ákvæða 11. gr. EES-samningsins. Verður að telja að sýnt hafi verið fram á það í málinu að umdeilt ákvæði 3. gr. verksamnings Byrgis ehf. og stefndu byggingarnefndar Borgarholtsskóla hafi brotið í bága við ákvæði EES- samningsins og því verið ólögmætt. Af þessu samningsákvæði leiddi að samningur komst ekki á milli áfrýjanda og Byrgis ehf., sbr. grein 34.8.0. ÍST 30, en af gögnum málsins verður að telja fram komið að ekki hefði átt að verða fyrirstaða af hálfu byggingaryfirvalda á að veita undanþágu vegna þaksins. Byrgi ehf. hafði notað tilboð áfrýjanda óbreytt, en það varð ekki öðru vísi skilið en sem loforð um að áfrýjandi fengi verkið að því tilskildu að tilboðinu yrði tekið og verkkaupi sam- þykkti áfrýjanda sem undirverktaka. Af þessu og öðrum gögnum máls- ins þykir ljóst að það var eingöngu vegna afstöðu byggingarnefndar- innar að áfrýjandi varð af samningnum. Eins og atvikum málsins var háttað, verður ákvörðunin metin byggingarnefndinni til sakar og bera stefndu skaðabótaábyrgð á því tjóni sem rakið verður til ákvörðunar- innar eftir almennum skaðabótareglum. V. Áfrýjandi hefur þegar fengið bættan kostnað sinn við þátttöku í útboðinu frá Byrgi ehf. og krefst því eingöngu skaðabóta fyrir missi hagnaðar, sem hann telur nema stefnufjárhæðinni. Vitnar hann til fram- lagðs kostnaðarreiknings því til styrktar. Stefndu hafa mótmælt útreikningi stefnufjárhæðarinnar og benda á að hún styðjist hvorki við mat né útreikninga óvilhallra manna. 4437 Við meðferð málsins í héraði og við upphaf meðferðar þess fyrir Hæstarétti var svo sem áður greinir ekki sérstaklega vísað til bótaheim- ilda EES-réttar. Varð málatilbúnaður áfrýjanda ekki öðru vísi skilinn en svo, að hann byggði eingöngu á almennum íslenskum skaðabótareglum utan samninga. Sjónarmið áfrýjanda um að leggja skuli bótareglur EES-réttar til grundvallar við mat á því hverra skaðabóta hann getur krafist koma því ekki til skoðunar. Verður því ekki litið til dómafor- dæma EB-dómstólanna og EFTA-dómstólsins við úrlausn þess álita- efnis. Stefnda byggingarnefnd Borgarholtsskóla braut, eins og að framan greinir, rétt á áfrýjanda með því að sniðganga reglur EES-samningsins. Mátti nefndarmönnum vera ljóst að með því að verða til þess að áfrýjandi varð af samningnum stuðluðu þeir að því að hann færi á mis við hagnað af honum. Verður að telja að ólögmæt háttsemi byggingar- nefndarinnar hafi staðið í svo nánum tengslum við væntanlegan samn- ing Byrgis ehf. og áfrýjanda, að sá síðarnefndi geti átt rétt á nokkrum bótum fyrir missi af hagnaðarvon samkvæmt almennum skaðabóta- reglum verði hann talinn hafa sýnt fram á slíkt tjón. Gæta verður þó þess að lög mæla fyrir um hvaða tjón skuli bætt við útboð og verður að taka afstöðu til þess hvort þau lagaákvæði eigi við í máli þessu og með hvaða hætti. Samkvæmt 20. gr. laga nr. 65/1993 skal bótafjárhæð vegna brota á lögunum miðast við kostnað við að undirbúa tilboð og að taka þátt í útboði. Réttur áfrýjanda til skaðabóta verður ekki byggður á broti á útboðsskilmálunum sem slíkum samkvæmt því sem áður er frá greint. Auk þess á reglan aðeins beint við þegar útboðið er jafnframt ógilt og kostur gefst þannig á því að bjóða í verkið að nýju. Er ákvæðið ekki því til fyrirstöðu að áfrýjandi fái dæmdar bætur fyrir missi hagnaðar eins og hér stendur á. Samkvæmt 27. gr. laga nr. 63/1970, sbr. 2. gr. laga nr. 55/1993, er verkkaupi bótaskyldur vegna þess tjóns sem hann bakar verktaka með broti á VI. kafla laganna, en kaflinn fjallar um opinberar framkvæmdir á Evrópska efnahagssvæðinu. Samkvæmt síðari málslið ákvæðisins skal bótafjárhæðin miðast við kostnað við að undirbúa tilboð og að taka þátt í útboði. Ákvæði VI. kafla voru sett í tengslum við samninginn um Evrópska efnahagssvæðið. Var ákvæðum hans ætlað að fullnægja skyldu íslenska ríkisins um að lögfesta ákveðnar tilskipanir ráðs Evr- 4438 ópubandalaganna um opinber útboð, sbr. einkum tilskipun nr. 93/37/ EBE um samræmingu reglna um útboð og gerð opinberra verksamn- inga og tilskipun nr. 89/665/EBE um samræmingu laga og stjórnsýslu- fyrirmæla aðildarríkjanna á reglum um meðferð kæru vegna útboðs og gerðar opinberra vörukaupa- og verksamninga. Við meðferð Alþingis á frumvarpi til breytingarlaga nr. 55/1993 um þetta efni voru gerðar breytingar á 27. gr., en þá var 1. mgr. hennar samkvæmt frumvarpinu færð og gerð að síðari málsgrein 26. gr. Í þess- ari málsgrein er vitnað til 29. gr. laganna, en tilvitnunin þykir ásamt orðalagi núverandi 27. gr. benda til þess að ákvæðinu hafi ekki verið ætlað að gilda eftir að verksamningur var kominn á. Er þessi skýring í samræmi við túlkun á ákvæði 20. gr. laga nr. 65/1993, svo sem áður er rakið, en eðlilegt verður að telja að sambærileg bótaák væði eigi við um öll útboð að þessu leyti. Með tilliti til þess sem hér er rakið verður að skýra ákvæði 27. gr. laga nr. 63/1970, sbr. 2. gr. laga 55/1993, á þann veg að það mæli fyrir um bætur til verktaka, sem brotið er gegn áður en tilboð frá bjóðanda hefur verið samþykkt, og eigi að auðvelda honum sönnun fyrir tjóni, óháð því hvort hann geti sýnt fram á að hann hefði orðið af verki. Verður ákvæðið því ekki talið því til fyrirstöðu að áfrýjandi fái bætur vegna missis hagnaðar sanni hann tjón sitt. Að framan er komist að þeirri niðurstöðu að áfrýjandi hafi nægilega sannað að hann hafi orðið af hagnaðarvon vegna ólögmætra aðgerða stefndu byggingarnefndar Borgarholtsskóla og getur hann átt rétt á nokkrum bótum úr hendi stefndu íslenska ríkisins, Reykjavíkurborgar og Mosfellsbæjar, sem kostuðu verkið, en þeir verða taldir bera ábyrgð á ákvörðunum stefndu byggingarnefndar Borgarholtsskóla. Óþarft var hins vegar að stefna nefndinni. Erfitt er að sannreyna hvaða tjón áfrýjandi hefur beðið og óvissu gætir um hagnað af tilboði hans. Hafa stefndu haldið fram að í tilboðið hafi vantað verkþætti og aðrir verið vanáætlaðir. Við ákvörðun bóta má að nokkru styðjast við framlagðan kostnað- arreikning áfrýjanda, en taka verður tillit til þess að hann er ekki unn- inn af óvilhöllum matsmönnum. Bætur verða því dæmdar að álitum og þykja þær hæfilega metnar 1.850.000 krónur með ársvöxtum sam- kvæmt 7. gr. vaxtalaga frá 21. apríl 1995 til þingfestingardags 19. júní 1997, en með dráttarvöxtum frá þeim tíma til greiðsludags. Samkvæmt þessum úrslitum ber stefndu að greiða áfrýjanda máls- 4439 kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, þar með talinn kostnað við að leita álits EFTA-dómstólsins, svo sem nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Stefndu, íslenska ríkið, Reykjavíkurborg og Mosfellsbær, greiði áfrýjanda, Fagtúni ehf., 1.850.000 krónur með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 21. apríl 1995 til 19. Júní 1997, en með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla sömu laga frá þeim degi til greiðsludags. Stefndu greiði áfrýjanda 1.400.000 krónur samtals í máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, þar með talinn kostnað við að leita álits EFTA-dómstólsins. Sératkvæði Hjartar Torfasonar Gögn málsins gefa til kynna, að hið umdeilda ákvæði 3. gr. verk- samningsins milli Byrgis ehf. og byggingarnefndar Borgarholtsskóla hafi verið tekið upp í samninginn að kröfu nefndarinnar, án þess að sagnaðilinn fengi þar miklu um ráðið. Hafi nefndin litið svo á, að þær forsendur um gerð þaks á bygginguna, sem þar lágu til grundvallar, hafi ekki farið í bága við efni og markmið samningsins um Evrópska efna- hagssvæðið, gat hún vart tekið óheppilegar til orða. Í álitsgerð EFTA-dómstólsins 12. maí 1999 er það rökstutt með sannfærandi hætti, að ákvæðið hafi í raun farið í bága við 11. gr. þessa samnings sem ígildi magntakmörkunar á innflutningi til landsins. Má fallast á niðurstöður álitsgerðarinnar eftir efni hennar, eins og hún liggur fyrir, án þess að bollaleggja þurfi, hvort réttinum beri skylda til slíks eða ekki. Að íslenskum lögum var það almenn regla áður en lög nr. 65/1993 komu til skjalanna, að verktakar eða seljendur, sem yrðu fyrir barðinu á mistökum við framkvæmd útboðs á verki eða efni til þess, gætu átt rétt á vangildisbótum vegna fyrirhafnar sinnar við að taka þátt í útboð- inu, að minnsta kosti ef sýnt væri fram á, að tilboð þeirra væru raun- hæf og ekki fjarri því að koma til greina við val milli bjóðenda. Er eðli- 4440 legt að líta svo á, að 20. gr. laganna hafi ekki verið ætlað að breyta þessari reglu, heldur fremur að auðvelda þá sönnun, sem til þyrfti. Á sama hátt var það almenn regla, að verktaki eða seljandi gæti átt tilkall til efndabóta, ef honum tækist að gera það nægilega líklegt, að hann hefði beinlínis orðið af verki vegna annarlegra sjónarmiða við fram- kvæmd útboðs eða val milli tilboða af hálfu væntanlegs verkkaupa. Verður umrædd lagagrein ekki skýrð svo, að hún hafi áhrif á gildi þeirrar reglu. Það sem hér var sagt á einnig við um 27. gr. laga nr. 63/1970, sbr. 2. gr. laga nr. 55/1993, enda er ákvæði hennar um van- gildisbætur orðað nákvæmlega eins og 20. gr. hinna laganna. Stefndu hafa ekki sýnt fram á, að endanleg smíði skólaþaksins hafi verið með þeim hætti, að af megi draga þá ályktun, að áfrýjandi hefði aldrei komið til greina sem undirverktaki Byrgis ehf. við smíðina, og þá af ástæðum, sem samrýmanlegar væru 11. gr. EES-samningsins þrátt fyrir áðurnefndan ljóð á verksamningnum. Með þessum athugasemdum er ég samþykkur atkvæði annarra dóm- enda. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 26. febrúar 1998. Mál þetta sem dómtekið var 27. janúar sl. er höfðað með stefnu þingfestri 19. júní 1997 af Fagtúni hf., Brautarholti 8, Reykjavík, gegn byggingarnefnd Borgarholtsskóla, íslenska ríkinu, Reykjavíkurborg og Mostellsbæ. Dómkröfur. Dómkröfur stefnanda er þær, að stefndu verði gert að greiða stefnanda 4.289.440 krónur með vöxtum skv. 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, sbr. lög nr. 67/1989, frá 21. apríl 1995 til 3. nóvember 1995, en með dráttarvöxtum skv. Il. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags og til greiðslu málskostnaðar sam- kvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi. Þess er jafnframt krafist að dæmt verði að dráttarvextir leggist við höfuðstól á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 3. nóvember 1996, allt í samræmi við 12. gr. vaxtalaga. Stefndu krefjast aðallega sýknu af kröfum stefnanda en til vara að dómkröfur stefnanda verði lækkaðar. Þá krefjast stefndu málskostnaðar að mati dómsins og að við ákvörðun málskostnaðar verði tekið tillit til skyldu stefndu til að greiða virðisaukaskatt af málflutningsþóknun. 4441 Málavextir. Stefnandi lýsir málavöxtum svo að í Janúarmánuði 1995 hafi verið boðnar út byggingaframkvæmdir við Borgarholtsskóla í Reykjavík. Útboð þetta hafi verið á vegum ríkisins, Reykjavíkurborgar og Mosfellsbæjar, og skyldi tilboðum skilað til Ríkiskaupa merktum útboði nr. 10257. Verkkaupi hafi verið bygging- arnefnd Borgarholtsskóla, Laugavegi 162, Reykjavík, og hafi hún komið fram gagnvart bjóðendum. Útboðs- og verklýsing hafi verið samin af Arkitektastofu Finns Björgvins- sonar og Hilmars Þórs Björnssonar hf., Verkfræðistofu Stefáns Ólafssonar hf. og Rafhönnun hf. Um útboð þetta hafi gilt lög um framkvæmd útboða nr. 65/1993 og í útboðsskilmálum komi fram, í lið 0.1.3 e), að Íslenskur staðall, ÍST 30, sé hluti útboðsgagna. Byrgi ehf. hugðist bjóða í verk þetta og þar sem útboðsgögn hafi gert ráð fyrir að notaðar yrðu þakeiningar hafi fyrirsvarsmenn Byrgis ehf. haft samband við stefnanda og leitað eftir tilboði í þann þátt verks- ins, þ.e. þakeiningarnar. Með bréfi dagsettu 2. febrúar 1995 hafi stefnandi gert tilboð í þakeiningarnar og uppsetningu þeirra. Í tilboðinu sé vísað til viðeigandi liða í verklýsingu útboðs nr. 10257. Tilboð stefnanda hafi hljóðað svo: Í lið 3.5.3 upp á 29.875.800 kr. Í lið 6.2.3 upp á 191.670 kr. Í lið 6.2.4 upp á 575.300 kr. Samtals 30.642.770 kr. Tekið sé fram í tilboðinu varðandi lið 3.5.3 í verklýsingu að stefnandi muni leggja fram allar upplýsingar og tekið sé fram að sækja þurfi um undanþágu frá byggingarreglugerð vegna þakeininganna. Með bréfi dagsettu 9. mars 1995 til Gunnars St. Ólafssonar, tæknilegs ráðunauts stefnda, hafi verið gefinn 5% afsláttur frá tilboðsfjárhæð vegna hagstæðra samninga um flutning. Byrgi ehf. hafi samþykkt tilboð stefnanda og notað það við gerð tilboðs síns til Ríkiskaupa. Byrgi ehf. var lægstbjóðandi í útboðinu og í framhaldi af opnun tilboða hati stefndi hafið viðræður við Byrgi ehf. um að taka verkið að sér. Gunnar St. Ólafs- son hafi ritað Verkfræðistofu Stefáns Ólafssonar bréf þann 16. mars 1995, í sam- ræmi við grein 0.1.9 í útboðslýsingu, þar sem hann veitir upplýsingar um Byrgi ehf. Í því bréfi komi fram að stefnandi muni sjá um þakeiningar sem undirverk- taki og nota LETT TAK-einingar. Í viðræðum Byrgis ehf. við stefnda hafi stefndi farið fram á að notaðar væru þakeiningar sem settar væru saman hér á landi. Í upphaflegum drögum að verk- samningi hafi verið ákvæði um það að þakeiningarnar skyldu settar saman hér- lendis. Þessu hafi Gunnar Ólafsson mótmælt fyrir hönd Byrgis ehf. og muni hafa 4442 farið fram á að verkkaupi setti fram formlega ósk þar um, enda hafi Byrgi ehf. gert samning við stefnanda um kaup á þakeiningum og uppsetningu á þeim. Að loknum samningaviðræðum hafi stefndi og Byrgi ehf. gert með sér verk- samning þar sem segi í 3. gr. i.f.: „Til grundvallar er lagt aðaltilboð verktaka og við það miðað að þakeiningar verði smíðaðar hérlendis.“ Byrgi ehf. hafi ekki getað útvegað íslenskar þakeiningar á húsið og mun hafa orðið úr að þakið var allt smíðað á staðnum í stað þess að nota þær einingar sem tilboðið gerði ráð fyrir. Samningar stefnda við Byrgi ehf. hafi leitt til þess að stefnandi varð af umræddu verki, þ.e.a.s. stærsta hluta þess, lið 3.5.3 í verklýsingu. Við það hafi stefnandi ekki viljað una og þegar hafið ráðstafanir til að ná fram rétti sínum. Þann 9. júní 1995 hafi stefnandi sent bréf til fjármálaráðuneytisins þar sem mót- mælt var ákvæði í verksamningi um að þakeiningar skyldu settar saman hér- lendis. Þá hafi þess verið farið á leit að ráðuneytið hlutaðist til um að áðurnefnd grein yrði ógilt og að það beitti sér fyrir því að óeðlilegum þrýstingi stefnda á Byrgi ehf. varðandi smíði þaksins, og þar með á viðskipti hans við stefnanda, yrði aflétt. Hafi stefnandi talið að með þessu væru brotin lög um framkvæmd útboða nr. 65/1993, reglur um opinber innkaup og framkvæmdir á Evrópska efnahagssvæðinu og bryti í bága við útboðsstefnu ríkisins. Með bréfi til stefnda, dagsettu 28. júlí 1995, hafi fjármálaráðherra lýst erindi því sem stefnandi hafði komið á framfæri við ráðuneytið í fyrrnefndu bréfi. Þar kom það fram að ráðuneytið hafði leitað álits hjá Arkitektastofu Hilmars Þórs Björnssonar og Finns Björgvinssonar, en þeir hafi verið aðalhönnuðir verksins. Samkvæmt upplýsingum frá Hilmari Þór Björnssyni arkitekt hafði þak Borgar- holtsskóla verið hannað með þakeiningar í huga, svipaðar þeim frá LETT TAK A.S. í Noregi. Í verklýsingu hafi verið kveðið á um að þakeiningar skyldu byggðar upp skv. þeirri teikningu sem útboðinu fylgdi eða á annan sambæri- legan hátt. Þá sagði í bréfinu að í tilboði sínu hefði Byrgi ehf. notað tölur úr til- boði stefnanda. Fjármálaráðuneytið hafi sagt um áðurnefndan fyrirvara í verk- samningnum: „Verður að líta svo á, að tilvitnað ákvæði í verksamningi samrýmist ekki ESS-samningnum, þó svo að réttmætar ástæður kunni að vera fyrir því vali á þakgerð, sem það felur í sér.“ Ennfremur hafi ráðuneytið beint þeim tilmælum til byggingarnefndarinnar að hún tæki ákvæði 3. gr. verksamn- ingsins til athugunar og skýrði orðalag þess eða breytti því þannig að það fengi samrýmst ákvæðum ESS-samningsins. Stefndi hafi svarað með bréfi dagsettu 13. september 1995. Þar komi fram að ástæða þess að samið var um smíði eða samsetningu hérlendis hafi verið sú „að með því má fylgjast með þessari fram- kvæmd sem öðrum við byggingu hússins enda vill byggingarnefndin gera strangar kröfur um gæði og frágang þeirrar byggingar er hún er að reisa og forð- ast lausnir er hún þekkir ekki og háðar eru sérstöku samþykki byggingaryfir- 4443 valda hverju sinni um undanþágu frá ákvæðum byggingarreglugerðar. Nefndin telur sig þannig fá betra þak að höfðu samráði við ráðgjafa“. Stefnandi hafi ekki viljað una skýringum stefnda á ástæðum fyrir breytingum á framkvæmd verksins frá verklýsingu varðandi lið 3.5.3, sem og ástæðum Byrgis ehf. fyrir að una kröfu nefndarinnar. Hafi stefnandi því höfðað skaða- bótamál á hendur Byrgi ehf. og krafist bóta vegna kostnaðar við gerð tilboðs- ins og vegna tapaðs arðs. Niðurstaða dóms Héraðsdóms Reykjaness, í málinu nr. E-215/1996, uppkveðins 9. desember 1996, hafi verið sú að umrætt ákvæði verksamningsins bryti í bága við 4. gr. og 11. gr. ESS-samningsins. Þar sem stefnanda hafi þannig í reynd verið hafnað sem undirverktaka í umræddu verki vegna ólögmæts samningsákvæðis í verksamningi Byrgis ehf. og stefnda. en ekki af málefnalegum ástæðum, þótti hann eiga rétt á að fá bættan þann kostnað sem hann hafði haft af tilboðsgerð sinni. Hins vegar hafi kröfu stefnanda um efndabætur verið hafnað þar sem ekki var talið að komist hefði á bindandi verk- samningur milli stefnanda og stefnda samkvæmt ÍST 30, grein 34.8.0. Stefnandi hafi krafið stefnda um greiðslu bóta með bréfi þann 3. október 1995. Þeirri kröfu hafi verið hafnað með bréfi lögmanns stefnda, dags. 26. októ- ber 1995. Varðandi málavexti er á það bent af hálfu stefnda að samkvæmt grein 3.5.3. í útboðsskilmálum, sjá dskj. nr. 8, segi að þakeiningar skyldu spanna milli þak- bita og skyldu byggðar upp skv. teikn. VSÓ nr. 3.120 „eða á annan sambæri- legan hátt“. Eins og tekið hafi verið fram í grein 3.5.0. hafi teikningar í útboðs- gögnum ekki verið af fullhönnuðum burðarvirkjum í þaki og hafi verktaki átt að leggja fram endanlegar teikningar til verkkaupa og afla nauðsynlegra sam- þykkta byggingaryfirvalda á burðarþoli og tæknilegum lausnum. Stefndu leggja áherslu á þetta vegna þeirrar tilvitnunar sem höfð sé uppi í stefnu til bréfs fjár- málaráðuneytisins, dags. 28. júlí 1995, um að arkitekt hússins hafi gefið þær upplýsingar að þak Borgarholtsskóla hafi verið hannað með þakeiningarnar í huga, svipaðar þeim frá LETT TAK A.S. í Noregi. Við vitnaleiðslur í héraðs- dómsmáli því sem rekið var fyrir Héraðsdómi Reykjaness sem mál nr. E- 215/1996 hafi komið fram hjá arkitektinum staðfesting á því að þakið hefði ekki verið fullhannað við útboðið og þar hefðu ýmsar lausnir getað komið til greina, ekki endilega ein gerð þakeininga. Þá minna stefndu á að í grein 0.2.13. í útboðsskilmálunum hafi verið tekið fram að ekki mætti sækja um undanþágu frá gildandi lögum og reglugerðum án undangengins samþykkis verkkaupa. Í stefnu segi að Byrgi ehf. hafi ekki getað útvegað þakeiningar sem smíðaðar voru hér á landi og það muni hafa orðið úr að þakið hafi allt verið smíðað á staðnum í stað þess að nota þær einingar sem tilboðið gerði ráð fyrir. Þetta sé rangt. Byrgi ehf. hafi látið smíða þakeiningar til verksins hér á landi og fulltrúar 4444 Rannsóknastofnunar byggingariðnaðarins og byggingafulltrúinn í Reykjavík hafi haft eftirlit með verkinu og m.a. gert kröfur um sérstakar styrkingar. Stefndu mótmæla þeirri lýsingu stefnanda á málsatvikum að 3. gr. verksamn- ingsins við Byrgi ehf. hafi falið í sér breytingu á framkvæmd verksins frá verklýsingu varðandi lið 3.5.3. Um athugasemdir stefndu vegna lýsingar stefnanda á málsatvikum vísa stefndu að öðru leyti til þess sem gerð sé grein fyrir við umfjöllun um einstakar málsástæður hér síðar. Málsástæður stefnanda og lagarök. Stefnandi byggir á því að tjón sem hann hafi orðið fyrir sé sennileg afleið- ing óÓlögmætrar og saknæmrar háttsemi starfsmanna stefnda við framkvæmd starfs þeirra og beri stefndi því ábyrgð á tjóninu. Skilyrði verksamnings um að Þakeiningarnar skyldu smíðaðar hérlendis brjóti í bága við ákvæði EES-samn- ingsins og að starfsmönnum stefnda hafi mátt vera það ljóst þegar þeir settu skil- yrðið. Lögmæti. Fyrir liggi að Borgarholtsskóli var hannaður með þakeiningar í huga svip- aðar þeim sem stefnandi flytur inn frá LETT TAK A.S. í Noregi og hafi þær einingar sem stefnandi bauð fram í tilboði sínu til Byrgis ehf. því verið í sam- ræmi við þá útboðslýsingu sem lögð var til grundvallar tilboðinu. Hefði stefndi ekki sett það skilyrði að þakeiningarnar yrðu smíðaðar hérlendis hefði stefnandi fengið umrætt verk. Samkvæmt VI. kafla laga nr. 63/1970 um skipan opinberra framkvæmda gildi reglur EES-samningsins um títtnefnt útboð. Á grundvelli 4. gr. samningsins sé hvers konar mismunun á grundvelli ríkisfangs bönnuð. Stefnandi byggir í fyrsta lagi á því að í ákvæði 3. gr. verksamningsins, þess efnis að þakeiningarnar verði smíðaðar hér á landi, felist mismunun á grund- velli ríkisfangs sem brjóti í bága við 4. gr. EES-samningsins. Með ákvæði 3. gr. verksamningsins hafi í raun verið að útiloka að notaðar yrðu þakeiningarnar frá LETT TAK A.S., á grundvelli uppruna þeirra. Stefnandi, sem sé umboðsaðili fyrir LETT TAK A.S. á Íslandi, hafi orðið fyrir tjóni, sem nemi töpuðum arði, vegna þessara ólögmætu skilyrða, enda liggi fyrir að þakeiningarnar hefðu verið notaðar ef stefndi, byggingarnefnd Borgarholtsskóla, hefði ekki breytt 3. gr. verksamningsins. Samkvæmt 11. gr. EES-samningsins séu hvers konar ráðstafanir sem sam- svari magntakmörkunum á innflutning ólögmætar. Stefnandi byggir í öðru lagi á því að í ákvæði 3. gr. verksamningsins felist slík ráðstöfun sem samsvarandi sé magntakmörkun á innflutningi skv. 11. gr. EES-samningsins og því beri stefndi bótaábyrgð á tjóni hans. Þessu til stuðnings megi benda á dóma Evrópu- 4445 dómstólsins í málunum nr. 45/87, Framkvæmdastjórnin gegn Írlandi, og nr. 249/81, Framkvæmdastjórnin gegn Írlandi, og einnig forúrskurð Evrópudóm- stólsins í málinu nr. 120/78, Rewe-Zentral AG gegn Bundesmonopolverwaltung fr Branntwein. Saknæmi. Stefndi hafi sýnt af sér saknæma háttsemi þar sem honum hafi verið eða hljóti að hafa verið ljóst að það að setja umrætt skilyrði í verksamninginn og halda því til streitu leiddi óhjákvæmilega til tjóns fyrir stefnanda. Fjármálaráðu- neytið hafi gert stefnda grein fyrir þeirri afstöðu sinni að umrætt ákvæði samrýmdist ekki EES-samningnum og hafi beint þeim tilmælum til stefnda að skýra orðalag lokaákvæðis 3. gr. verksamningsins eða breyta því þannig að það samrýmdist ákvæðum EES-samningsins. Stefndi hafi hins vegar ekki farið að tilmælum ráðuneytisins. Þvert á móti hafi stefndi haldið fast við hið umdeilda ákvæði þrátt fyrir tilmælin og þó að honum væri eða mætti vera ljóst að ákvæðið bryti gegn ákvæðum EES-samningsins. Ástæður þær sem stefndi segi liggja að baki ákvæðinu, sbr. dskj. nr. 13, staðfesti mismunun á grundvelli ríkisfangs, enda komi fram að byggingarnefndin telji að þak sem smíðað er á Íslandi sé betra en þak sem smíðað sé í öðrum aðildarríkjum EES-samningsins, án þess að sú fullyrðing sé studd efnislegum rökum. Stefnda hafi verið ljóst fyrir gerð verksamningsins að stefnandi yrði af verk- inu ef skilyrði um að þakeiningar yrðu smíðaðar hérlendis yrði sett inn í verk- samninginn. Stefnda hafi verið kunnugt um að stefnandi væri undirverktaki samkvæmt tilboðinu og myndi nota LETT TAK-þakeiningar sem smíðaðar séu í Noregi, enda komi það fram í bréfi Byrgis ehf. til Verkfræðistofu Stefáns Ólafssonar, dags. 16. mars 1955. Þrátt fyrir það hafi stefndi sett það sem skil- yrði fyrir verksamningi við Byrgi ehf. að þakeiningarnar yrðu smíðaðar hér- lendis. Byrgi ehf. hafi notað tilboð stefnanda við gerð tilboðs síns til stefnda en vegna hins ólögmæta ákvæðis 3. gr. verksamningsins hafi stefnandi orðið af þeim þætti verksins sem hann hefði annars tekið þátt í. Stefnandi hafi því tapað töluverðum arði sem verkið hefði veitt honum. Tjón það sem stefnandi hafi orðið fyrir sé sennileg afleiðing saknæmrar og ólögmætrar háttsemi starfsmanna stefnda sem stefndi beri bótaábyrgð á. Bótakrafa stefnanda hljóði upp á 4.289.440 krónur auk dráttarvaxta og máls- kostnaðar og sé hún vegna tapaðs arðs af verkinu. Bótakrafan sé fundin út með því að leggja saman tollverð þakeininganna, sem þurfti samkvæmt 3.5.3 í verklýsingu, þ.m.t. kostnaður vegna flutnings til landsins, uppskipun, vörugjald, akstur og kostnaður við uppsetningu. Samtala allra kostnaðarliða nemi 24.092.570 krónum, en tilboð stefnanda til stefnda vegna liðar 3.5.3 hafi numið 28.382.010 krónum. Mismunurinn sé 4.289.440 krónur sem sé fjárhæð þeirra 4446 bóta sem krafist er. Fjárhæðirnar séu miðaðar við gengi norskrar krónu í febr- úar 1995 er tilboðið var gert og hafi kröfugerðin ekki sætt tölulegum andmælum af hálfu stefndu í héraðsdómsmálinu á Reykjanesi nr. E-215/1996, né heldur stefndu í þessu máli, en þeim hafi verið stefnt til réttargæslu. Lagarök. Stefnandi byggir kröfur sínar á almennum reglum skaðabótaréttar. Þá vísar stefnandi til ESS-samningsins og laga nr. 63/1970 um skipan opinberra fram- kvæmda. Um aðild er vísað til 18. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Um varnarþing er vísað til 33. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Kröfur um dráttarvexti og vaxtavexti styður stefnandi við reglur II. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Krafa um málskostnað er byggð á 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um með- ferð einkamála. Málsástæður stefndu og lagarök. Varðandi aðild málsins vekja stefndu athygli á því að í stefnu sé ekki gerð grein fyrir hvers vegna hverjum og einum af stefndu sé stefnt í málinu, heldur sé aðeins vísað til 18. gr. laga nr. 91/1991. Sé málið vanreifað að þessu leyti af hálfu stefnanda, en stefndu gera ekki sjálfstæðar kröfur af þessu tilefni. Stefndu mótmæla því að þeir beri ábyrgð á einhverju meintu tjóni sem stefn- andi telur sig hafa orðið fyrir vegna viðskipta sinna við Byrgi ehf. Það eitt að stefnandi gerði Byrgi ehf. tilboð um ákveðið efni til verks sem Byrgi ehf. var að bjóða í og Byrgi ehf. byði það efni í tilboði sínu hafi ekki leitt til þess að nein þau tengsl yrðu á milli stefnanda og stefndu sem geti orðið grundvöllur bótagreiðslna úr hendi stefndu. Stefnda, byggingarnefnd Borgarholtsskóla, hafi ekki samþykkt það efni sem Byrgi ehf. ætlaði að nota frá stefnanda og þar með ekki stefnanda sem undirverktaka, sbr. ÍST 30 gr. 34.8.0. Af hálfu stefndu er á því byggt að 3. gr. verksamningsins milli stefndu bygg- ingarnefndar Borgarholtsskóla og Byrgis ehf. feli ekki í sér brot gegn 4. eða 11. gr. ESS-samningsins, sbr. lög nr. 2/1993. Því hafi verið lýst hér að framan að burðarvirki í þaki Borgarholtsskóla hafi ekki verið fullhannað þegar verkið var boðið út. Það sé því rangt þegar stefn- andi fullyrði að fyrir liggi að Borgarholtsskóli hafi verið hannaður með þakein- ingar í huga, svipaðar þeim sem stefnandi flytji inn frá LETT TAK A.S. í Nor- egi. Það sé ágreiningslaust milli aðila að ekki hafi verið heimilt að nota umræddar þakeiningar frá LETT TAK A.S. í byggingar hér á landi nema að fengnu sérstöku leyfi byggingaryfirvalda. Stefnandi byggir á því að ef ekki hefði komið til það ákvæði 3. gr. verksamn- ingsins, um að miðað yrði við að þakeiningar yrðu smíðaðar hérlendis, hefði stefnandi fengið umrætt verk. Stefndu mótmæla þessari fullyrðingu. Fyrir liggi 4447 að það efni sem stefnandi gerði Byrgi ehf. tilboð um hafi ekki verið heimilt að nota án sérstaks leyfis byggingaryfirvalda og samkvæmt útboðsskilmálum hafi það verið háð ákvörðun stefndu sem verkkaupa hvaða undirverktaka þeir sam- þykktu og þar með það efni og lausnir sem slíkir aðilar buðu. Í viðræðum Byrgis ehf. og stefnda, byggingarnefndar Borgarholtsskóla, til undirbúnings verksamningi aðila hafi sérstaklega verið rætt um þakeiningar. Eins og stefndi, byggingarnefnd Borgarholtsskóla, lýsi í bréfi sínu á dskj. nr. 13 hafi ástæða þess, að samið hafi verið um að smíði (samsetning) færi fram hér- lendis, verið sú að með því væri unnt að fylgjast með þeirri framkvæmd, sem öðrum, við byggingu hússins, enda hafi byggingarnefndin viljað gera strangar kröfur um gæði og frágang þeirrar byggingar sem hún sé að reisa og forðast allar lausnir sem hún þekkti ekki og væru háðar sérstöku samþykki byggingar- yfirvalda hverju sinni sem undanþágu frá ákvæðum byggingarreglugerðar. Með því ákvæði verksamningsins, að miðað yrði við að þakeiningar yrðu smíðaðar hérlendis, hafi nefndin talið sig fá betra þak, að höfðu samráði við ráðgjafa. Með kröfu um smíði eininganna hérlendis hafi verið að tryggja að uppfylltar væru kröfur íslenskra byggingaryfirvalda og hægt væri að hafa fullnægjandi eft- irlit með verkinu. Stefndu telja að með því að setja umrætt ákvæði í verksamn- inginn hafi byggingarnefndin ekki brotið í bága við skuldbindingar samkvæmt EES-samningnum enda hafi hún einungis gætt faglegra sjónarmiða og þeirrar skyldu sinnar að sjá til þess að verkinu yrði hagað í samræmi við gildandi kröfur íslenskra byggingaryfirvalda. Með þessu hafi stefndi, byggingarnefnd Borgar- holtsskóla, einnig komið í veg fyrir að óvissa yrði um eftirlit með gæðum þak- eininganna. Verði litið svo á að 3. gr. verksamningsins feli í sér brot gegn EES-samn- ingnum er á því byggt af hálfu stefndu að orsakasamband sé ekki milli brotsins og þess að stefnandi varð af umræddum samningi. Eins og lýst er í dskj. nr. 18 hafði Byrgi ehf. kannað það, meðan á viðræð- unum við stefnda um gerð verksamningsins stóð, hvort hægt væri að fá LETT TAK-einingarnar ósamsettar til landsins og setja þær saman hér. Af svörum fyr- irsvarsmanns stefnanda verði ekki annað ráðið en að slíkt hafi verið framkvæm- anlegt en það hefði hins vegar aukakostnað í för með sér. Ákvæðið um að miðað skyldi við það að þakeiningarnar yrðu smíðaðar hérlendis hafi ekki komið í veg fyrir að notað yrði efni sem stefnandi flytti inn og að starfsmenn hans og hins erlenda framleiðanda sæju um smíðina (samsetninguna). Ekki hafi því verið um að ræða mismunun á grundvelli ríkisfangs. Tilgreining á verkstaðnum í 3. gr. verksamningsins hafi eingöngu falið í sér að þar með væri það tryggt af hálfu verkkaupa að hann yrði ekki fyrir skakkaföllum vegna þess að innlend bygg- ingaryfirvöld teldu sig ekki geta sinnt lögboðnu eftirliti og efni til verksins upp- fyllti ekki þær kröfur sem þau gerðu á grundvelli byggingarreglugerðar. 4448 Minnt skuli á að tilboð stefnanda hafi falið í sér að notaðar yrðu þakeiningar sem ekki uppfylltu skilyrði byggingarreglugerðar nr. 177/1992 með síðari breyt- ingum án þess að til þess kæmi sérstök heimild byggingaryfirvalda. Ekkert í EES-samningnum komi í veg fyrir að aðildarríki setji reglur um tæknilegar kröfur í innlendri löggjöf eða öðrum reglum. Jafnvel þótt tæknilegar kröfur byggingarreglugerðar nr. 177/1992 væru í einhverjum tilvikum strangari en ann- ars staðar tíðkist þá sé ekki þar með sagt að með því sé brotið gegn ákvæðum EES-samningsins, enda feli ákvæði reglugerðarinnar ekki í sér mismunun eftir þjóðerni. Hér beri jafnframt að taka tillit til hinna sérstöku aðstæðna sem fyrir hendi séu hérlendis og sé þá sé einkum átt við hnattstöðu lands og veðurfar og mikil lífsgæði hins vegar og þar af leiðandi ríkari kröfur almennings til gæða húsbygginga en algengt sé annars staðar. Þá skuli þess getið að því hafi ekki verið hreyft af hálfu stefnanda að nefnd skilyrði reglugerðar nr. 177/1992 brjóti með einhverjum hætti gegn samnings- skuldbindingum hins Evrópska efnahagssvæðis. En jafnframt þó að svo væri þá gæti það vart komið í hlut stefndu að gæta hagsmuna stefnanda í því sambandi heldur yrði hann að sækja rétt sinn eftir öðrum leiðum. Stefndu, byggingarnefnd Borgarholtsskóla, hafi því verið heimilt að hafna stefnanda sem undirverktaka af þessum sökum. Stefndu mótmæla því að 3. gr. verksamningsins við Byrgi ehf. feli í sér brot gegn 11. gr. samningsins um hið Evrópska efnahagssvæði. Því hafi verið lýst hér að framan að stefnandi taldi ekki útilokað að flytja þær einingar sem hann bauð ósamansettar til landsins. Enn og aftur hafi stefndu verið í þeim sporum, sem framkvæmdaraðili við stórbyggingu, að gæta þess að verkið gengi fram með eðlilegum verkhraða og það væri unnið í samræmi við íslenskar bygging- arreglur. Notkun innfluttra tilbúinna þakeininga hafi verið háð sérstökum und- anþágum frá íslenskum byggingaryfirvöldum. Það hafi því ekki verið ólögmætt af hálfu stefndu að semja svo um við Byrgi ehf. að miðað yrði við að þakein- ingarnar yrðu smíðaðar hérlendis. Stefnandi krefjist í máli þessu skaðabóta vegna tapaðs arðs. Bótakrafan sé reiknuð með þeim hætti að ætlaður kostnaður við þann þátt verksins sem hér skipti máli og varði þakeiningar og uppsetningu þeirra, sbr. lið 3.5.3 í verklýsingu, sé dreginn frá þeirri fjárhæð sem stefnandi hafi lagt til grundvallar í tilboði sínu vegna þess liðar í tilboðslýsingu. Stefnandi krefjist þess með öðrum orðum að honum verði dæmdar (efnda)bætur úr hendi þriðja aðila, stefndu, er geri hann eins settan og ef gildur verksamningur hefði komist á með honum og Byrgi ehf. og sá samningur efndur að fullu. Þessari kröfu andmæla stefndu. Stefndu taka það fyrst fram að samningssambandi hafi aldrei verið fyrir að fara á milli stefnanda og stefnda, byggingarnefndar Borgarholtsskóla. Jafnframt 4449 er á því byggt að gildur samningur hafi ekki stofnast á milli stefnanda og Byrgis ehf. Stefndu samþykki aldrei stefnanda sem undirverktaka Byrgis ehf., enda í verksamningi stefndu og Byrgis ehf. samið um það að þó svo að til grundvallar væri lagt aðaltilboð Byrgis ehf. væri miðað við það að þakeiningar yrðu smíð- aðar hérlendis. Verði að líta svo á að stefnda, byggingarnefnd Borgarholtsskóla, hafi með þessu í reynd hafnað stefnanda sem undirverktaka. Það skorti því á að uppfyllt séu skilyrði greina 34.8.0., sbr. 12.1.1. í þágildandi ÍST 30, til að gildur samningur hafi stofnast milli stefnanda og Byrgis ehf. Stefnandi geti því aldrei átt rétt á bótum úr hendi stefndu sem miði að því að gera hann eins settan og ef sá „samningur“ hefði verið efndur að fullu, enda viðurkennt sjónarmið í kröfurétti að skaðabætur vegna tjóns sem sé afleiðing ógilds samnings eða samnings sem aldrei taki gildi takmarkist við það að gera þann sem tjónið má þola eins settan og ef enginn samningur hefði verið gerður (vangildisbætur). Þetta sjónarmið sé staðfest með niðurstöðu Héraðsdóms Reykjaness í málinu nr. E-215/1996, Fagtún hf. gegn Byrgi hf. (sic) og til réttargæslu íslenska ríkinu, Reykjavíkurborg, Mosfellsbæ og byggingarnefnd Borgarholtsskóla. Í forsendum dómsins sé litið svo á að ekki hafi komist á bindandi verksamn- ingur milli stefnanda og Byrgis hf. þar sem stefndi hafi í raun hafnað stefnanda sem undirverktaka. Beri því þegar af þeirri ástæðu að hafna kröfu stefnanda um efndabætur. Þessar forsendur eigi við í máli því sem hér sé til umfjöllunar að breyttu breytanda þar sem stefnandi geti í tilviki sem þessu ekki öðlast betri rétt gegn þriðja aðila, stefndu, en hann eigi gagnvart viðsemjanda sínum. Þá byggja stefndu á því að stefnandi geti hvað sem öðru líður ekki öðlast betri rétt gagnvart stefndu en mælt sé fyrir um í 27. gr. laga nr. 63/1970 um framkvæmd útboða. Í báðum þessum lagagreinum sé það tekið fram að bóta- fjárhæð skuli miðast við kostnað við að undirbúa tilboð og að taka þátt í útboði. Samkvæmt þessum lagaákvæðum sé ábyrgð verkkaupa gagnvart verktaka vegna brota þess fyrrnefnda á ákvæðum laganna takmörkuð við kostnað við að undir- búa tilboð og taka þátt í útboði. Ákvæðið verði skýrt með þeim hætti að það taki einnig til skaðabótaábyrgðar verkkaupa gagnvart meintum undirverktaka, enda óeðlilegt að líta svo á að réttarstaða undirverktaka gagnvart verkkaupa sé sterkari en réttarstaða verktaka gagnvart honum. Þetta sjónarmið sé viðurkennt í bréfi stefnanda til stefnda, byggingarnefndar Borgarholtsskóla, dags. 3. október 1995, en þar er stefndi, byggingarnefnd Borgarholtsskóla, krafin um bætur og tekið fram að á grundvelli 27. gr. fyrr- nefndra laga um skipan opinberra framkvæmda takmarkist bótafjárhæðin við kostnað við að undirbúa tilboð og taka þátt í útboði. Með niðurstöðu Héraðsdóms Reykjaness í áðurnefndu máli hafi stefnandi fengið dæmdar bætur að álitum vegna kostnaðar við að undirbúa tilboð og taka þátt í útboði. Hann geti því ekki fengið slíkar bætur greiddar úr hendi stefndu. 4450 Af hálfu stefndu er því haldið fram að það breytti engu hér þótt dómurinn kæm- ist að þeirri niðurstöðu að umrætt ákvæði 3. gr. verksamningsins milli bygging- arnefndar Borgarholtsskóla og Byrgis ehf. væri sjálfstætt brot gegn tilteknum ákvæðum EES-samningsins, sbr. lög nr. 2/1993. Íslenski löggjafinn hafi tekið afstöðu til þess við hvað bótafjárhæð skuli miðuð hafi framkvæmd útboðs, þ.m.t. samþykkt tilboðs og tilheyrandi samningur, ekki verið í samræmi við lög. Það eitt að stefndi, byggingarnefnd Borgarholtsskóla, hafi ekki gerst brotleg við lög um skipan opinberra framkvæmda nr. 63/1970 og lög um framkvæmd útboða nr. 65/1993 geti ekki orðið til að stefnandi eigi kröfu til hærri bóta úr hendi stefndu. Það er sérstaklega tekið fram að stefnandi byggir ekki á því að hann kunni að eiga ríkari skaðabótarétt að EES-rétti en hann eigi samkvæmt réttarreglum landsréttar. Það komi því ekki til álita í máli þessu hvort réttarreglur landsréttar, sem takmarka skaðabótaábyrgð við útlagðan kostnað og útiloka um leið óbeint fjártjón, þ.á m. bætur vegna tapaðs hagnaðar, standist gagnvart ákvæðum samn- ingsins um Evrópska efnahagssvæðið, sbr. lög nr. 2/1993, eða gagnvart þeim meginreglum sem samningurinn kunni að fela í sér. Verði ekki fallist á sýknukröfur stefndu er því haldið fram að sá hagnaður sem stefnandi hafi áætlað vegna verksins sé of hár og ósannaður og ekki í sam- ræmi við eðlilegar væntingar miðað við aðstæður. Í því sambandi benda stefndu á að einstakir kostnaðarliðir séu vanáætlaðir af hálfu stefnanda auk þess sem ekki sé tekið tillit til allra kostnaðarliða. Stefndu benda jafnframt á að útreikn- ingur stefnanda miðist við hæsta mögulegan hagnað en eðlilegra sé að gera ráð fyrir einhverjum skakkaföllum við framkvæmd verksins og þar af leiðandi hærri kostnaði en að sama skapi lægri hagnaði. Þá er vakin athygli á því að stefnufjár- hæð byggist eingöngu á útreikningum stefnanda sjálfs en ekki á mati og/eða útreikningum óvilhallra manna. Stefndu ítreka því að bótakrafa stefnanda sé ósönnuð. Þá mótmæla stefndu upphafstíma vaxta og dráttarvaxta. Stefnandi segir í lýsingu sinni á málsatvikum að hann hafi krafið stefnda um greiðslu bóta með bréfi þann 3. október 1995. Vakin er athygli á því að það hafi eingöngu verið höfð uppi krafa um bætur vegna kostnaðar við að undirbúa tilboð og taka þátt í útboði. Það hafi fyrst verið með stefnu í þessu máli sem stefnandi hafi haft uppi þá bótakröfu sem hann geri á hendur stefndu. Það sé því krafa stefndu að vextir verði aldrei dæmdir nema frá uppsögu dóms í þessu máli. Stefndu byggja í máli þessu einkum á þeim sömu lagareglum og vísað er til í stefnu en þó þannig að leiða eigi til sýknu í málinu. Vísað er til meginreglna samningaréttar um stofnun samninga og þeirra reglna er gilda um vangildis- bætur. Jafnframt er vísað til byggingarreglugerðar nr. 177/1992 með síðari breytingum og ákvæða EES-samningsins. Þá er vísað til laga nr. 63/1970 um 4451 skipan opinberra framkvæmda, sbr. lög nr. 55/1993 og 20. gr. laga nr. 65/1993 um framkvæmd útboða. Um málskostnaðarkröfu er vísað til XX. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, einkum til 1. mgr. 130. gr. Niðurstaða. Eins og fram er komið buðu fyrirsvarsmenn Byrgis ehf. í byggingarfram- kvæmdir við Borgarholtsskóla í Reykjavík er útboð fór fram í janúar 1995. Þar sem útboðsgögn gerðu ráð fyrir að notaðar yrðu þakeiningar höfðu þeir sam- band við stefnanda og leituðu eftir og fengu tilboð frá stefnanda um ákveðið efni í ákveðinn þátt framkvæmdanna, þ.e. þakeiningar. Í grein 3.5.3 í verklýsingu segir m.a.: „Þakeiningar skulu spanna milli þak- bita og skulu byggðar upp skv. teikn. VSÓ nr. 3.120 eða á annan sambærilegan hátt.“ Ekki þykir sýnt fram á að í útboðsgögnum hafi verið að finna einhver skil- yrði sem útilokuðu að innfluttar þakeiningar, eins og þær sem undirverktakatil- boð stefnanda miðaðist við, kæmu til álita. Hins vegar er óumdeilt að umræddar þakeiningar uppfylltu ekki skilyrði byggingarreglugerðar og var notkun þeirra því háð undanþáguheimild íslenskra byggingaryfirvalda. Í bótamáli því er stefnandi höfðaði á hendur Byrgi ehf. fyrir Héraðsdómi Reykjaness komst dómurinn að þeirri niðurstöðu, með vísan til greinar 34.8.0 í íslenskum staðli ÍST 30 sem skyldi gilda um lögskipti aðila, að bindandi verk- samningur hefði ekki komist á milli aðila þar sem byggingarnefnd Borgarholts- skóla hefði í raun hafnað stefnanda sem undirverktaka en í nefndri grein segir svo: „Nú hefur bjóðandi fengið tilboð frá undirverktaka í hluta verks sem boðið hefur verið út og bjóðandi notað þessa tilboðsfjárhæð sem hluta af tilboði sínu til verkkaupa og telst verksamningur þá kominn á á milli bjóðanda og undir- verktaka þess efnis sem í tilboði undirverktaka greinir, að því tilskildu að til- boði bjóðanda verði tekið og verkkaupinn samþykkir undirverktakann, sbr. gr. 12.1.1.“ Var kröfu Fagtúns hf. um efndabætur hafnað en dæmdar voru bætur fyrir kostnað af tilboðsgerð. Telja verður, með hliðsjón af grein 34.8.0 í ÍST 30, að þar sem stefndi. byggingarnefnd Borgarholtsskóla, samþykkti ekki stefnanda sem undirverk- taka, hafi verksamningur ekki komist á með Byrgi ehf. og Fagtúni hf. Því síður komst á verksamningur milli stefnanda, Fagtúns hf., og stefnda, bygg- ingarnefndar Borgarholtsskóla, þar sem byggingarnefndin hafnaði stefnanda sem undirverktaka en gerði verksamning við Byrgi ehf. Samkvæmt 3. gr. þess verksamnings var aðaltilboð verktaka, þ.e. Byrgis ehf., lagt til grundvallar og við það miðað að þakeiningar yrðu smíðaðar hérlendis. Var hér um samnings- atriði að ræða milli aðila verksamnings eftir að útboð hafði farið fram og til- boði Byrgis ehf., sem var lægst, hafði verið tekið. Í útboðsgögnum var hins vegar ekki minnst á það að þak yrði að vera smíðað hérlendis og gat því 4452 hvorttveggja komið til greina, samkvæmt útboðsgögnum, að þak yrði smíðað hérlendis eða erlendis. Ekki þykir sýnt fram á að stefndi, byggingarnefnd Borgarholtsskóla, hafi brotið lög nr. 65/1993 um framkvæmd útboða. Telja verður að það hafi verið stefnda, sem verkkaupa, að ákveða hvaða tilboði var tekið og jafnframt að ákveða hvaða undirverktaka nefndin samþykkti. Ekkert hefur komið fram í mál- inu er sýni fram á skyldu stefnda til að samþykkja það efni og þá útfærslu sem stefnandi bauð upp á fremur en annað, auk þess sem sú lausn er stefnandi bauð upp á var háð sérstöku samþykki byggingaryfirvalda, eins og áður greinir. Þegar framanritað er virt þykir stefnandi ekki hafa sýnt fram á að starfsmenn stefndu hafi með ólögmætri eða saknæmri háttsemi sinni bakað stefnanda tjón. Þá þykir ekki sýnt fram á að ákvæði 3. gr. verksamnings milli Byrgis ehf. og stefnda, byggingarnefndar Borgarholtsskóla, brjóti í bága við ákvæði EES- samningsins. Ekki hefur verið sýnt fram á í málinu nein þau tengsl milli stefn- anda og stefndu er geti orðið grundvöllur bótagreiðslna úr hendi stefndu. Ber því samkvæmt framansögðu að sýkna stefndu af kröfum stefnanda. Eftir þessari niðurstöðu ber stefnanda að greiða stefndu málskostnað sem ákveðst 400.000 krónur og hefur þá verið tekið tillit til virðisaukaskatts. Kristjana Jónsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndu, byggingarnefnd Borgarholtsskóla, íslenska ríkið, Reykjavík- urborg og Mosfellsbær, skulu vera sýkn af kröfum stefnanda, Fagtúns hf. Stefnandi greiði stefndu 400.000 krónur í málskostnað. {Álit EFTA-dómstólsins nr. 5/98 12. maí 1999 í máli Fagtúns ehf. gegn bygg- ingarnefnd Borgarholtsskóla, íslenska ríkinu, Reykjavíkurborg og Mosfellsbæ, má nálgast á eftirfarandi slóð: http://www.efta.int/structure/court/efta-crt.cfm| 4453 Fimmtudaginn 18. nóvember 1999. Nr. 206/1999. Glitnir hf. (Ólafur Garðarsson hrl.) gegn Jónasi Frímanni Árnasyni og Elenoru Katrínu Árnadóttur (Jón Magnússon hrl.) Hlutafélög. Ábyrgð stjórnarmanna. Aflahlutdeild. GE gaf út veðskuldabréf að fjárhæð 7.000.000 krónur til F, sem síðar var sameinað G, vegna kaupa á bát og var skuldabréfinu þinglýst á 1. veðrétt bátsins. GE afsalaði bátnum, án veiðiheimilda, til hlutafélags- ins H, en í stjórn þess sátu J og E auk Á, sem var formaður og fram- kvæmdastjóri. Við nauðungarsölu á bátnum, vegna vanskila á veð- skuldabréfinu, kom í ljós að aflahlutdeild, sem færð hafði verið á bát- inn eftir söluna til H, hafði verið skilin frá honum án samþykkis F. Hafði aflahlutdeildin verið færð eftir beiðni H til Fiskistofu, sem und- irrituð var af J, E og Á, en í beiðninni sagði, að með henni fylgdi nýtt veðbókarvottorð og skriflegt samþykki þeirra aðila, sem veð áttu í skip- inu Í. janúar 1991. Opinbert mál var höfðað gegn Á og var hann meðal annars sakaður um skilasvik með því að hafa selt aflahlutdeild bátsins án þess að leita samþykkis F, en við útgáfu sýslumanns á veðbókarvott- orði bátsins hafði láðst að geta um veðrétt F. Með dómi héraðsdóms, sem staðfestur var í Hæstarétti, var Á sakfelldur fyrir verknaðinn, þar sem talið var, að veðréttur F hefði náð til aflahlutdeildar bátsins og hefði ráðstöfun Á ekki getað samrýmst þessum réttindum F. Vísað var til þess, að samkvæmt ákvæði V til bráðabirgða í lögum nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða hefði verið óheimilt að framselja aflahlutdeild skips nema fyrir lægi samþykki þeirra aðila, sem samningsveð ættu í skip- inu, er lögin kæmu til framkvæmda 1. janúar 1991. Talið var, að ákvörðun H um að framselja aflahlutdeildina hefði verið mikils háttar ákvörðun í skilningi 2. mgr. 52. gr. þágildandi laga um hlutafélög nr. 32/1978. I og E hefðu vitað um veðrétt F og því mátt vita, að veðbóka- vottorðið sem fylgdi beiðninni til Fiskistofu um framsal aflahlutdeildar væri rangt. Þeim hefði jafnframt borið að ganga úr skugga um, að samþykki veðhafa væri fengið fyrir framsalinu. Þóttu þau hafa brugð- 4454 ist skyldum sínum sem stjórnarmenn samkvæmt 52. gr. þágildandi hlutafélagalaga og bæru þau skaðabótaábyrgð á því tjóni, sem rakið yrði til þessarar vanrækslu. Voru þau samkvæmt þessu dæmd til þess að greiða F bætur, sem námu þeim eftirstöðvum veðskuldabréfsins, sem ekki höfðu greiðst við nauðungarsölu bátsins. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 25. maí 1999. Hann krefst þess, að stefndu verði gert að greiða sér in solidum 3.694.848 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 30. apríl 1995 til greiðsludags auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Stefndu krefjast staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Féfang hf. var sameinað Glitni hf. 1. október 1995 og er síðarnefnda félagið réttur aðili málsins. 1. Málavextir eru raktir í héraðsdómi. Eins og þar greinir lánaði Féfang hf. Guðmundi Erni Einarssyni 7.000.000 krónur í júlí 1990 fyrir bát, er hann hugðist kaupa. Lántakandinn gaf 2. júlí 1990 út veðskuldabréf til Féfangs hf. til tryggingar skuldinni. Var bréfinu þinglýst á 1. veð- rétti mb. Snærúnar SH-101. Með kaupsamningi 8. mars 1991 var mb. Ásberg KE-111, eins og báturinn hét þá, seldur Árna Jónassyni. Með afsali 28. ágúst 1991 var bátnum afsalað til Hafalds hf. í Garði, sem Árni Jónasson hafði stofnað með fjölskyldu sinni 23. mars 1991. Í báðum þessum gerningum var tekið fram, að kaupandi yfirtæki áhvíl- andi veðskuldir á bátnum, en með yfirlýsingu 7. mars, sem árituð var um samþykki fyrir hönd Féfangs hf., hafði Árni Jónasson tekið við af Guðmundi Erni sem greiðandi að skuldabréfinu frá 2. júlí 1990. Þá kom einnig fram í kaupsamningi og afsali, að aflahlutdeild bátsins hefði verið skilin frá honum og seldist hann „án aflakvóta en með veiðiheimild“. Undir afsalið rita fyrir hönd Hafalds hf. stjórnarmenn- irnir Árni Jónasson formaður og framkvæmdastjóri og stefndu sem meðstjórnendur, en þau eru börn hans. Samkvæmt vottorði hlutafélaga- 4455 skrár 16. ágúst 1994 voru ekki fleiri í stjórn félagsins, en stefnda Elen- ora Katrín hafði prókúruumboð fyrir það. Vanskil urðu á veðskuldabréfinu og var báturinn að kröfu Féfangs hf. seldur nauðungarsölu 11. janúar 1995. Hæstbjóðandi var stefnda Elenora Katrín með boð að fjárhæð 5.200.000 krónur og fékk Féfang hf. greiddar 3.821.956 krónur upp í kröfu sína. Eftir að fram var komin beiðni um nauðungarsölu 6. september 1994, en áður en til lokasölu kom, var aflahlutdeild bátsins skilin frá honum án vitundar Féfangs hf. Með beiðni til Fiskistofu um framsal aflahlutdeildar 5. október 1994 fylgdi veðbókarvottorð, þar sem veðskuldabréfs Féfangs hf. frá 2. júlí 1990 á 1. veðrétti í bátnum var ekki getið. Fiskistofu var því ókunnugt um veðkröfuna og samþykkti framsalið, án þess að fyrir lægi samþykki Féfangs hf. Undir framsalsbeiðnina ritaði Árni Jónasson sem umsækij- andi og hann ásamt báðum stefndu sem þinglýstir eigendur fyrir hönd Hafalds hf. Í beiðninni sagði meðal annars, að með henni fylgdi nýtt veðbókarvottorð og skriflegt samþykki þeirra aðila, sem veð áttu í skipinu 1. janúar 1991. Í sérstöku vitnamáli fyrir Héraðsdómi Reykja- víkur 3. september 1999 lýstu stefndu því bæði yfir, að þau hefðu enga hugmynd haft um það, hvað þau voru að undirrita, og enga vitneskju haft um veðbókarvottorðið. Bú Árna Jónassonar var tekið til gjaldþrotaskipta 12. apríl 1994 og lauk skiptum 12. júlí sama ár. Bú Hafalds hf. var tekið til gjaldþrota- skipta 19. júlí 1995 og lauk skiptum 26. október sama ár. 1. Ákæra var gefin út á hendur Árna Jónassyni 29. apríl 1997 og var hann meðal annars sakaður um skilasvik samkvæmt 2. tl. 1. mgr. 250. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 með því að hafa í október 1994 selt aflahlutdeild mb. Ásbergs KE-11l án þess að leita samþykkis Féfangs hf. til flutnings hennar af bátnum. Í niðurstöðu Héraðsdóms Reykjaness 13. október 1997 sagði meðal annars: „Þó að báturinn hafi verið án aflahlutdeildar, þegar ákærði eignað- ist hann með yfirtöku veðskuldar Féfangs hf., var þó síðar færð afla- hlutdeild yfir á skipið, og er rétt að líta svo á, að veðréttur Féfangs hafi náð til þeirra. Með því að ákærði seldi aflahlutdeild bátsins Ásbergs, KE-111, til fjárhagslegs ávinnings Hafaldi hf. og fjölskyldu sinni án þess að leita samþykkis Féfangs braut hann gegn brýnu lagaboði og 4456 kom í veg fyrir, að Féfang hf. gæti varið veðrétt sinn. Verknaður ákærða gat ekki samrýmst þeim réttindum, sem veðhafinn, Féfang hf., átti.“ Samkvæmt ofangreindu var ákærði sakfelldur fyrir skilasvik og dæmdur til að greiða Féfangi hf. skaðabætur að fjárhæð 3.719.747 krónur, en krafa félagsins sætti ekki andmælum tölulega. Með dómi Hæstaréttar 19. mars 1998, bls. 1082 í dómasafni, var héraðsdómur staðfestur með vísan til forsendna hans. Il. Þegar Hafald hf. eignaðist bátinn mb. Ásberg KE-111 á árinu 1991 voru komin til framkvæmda lög nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða, sem öðlast höfðu gildi 18. maí 1990. Í 6. mgr. 11. gr. laganna var heimilað að framselja aflahlutdeild skips að hluta eða öllu leyti og sameina hana aflahlutdeild annars skips, enda leiði flutningur aflahlutdeildar ekki til þess, að veiðiheimildir þess skips, sem flutt er til, verði bersýnilega umfram veiðigetu þess. Samkvæmt ákvæði nr. V til bráðabirgða var óheimilt að framselja aflahlutdeild skips samkvæmt 6. mgr. 11. gr. lag- anna, án þess að skip hyrfi varanlega úr rekstri og væri afmáð af skipa- skrá, nema fyrir lægi samþykki þeirra aðila, sem samningsveð ættu í skipinu, er lögin kæmu til framkvæmda, en það var Í. janúar 1991. Ótvírætt er, að ákvörðun um að framselja aflahlutdeild mb. Ásbergs KE-111 í október 1994 var mikils háttar ákvörðun í skilningi 2. mgr. 52. gr. þágildandi laga um hlutafélög nr. 32/1978, enda var hér um eina skip Hafalds hf. að ræða. Hún var því á verksviði stjórnar félagsins en ekki framkvæmdastjóra eins. Þótt framkvæmdastjórinn ritaði undir framsalsbeiðnina sem umsækjandi, skráðu stefndu nöfn sín jafnframt á hana til samþykktar sem stjórnarmenn fyrir hönd hlutafélagsins sem þinglýsts eiganda. Ekki liggur annað fyrir en að félagið hafi einnig verið eigandi aflahlutdeildarinnar. Í samræmi við áðurnefnda 52. gr. hlutafélagalaga varð sú krafa gerð til stefndu sem stjórnarmanna, að þau hefðu í meginatriðum vitneskju um rekstur félagsins og mikils háttar ráðstafanir. Þeim stoðar hvorki að bera fyrir sig ókunnugleika í þeim efnum né heldur á þeirri löggjöf, sem á hverjum tíma gildir um starfsemi og ákvarðanatöku hlutafélaga. Verða ekki gerðar síðri kröfur til þeirra um þetta, þó að félagið hafi að öllu leyti verið í eigu fjölskyld- unnar, en saman áttu þau helming hlutafjár á móti foreldrum sínum. 4457 Eins og áður segir var þess sérstaklega getið á framsalsbeiðninni til Fiskistofu, að með henni fylgdi nýtt veðbókarvottorð og skriflegt sam- þykki þeirra aðila, sem veð áttu í skipinu 1. janúar 1991. Með framan- greindum dómi sínum 19. mars 1998 hefur Hæstiréttur staðfest, að áfrýjandi hafi notið veðréttar í þeirri aflahlutdeild, sem flutt var á mb. Ásberg KE-111 eftir kaup Hafalds hf. á bátnum á árinu 1991. Stefndu bar að gæta þess sem stjórnarmönnum í því hlutafélagi, sem var að láta aflahlutdeild af hendi, að réttra aðferða og lagaskilyrða væri gætt. Þau skrifuðu undir afsal bátsins sem kaupendur fyrir hönd hlutafélagsins 28. ágúst 1991 og vissu þannig um kröfu áfrýjanda á 1. veðrétti, sem getið var í afsalinu. Þau máttu því vita, að veðbókarvottorðið, sem fylgdi framsalsbeiðninni, var rangt. Jafnvel þótt þau hafi ekki séð þetta vottorð, eins og þau halda fram, bar þeim engu að síður að ganga úr skugga um, að ekki væri gengið á lögvarinn rétt veðhafa með framsal- inu, enda var samþykki þeirra áskilið í framsalsbeiðninni. Samkvæmt framansögðu brugðust stefndu skyldum sínum sem stjórnarmenn í Hafaldi hf. samkvæmt 52. gr. þágildandi hlutafélaga- laga, þegar ákvörðun var tekin um að framselja aflahlutdeild mb. Ásbergs KE-111, án þess að fyrir lægi samþykki Féfangs hf. sem 1. veðréttarhafa í bátnum. Verður tjón áfrýjanda rakið til þessarar van- rækslu. Á því bera þau óskipta fébótaábyrgð samkvæmt 1. mgr. 132. gr. þágildandi hlutafélagalaga, sbr. nú 1. mgr. 134. gr. laga nr. 2/1995 um hlutafélög, ásamt föður sínum, sem var stjórnarformaður og fram- kvæmdastjóri félagsins. Það stendur kröfu áfrýjanda í þessu máli ekki í vegi, að Árni Jónasson var með áðurnefndum dómi Hæstaréttar dæmdur til að greiða áfrýjanda þá kröfu, sem hann hefur uppi í þessu máli, en óumdeilt er, að ekkert hafi greiðst af þeirri dómkröfu. Eftir þessum úrslitum verða stefndu dæmd til að greiða áfrýjanda in solidum 3.694.848 krónur, en í málinu er ekki ágreiningur um fjárhæð kröfunnar. Rétt þykir, að fjárhæðin beri dráttarvexti samkvæmt Il. kafla vaxtalaga frá þingfestingu málsins í héraði, en skaðabótakröfu var ekki fyrr en þá beint að stefndu. Stefndu skulu greiða áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti, eins og nánar greinir í dómsorði. 4458 Dómsorð: Stefndu, Jónas Frímann Árnason og Elenora Katrín Árnadóttir, greiði in solidum áfrýjanda, Glitni hf., 3.694.848 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt HI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 18. apríl 1996 til greiðsludags. Stefndu greiði áfrýjanda sameiginlega 400.000 krónur í máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 26. febrúar 1999. Mál þetta var fyrst dómtekið 8. desember sl. en var síðan endurflutt og dóm- tekið í dag. Málið er höfðað með stefnu þingfestri 18. apríl 1996 af Glitni-Fé- fangi hf., Fjármálamiðstöðinni, Kirkjusandi, Reykjavík, gegn Jónasi Frímanni Árnasyni, Silfurtúni 14b, Garði, og Elenoru Katrínu Árnadóttur, Silfurtúni 20a, Garði. Dómkröfur. Stefnandi gerir þær dómkröfur að stefndu verði gert að greiða stefnanda, in solidum, 3.694.848 krónur ásamt dráttarvöxtum skv. IH. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum frá 30. apríl 1995 til greiðsludags. Þess er krafist að dæmt verði að dráttarvextir skuli leggjast við höfuðstól á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn þann 30. apríl 1996, en síðan árlega þann dag. Þá er krafist málskostnaðar að mati réttarins. Einnig er krafist virðisauka- skatts á málflutningsþóknun en stefnandi kveðst ekki reka virðisaukaskatts- skylda starfsemi. Stefndu krefjast sýknu af öllum kröfum stefnanda og að þeim verði til- dæmdur málskostnaður úr hendi hans að mati dómsins, sem beri dráttarvexti 15 dögum frá uppkvaðningu dóms í málinu, auk virðisaukaskatts á málskostnað þar sem stefndu séu ekki virðisaukaskattsskyldir. Málavextir. Í júlí 1990 lánaði Féfang hf. Guðmundi Erni Einarssyni 7.000.000 króna fyrir bát er hann hugðist kaupa. Þann 2. júlí 1990 gaf Guðmundur út veðskuldabréf til Féfangs hf. að höfuðstól 7.000.000 króna til tryggingar skuldinni. Bréfinu var þinglýst á 1. veðrétt á mb. Snærúnu SH-101, skipaskráningarnúmer 1939, og skyldi bréfið greiðast með 21 afborgun á 4 mánaða fresti, í fyrsta skipti þann 15. október 1990. Bréfið var vísitölutryggt með lánskjaravísitölu og var grunn- vísitalan 2905 stig. 4459 Guðmundur seldi bátinn síðan til Hafalds hf., Melabraut 10, Garði. Kaup- samningur var dagsettur 8. mars 1991 en afsal er dagsett 28. ágúst 1991. Í báðum þessum gerningum er tekið fram að kaupandi yfirtaki áhvílandi veðskuld við stefnanda, upphaflega að fjárhæð 7.000.000 króna. Þá kemur þar einnig fram að aflahlutdeild bátsins hafi verið skilin frá honum og að hann seljist því án afla- kvóta en með veiðiheimild. Undir afsalið ritar stjórn Hafalds hf. fyrir hönd kaupanda, þ.e. stefndu, Jónas og Elenora, auk Árna Jónassonar. Fékk báturinn þá nafnið Ásberg KE-111 en síðar nafnið Katrín GK-98, skipaskrárnúmer 1939. Í kjölfarið, eða þann 7. mars 1991, varð að samkomulagi milli stefnanda og framkvæmdastjóra og stjórnarformanns Hafalds hf., Árna Jónassonar, Melabraut 10, Garði, að Árni tæki við af Guðmundi sem greiðandi að skuldabréfinu. Jafn- framt var samið um breytta greiðsluskilmála. Stefnandi kveður Árna ekki hafa staðið við greiðsluskuldbindingar sínar. Fljótlega hafi komið í ljós að yfirvofandi var nauðungarsala á bátnum, Katrínu GK-98, skipaskráningarnúmer 1939, og hafi framhaldssala verið fyrirhuguð í byrjun desember 1994. Rétt fyrir uppboðið hafi uppgötvast að selja átti bátinn kvótalausan. Kvótastaða bátsins hafi komið stefnanda í opna skjöldu því í ákvæði til bráðabirgða nr. V í lögum nr. 38/1990, sem komið hafi til fram- kvæmda eftir 1. janúar 1991, sbr. 23. gr., segi að ekki sé hægt að selja aflahlut- deild skips „nema fyrir liggi samþykki þeirra aðila sem samningsveð áttu í skip- inu er lög þessi koma til framkvæmda“. Hafi uppboði bátsins verið frestað í u.þ.b. 1 mánuð vegna þessa. Lögmaður stefnanda hafi ritað Fiskistofu bréf þann 13. desember 1994 og óskað skýringa á því hvers vegna aflahlutdeild bátsins hafi verið seld án þess að stefnandi hefði gefið fyrir því samþykki sitt, sbr. dskj. nr. 9. Svarið hafi bor- ist með bréfi dags. 16. desember 1994, sbr. dskj. nr. 10. Í svarbréfi Fiskistofu komi fram að leggja þurfi fram veðbókarvottorð þess skips er aflahlutdeild er flutt frá ásamt samþykki allra aðila sem átt hafi þinglýst veð í skipinu 1. janúar 1991, sbr. 1. mgr. 10. gr. reglugerðar nr. 405/1994 um veiðar í atvinnuskyni. Í bréfi Fiskistofu komi enn fremur fram að þegar aflahlutdeild hafi verið flutt frá Katrínu GK-98 í októbermánuði 1994 hafi verið lagt fram veðbókarvottorð. Á því hafi ekki verið getið um veðskuldabréf stefnanda, sbr. meðfylgjandi ljósrit á dskj. nr. 6. Því hafi hlutdeildarflutningurinn verið staðfestur þótt samþykki stefnanda hafi ekki legið fyrir, enda Fiskistofu ókunnugt um veðkröfuna. Í bréfi, dags. 21. desember 1994, hafi verið óskað eftir upplýsingum um kvótastöðu umrædds báts við sölu aflahlutdeildar í október 1994, sbr. dskj. nr. 11. Í svari Fiskistofu sjáist að aflahlutdeild bátsins hafi verið veruleg, bæði hvað varðar þorsk og ufsa en einnig hvað varðar ýsu og karfa. Á dskj. nr. 8, sem unnið sé af stefnanda skv. upplýsingum frá Fiskistofu, sjáist að verðmæti hinnar seldu aflahlutdeildar hafi í október 1994, á söludegi, numið u.þ.b. 5.829.725 krónum. 4460 Þann 6. janúar 1995 hafi lögmaður stefnanda sent bréf til sýslumannsins í Keflavík vegna þessa máls og vakið athygli embættisins á mistökum við útgáfu veðbókarvottorðs og einnig á því að embættinu gæfist rúmur tími til þess að verja hagsmuni sína á uppboðinu. Báturinn hafi verið seldur þann 11. janúar 1995 og hafi 3.821.956 krónur komið í hlut stefnanda. Hæstbjóðandi hafi verið stefnda, Elenora, og hafi henni verið sleginn báturinn á 5.200.000 krónur. Sýslumanninum í Keflavík hafi verið ritað bréf þann 30. mars 1995 þar sem fjárhagstjón stefnanda hafi verið kynnt en eftirstöðvar kröfu stefnanda eftir greiðslu hafi numið 3.694.848 krónum. Nákvæmur útreikningur fylgi á dskj. nr. 17. Svar hafi borist frá ríkislögmanni, þar sem bótaskyldu hafi ekki verið vísað á bug heldur vakin athygli á því að það sé m.a. skilyrði bótaábyrgðar ríkissjóðs, skv. 49. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978, að mistök þinglýsingarstjóra hafi leitt til þess að bótakrefjandi hafi orðið fyrir tjóni. Hafi embætti ríkislögmanns talið að áður en reyndi á bótaábyrgð ríkissjóðs þyrfti að liggja fyrir að stefnandi hefði ekki fengið fullnustu hjá Hafaldi hf. annars vegar eða stjórnarmönnum Hafalds hf. hins vegar sem beitt hafi fyrir sig röngu veðbókarvottorði við öflun heim- ildar fyrir framsali á aflahlutdeild. Ríkislögmaður hafi talið einsýnt að stefndu, Jónas og Elenora, ásamt Árna Jónassyni, hafi vitað að veðbókarvottorðið frá því í október 1994, sem fylgdi beiðni þeirra um framsal á aflahlutdeild, veitti rangar upplýsingar um áhvílandi skuldir og að þau hafi þar með bakað sér persónulega ábyrgð á greiðslu skuldarinnar við stefnanda. Í ljósi þessa þótti ekki önnur leið fær en að stefna stjórnarmönnum Hafalds hf. Samkvæmt upplýsingum úr hlutafélagaskrá séu í stjórn Hafalds hf. þau Árni Jónasson, Jónas Frímann Árnason og Elenora Katrín Árnadóttir. Árni sé fram- kvæmdastjóri og Elenora með prókúruumboð. Árna Jónassyni sé ekki stefnt þar sem bú hans hafi verið tekið til gjaldþrota- skipta 12. apríl 1994 og hafi skiptum lokið þann 12. júlí 1994. Hafaldi hf. hafi ekki verið stefnt þar sem bú félagsins hafi verið tekið til gjaldþrotaskipta þann 19. júlí 1995 og hafi skiptum lokið þann 26. október 1995. Málsástæður stefnanda og lagarök. Stefnandi byggir kröfur sínar á því að stefndu hafi verið í stjórn Hafalds hf. frá stofnun félagsins árið 1991 og sé stefnda, Elenora, prókúruhafi félagsins. Stefndu riti bæði undir kaupsamninginn á dskj. nr. 4 f.h. Hafalds hf. en í kaup- samningnum sé skýrt tekið fram að Hafald hf. yfirtaki áhvílandi veðskuldir við stefnanda að höfuðstól 7.000.000 krónur. Þá sjáist á dskj. nr. 17 að það sé stefnda, Elenora, sem er hæstbjóðandi á uppboði bátsins þann 11. janúar 1995. Með hliðsjón af málavöxtum, eins og þeir eru raktir hér að framan, telur stefnandi ljóst að stefndu hafi vitað eða hafi mátt vita að veðbókarvottorð, sem hafi verið lagt fram við öflun samþykkis veðhafa við sölu aflahlutdeildar og 4461 einnig hjá Fiskistofu, var rangt og gaf ekki réttar upplýsingar um áhvílandi skuldir á bátnum. Með því að framvísa þessu vottorði telur stefnandi að stefndu hafi bakað sér persónulega bótaábyrgð á greiðslu skuldarinnar við stefnanda. Einnig telur stefnandi að stefndu hafi með þessu bakað sér refsiábyrgð og kærði þess vegna verknað stefndu til Rannsóknarlögreglu ríkisins. Það hafi einnig nokkrir veðhafar í umræddum bát gert. Féfang hf. hafi verið sameinað Glitni hf. þann 1. október 1995 og sé Glitnir hf. því réttur aðili málsins. Stefnandi styður kröfur sínar um greiðslu skaðabóta aðallega við almennar skaðabótareglur. Hann vísar einnig í almenn hegningarlög nr. 19/1940, XVII. kafla, einkum 155. gr. Stefnandi styður kröfur um dráttarvexti og vaxtavexti með vísan í III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Kröfu um málskostnað styður stefnandi við |. mgr. 130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Krafan um virðisaukaskatt á málskostnað er reist á lögum nr. 50/1988 en stefnandi kveðst ekki vera virðisaukaskattsskyldur og krefst þess því að stefndu verði gert að greiða honum virðisaukaskatt af máls- kostnaði. Málinu er stefnt fyrir Héraðsdóm Reykjavíkur á grundvelli ákvæðis í skulda- bréfinu á dskj. nr. 3 og á grundvelli 41. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991 er fjallar um brotavarnarþing. Málsástæður stefndu og lagarök. Af hálfu stefndu er á því byggt að Árni Jónasson hafi annast um rekstur fyr- irtækisins Hafalds hf. og sinnt einnig öllum fjármálalegum atriðum og gengið frá beiðnum, t.d. um tilfærslur á aflakvóta, en slíkar beiðnir hafi verið algengar á tímabilinu 1991-1994 bæði um aflakvóta til Ásbergs KE-111 og frá honum. Aflakvóti Ásbergs KE-111 hafi því verið mjög breytilegur milli tímabila. Stefndu hafi hvorki fylgst með daglegum rekstri Árna Jónassonar persónu- lega eða hlutafélagsins Hafalds hf. Nefndur Árni hafi annast allan daglegan rekstur og gengið frá öllum beiðnum í nafni útgerðarinnar og öðru því sem þurfti að gera í því sambandi. Þá hafi hann einnig séð um daglega fjármálastjórn. Árni Jónasson hafi leigt kvóta af Snorra Sturlusyni og fært yfir á Ásberg KE-111 og hafi auk þess fært kvóta sem hann átti persónulega yfir á bátinn. Árni telji að hann hafi átt allan kvóta sem fluttur hafi verið yfir á Ásberg KE-111 (Katrínu GK-98). Stefndu hafi lítið vitað um tilfærslu, kaup og/eða sölu, á aflakvóta Ásbergs KE-111 og hafi ekki komið nálægt því að öðru leyti en að skrifa nöfn sín undir beiðnir, sem Árni Jónasson hafi útbúið. Árni Jónasson telji að hann hafi átt þann kvóta sem Ásberg KE-111 hafi fengið á þeim tíma, sem báturinn var eign Haf- 4462 alds hf., eða þá að hann hafi leigt hann og endurleigt Hafaldi hf. síðan kvótann. Samkvæmt því hafi Hafald hf. aldrei átt aflakvóta vegna Ásbergs KE-111. Stefndu byggja sýknukröfu sína á því að þau hafi ekki skoðað veðbókarvott- orð á dskj. nr. 6 og hafi ekkert vitað um að það væri rangt eða yfirhöfuð ekk- ert um það fyrr en stefnandi hafði uppi kröfur sínar gagnvart þeim. Þá hafi þau ekki haft milligöngu um framvísun þess til Fiskistofu. Sá aflakvóti sem óskað hafi verið flutnings á hafi ekki verið seldur af hálfu Hafalds hf. og fyrirtækinu því málið óviðkomandi þar sem kvótinn hafi ekki verið eign fyrirtækisins. Haf- ald hf. hafi engin söluverðmæti aflakvóta fengið í sinn hlut vegna þessa. Ljóst sé að stefnandi hafi sönnunarbyrði fyrir fullyrðingu sinni um vitneskju stefndu í þessu efni. Ekki komi fram í gögnum málsins eitt eða neitt sem styðji þessa fullyrðingu stefnanda eða tengi stefndu við öflun eða framvísun umrædds veð- bókarvottorðs og beri því að sýkna stefndu þegar af þeirri ástæðu. Þrátt fyrir það að stefndu hefðu vitað að veðbókarvottorðið væri rangt þá geti það ekki, eins og málum er háttað, varðað þau bótaábyrgð. Stefndu séu hlut- hafar og stjórnendur í félaginu Hafald hf. sem sé félag með takmarkaðri ábyrgð. Bent er á að stefnandi vísi ekki til eða reifi nokkur þau lagarök sem gætu fellt bótaábyrgð á stefndu, sem stjórnendur í hlutafélagi, í þessu sambandi. Þá er á það bent að með kaupsamningi, dags. 8. mars 1991, hafi umræddur bátur verið seldur án aflahlutdeildar og samkvæmt afsali fyrir bátnum, dags. 28. ágúst 1991, þar sem bátnum hafi verið afsalað til Hafalds hf., sé einnig tekið fram að hann sé seldur án aflakvóta en með veiðiheimild. Veðtrygging stefn- anda hafi því einungis verið umræddur bátur án aflakvóta og þannig hafi stefn- andi samþykkt nýjan skuldara, þ.e. Árna Jónasson. Veðtrygging stefnanda nái því ekki til aflakvóta sem á tímabilinu kunni að hafa verið fluttur á bátinn tíma- bundið. Þá verði ekki séð að stefnandi hafi orðið fyrir tjóni miðað við þessar forsendur, þar sem veðið hafi ekki verið verra þegar það var selt á nauðungar- uppboði en það var þegar Hafald hf. keypti bátinn. Hafald hf. hafi þannig full- nægt öllum skuldbindingum sínum um að halda veðinu við og rýra það ekki umfram eðlilega notkun þess miðað við þær forsendur sem aðilar hafi gengið út frá þegar báturinn var keyptur og yfirtaka Árna Jónassonar á skuldinni átti sér stað. Stefnandi geti því ekki kennt neinum öðrum en sjálfum sér um að hafa ekki gætt þess að hafa tryggari veð fyrir umræddri veðskuld. Einnig er á það bent að Hafald hf. sé ekki skuldari umræddrar skuldar, heldur Árni Jónasson persónulega, en þessi persónulega skuldbinding Árna Jónassonar sé tryggð með 1. veðrétti í eign Hafalds hf. Annað hafi Hafald hf. ekki með þessa skuldbind- ingu að gera. Þann 22. mars 1991 hafi stefnandi, sem veðhafi, samþykkt varanlegt fram- sal aflahlutdeildar mb. Ásbergs KE-111. Ekki hafi því verið nauðsynlegt að leita til stefnanda eftir það um framsal aflahlutdeildar. Stefnandi hafi þá þegar sam- 4463 þykkt varanlegt framsal aflahlutdeildar bátsins og trygging sú sem stefnandi sætti sig við hafi því verið umræddur bátur án aflahlutdeildar. Málatilbúnaður stefnanda nú sé því fráleitur. Stefnandi hafi ekki orðið fyrir neinu tjóni. Hafald hf. eða einstakir stjórnendur þess hlutafélags hafi aldrei tekið á sig þær skyldur að auka verðmæti veðsins umfram það sem stefnandi hafi samþykkt við kaupin og síðar við varanlegt afsal aflahlutdeildar. Stefndu halda fram að stefnandi hafi vitað eða mátt vita hvernig aflahlutdeild bátsins var háttað hverju sinni. Stefnandi hafi því átt þess kost að gera athuga- semdir og halda fram rétti sínum hvenær sem var frá 1991, og einnig fyrir og við uppboðsmeðferð á bátnum, hefði hann talið sig eiga tryggingarréttindi sem tilheyrðu bátnum, en þetta hafi stefnandi ekki gert. Stefndu byggja á því að þau hafi aldrei notað falsað skjal eða annað skjal til að blekkja með í lögskiptum, sbr. 155. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Tilvísun til þess í málatilbúnaði stefnanda sé óskiljanleg þegar ekkert sé í gögnum málsins sem vísi til falsaðs skjals. Virðist sem stefnandi átti sig ekki fullkomlega á því hvað felist í hugtakinu fölsun. Þar sem stefnandi byggir á því að hann hafi orðið fyrir tjóni, sem stefndu beri að bæta honum á grundvelli almennra skaðabótareglna, beri honum að sýna fram á að stefndu hafi valdið honum tjóni af ásetningi eða gáleysi. Ekki sé sýnt fram á það í gögnum málsins. Ekkert í gögnum málsins bendi til þess að stefndu hafi með einum eða öðrum hætti valdið stefnanda tjóni. Þegar meta eigi tjón stefnanda í þessu sambandi verði að miða við þá veðtryggingu sem hann eigi. Stefndu rýri þá veðtryggingu ekki með neinum hætti. Þá megi einnig benda á það að hafi stefnandi talið að hinn veðsetti bátur væri meira virði en fékkst fyrir hann við nauðungarsölu hafi honum verið í lófa lagið að bjóða hærra verð í bát- inn og krefjast þess síðar að þau réttindi, sem hann hafi talið sig eiga tilkall til vegna veðsins, fylgdu bátnum. Ekki verði séð að stefnandi gæti gert kröfu á stefndu á grundvelli almennra skaðabótareglna utan samninga nema hann sýni fram á að þau réttindi sem hann átti hafi verið rýrð eða eyðilögð af stefndu per- sónulega. Á þetta sé bent vegna þess að krafa stefnanda snúist um veðsetningu á bát sem seldur hafi verið nauðungarsölu og þegar hann hafi verið seldur nauð- ungarsölu hafi tilheyrt honum sömu réttindi, hvorki meiri né minni, en þegar Hafald hf. festi kaup á honum. Trygging veðhafa hafi því verið sú hin sama og verið hafði, hvorki betri né verri. Vandséð sé því hvernig stefnandi komist að þeirri niðurstöðu að stefndu hafi bakað honum tjón með skírskotun til almennra skaðabótareglna. Þá beri einnig að benda á að stefnandi byggir á almennum skaðabótareglum sem gildi utan samninga aðila. Í því sambandi er á það bent að stefnandi víki hvergi að því í málsástæðum sínum að stefndu hafi brotið samninga við stefn- anda, hvorki þeir persónulega eða Hafald hf. En það sé mikilvægt að skoða það 4464 hvort um það geti verið að ræða, hvort Hafald hf. brjóti samninga við stefnanda hvað varðar umrædda veðsetningu. Sé niðurstaðan sú að Hafald hf. hafi ekki brotið samninga við stefnanda þá komi bótaábyrgð stefndu, sem stjórnarmanna í Hafaldi hf., ekki til álita. Bótaábyrgð þeirra kunni þá hugsanlega að vera reist á öðrum sjónarmiðum, sem að vísu séu ekki reifuð með einum eða neinum hætti í málatilbúnaði stefnanda. En hvað svo sem því líði verði bótaábyrgð þeirra sem stjórnenda í Hafaldi hf. ekki reist á öðru en því að Hafald hf. hafi með gjörðum sínum brotið samningsbundinn rétt stefnanda. Ekki sé hins vegar orði að því vikið í málatilbúnaði stefnanda og engin gögn lögð fram sem sýni fram á brot Hafalds hf. á samningnum við stefnanda. Á það megi síðan benda að stefnandi vísar í 41. gr. laga nr. 91/1991, um meðferð einkamála, en sú lagagrein vísi til málsóknar vegna réttindabrots utan samninga. Samkvæmt því byggi stefnandi ekki á samningum aðila, en væri það gert beri að vísa málinu frá ex officio því að það sé þá ekki höfðað í réttri dómsþinghá. Stefndu séu því ekki krafðir bóta á grundvelli samninga Hafalds hf. og stefnanda, en eins og áður er bent á komi bótaskylda stefndu ekki til greina sem stjórnarmanna í Hafaldi hf. nema á grund- velli samninga aðila. Samband stefndu og stefnanda sé ekkert annað en það sem leitt verði af kaupsamningi og afsali fyrir bátinn Ásberg KE-111. Þessi málatil- búnaður stefnanda sé illskiljanlegur. Bent er á að í stefnu sé tekið fram að Haf- aldi hf. sé ekki stefnt þar sem bú félagsins hafi verið tekið til gjaldþrotaskipta og enn fremur er tekið fram að Árna Jónassyni sé ekki stefnt þar sem bú hans hafi verið tekið til gjaldþrotaskipta. Með tilliti til þessara ummæla í stefnu verði ekki hjá því komist að líta svo á að stefnandi telji bæði Hafald hf. og Árna Jón- asson bera jafnmikla bótaábyrgð og stefndu í máli þessu en ekki taki því að stefna þeim þar sem bú þeirra hafi verið tekið til gjaldþrotaskipta. Stefnandi verði þá að skýra það hvort hann telji að allir þessir aðilar beri ábyrgð in sol- idum og hvort bótaábyrgð þeirra allra byggist á sömu ástæðum. Einnig verði stefnandi að gefa yfirlýsingu um það að allir þessir aðilar, þ.e. stefndu, Hafald hf. og Árni Jónasson, hafi bakað sér bótaábyrgð utan samninga eða á grundvelli samninga við stefnanda. Þá er því haldið fram að stefnandi hafi ekki átt tilkall til nokkurrar aflahlut- deildar bátsins Ásbergs KE-111, þar sem veð fyrir láni stefnanda á 1. veðrétti bátsins hafi ekki náð til aflahlutdeildar bátsins. Í því sambandi er bent á veð- skuldabréf á dskj. nr. 3 en samkvæmt því sé einungis tekið fram að báturinn Snærún SH-101, skipaskrárnúmer 1939, sé veðsett með 1. veðrétti, en í nefndu veðskuldabréfi sé ekkert getið um aflakvóta eða nokkuð annað sem bátnum kunni að fylgja. Sama eigi einnig við hvað varðar yfirlýsingu Árna Jónassonar og Féfangs hf., dags. 7. mars 1991, sbr. dskj. nr. 5. Stefnandi hafi því sönnun- arbyrði fyrir því að aflakvóti hafi fylgt bátnum bæði upphaflega og þegar hann var seldur Hafaldi hf. Slík sönnun sé stefnanda ekki tæk þar sem beinlínis sé 4465 tekið fram í þeim gögnum sem varði lögskipti stefnanda og Hafalds hf., svo og stefndu sem stjórnarmanna þess félags, að enginn aflakvóti fylgi bátnum til tryggingar veðinu. Sá sem heldur því fram að hann hafi orðið fyrir tjóni þurfi að sýna fram á það tjón. Nú liggi fyrir að hinum veðsetta bát hafi enginn aflakvóti fylgt við sölu hans til Hafalds hf. Stefnandi geti þess að aflakvóti hafi fylgt bátnum á ákveðnu tímabili en hann sýni hvergi fram á að sá aflakvóti hafi verið eign Haf- alds hf. eða hvort Hafald hf. hafi haft hann á leigu. Þá sé ekki sýnt fram á hver aflakvóti bátsins hafi verið frá því að hann var keyptur og þar til hann var seldur nauðungarsölu og hvaða aflakvóti það sé sem færist til bátsins og frá honum. Að þessu leyti sé málatilbúnaður stefnanda vanreifaður og það eitt út af fyrir sig leiði til þess að engin fullnægjandi sönnun hafi verið færð fram fyrir meintu tjóni stefnanda vegna meintra tilfærslna á aflakvóta frá umræddum bát. Tilvísun stefnanda til 155. gr. alm. hegningarlaga sé gjörsamlega fráleitt, eins og áður sé vikið að, og komi sú lagagrein máli þessu ekki við. Þá er vaxtakröfu stefnanda mótmælt og í því sambandi er bent á 15. gr. laga nr. 25/1987, vaxtalaga, en samkvæmt þeirri lagagrein beri skaðabótakröfur ekki dráttarvexti fyrr en að liðnum mánuði frá þeim tíma að kröfuhafi sannanlega lagði fram upplýsingar sem þörf var á til þess að meta tjónsatvik og fjárhæð bóta. Stefnandi hafi í máli þessu ekki lagt fram nauðsynleg gögn í þessu sam- bandi. Stefnandi geti því einungis gert vaxtakröfu á grundvelli 7. gr. vaxtalaga. Stefndu telja að 41. gr. laga um meðferð einkamála eigi ekki við það tilvik sem hér um ræðir og máli þessu sé því ranglega stefnt fyrir Héraðsdóm Reykja- víkur. Ekkert réttarbrot hafi verið framið. Krafa stefndu um málskostnað styðst við 130. gr. laga um meðferð einka- mála og krafa um virðisaukaskatt á málskostnað er byggð á 1. nr. 50/1988, en stefndu eru ekki virðisaukaskattsskyld. Niðurstaða. Með veðskuldabréfi, útgefnu 2. júlí 1990, skuldbatt Guðmundur Örn Einars- son sig til þess að greiða Féfangi hf. 7.000.000 króna með þar nánar tilgreindum hætti. Til tryggingar skuld þessari setti hann að veði bátinn mb. Snærúnu SH- 101, skipaskrárnúmer 1939. Í veðskuldabréfinu eru engin ákvæði um að veðið taki til aflaheimildar bátsins. Með kaupsamningi, dags. 8. mars 1991, seldi Guðmundur Örn Einarsson bát- inn og kaupandi er Hafald hf. Skýrt er tekið fram í kaupsamningi aðila að bát- urinn seljist án aflahlutdeildar, sem skilin hafi verið frá bátnum, og hann því seldur án aflakvóta. Jafnframt yfirtekur Hafald hf. framangreinda veðskuld sem hvílir áfram á 1. veðrétti, en áður, eða 7. mars 1991, hafði svo um samist milli Féfangs hf. og Árna Jónassonar, stjórnarformanns Hafalds hf., að Árni tæki per- 4466 sónulega að sér greiðslu skuldarinnar samkvæmt veðskuldabréfinu. Veðið hvíldi samt áfram á bátnum, sem var í eigu Hafalds hf. eins og áður segir, og bar síðar nafnið Ásberg KE-111 og enn síðar nafnið Katrín GK-98. Stefnandi byggir á því að tjón hans megi rekja til þess að á nauðungarupp- boði í Janúar 1995 hafi umræddur bátur verið seldur án aflakvóta og lægri fjár- hæð því komið í hlut stefnanda en ella. Þegar litið er til framangreinds veð- skuldabréfs, kaupsamnings, afsals, svo og annarra gagna málsins, þykir ekkert Það komið fram í málinu sem gefur tilefni til að ætla að veði því, sem sett var til tryggingar skuld til stefnanda, hafi einnig verið ætlað að taka til aflaheimilda sem síðar kynnu að tilheyra bátnum með einum eða öðrum hætti, enda er þar ekki um að ræða óaðskiljanlegan hluta bátsins. Stefnandi hefur ekki fært að því rök að stefndu hafi rýrt það veð sem upphaflega var sett til tryggingar umræddri skuld eða að hann hafi orðið fyrir tjóni af þeirri ástæðu. Ber því, þegar af þeim sökum, að sýkna stefndu af kröfum stefnanda í máli þessu. Samkvæmt þessari niðurstöðu ber stefnanda að greiða stefndu málskostnað sem ákveðst 350.000 krónur. Tekið er tillit til virðisaukaskatts. Kristjana Jónsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndu, Jónas Frímann Árnason og Elenora Katrín Árnadóttir, skulu vera sýkn af kröfum stefnanda, Glitnis-Féfangs hf., í máli þessu. Stefnandi greiði stefndu 350.000 krónur í málskostnað. 4467 Fimmtudaginn 18. nóvember 1999. Nr. 48/1999. M (Hreinn Pálsson hrl.) gegn K (Ólafur Birgir Árnason hrl.) og gagnsök Börn. Forsjá. K fór með forsjá barnanna E, fædds 1988, og H, fædds 1 990, á grund- velli dómsáttar á árinu 1996 milli hennar og fyrrverandi eiginmanns, M.M krafðist þess að forsjá barnanna yrði breytt samkvæmt Í. mgr. 35. gr. barnalaga nr. 20/1992 og honum fengin forsjá þeirra. Vísað var til þess, að talsverðar breytingar hefðu orðið á högum E og H frá því forsjá þeirra var ákveðin með dómsáttinni 1996, meðal annars þær, að H, sem hafði dvalist hjá M, hafði haustið 1997 verið fluttur á vistheim- ili og dvalist hjá K síðan hann útskrifaðist þaðan. Einnig hafði K flust búferlum í annan landshluta. Álitsgerðir sérfræðinga þóttu skýrar um að K teldist heppilegri forsjáraðili, þótt bæði teldust hæf, og að best yrði fyrir þörfum E og H séð í hennar forsjá, en héraðsdómur, sem skipaður var sérfróðum meðdómendum, hafði verið sammála þessu mati. Þrátt fyrir nýjar aðstæður þótti ekkert komið fram í málinu, sem gæfi tilefni til að ætla annað en að sú skipan á forsjá sem verið hefði, væri heppilegust. Var því staðfest sú niðurstaða héraðsdóms, að ekki væru réttmætar ástæður til þess að gera breytingu á forsjá E og H á grundvelli 1. mgr. 35. gr. laga nr. 20/1992 og skyldi forsjá þeirra vera áfram hjá K. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Braga- son. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 9. febrúar 1999 og krefst hann þess að breytt verði forsjá tveggja sona málsaðila, H, fædds |...) 1988, og E, fædds |...) 1990, og hún fengin sér í hendur. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. 4468 Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu 22. febrúar 1999 og krefst hún stað- festingar héraðsdóms og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. I. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð nokkur ný skjöl. Meðal þeirra er greinargerð Sturlu Kristjánssonar sálfræðings, sem að ósk aðal- áfrýjanda var dómkvaddur af Héraðsdómi Norðurlands eystra hinn 20. maí síðastliðinn til að gera athugun á aðstæðum drengjanna H og E. Skyldi þar fjallað um aðstæður á heimilum foreldra þeirra, um heimil- isfólk á hvorum stað og tengsl við nánustu ættingja, um tækifæri til þátttöku í íþróttum og loks skyldi athuguð almennt staða drengjanna og líðan nú frá sjónarhóli foreldra. Samkvæmt áliti sálfræðingsins er ekkert það sérstakt við aðstæður er snýr að húsnæði, tómstundum eða skólagöngu, sem út af fyrir sig ætti að vera afgerandi um vistun. Á heimili gagnáfrýjanda búi auk hennar og drengjanna {...| systir þeirra og dóttir hennar. Hjá aðal- áfrýjanda búi ráðskona ásamt dóttur og |...|, elsti sonur málsaðila, þegar hann sé í leyfum frá skóla. Einnig sé þar oft og tíðum vinnu- maður. Þá segir sálfræðingurinn að foreldrum beri saman um það að staða og líðan drengjanna sé mjög batnandi. Komi fram á báðum stöðum að þeim virðist líða vel. Áherslumunur sé milli foreldranna, sem sé eðlilegur og auðskilinn. Móðir segi frá stöðu H í skóla og íþróttum, en faðir tali um heimatengsl, einkum samband þeirra feðga, sem sé greinilega sterkt og náið. Það er mat sálfræðingsins þegar á heildina er litið að ekkert það komi fram í athugunum hans, sem mæli afgerandi með því að annað heimilið sé drengjunum hinu hollara. Hann varpar því hins vegar fram að meiri nálægð milli heimilanna myndi verða drengjunum hagstæðari og auðvelda samvistir þeirra við báða foreldra, hvernig svo sem for- ræði væri háttað. Fyrir liggur í málinu að á miðju ári 1998 keypti gagnáfrýjandi par- hús á |...1, þar sem hún býr nú. Í bréfi hennar til lögmanns síns 30. október 1999, sem lagt var fram í Hæstarétti, segir hún að samband sitt við eldri börn sín sé nú orðið mjög gott. Dóttirin EE búi hjá sér og drengjunum með dóttur á fjórða ári, sem mjög sé hænd að þeim bræðrum. Þá sé gott samband við |...|, sem stundi nám í Reykjavík, en áður en hann fékk íbúð þar hafi hann búið hjá sér í fjórar vikur. 4469 Fram kom við munnlegan málflutning fyrir Hæstarétti, að fyrir skömmu gengu aðaláfrýjandi og ráðskona hans, sem er {...| að þjóð- erni, í hjúskap. Hjá þeim er dóttir hennar, 9 ára að aldri. Þá kom það fram við munnlegan málflutning, að frá því að héraðs- dómur gekk hefur umgengni drengjanna við föður sinn verið að mestu án vandkvæða. Dvöldust þeir meðal annars hjá honum í páskaleyfi og í nokkrar vikur á liðnu sumri. TI. Synir aðila málsins, H og E, eru nú á tólfta og tíunda ári. Samkvæmt því sem fram kemur í gögnum málsins eru þeir greindir og vel þrosk- aðir miðað við aldur. Eins og segir í héraðsdómi hafa þeir báðir látið í ljós óskir um að búa hjá aðaláfrýjanda í |...|. Frá því að forsjá þeirra var ákveðin hjá móður með dómsátt í Héraðsdómi Norðurlands eystra 9. september 1996 hafa talsverðar breytingar orðið á högum þeirra. Móðir þeirra fluttist frá |...} til |... og eldri drengurinn H, sem dvald- ist hjá föður sínum að {...}, var í september 1997 fluttur að tilhlutan barnaverndarnefndar |...| á vistheimilið {...}. Hefur hann dvalið hjá móður sinni síðan hann útskrifaðist þaðan í maí 1998. Í hinum áfrýjaða dómi er greint frá þeim álitsgerðum sérfræðinga, sem lagðar hafa verið fram í máli þessu. Við úrlausn þess þykja mestu skipta greinargerðir sálfræðinganna Álfheiðar Steinþórsdóttur og Sól- veigar Ásgrímsdóttur, sem að tilhlutan héraðsdóms mátu annars vegar aðstæður og forsjárhæfni aðila málsins og hins vegar aðstæður drengj- anna og þarfir þeirra með tilliti til forsjár. Verður að telja niðurstöður þessara tveggja sérfræðinga skýrar um það, að gagnáfrýjandi sé heppi- legri forsjáraðili, þótt bæði teljist hæf, og að best yrði fyrir þörfum drengjanna séð í hennar forsjá. Í greinargerð og framburði Sólveigar Ásgrímsdóttur kom það fram varðandi óskir drengjanna, að meira frjálsræði hjá föður gerði heimili hans eftirsóknarverðara í þeirra augum en reglurnar á heimili móður. Taldi sálfræðingurinn rétt að létt yrði af þeim þeirri ábyrgð að taka afstöðu í þessum efnum. Héraðsdómur, sem skipaður var sérfróðum meðdómendum, var sammála framangreindu mati sérfræðinganna og taldi að líklegra væri að eðlileg og æskileg umgengni við foreldra kæmist á ef þeir yrðu áfram í forsjá gagnáfrýjanda. Er ljóst að slík umgengni er þeim mjög mikilvæg og forsenda fyrir góðri líðan þeirra. Af þeim gögnum, sem 4470 fyrir liggja, verður ráðið að vel sé fyrir þörfum drengjanna séð nú og að eðlilegra samband og umgengni hafi komist á innan fjölskyldu þeirra. Undanfarin ár hafa þeir búið við óæskilega togstreitu og óör- yggi, sem brýnt er að linni. Er ekkert það fram komið í málinu, sem gefur tilefni til að ætla annað en að sú skipan á forsjá, sem verið hefur, sé heppilegust. Þrátt fyrir nýjar aðstæður þykja ekki réttmætar ástæður vera til þess, með tilliti til hags og þarfa drengjanna, að gera þar breyt- ingu á, sbr. 35. gr. barnalaga nr. 20/1992. Að þessu athuguðu, en að öðru leyti með skírskotun til forsendna héraðsdóms, verður hann stað- festur. Rétt þykir að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 10. nóvember 1998. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum flutningi þann 18. sept- ember sl., er höfðað af M gegn K. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær að breytt verði með dómi forsjá yfir tveimur sonum hans og stefndu, H, fæddum |...} 1988, og E, fæddum |...| 1990, og honum fengin forsjá þeirra. Þá er krafist málskostnaðar úr hendi stefndu sam- kvæmt framlögðum reikningi að viðbættum virðisaukaskatti. Endanlegar dómkröfur stefndu eru þær að kröfum stefnanda um breytta for- sjá yfir sonum aðila, H og E, verði hrundið, og að dæmt verði að stefnda fari ein með forsjá þeirra í samræmi við dómsátt frá 9. september 1997 og bráða- birgðaákvörðun Héraðsdóms Norðurlands eystra frá 26. janúar 1998. Þá er þess krafist að stefnandi verði dæmdur til að greiða stefndu málskostnað samkvæmt málskostnaðarreikningi að viðbættum virðisaukaskatti. I. Samkvæmt fram lögðum skýrslum og gögnum gengu aðilar máls þessa í hjú- skap árið 1972 og stofnuðu heimili að |...) í |...}. Stunduðu málsaðilar búskap, en ráku auk þess allfjölbreyttan atvinnurekstur á hjúskaparárum sínum. Þau eignuðust 5 börn: T, fæddan 1973, dáinn 1993, EE, fædda 1976, búsetta í Reykjavík, J, fæddan 1979, búsettan í Reykjavík, og drengina H og E, sem mál þetta er risið af. 4411 Málsaðilar slitu samvistum haustið 1995 og fluttist stefnda þá ásamt drengnum E til {...1. Starfaði stefnda við kennslu veturinn 1995/1996, en dreng- urinn E stundaði tíðkanlegt grunnskólanám. Drengurinn H hélt áfram búsetu á heimili stefnanda og stundaði nám í |...|. Ágreiningur varð með aðilum um hjúskaparslitin, eignaskipti og forsjá barna og höfðaði stefnda dómsmál á hendur stefnanda með stefnu birtri í nóvember- mánuði 1995. Hinn 19. desember það ár varð samkomulag með aðilum um að báðir drengirnir hefðu fasta búsetu hjá stefndu á |...) og stunduðu þar skóla- nám, en nytu reglubundinnar umgengni við stefnanda. Skyldi samkomulag þetta vara á meðan á forsjárdeilu þeirra stæði. Samkvæmt gögnum málsins leitaði stefnandi eftir aðstoð barnaverndar- nefndar |...| við að koma eldri drengnum, H, á heimili stefndu eftir jólahátíð- ina 1995, en einnig eftir páskahátíðina 1996, og var borið við andstöðu drengs- ins við flutninginn. Undir rekstri nefnds dómsmáls voru kvaddir til sem sérfróðir matsmenn sál- fræðingarnir dr. Gyða Haraldsdóttir og Ingþór Bjarnason, og er álitsgjörð þeirra um hagi og aðstæður málsaðila og drengjanna dagsett 10. júní 1996. Samheng- isins vegna og með hliðsjón af sakarefni máls þess sem nú er rekið millum aðila þykir rétt að rekja að nokkru matsgjörð þeirra. Í matsgjörðinni segir svo um drenginn H: „H er gerðarlegur 8 ára gamall drengur og án efa mjög vel greindur. Strax við fyrstu kynni er greinilegt að hann hefur töluvert skap, er ákveðinn, stífur á sínu og jafnframt var um sig. Þegar hann gefur sig að samskiptum og fæst til samræðna er augljóst að drengurinn er skarpur og býr yfir ýmiss konar þekk- ingu. Einnig ber hann augljóslega með sér að honum líður ekki vel og að hann tekur deilu foreldra sinna mjög nærri sér. Full ástæða er til að hafa áhyggjur af tilfinningalegu ástandi H og miklar líkur eru á að hann þurfi á sálfræðimeðferð að halda til að komast í betra jafnvægi. H er mikið á ferðinni og nokkur fyrir- gangur í honum. Hann hikar ekkert við að láta í ljós álit sitt varðandi málið. Hann segir óspurður að leiðinlegt sé að vera á |...) og finnur því flest til for- áttu. Hann virðist alfarið kenna móður sinni um hvernig komið er og er henni mjög reiður fyrir að láta sig vera á stað sem hann kærir sig ekki um. Þetta kemur bæði fram í beinum viðtölum og einnig óbeint í niðurstöðum fjölskyldutengsla- prófsins. Fjölskyldutengslaprófið Bene-Anthony sýnir að af öllum fjölskyldu- meðlimum beinir H jákvæðum tilfinningum yfirgnæfandi mest til föður síns. Móðir hans fær enga jákvæða umsögn í prófinu og gætir fremur neikvæðni í hennar garð. EE systir hans er sú sem næst kemur föðurnum hvað varðar jákvæðar tilfinningar en aðrir fjölskyldumeðlimir fá einnig jákvæðar umsagnir. Um fullnægingu þarfa fyrir aðstoð og hjálp höfðar hann mest til föður síns, EE og sjálfs sín, en ekki til móður samkvæmt prófinu. Afstaða drengsins er mjög 4472 skýr. Hann segir mjög ákveðið. bæði að hann vilji frekar vera hjá föður sínum en móður og einnig að hann vilji mun frekar búa í |...} en á ...1. Samkvæmt viðtölum við móður telur hún að slíkt tal hjá H beri vott um innrætingu frá föður annars vegar og ábyrgðartilfinningu drengsins gagnvart honum hins vegar. Ekki er ómögulegt að þessir þættir geti haft áhrif, hins vegar er greinilegt að hver sem ástæðan er, þá er þetta eindregin afstaða drengsins nú.“ Um drenginn E segir svo í skýrslu matsmannanna: „E er snaggaralegur 6 ára drengur. Hann virkar blíðlyndari og glaðlegri en H og er mun tilbúnari til að taka þátt í samvinnu og að spjalla. Hann virkar opinn og virðist eiga auðvelt með að aðlagast, kynnast og treysta fólki. Hann er eins og bróðir hans greinilega vel gerður og greindur drengur, sem reyndar kom fram í athugunum skólasálfræðings sl. haust. E er jákvæðari gagnvart dvölinni á |... en H, en segir þó að ekki sé eins skemmtilegt að búa á |...1 og í |...1. Í orðum hans er þó minni sannfæringarkraftur en hjá H og tilfinning okkar var sú að í þessum yfirlýsingum væri hann jafnvel að bergmála skoðanir bróður síns. Fjöl- skyldutengslapróf endurspeglar mun jákvæðari og sterkari tengsl við móður en hjá H. Tengslin við föðurinn eru þó ekki síður sterk þar sem faðirinn fær heldur fleiri jákvæðar umsagnir en móðirin. Í prófinu gefur E H bróður sínum margar neikvæðar umsagnir, sem bendir til erfiðra tengsla milli þeirra bræðra. Tengsl E við EE eru óræð, þ.e. bæði jákvæðar og neikvæðar tilfinningar koma fram í umsögnum hans en gagnvart HE. unnusta EE. og J bróður sínum er E já- kvæður.“ Þá er samskiptum bræðranna lýst þannig í matsgjörðinni: „Í frásögnum þeirra sem vel þekkja til bræðranna og einnig í athugunum okkar kemur fram að oft kastast í kekki milli þeirra en einnig geta þeir verið góðir vinir á milli og leikið sér vel saman. Fram koma áhyggjur hjá viðmæl- endum okkar af því að E fái ekki að njóta sín sem skyldi vegna stjórnsemi og athyglisþarfar H og að E api eftir honum neikvæða hegðun. Hið síðarnefnda mátti glöggt sjá í samspili þeirra á heimili móður.“ Niðurstaða matsmannanna var svofelld: „„Undirrituð telja af framkomnum upplýsingum að báðir foreldrar geti talist hætir til að fara með forræði drengjanna H og E. Tilfinningatengsl foreldranna eru sterk til drengjanna beggja þar sem umhyggja og ástúð er í fyrirrúmi. Til- finningatengsl yngri bróðurins E við báða foreldra sína eru sterk og hlý en tengsl hans við móðurina eru að okkar mati öllu meiri og dýpri en tengsl hans við föður sinn. Við mælum því með að móðurinni verði falið forræði E. Hvað H varðar virðast tilfinningatengsl hans ótvíræð vera sterkari við föður en móður. Sjálfur tekur hann einnig mjög eindregna afstöðu um að vilja frekar búa hjá föður sínum. Hver svo sem ástæða þessa vals drengsins er verður að 4473 teljast mjög varhugavert að ganga fram hjá henni. Við teljum okkur sjá mikla reiði hjá drengnum gagnvart móður sinni, sem birtist m.a. í hve erfiður og mót- þróafullur hann er við hana. Hætt er við að hann muni byggja upp hjá sér enn meiri reiði en fyrir er komi hann til með að verða hjá henni gegn vilja sínum. Þó að það sé ekki sanngjarnt gagnvart móðurinni að reiði H beinist nær ein- göngu að henni vegna deilumála foreldranna teljum við samt nauðsynlegt að taka tillit til þessa. Því mælum við með að forræði H verði falið föður hans. Þetta teljum við nauðsynlegt til að sporna við áframhaldandi óheillavænlegri þróun varðandi skapofsaköst og hegðunarvandkvæði H sem að öðrum kosti sætu ágerst og jafnvel stofnað geðheilsu hans í hættu. Jafnframt geta þetta verið nauðsynlegar forsendur þess að hann geti unnið sig út úr erfiðum tilfinningum gagnvart móður sinni og byggt upp betra samband við hana. Að okkar mati er algjört skilyrði fyrir því að þetta geti gerst þó að M gefi mæðginunum frið til að vinna samband sitt upp aftur t.d. með því að tala ekki um móðurina á nei- kvæðan hátt í viðurvist H og halda honum utan við ágreining ef til slíks kæmi. Ennfremur leggjum við áherslu á mikilvægi þess að M setji H mun ákveðnari mörk í uppeldinu og forðist að leggja á hann óhóflega ábyrgð miðað við þroska og aldur. Við báða foreldra verður að undirstrika að samkomulag þeirra um umgengni við drengina verði rúmt á báða bóga, að það sé skýrt og að aðilar standi vel við allar tímasetningar.“ Framangreindu dómsmáli málsaðila lauk þann 9. september 1996 er undir- rituð var dómsátt þess efnis að báðir drengirnir skyldu lúta forsjá móður, og að yngri drengurinn, E, skyldi eiga lögheimili hjá henni og ganga í skóla á {...}, en að eldri drengurinn, H, skyldi eiga lögheimili hjá föður til 1. júlí 1997 og ganga í skóla í |...} skólaárið 1996/1997. Tiltekin skilyrði voru sett fyrir sátt- inni, þ.á m. um umgengnisrétt, um að faðirinn gæfi móðurinni og H frið til að styrkja samband sitt t.d. með því að tala ekki um móðurina á neikvæðan hátt í viðurvist drengjanna, að báðir foreldrarnir héldu drengjunum utan við ágrein- ingsmál sín, að foreldrarnir virtu umgengnisrétt og tímamörk og að foreldrarnir myndu í samræmi við matsgjörð dr. Gyðu Haraldsdóttur og Ingþórs Bjarnasonar leita eftir sálfræðiaðstoð fyrir eldri drenginn H. Loks var tekið fram í sáttinni að stæði maðurinn við sáttina og skilyrði hennar myndi konan sætta sig við að H héldi áfram búsetu sinni hjá föður eftir 1. júlí 1997. Í samræmi við framangreinda sáttargjörð hóf Már Vestmann Magnússon sál- fræðingur viðtalsmeðferð við drenginn H í lok ársins 1996 á |...}, en meðferð- inni var hætt í byrjun árs 1997 er drengurinn mætti ekki til umgengni til stefndu. Vegna þessa leitaði stefnda, líkt og stefnandi, ítrekað eftir aðstoð frá barnavernd- arnefnd |...} og ráðgjafadeild félagsmálastofnunar |...}, en að áliti starfsmanns barnaverndarnefndar, sem kannaði aðstæður og hagi drengsins á heimili stefn- anda, var talið óráðlegt að þvinga drenginn til umgengni við stefndu. Varð að 4474 ráði þann 22. apríl 1997, í samráði við foreldra drengsins, að barnaverndaryfir- völd leituðu á nýjan leik til Más Vestmanns Magnússonar sálfræðings með þeirri ósk að hann ynni markvisst að bættri umgengni drengsins við stefndu. Átti sál- fræðingurinn í framhaldi af því 11 viðtöl við drenginn í heimabyggð stefnanda, á tímabilinu frá 2. maí til 10. júní 1997, en ritaði að því loknu minnisblað til barnaverndarnefndar {...) og er það dagsett 19. júní s.á. Í minnisblaði sálfræð- ingsins segir m.a. „Ekki er annað að sjá en H sé afar illa staddur tilfinningalega. Meðan hann ræður ferðinni sjálfur virðist allt slétt og fellt, virkar kotroskinn, jafnvel fullorð- inslegur. Þegar hins vegar þarf að ræða veruleikann sem hann býr við, nær afneitunin og reiði yfirhöndinni. H virðist taka allt það sem mótlæti, sem hann sjálfur ræður ekki atburðarásinni í. Mótlætaþolið er hins vegar lítið og þegar það brestur, tekur við afneitun/flótti og reiði. Stjórnunarþörf hans er ekki hægt að túlka öðruvísi en viðbrögð við öryggisleysi. Fleiri hegðunarþætti má nefna, sem vísa til þess, t.d. fullkomnunartilhneigingu í samb. við sum skólaverkefni, hnýsni í fórur föður (lestur bréfa, hlustun á símsvara) og neitun/hik við þátttöku í leikjum, sem hann er ekki viss um að ráða við, helst vera bestur í. Ein afleið- ing Öryggisleysisins er síðan tortryggni, og virðist sem ekki sé langt í að H treysti engum lengur. Með stjórnunarhegðun sinni er H um leið að taka ábyrgð á því, sem gerist í kringum hann; ábyrgð, sem hann á ekki að hafa og stendur engan veginn undir. Í skilnaðarátökum foreldranna hefur H lent á milli í aðstæðum, sem hann er ofurseldur. Engu að síður hefur mátt sjá tilraunir hjá honum til að stjórna og bera ábyrgð á atburðarás skilnaðarferilsins. Þannig hefur t.d. mátt sjá hann taka skýra afstöðu með öðru foreldrinu gegn hinu. Hér er spurningin ekki um það, hvort drengurinn sé nánari öðru foreldrinu en hinu. Í þeirri aðstöðu sem hann er í lít ég á afstöðu hans sem örvæntingarfulla tilraun að reyna að „vera heill“, að klofna ekki, í þeim átökum sem hann upplifir um sig og tilveru sína.“ Í greinargerð sem nefndur sálfræðingur ritaði dóminum undir rekstri málsins og dagsett er 9. desember sl. greinir hann frá því að áður en meðferðarvinna hans hófst með drengnum hefðu báðir málsaðilar látið það álit í ljós að þeir teldu að skilnaður þeirra væri ekki eina ástæðan fyrir vanlíðan sonar þeirra þar sem þar hefði einnig komið til fyrri áföll sem fjölskyldan hafði orðið fyrir, svo sem sjálfsvíg elsta sonarins árið 1993 svo og nokkurra ára hjónabandsörðugleikar þeirra. Í greinargerðinni er þess og getið að á fundum sem sérfræðingurinn hélt með barnaverndarnefnd og málsaðilum sumarið 1997 hefði hann áréttað mjög ákveðið að drengurinn þyrfti á meðferð að halda vegna tilfinningalegra erfið- leika og versnandi geðheilsu vegna mikillar afneitunar, afleiðinga ábyrgðartöku á framvindu skilnaðarins, lítils mótlætisþols og öryggisleysis og af þeim sökum þyrfti að taka ákvörðun um vistun drengsins utan heimabyggðar. 4475 Barnaverndarnefnd |...) leitaði eftir vist fyrir H á meðferðarheimili Barna- verndarstofu Íslands að {...} með umsókn dagsettri 4. júlí 1997 og var ástæðan tilgreind: Geðheilsa barns í hættu. Umsókninni fylgdi greinargerð um hagi og aðstæður málsaðila og drengsins. Beiðni barnaverndarnefndar var samþykkt þann 7. ágúst sama ár og var drengurinn fluttur án sérstaks samráðs við stefn- anda á vistheimilið í septembermánuði. Samkvæmt gögnum málsins dvaldi H á vistheimilinu að {...| til loka maí- mánaðar sl., en fór þá á heimili stefndu á |...|, en þangað hafði hún flutt ásamt syninum E á haustdögum 1997. Þá um veturinn hafði H notið helgarumgengni við stefndu, en takmarkaðrar umgengni við stefnanda. Af því tilefni var ítrekað úrskurðað af hálfu barnaverndarnefndar, Barnaverndarstofu og hjá sýslumanns- embættinu á |...) um kröfur stefnanda um rýmkun á umgengni hans. Við aðal- meðferð málsins var hins vegar staðfest af málsaðilum að þeir hefðu náð sam- komulagi um umgengni drengjanna við stefnanda fram yfir næstu áramót. Undir rekstri máls þessa var aflað allnokkurra gagna, þ.á m. vottorða skóla- stjórnenda á |...1, {...1, {...1 og {...}, en einnig liggja fyrir umsagnir sálfræðinga vegna vistunar drengsins H á meðferðarheimilinu á |...|. Þá voru tilkvaddir tveir sérfróðir matsmenn til að kanna hagi og stöðu málsaðila annars vegar og hins vegar sona þeirra. Var síðarnefndi matsmaðurinn fenginn að verkinu að tilhlutan dómsins, sbr. heimildarákvæði 3. mgr. 60. gr. barnalaga nr. 20/1992. Var matsgerð Sólveigar Ásgrímsdóttur sálfræðings lögð fyrir dóminn þann 20. maí sl., en sérfræðingurinn ræddi við málsaðila, nefnda drengi svo og for- stöðumenn á meðferðarheimilinu að {...| á tímabilinu frá 14. febrúar til 2. maí sl. Verður hér á eftir vikið að helstu atriðum í matsgjörðinni, en sérfræðingur- inn var eins og áður sagði sérstaklega fenginn að málinu til að láta í té skriflegt og rökstutt álit um drengina. Í skýrslunni segir m.a. um drenginn H: „Skilnaður foreldra virðist vera aðaláhyggjuefni H fremur en að honum sé illa við móður sína. Ekki slök samskipti hans og móður að öðru leyti en því að hann gerir hana ábyrga fyrir skilnaðinum. Niðurstaða undirritaðrar er að reiði H í garð móður eigi í fyrstu rætur að rekja til þessa. Báðir foreldrar hafa gefið börnum sínum mikið tilfinningalega og H er barn sem tekur vel á móti ástúð og umhyggju. Í viðtali við H staðfesti hann það að honum þætti vænt um þau bæði. Þegar foreldrar skildu og móðir fór af heimili reiddist H henni fyrir að fara og virðist hafa kennt henni um skilnaðinn. Honum hefur hins vegar gengið illa að henda reiður á tilfinningum sínum ekki síst þar sem hann samsamaði sig með föður og gerði tilfinningar föður að sínum. Auk þess var H mjög á höttum eftir að fylgjast með málinu og virðist þá hafa komist í gögn sem barn í hans stöðu ætti ekki að sjá. Að H hafi hatað móður sína er ósannfærandi þar sem fátt er að sjá í fari hennar eða hans sem styður slíka túlkun á hegðun drengsins.“ 4476 Í skýrslu matsmannsins segir svo um drenginn E: „Eins og H segist E vilja búa hjá föður. Hann gefur þær skýringar á því að það sé betra að búa í {...| en á {...} vegna þess að þar séu fleiri dýr. Einnig seg- ist hann þekkja fleiri í |...) en á |...}. Hann talar líka um að pabbi banni ekki eins mikið og mamma og að pabba leiðist að vera einum. E var órólegur þegar rætt var um þessi viðkvæmu mál og virðist lítið þurfa út af að bregða til að hann neitaði að ræða við athuganda. Þegar farið var að ræða önnur mál þá breyttist viðmót og hann varð mjög eðlilegur, sýndi stoltur hluti sem hann hafði búið til og virtist ánægður. E virðist í þessu máli hlíta forystu bróður síns og er það ekki óeðlilegt að yngri bróðir taki sömu afstöðu og sá eldri.“ Í niðurstöðukafla matsgjörðarinnar er lagt mat á eftirgreind álitaefni: A) Tilfinningalegt samband drengjanna H og E við foreldra, stefnanda og stefndu. Drengjunum E og H þykir vænt um báða foreldra sína. Þetta kemur fram í viðtölum við þá og sést þegar horft er á samskipti þeirra og foreldranna. Báðir drengirnir láta í ljósi þá ósk að búa hjá föður. Ástæður sem þeir gefa fyrir þess- ari ósk eru þær, að það sé gott að vera í |...}. Báðir telja að þeir séu frjálsari hjá föður en móður, ekki eins miklar reglur. E telur að föður muni leiðast að hafa þá ekki hjá sér. H segir að faðir sé þægilegur og þeir hafi svipuð áhugamál og H telur sig munu hafa betri tengsl við eldri systkinin búi hann hjá föður. Hvorugur þeirra nefnir að ástæða fyrir þessu vali sé sú að þeim líði ekki vel hjá móður. Varðandi þá andúð sem H hafði á því að fara til móður sinnar og kemur fram í fyrri matsgerð (matsgerð þeirra Ingþórs Bjarnasonar og Gyðu Har- aldsdóttur) þá virðist undirritaðri að þá reiði megi rekja til þess að H er reiður móður sinni fyrir það að fara af heimilinu og hann kennir henni um skilnaðinn. Í viðtali við hann kemur fram að það er skilnaður foreldra sem veldur honum mestri sorg og það að móðir hans fer burt. Þar sem hann og móðir hans ná ekki að vinna sig út úr þessum erfiðleikum á eðlilegan hátt og sættast, eykst reiði drengsins. Við þessar aðstæður virðist hann samsama sig með föður sínum og taka síðan beina afstöðu með honum í þeirri deilu sem stendur milli þeirra for- eldranna. B) Tilfinningalegt samband drengjanna innbyrðis og áhrif þess ef til kemur að þeir búi ekki á sama stað í framtíðinni. Þeir bræður E og H eru tengdir sterkum böndum. Þeir sækja styrk hvor til annars og eru góðir félagar. Þeir bera umhyggju hvor fyrir öðrum og þeir vilja vera saman. Búi þeir ekki saman er hætt við að þessi tengsl rofni. Sérstak- lega er hætta á því ef foreldrar ná ekki sáttum. Í raun eru sættir foreldra for- senda þess að drengirnir geti búið hjá sitt hvoru foreldri og jafnframt ræktað eðlileg tengsl sín á milli. Ef þeir eru aðskildir og foreldrar ná ekki sáttum, er 4477 mikil hætta á mikilli afbrýðisemi milli þeirra, eða að þeir geri deilu foreldr- anna að sinni. C) Mat á því hjá hvoru foreldri forsjá drengjanna sé betur komið m.a. með tilliti til sálarheillar þeirra. Með tilliti til sálarheillar drengjanna H og E nú og í framtíðinni telur undir- rituð að þar skipti mestu máli að þeir hafi sem best tengsl við báða foreldra sína. Það verður að tryggja að þeir geti umgengist báða foreldra sína og þess sé gætt að drengjunum sé haldið utan við deilur foreldranna. Þá er mikilvægt að dreng- irnir njóti verndar hinna fullorðnu bæði gegn beinum hættum og líka gagnvart því að dragast inn í deilur foreldra sinna og þá hvort heldur sem er að verða vitni að deilum eða hafa aðgang að skjölum sem tengjast þessum deilum. Einnig skiptir máli að drengirnir búi við eðlilega stjórn, þeim séu sett mörk og læri að hlíta reglum. Loks er mikilvægt að drengirnir geti umgengist og haldið tengslum við alla ættingja sína. Sérstaklega við systkini sín. Varðandi óskir drengjanna um að búa hjá föður, verður að hafa í huga ungan aldur þeirra. Telja verður að meira frjálsræði hjá föður geri heimili hans eftir- sóknarverðara í augum þeirra en reglurnar á heimili móður. Einnig er ástæða til að ætla að drengirnir hafi áhyggjur af líðan föðurins og það móti að einhverju leyti þessar óskir þeirra. Kostir þess að K fari með forsjá bræðranna. Meiri líkur eru á að fari K með forsjá drengjanna sé betur tryggð umgengni þeirra við báða foreldra. Á heimili móður virðist einnig vera tryggð meiri regla og betri agi heldur en ríkir hjá föður. Einnig eru mörkin milli stöðu barns og þess fullorðna skýrari hjá móður en á heimili föður. Skýr mörk milli barna og fullorðinna eykur öryggi barnanna og þá er minni hætta á að þau fari að taka á sig ábyrgð á hinum fullorðnu. K er meðvituð um og hefur áhyggjur af því að deilur þeirra M geti valdið drengjunum skaða. Í viðtölum við matsmenn gætti hún þess betur en M gerði að ræða ekki á neikvæðan hátt um fyrrverandi maka sinn meðan drengirnir voru viðstaddir. Kostir þess að M fari með forsjá bræðranna. Það sem mælir helst með því að M fari með forsjá er að báðir drengirnir vilja fremur búa hjá honum en hjá móður. Einnig virðast tengsl bræðranna við aðra ættingja, sérstaklega J bróður þeirra, tryggari fari faðir með forsjá. Loks lagði sérfræðingurinn mat á nauðsyn þeirrar meðferðar er drengurinn H fékk á |...) og lagði auk þess mat á áframhaldandi sérfræðimeðferð. Í skýrslunni segir þar um: Dvöl H á |...) hefur losað hann undan því að bera ábyrgð á því hvort hann hitti móður sína eða ekki og þar með að rjúfa tengsl sín við hana. Hann hefur einnig haft tækifæri til að byggja upp tengsl við hana og ná sáttum. Þetta allt er afar mikilvægt til að styrkja geðheilsu hans í framtíðinni. Það er ekki ólíklegt 4478 að H þurfi á frekari sálfræðimeðferð að halda í framtíðinni. Ástæður þessa eru að mikið hefur mætt á H á síðustu árum, skilnaður og illvígar deilur foreldra og bróðurmissir. Þegar fjölskyldubönd rofna eftir slíkan atburð er hætt við að það álag sem skilnaður ætíð er, bæði fyrir foreldra og börn, verði mun meira og geti valdið meiri skaða en ella væri. Ef H á að geta nýtt sér slíka meðferð er nauð- synlegt að hún sé í fullri sátt og á ábyrgð foreldra hans. Lokaorð sérfræðingsins voru þessi: Þeir H og E eru þroskavænleg og efnileg börn. Þeir hafa verið undir miklu álagi undanfarin ár, sem hefur valdið þeim miklu hugarangri. Forsenda þess að þeir geti unnið bug á afleiðingum þessa álags er að foreldrar nái þeim sáttum að geta staðið saman að því að styðja börn sín. Í samræmi við matsbeiðni var matsmanninum Álfheiði Steinþórsdóttur sál- fræðingi falið að leggja mat á eftirfarandi atriði: 1. Hæfni foreldra til að fara með forsjá. 2. Félagslegar aðstæður foreldra. 3. Andleg og líkamleg heilsa for- eldra og persónulegir eiginleikar þeirra. 4. Reglusemi foreldra. 5. Tilfinninga- legt samband foreldra við drengina H og E. Athugun sérfræðingsins fór fram á tímabilinu frá 30. mars til 1. maí sl. og er skýrsla hennar byggð á viðtölum við málsaðila, en einnig á eftirgreindum sál- fræðiprófum: Wechsler-greindarpróf, munnlegur hluti, EPQ-persónuleikapróf, MMPI-persónuleikapróf og CQ-forsjárhæfnipróf. Samantekt matsmannsins um málsaðila er svohljóðandi: „M er 48 ára, bóndi og atvinnurekandi, sem býr á eigin jörð að |...) í |...1. Hann býr í óskiptu búi eins og er. M var kvæntur K frá 1972 og á með henni 5 börn, en af þeim eru nú fjögur á lífi. Í prófniðurstöðum kemur fram að M er ágætlega greindur einstaklingur. Hann er kraftmikill og atorkusamur og allsjálf- ráður í því sem hann tekur sér fyrir hendur. Erfitt er að meta reglusemi hans á áfengi þar sem fram kemur í gögnum og viðtölum að það hafi verið vandamál í hjónabandi en M segir að neysla sín sé mun minni eftir skilnaðinn. M hefur ágætan sjálfsstyrk sem bendir til að hann geti aðlagað sig ágætlega að kröfum daglegs líf þegar sérstakt andstreymi er ekki fyrir hendi. Persónuleikapróf lýsa manni með sterka aðsóknarkennd gagnvart umhverfi sínu. Hann er tilfinn- ingaríkur og viðkvæmur en getur verið ósveigjanlegur í afstöðu sinni. Hann virðist samkvæmt prófunum vera stjórnsamur, fylginn sér en finnur fljótt til tor- tryggni ef hann mætir hindrunum. Hann virðist eiga í vanda með skapstjórn, og getur misst stjórn á sér í mótlæti. Depurð er undir niðri og vanmáttur getur stundum tekið yfirhöndina. Forsjárhæfni M er í meðallagi. Hann er mikill fjöl- skyldumaður og elskar börn sín heitt. Hann hefur mikla þörf fyrir börn sín, tjáir tilfinningar sínar við þau og hlustar á þau. Hann getur boðið þeim að vera í umhverfi og við góðar aðstæður sem þau þekkja frá fæðingu og hefur góð og 4479 náin tengsl við föðurættingja þeirra. Hins vegar kemur fram í forsjárprófi að M virðist ekki hafa innsæi í nauðsyn þess að aðgreina vilja og tilfinningar barns frá sínum eigin og hann virðist ekki gefa skýr mörk í uppeldi. Hið nána og sterka tilfinningasamband sem M lýsir í athugun getur haft mikil áhrif á börnin, en áhrifin gætu verið óæskileg fyrir þau í erfiðum skilnaði foreldra. Afleiðingar gætu orðið þær að börnin, en einkum H sem virðist tengdastur honum, fyndi sig knúinn að aðlaga sig að líðan og vilja foreldrisins og héldu aftur af þeim löng- unum eða skoðunum sem væru ólíkar foreldrisins. Þau gætu lagt fyrst og fremst áherslu á það sem þau ættu sameiginlegt með foreldrinu en forðast að segja eða gera það sem gæti sært það. Þannig gæti barn vart haft sjálfstæðan vilja gegn skoðunum foreldrisins en aðlagað sig, jafnvel gegn eigin þörfum, sem það myndi byrgja innra með sér. Sérstaklega er hætta á þessu ef foreldrið er stjórn- samt og hefur mjög afgerandi afstöðu og tilfinningar í garð annarra. M getur ekki dulið heift sína og sárindi í garð móður barnanna og verndar því ekki börn sín fyrir vanlíðan sem tengist skilnaðinum heldur gerir þau meðvitað eða ómeð- vitað að bandamönnum. Þetta rýrir forsjárhæfni hans verulega á þeim tíma þegar rannsókn fer fram. M hefur sögu um að eiga í góðri samvinnu við þá sem sinna börnum hans frá því að þau bjuggu í |...| og er ekki ástæða til að halda að hann gæti ekki verið í slíku samstarfi ef á það reyndi.“ „K er 45 ára kona, |...|J að mennt og býr á {...}. Hún var gift M frá árinu 1972 og á með honum Í börn, en fjögur eru á lífi. K hefur annast börn sín frá fæðingu þeirra. Hún býr nú í leiguhúsnæði, þriggja herbergja íbúð enda er bú þeirra M enn óskipt. Í prófniðurstöðum kemur fram að K er vel greind og geð- heilbrigði hennar er gott. Í viðtölum og gögnum málsins kemur fram að hún er reglusöm á vín. Hún virðist vera virk og kraftmikil manneskja sem hefur metnað til að standa sig í því sem hún tekur sér fyrir hendur. Í persónuleikaprófum kemur fram að hún er sjálfráð, hefur mikinn metnað og getur verið einstreng- ingsleg og hörð á sínu ef hún ætlar sér. Í mótlæti eða streitu getur hún orðið við- kvæm, eirðarlaus, en sálrænar varnir eru allsterkar. K hefur ánægju af sam- skiptum og félagstengslum í góðra vina hópi en er í raun frekar hlédræg og getur verið seintekin í tengslum, jafnvel lokuð tilfinningalega. Forsjárhæfni K er mjög góð en hæstir mælast þeir þættir sem meta hæfni til að uppfylla tilfinningalega og líkamlega umhyggju, setja ramma og leiðbeina barni. Hún hefur einlæga ást á börnum sínum og getur verndað þau fyrir álagi og hún getur vel aðgreint þeirra þarfir og sínar eigin. Þannig kemur fram að hún gerir sér grein fyrir mikilvægi föðurins fyrir börn sín og gerir sér far um að segja ekki eða gera það sem gæti rýrt álit hans í augum þeirra. Hún virðist eiga góða samvinnu við aðra sem tengj- ast sonunum. K virðist þannig geta skapað sonum sínum traust og öryggi í upp- eldi.“ 4480 TH. Aðilar málsins gáfu skýrslu fyrir dómi. Lýstu þau bæði yfir ásetningi sínum um að virða eðlilegan umgengnisrétt drengjanna fengju þau kröfum sínum full- nægt að fullu eða hluta. Á sama hátt kváðust þau hafa vilja til að rækja umgengnisskyldur sínar við drengina skipuðust mál á annan veg. Fyrir dómi voru málsaðilar sammála um að drengirnir væru nokkuð ólíkir, en að tengsl þeirra hefðu styrkst með árunum. Var það álit þeirra að affarasælast væri fyrir drengina að þeir hefðu í framtíðinni sama dvalarstað. Fyrir dómi áréttaði stefnandi að hann hefði ítrekað leitað eftir aðstoð barna- verndaryfirvalda vegna andstöðu drengsins H við að fara til stefndu á árunum 1996 og 1997. Stefnandi kvaðst hins vegar alfarið hafa verið ósammála þeirri skoðun sérfræðinga að drengurinn hefði átt við andlega vanheilsu að stríða á nefndu tímabili, en staðhæfði að heilsu drengsins hefði hrakað við flutning og dvöl hans að {...}. Fyrir dómi upplýsti stefnandi að hann byggi einn á heimili sínu, en hefði haft vinnufólk sl. sumar. Þá kvaðst hann sem fyrr njóta dyggrar aðstoðar nærstaddra ættingja. Fyrir dómi upplýsti stefnda að hún hefði sl. sumar fest kaup á 100 m? par- húsíbúð á |...1, og héldi þar heimili ásamt sonum sínum H og E. Við aðalmeðferð málsins gáfu skýrslur matsmennirnir Ingþór Bjarnason sál- fræðingur, Sólveig Ásgrímsdóttir sálfræðingur og Álfheiður Steinþórsdóttir sál- fræðingur. Þá gáfu og skýrslur fyrir dómi Már Vestmann Magnússon sálfræð- ingur, Hólmfríður Guðmundsdóttir skólastjóri og S, systir stefnanda. Í samráði við aðila máls og málflytjendur ræddu dómendur við drengina E og H með óformlegum hætti undir rekstri málsins. Il. Málsástæður aðila. Í stefnu og munnlegum málflutningi byggir stefnandi dómkröfur sínar á því að skilyrðum 1. mgr. 35. gr. barnalaga nr. 20/1992 um breytingu á forsjá sé full- nægt. Vísar stefnandi einkum til þess að synir hans, H og E, hafi báðir lýst ein- lægum vilja til þess að búa hjá honum og á heimili hans. Máli sínu til stuðnings bendir stefnandi á matsgjörðir Ingþórs Bjarnasonar og dr. Gyðu Haraldsdóttur frá árinu 1996, en einnig á matsgjörð Sólveigar Ásgrímsdóttur. Vilji drengjanna hafi þannig verið skýr þrátt fyrir takmarkaðar samvistir þeirra feðga á undan- förnum misserum og harkalegar aðgerðir barnaverndaryfirvalda gagnvart eldri drengnum, H, haustið 1997. Í þessu samhengi vísaði stefnandi einnig til sam- dóma álits matsmanna og skólastjórnenda um ágætan þroska drengjanna. Stefnandi vísar til þess að hann haldi heimili á síðasta sameiginlega heimili fjölskyldunnar og njóti stuðnings öflugs frændgarðs og eftir atvikum eldri barna. Tengsl drengjanna við eldri systkini væru og tryggari fengi hann forsjána. Þá 4481 væru drengirnir gjörkunnugir aðstæðum þar, og H hafi auk þess hafið skóla- göngu sína þar og vegnað vel. Stefnandi telur og að hann geti frekar en stefnda tryggt drengjunum gott atlæti og félagslegt og fjárhagslegt öryggi. Þá hafi tengsl drengjanna styrkst með árunum, og yngri sonurinn, E, auk þess látið í ljós stað- fastari vilja til búsetu hjá honum með árunum þrátt fyrir nær stöðuga dvöl hjá stefndu eftir skilnaðinn. Loks telur stefnandi að sonurinn H sé nú líklegri en áður til að þýðast umgengni við stefndu. Að öllu framangreindu virtu telur stefnandi réttlætanlegt og hag drengjanna fyrir bestu að forsjá þeirra verði breytt og honum fengin hún í hendur. Í greinargerð stefndu og munnlegum málflutningi byggir stefnda á því að skilyrðum 1. mgr. 35. gr. barnalaga fyrir breyttri forsjárskipan sé ekki fullnægt. Breyting á forsjá sé andstæð hagsmunum drengjanna og vísar hún þar um til álitsgjörða matsmanna. Byggir stefnda kröfugerð sína þannig á því að það sé báðum drengjunum fyrir bestu að hún haldi forsjánni. Þá hafi hagur hennar vænkast að undanförnu og geti hún nú skapað drengjunum öruggt umhverfi í eigin íbúð, þrátt fyrir að opinber skipti á búi hafi dregist á langinn. Stefnda vísar til þess að yngri drengurinn, E, hafi fylgt henni frá skilnaðinum árið 1995, hann verið ánægður, sýnt fullnægjandi árangur í skóla og sé tengdari henni en stefn- anda. Þá hafi hún farið með forsjá eldri sonarins, H, allt frá undirritun dómsátt- arinnar árið 1996 og drengurinn dvalið á heimili hennar fyrri hluta árs 1996 og alfarið eftir að hann kom af vistheimilinu sl. vor. Stefnda vísar til þess að sam- kvæmt áliti sérfræðinga hafi andlegri heilsu H hrakað á meðan á dvöl hans hjá stefnanda stóð og telur hún að reynslan hafi sýnt að stefnanda sé ekki treystandi til að virða umgengnisrétt. Loks bendir stefnda á umsagnir matsmanna um að hún hafi yfirburði fram yfir stefnanda sem forsjáraðili. Þannig hafi hún ávallt haft hagsmuni drengjanna að leiðarljósi og hafi betri skilning á þörfum þeirra og tilfinningum, standi við gerða samninga og blandi drengjunum ekki inn í skilnaðardeilurnar. Niðurstaða málsins geti og ekki byggst á afstöðu drengjanna þar sem vilji þeirra hafi mótast um of af erfiðum aðstæðum og ótta við stefn- anda. Niðurstaða. Aðilar máls þessa gerðu með sér sátt sem undirrituð var á dómþingi þann 9. september 1996 að viðstöddum þáverandi lögmönnum þeirra. Í dómsáttinni fólst meðal annars að stefnda færi með forsjá drengjanna E og H, en að sá síðarnefndi hefði heimilisfesti hjá stefnanda að uppfylltum nánar tilgreindum skilyrðum. Samkvæmt sifjabók sýslumannsembættisins á {...| var þessi forsjárskipan stað- fest sama dag, en leyfisbréf til skilnaðar að borði og sæng millum aðila var gefið út af embættinu þann 5. nóvember sama ár. Það er meginregla barnalaga nr. 20/1992, að foreldrar semji um forsjá barna 4482 sinna við skilnað eða sambúðarslit. Byggist hún á því, að foreldrar séu best til þess fallnir að meta, hvar forsjáin sé best komin með tilliti til hagsmuna barn- anna. Samkvæmt 1. mgr. 35. gr. barnalaga eru sett tvö skilyrði fyrir réttmæti for- sjárbreytinga, sem bæði verða að vera uppfyllt; vegna breyttra aðstæðna foreldra og/eða barna og að breyting þjóni högum og þörfum barna. Frá því að áðurgreind dómsátt millum aðila var gerð haustið 1996 hafa aðstæður og hagir aðila og sona þeirra að því leyti breyst, að stefnda hefur fest kaup á eigin íbúð, í öðrum landsfjórðungi, í stað þess að dvelja í leiguhúsnæði, og að drengurinn H var fluttur af heimili stefnanda haustið 1997 á vistheimili fyrir tilstuðlan barnaverndarnefndar, en dvelur nú á heimili stefndu. Að áliti dómsins má á það fallast að hér sé um breyttar aðstæður að ræða, sem réttlætt geti breytingu á forsjá. Þá er til þess að líta að samkvæmt skýrslum matsmanna hafa báðir drengirnir látið í ljós vilja til að flytja á heimili stefnanda, en að öðru jöfnu vegur sú afstaða þungt við úrlausn mála, sbr. 4. mgr. 34. gr. barnalaga. Af gögnum málsins er ótvírætt að málsaðilar eru báðir hæfir til þess að fara með forsjá sona sinna. Það er þó mat sérfræðinga að stefnda sé almennt hæfari til að sjá um uppeldi drengjanna og að persónugerð hennar sé heppilegri við uppeldi þeirra. Núverandi aðstæður drengjanna hjá stefndu eru að mati sérfræð- inga taldar góðar og er staðhæft að vel sé fyrir þeim séð að því er varðar atlæti, áhugamál og skólagöngu. Að áliti sérfræðinga eru drengirnir H og E góðum gáfum gæddir og vel þroskaðir miðað við aldur. Er það í samræmi við önnur gögn málsins og eigin athugun dómsins. Þegar tekin er afstaða til vilja drengjanna verður m.a. að líta til nefndra atriða, aldurs þeirra, en einnig verður að meta hvort viljayfirlýsing þeirra sé raunsönn og hvort líklegt sé að ósk drengjanna um dvöl í heimilissveit stefnanda sé að einhverju leyti viðleitni til að viðhalda óbreyttu ástandi frá því sem var fyrir skilnaðinn og loks hvort deila málsaðila hafi kallað þessa afstöðu fram. Í máli þessu er óumdeilt að málsaðilar og fjölskylda þeirra hafa á undan- förnum árum orðið fyrir miklum áföllum vegna hjónabandsörðugleika, sem að lokum leiddu til skilnaðar, en ekki síður vegna sviplegs sonarmissis. Málsað- ilum hefur gengið illa að vinna úr þessum erfiðleikum og áföllum og virðist ljóst að deilur þeirra hafi magnast stig af stigi. Að áliti sérfræðinga hefur sonurinn H lent á milli deiluaðila og tekið á sig meiri ábyrgð en hann gat staðið undir þrátt fyrir góðar gáfur og mikinn þroska miðað við aldur. Þá virðast deilur málsaðila hafa magnast eftir þá ákvörðun að skilja drengina að á haustdögum 1996. Að mati sérfræðinga versnaði og andleg líðan H, líkt og samskipti hans við stefndu, og leiddi þetta ástand til þess að barnaverndaryfirvöld gripu til aðgerða og vist- uðu drenginn á sérhæfðu vistheimili. Ber sérfræðingum saman um að eftir vist- 4483 unina hafi líðan drengsins farið batnandi, líkt og samskipti hans við stefndu, en að auki hafi tengsl hans við yngri bróður styrkst. Samkvæmt framansögðu er deila málsaðila orðin löng, flókin og hatrömm og er þess ekki að vænta að drengir á þessum aldri, þó bráðgerir séu, kunni sjálfir fótum sínum forráð við slíkar aðstæður. Sú reynsla H sem rakin er hér að ofan virðist renna stoðum undir þetta og ekki síst þegar litið er til þess að drengur- inn þurfti snemma í ferlinu að taka afstöðu og dróst þannig inn í valdabaráttu foreldra sinna. Að ofangreindu virtu er það mat dómsins að vilji drengjanna, H og E, geti ekki ráðið úrslitum við úrlausn málsins. Dómurinn er sammála því áliti sérfræðinga að meiri líkur séu fyrir því að eðlileg og æskileg umgengni drengjanna við foreldra sína komist á beri stefnda höfuðábyrgð á uppeldi þeirra og umgengni og að þeir fái þannig óskir sínar upp- fylltar um að dvelja hjá stefnanda, í heimabyggð hans, og geti þannig haldið tengslum við ættingja sína þar. Dómurinn er og sammála þeirri skoðun Sólveigar Ásgrímsdóttur sálfræðings, að nauðsynlegt hafi verið að létta ábyrgð af eldri drengnum. Þá var það álit nefnds sérfræðings að ekki væri ólíklegt að drengur- inn þyrfti á frekari viðtalsmeðferð að halda í framtíðinni, en samkvæmt gögnum málsins hefur stefnandi síður verið reiðubúinn til að fara að ráðleggingum fag- fólks en stefnda, en auk þess hefur honum gengið verr að halda drengjunum utan við skilnaðardeilurnar. Að öllu framangreindu virtu er það álit dómsins að ekki hafi verið sýnt fram á að slíkar breytingar hafi orðið á aðstæðum málsaðila sem réttlætt geti breyt- ingu á forsjá eða að það þjóni högum og þörfum drengjanna, H og E, að breyt- ing verði gerð á forsjá þeirra og dvalarstað. Er því ekki unnt að verða við kröfum stefnanda og ber að sýkna stefndu af þeim. Samkvæmt þessu skal stefnda fara áfram með forsjá drengjanna. Eftir atvikum og að teknu tilliti til ákvörðunar dómsins undir rekstri málsins, sbr. 3. mgr. 60. gr. barnalaga nr. 20/1992, skal kostnaður vegna matsgjörðar Sól- veigar Ásgrímsdóttur, kr. 180.930, greiðast úr ríkissjóði, en að öðru leyti þykir rétt að hvor aðili beri sinn málskostnað. Dráttur á uppkvaðningu dóms þessa stafar af önnum dómsformanns svo og vegna stuttrar dvalar annars meðdómandans erlendis, en ekki hefur þótt ástæða til að endurflytja málið, sbr. yfirlýsingar málflytjenda. Dóm þennan kváðu upp Ólafur Ólafsson héraðsdómari, Jón Björnsson sál- fræðingur og dr. med. Ólafur Þór Ævarsson geðlæknir. 4484 Dómsorð: Stefnda, K, skal fara með forsjá drengjanna H, fædds |...) 1988, og E, fædds |...) 1990. Kostnaður vegna öflunar sálfræðilegrar umsagnar Sólveigar Ásgríms- dóttur sálfræðings, kr. 180.930, greiðist úr ríkissjóði. Að öðru leyti fellur málskostnaður niður. 4485 Mánudaginn 22. nóvember 1999. Nr. 456/1999. — Sýslumaðurinn á Akureyri (Guðjón J. Björnsson fulltrúi) gegn Helenu Ósk Harðardóttur (sjálf) Kærumál. Húsleit. Kæruheimild. Frávísun máls frá Hæstarétti. H kærði úrskurð héraðsdóms sem heimilaði leit í húsakynnum hennar. Þar sem húsleitin hafði þegar farið fram þegar H kærði úrskurðinn brast heimild til kærunnar. Var málinu vísað frá Hæstarétti. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 15. nóvember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 18. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra 12. nóvember 1999, þar sem sóknaraðila var veitt heimild til leitar í húsakynnum varnaraðila að Vestursíðu 32 á Akureyri. Um kæruheimild vísar varn- araðili til 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Ætla verður að varnaraðili kæri úrskurð héraðsdómara til að fá hann felldan úr gildi. Sóknaraðili krefst þess aðallega að málinu verði vísað frá Hæstarétti, en til vara að hinn kærði úrskurður verði staðfestur. Samkvæmt gögnum málsins fór umrædd húsleit fram áður en úrskurður héraðsdómara var kærður. Með vísan til 3. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 brestur af þeim sökum heimild til kæru úrskurðarins. Verður málinu því vísað frá Hæstarétti. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti. 4486 Úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra 12. nóvember 1999. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar nú í dag, er tilkomið vegna kröfu lög- reglunnar á Akureyri um að húsleit fari fram í húsakynnum Helenu Óskar Harð- ardóttur, kt. 251277-4009, Vestursíðu 32, Akureyri, þar sem lögreglan hafi rök- studdan grun um að Helena Ósk geymi fíkniefni ásamt tækjum og tólum til fíkniefnaneyslu á heimili sínu. Er vísað til framlagðra gagna málsins og eru lagarök reifuð hér að framan, við fyrirtöku. Með vísan til gagna málsins svo og til 1. mgr. 89. gr., sbr. 1. mgr. 90. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, fellst dómurinn á húsleitarkröfuna. Úrskurð þennan kvað upp Ásgeir Pétur Ásgeirsson héraðsdómari. Úrskurðarorð: Lögreglunni á Akureyri er heimiluð leit að Vestursíðu 32, Akureyri, þ.e.a.s. íbúð, geymslustöðum og öðrum hirslum í eigu Helenu Óskar Harðardóttur, kt. 251277-4009. 4487 Mánudaginn 22. nóvember 1999. Nr. 457/1999. Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn X (Hilmar Ingimundarson hrl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, a-liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Úrskurður héraðsdóms um að X skyldi sæta gæsluvarðhaldi á grund- velli a-liðar Í. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála var staðfestur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 18. nóvember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 19. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 16. nóvember 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til þriðjudagsins 23. nóvember nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi. Sóknaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 16. nóvember 1999. Lögreglan hefur krafist þess að X verði gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til þriðjudagsins 23. nóvember nk. kl. 16.00 á grundvelli a-liðar 1. mgr. 103. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19/1991. Kærði hefur mótmælt fram kominni kröfu. {...1 Með hliðsjón af rannsóknargögnum sem lögð hafa verið fyrir dóminn, þykir kominn fram rökstuddur grunur um aðild kærða að fíkniefnamisferli því sem til 4488 rannsóknar er hjá lögreglu, en rannsóknin er enn á frumstigi. Í ljósi rannsókn- arhagsmuna er fallist á kröfu lögreglustjórans í Reykjavík eins og hún er fram sett og greinir í úrskurðarorði, en kærði er grunaður um brot gegn 173. gr. a almennra hegningarlaga nr. 19/1940 sem geti varðað hann fangelsi í allt að 10 ár. Sigríður Ólafsdóttir héraðsdómari kveður upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Kærði, X, sæti gæsluvarðhaldi allt til þriðjudagsins 23. nóvember nk. kl. 16.00. 4489 Mánudaginn 22. nóvember 1999. Nr. 458/1999. Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn X (Guðjón Ólafur Jónsson hrl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, a-liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Úrskurður héraðsdóms um að X skyldi sæta gæsluvarðhaldi á grund- velli a-liðar Í. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála var staðfestur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 18. nóvember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 19. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 18. nóvember 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til fimmtudagsins 25. nóvember nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að úrskurður héraðsdómara verði felldur úr gildi, en til vara að gæslu- varðhaldinu verði markaður skemmri tími. Sóknaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 18. nóvember 1999. Lögreglan hefur krafist þess að X verði gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til fimmtudagsins 25. nóvember nk. kl. 16.00 á grundvelli a-liðar 1. mgr. 103. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19/1991. Kærði hefur mótmælt fram kominni kröfu. {...1 Með hliðsjón af rannsóknargögnum sem lögð hafa verið fyrir dóminn, þykir 4490 kominn fram rökstuddur grunur um aðild kærða að fíkniefnamisferli því sem til rannsóknar er hjá lögreglu, en rannsóknin er enn á frumstigi hvað þátt kærða varðar. Í ljósi rannsóknarhagsmuna er fallist á kröfu lögreglustjórans í Reykja- vík eins og hún er fram sett og greinir í úrskurðarorði, en kærði er grunaður um brot, sem varðað getur fangelsisrefsingu skv. lögum um ávana- og fíkniefni nr. 65/1974 eða gegn 173. gr. a almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Sigríður Ólafsdóttir héraðsdómari kveður upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Kærði, X, sæti gæsluvarðhaldi allt til fimmtudagsins 25. nóvember nk. kl. 16.00. 4491 Þriðjudaginn 23. nóvember 1999. Nr. 453/1999. — Baldur Snorrason Björn Snorrason Sergejs Kuznecovs Snorri Snorrason Valur Smári Þórðarson og Jurijs Semjonovs (Einar Gautur Steingrímsson hdl.) segn Kælismiðjunni Frosti hf. (Guðjón Ármann Jónsson hrl.) og Héðni-Smiðju hf. (Lárus L. Blöndal hrl.) Kærumál. Nauðungarsala. Vanreifun. Frávísun máls frá héraðsdómi. B, BS, S, SS, V og J voru skipverjar á skipinu A þegar það var selt nauðungarsölu. Lýstu þeir kröfum í söluverð A um ógreidd laun, en gögn um þær kröfur voru ekki lögð fram í málinu. Mótmæltu þeir frum- varpi sýslumanns um úthlutun og gerðu sömu kröfur og þeir höfðu uppi í málinu. Ákveðið var að frumvarpið skyldi standa óbreytt varðandi skipverjana og lögðu þeir kröfur sínar fyrir héraðsdóm og tóku K og H til varna. Staðfesti héraðsdómur úthlutun á uppboðsandvirði A. Talið var að H hefði ekki lögvarða hagsmuni af ágreiningi málsins og var kröfu hans hafnað. Talið var að viðhlítandi greinargerð um fjárhæð dómkrafna B, BS, S, SS, V og J skorti og var málinu vísað sjálfkrafa frá héraðsdómi. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunn- laugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðilar skutu málinu til Hæstaréttar með kæru 8. nóvember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 16. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra 28. október 1999, þar sem staðfest var ákvörðun sýslumannsins á Akureyri 2. febr- úar 1999 um úthlutun söluverðs Arnarborgar EA 316 til sóknaraðila. Kæruheimild er í 79. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu. Sóknar- 4492 aðilar krefjast þess að ákvörðun sýslumanns um úthlutun á söluverð- inu verði breytt þannig að Baldri Snorrasyni verði úthlutað 1.166.059 kr., Birni Snorrasyni 801.944 kr., Sergejs Kuznecovs 1.126.838 kr., Snorra Snorrasyni 1.359.267 krónum, Vali Smára Þórðarsyni 959.921 krónu og Jurijs Semjonovs 1.467.973 krónum. Þá krefjast þeir máls- kostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðilinn Kælismiðjan Frost hf. krefst þess aðallega að hinn kærði úrskurður verði staðfestur, en til vara að kröfur sóknaraðila verði lækkaðar. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðilinn Héðinn-Smiðja hf. krefst þess að úrskurður héraðs- dómara verði staðfestur með þeirri breytingu að sóknaraðilar verði dæmdir til að greiða sér málskostnað í héraði. Þá krefst hann kæru- málskostnaðar. I Samkvæmt gögnum málsins var skipið Arnarborg EA 316, eign Útgerðarfélagsins Áss ehf., selt nauðungarsölu af sýslumanninum á Akureyri 30. september 1998. Var skipið í Færeyjum þegar uppboð fór fram, en var siglt til Íslands í lok október 1998. Þegar skipið var selt munu sóknaraðilar hafa lýst kröfum í söluverð þess um ógreidd laun, en í málinu liggja ekki fyrir gögn um þær kröfur. Í frumvarpi sýslu- manns frá 3. desember 1998 var gert ráð fyrir að sóknaraðilar fengju úthlutun af söluverðinu sem hér segir: Baldur Snorrason $11.711 krónur, Björn Snorrason $47.973 krónur, Sergejs Kuznecovs 753.834 krónur, Snorri Snorrason 623.030 krónur, Valur Smári Þórðarson 887.843 krónur og Jurijs Semjonovs 957.886 krónur. Mótmæltu sókn- araðilar frumvarpinu með bréfum 10. desember 1998 og gerðu þá sömu kröfur og þeir gera nú í málinu. Á fundi sýslumanns um mótmæli við frumvarpi 2. febrúar 1999 var ákveðið að það skyldi óbreytt standa hvað sóknaraðila varðaði. Í framhaldi af því lögðu sóknaraðilar kröfur sínar um breytingar á frumvarpinu fyrir héraðsdóm og tóku varnarað- ilar þar til varna gegn kröfunum. 11. Samkvæmt frumvarpi sýslumanns skipuðu sóknaraðilar 9. til 14. sæti í veðröð við úthlutun á söluverði skipsins. Að baki þeim átti varn- araðilinn Héðinn-Smiðja hf. að vera 18. í röð rétthafa og fá úthlutað 4493 3.713.020 krónum, en varnaraðilinn Kælismiðjan Frost hf. átti að fá eftirstöðvar söluverðs, samtals 17.981.288 krónur, greiddar upp í tvær veðkröfur og skipaði 20. og 21. sæti í veðröð. Á fyrrnefndum fundi sýslumanns 2. febrúar 1999 voru ákveðnar breytingar á frumvarpinu, sem urðu til þess að úthlutun til Kælismiðjunnar Frosts hf. lækkaði í 17.807.960 krónur. Þótt kröfur sóknaraðila yrðu teknar til greina að fullu geta þær samkvæmt þessu í engu breytt úthlutun, sem varnarað- ilanum Héðni-Smiðju hf. var ætluð í frumvarpi sýslumanns. Verður því ekki séð að sá varnaraðili hafi lögvarða hagsmuni af ágreiningsefni málsins. Þegar af þeirri ástæðu verður hafnað kröfu hans í málinu. Fellur málskostnaður milli hans og sóknaraðila niður í héraði og fyrir Hæstarétti. Ill. Sem fyrr segir liggja ekki fyrir í málinu gögn um kröfur, sem sókn- araðilar lýstu þegar uppboð var haldið á Arnarborg EA 316. Þegar sóknaraðilar mótmæltu frumvarpi sýslumanns gerðu þeir kröfu um að því yrði breytt í það horf, sem í dómkröfum þeirra er getið. Í bréfum sóknaraðila 10. desember 1998 um þetta efni voru kröfur þeirra sund- urliðaðar þannig að fram kom heildarfjárhæð launa fyrir einstaka mán- uði á tímabilinu frá júlí 1998 til loka þess tíma, sem einstakir sóknar- aðilar töldu sig eiga rétt til launa. Jafnframt var þar greint frá fjárhæð dráttarvaxta, málskostnaðar og kostnaðar af gerð kröfulýsingar og móti við uppboð. Í málinu liggja einnig fyrir sundurliðaðir útreikningar á mánaðarlaunum hvers sóknaraðila fyrir sig, en þeir voru sendir sýslu- manninum á Akureyri með bréfi 1. febrúar 1999 í tengslum við fund um mótmæli gegn frumvarpi til úthlutunar á söluverði skipsins. Þeir útreikningar eru ekki í samræmi við dómkröfur sóknaraðila, eins og þær voru skýrðar í fyrrgreindum bréfum þeirra 10. desember 1998. Skortir af þessum sökum viðhlítandi greinargerð um fjárhæð dóm- krafna sóknaraðila. Vegna þessarar vanreifunar á málinu verður ekki komist hjá að vísa því sjálfkrafa frá héraðsdómi. Varnaraðilinn Kælismiðjan Frost hf. hefur ekki kært úrskurð héraðs- dómara fyrir sitt leyti. Verður því ekki hreyft við niðurstöðu úrskurð- arins um málskostnað. Sóknaraðilum verður gert í sameiningu að greiða þessum varnaraðila kærumálskostnað eins og í dómsorði greinir. 4494 Dómsorð: Mál þessu er vísað frá héraðsdómi. Málskostnaður í héraði fellur niður. Sóknaraðilar, Baldur Snorrason, Björn Snorrason, Sergejs Kuz- necovs, Snorri Snorrason, Valur Smári Þórðarson og Jurijs Semj- onovs greiði í sameiningu varnaraðilanum Kælismiðjunni Frosti hf. 100.000 krónur í kærumálskostnað. Kærumálskostnaður fellur niður á milli sóknaraðila og varnar- aðilans Héðins-Smiðju hf. 4495 Fimmtudaginn 25. nóvember 1999. Nr. 235/1999. Eyþór Steinarsson (Steingrímur Þormóðsson hrl.) gegn Vátryggingafélagi Íslands hf. (Hákon Árnason hrl.) Vátrygging. Kaupleiga. E tók bílkrana á kaupleigu hjá G. Sagði í samningi um leiguna að G væri eigandi kranans allan samningstímann. Að beiðni G gaf vátrygg- ingafélagið V út vátryggingarskírteini fyrir húftryggingu á krananum með vátryggingarfjárhæðinni 8.500.000 krónur. Kraninn eyðilagðist nokkrum vikum eftir að kaupleigusamningurinn var gerður. Greiddi V vátryggingarfjárhæðina til G. E stefndi V og krafðist þess að fá greiddar bætur fyrir kranann á grundvelli markaðsverðs hans, sem E taldi vera 13.007.385 krónur. Í vátryggingarbeiðni G, sem V samþykkti, var tekið fram að G væri rétthafi bóta, ef til tjóns kæmi. Var því talið var að G hefði verið vátryggður í skilningi laga um vátryggingarsamn- inga og húftryggingin einungis til hagsbóta G, sbr. 54. gr. laganna. Þá þótti ekki sannað að E hefði sjálfur keypt húftryggingu á bílkrananum hjá V. Samkvæmt því þótti E ekki hafa sýnt fram á að hann ætti kröfu til húftryggingarbóta úr hendi V. Var félagið sýknað. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Guðrún Erlendsdóttir. Áfrýjandi skaut málinu upphaflega til Hæstaréttar 19. apríl 1999, en það var fellt niður 4. júní með vísan til 157. gr. laga um meðferð einka- mála nr. 91/1991. Ný áfrýjunarstefna var gefin út 14. júní með vísan til 4. mgr. 153. gr. laganna. Krefst áfrýjandi þess að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 13.007.385 krónur með dráttarvöxtum sam- kvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 17. nóvember 1997 til greiðsludags, að frádregnum 8.384.700 krónum, sem stefndi greiddi 28. janúar 1998. Þá krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar 4496 fyrir Hæstarétti, en til vara, að kröfur áfrýjanda verði lækkaðar og málskostnaður felldur niður. I. Með samningi 4. september 1997 tók áfrýjandi bílkrana á kaupleigu hjá Glitni hf. Kom skýrt fram í samningnum að Glitnir hf. væri eig- andi bílkranans og eignarréttur félagsins að leiguhlutnum héldist á samningstímanum, en honum skyldi ljúka 1. október 2004. Í 12. gr. samningsins sagði að hið leigða skyldi allan samningstímann vera vátryggt í samræmi við kröfur Glitnis hf. og að leigutaki skyldi greiða iðgjöld af þeim vátryggingum. Þar sagði einnig að leigutaka væri heim- ilt að taka frekari vátryggingar vegna hins leigða. Á forsíðu samnings- ins var ritað „ábyrgðar og kaskótrygging“ í reit, sem merktur var: „1eg- undir trygginga“. Er óumdeilt að hér hafi verið átt við að skylda áfrýjanda eftir samningnum næði bæði til lögmæltrar ábyrgðartrygg- ingar og húftryggingar bílkranans. Sama dag og kaupleigusamningurinn var gerður sendi Glitnir hf. stefnda í símbréfi beiðni um ábyrgðar- og kaskótryggingu vegna bíl- kranans. Í beiðninni var tekið fram, að áfrýjandi væri vátryggingartaki, að verðmæti tækis væri 8.500.000 krónur og loks að Glitnir hf. væri eigandi hins leigða og væri því „rétthafi bóta“, ef tjón yrði. Gaf stefndi í framhaldi af því út vátryggingarskírteini með vátryggingarfjárhæðinni 8.500.000 krónum fyrir tímabilið frá 8. september 1997 til 1. september 1998. Afrit af skírteininu ber með sér að áfrýjandi var vátryggingar- taki. Ekki er deilt um að stefndi krafði áfrýjanda um iðgjöld af vátrygg- ingum þessum með því að senda honum gíróseðla. Ekki liggja fyrir gögn um hvort iðgjöldin hafi verið greidd eða hver það gerði. Áfrýjandi fór í september á skrifstofu stefnda og keypti þar svo- nefnda frjálsa ábyrgðartryggingu vegna rekstrar bílkranans fyrir vátryggingartímabilið frá 4. september 1997 til |. september 1998. Hann kveðst einnig hafa beðið um „al-kaskótryggingu“ fyrir bílkran- ann og heldur því fram að samningur hafi stofnast um hana með sér og stefnda. Starfsmenn stefnda, sem komu fyrir dóm, báru að áfrýjandi hati komið á skrifstofuna um þessar mundir og keypt ábyrgðartrygg- inguna, en þeir könnuðust ekki við að önnur húftrygging hefði verið tekin vegna bílkranans en sú, sem áður getur, og gilda skyldi fyrir vátryggingartímabilið frá 8. september 1997 til 1. september 1998. 4497 Áfrýjandi hefur ekki sannað með víðhlítandi gögnum að rétt sé stað- hæfing hans um að stefndi hafi tekið að sér húftryggingu með öðru efni en fyrr greinir. Í héraðsdómi er því lýst að bílkraninn skemmdist svo 19. nóvember 1997 að hann var metinn ónýtur. Greiddi stefndi Glitni hf. 28. janúar 1998 bætur fyrir algert tjón með vátryggingarfjárhæðinni 8.500.000 krónum, að frádreginni eigin áhættu vátryggðs 115.300 krónum, eða 8.384.700 krónur. TI. Í 1. mgr. 54. gr. laga nr. 20/1954 um vátryggingarsamninga er svo- hljóðandi meginregla um rétt vátryggðs til bóta, þegar vátryggingarat- burð hefur borið að höndum: „Sé hlutur vátryggður og eigi greint, hverjum sú trygging skuli til hagsbóta, þá telst vátryggingin vera hverjum þeim til hagsbóta, er bíða mundi tjón við það, að hluturinn skemmdist eða færi forgörðum, vegna þess að hann ætti hlutinn eða veðrétt í honum eða önnur óbein eignarréttindi, eða vegna þess, að hann bæri áhættuna af því, að hluturinn færist.“ Í vátryggingarbeiðni Glitnis hf. 4. september 1997 var eins og fyrr segir berum orðum tekið fram að félagið væri rétthafi bóta, ef til tjóns kæmi. Er ljóst að með orðinu rétthafi er átt við vátryggðan í merkingu 3. mgr. 2. gr. laga nr. 20/1954. Ekki er annað komið fram en að stefndi hafi samþykkt vátryggingarbeiðnina athugasemdalaust. Verður því að leggja til grundvallar að með húftryggingarsamningnum hafi verið kveðið sérstaklega á um að vátryggingin væri einungis til hagsbóta Glitni hf. Samkvæmt framansögðu hefur áfrýjandi ekki sýnt fram á að hann eigi kröfu á húftryggingarbótum úr hendi stefnda vegna vátryggingar- atburðarins 19. nóvember 1997. Þarf þá ekki að taka afstöðu til ann- arra röksemda, sem hann styður dómkröfu sína við. Verður héraðs- dómur því staðfestur um annað en málskostnað. Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. sem ákveðst í einu lagi eins og í dómsorði greinir. 4498 Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Áfrýjandi, Eyþór Steinarsson, greiði stefnda, Vátryggingafé- lagi Íslands hf., samtals 450.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 19. janúar 1999. 1. Mál þetta var höfðað með framlagningu skjala í dómi 5. febrúar 1998 og dómtekið 11. þ.m. Stefnandi er Eyþór Steinarsson, kt. 110165-5529, Goðaborgum 3, Reykjavík. Stefndi er Vátryggingafélag Íslands hf., kt. 690689-2009, Ármúla 3. Reykja- vík. Stefnandi krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda 13.007.385 krónur ásamt dráttarvöxtum frá 17. nóvember 1997 til greiðsludags. Allt að frádregnum 8.384.700 krónum, sem voru greiddar 28. janúar 1998, en sú lækkun kröfunnar var sett fram við aðalmeðferð málsins 11. þ.m. Stefndi krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hendi hans, en til vara að kröfur stefnanda verði stórlega lækkaðar og máls- kostnaður felldur niður. 2. Með kaupleigusamningi, dagsettum 4. september 1997, seldi Glitnir hf. stefnanda á kaupleigu bílkranann RS-709 af gerðinni Coles, árgerð 1982. Samn- ingsverð nam 8.500.000 krónum og samningstími var til 31. október 2004. Samningurinn var á grundvelli almennra samningsskilmála samkvæmt kjörleið 2. Samkvæmt 1. grein samningsins skyldi eignarrétturinn að hinu leigða hald- ast hjá Glitni hf., en flytjast til leigutaka við lok samningstíma, og þá skyldi, samkvæmt 17. grein, leigutaki eignast hið leigða með afsali, enda hefði hann að fullu efnt skuldbindingar sínar samkvæmt samningnum. Í 11. grein segir, að leigutaki beri ábyrgð á og skuli bæta Glitni hf. allt það tjón, sem verða kunni á hinu leigða, meðan það er í vörslum hans eða meðan hann beri að öðru leyti áhættuna af því. Vátryggingarfé, sem kunni að fást vegna tjóns á hinu leigða, skuli renna til Glitnis hf. og lækki þá krafa félagsins á hendur leigutaka sem því nemur. Um vátryggingar og skaðabótaábyrgð segir í 12. grein: „Hið leigða skal vera vátryggt í samræmi við kröfur Glitnis hf. á meðan samningur þessi varir. Leigutaki greiðir iðgjöld af vátryggingum þessum og eru þau ekki innifalin í greiðslu samkvæmt 2. grein samningsins. Leigutaka er heimilt að taka sjálfur frekari vátryggingar vegna hins leigða ef slíkt skerðir ekki hagsmuni Glitnis hf. Á meðan samningur þessi er í gildi ber leigutaki ábyrgð á því tjóni sem hið 4499 leigða kann að valda með beinum eða óbeinum hætti. Verði Glitni hf. gert að greiða bætur fyrir slíkt tjón getur félagið endurkrafið leigutaka um þá fjárhæð.“ Samkvæmt ökutækjaskrá var Glitnir hf. skráður eigandi bílkranans frá 8. sept- ember 1997. Með símbréfi til stefnda hinn 4. september 1997 bað Glitnir hf. um lögboðna ábyrgðartryggingu og kaskótryggingu fyrir bílkranann RS-709. Var bílkraninn verðsettur í tryggingarbeiðninni á 8.500.000 krónur. Í beiðninni er stefnandi til- greindur sem tryggingartaki og vísað er til þess að um kaupleigusamning sé að ræða. Þá segir: „Glitnir hf. er eigandi hins leigða þar til samningurinn fellur úr gildi og er því rétthafi bóta ef til tjóns kemur. Óheimilt er að fella trygginguna úr gildi án samráðs við Glitni hf.“ Í samræmi við beiðni Glitnis hf. var bílkran- inn tekin í húftryggingu (alkaskótryggingu) fyrir 8.500.000 krónur og var trygg- ingartímabilið ákveðið 8. september 1997 til 1. september 1998. Samkvæmt staðfestingu stefnda frá 26. september 1997 tryggði stefnandi bílkranann frjálsri ábyrgðartryggingu fyrir tímabilið 4. september 1997 til 1. september 1998. Í stefnu segir, að stefnandi hafi snemma í september 1997 farið í skrifstofur hins stefnda félags og gengið frá tryggingu fyrir bílkranann. Hann hafi tekið hefðbundna ábyrgðartryggingu og einnig alkaskótryggingu. Einnig hafi hann beðið um rekstrarstöðvunartryggingu, en verið sagt, að hann hefði ekki þá tekju- reynslu að hægt væri að veita honum slíka tryggingu. Þá hafi stefnandi tekið svokallaða „króktryggingu“ eða ábyrgðartryggingu fyrir því, sem kynni að skemmast við hífingar bílkranans. Stefnandi hafi skýrt starfsmanni stefnda frá því, að bílkraninn væri ekki undir 11.500.000 krónum að verðmæti og að hann vildi tryggja verðmæti hans eða raunvirði. Þetta hafi verið ákvörðunarástæða stefnanda fyrir því að taka hjá hinu stefnda félagi alkaskótryggingu fyrir bíl- kranann. Hinn 19. nóvember 1997 var stefnandi að vinna með bílkranann að hífingu dráttarbáts upp í skip í Þorlákshöfn, þegar kraninn féll niður í skipið. Var hann metinn ónýtur af stefnda og Vinnueftirliti ríkisins. Stefnandi sneri sér til stefnda varðandi bótaákvörðun um uppgjör tjónsins. Hann hélt því fram, að sér væri ekki unnt að fá jafngóðan krana kominn til landsins fyrir minna en um 12 millj- ónir króna og væri það því vátryggingarverð kranans. Stefnanda var tjáð, að Glitnir hf. væri rétthafi húftryggingarbóta fyrir bílkranann og yrði verðmæti hans bætt í samræmi við vátryggingarsamning Glitnis hf. og stefnda, eða með 8.500.000 krónum. Í bréfi stefnda frá 29. desember 1997 til stefnanda segir, að hugleiðingar hans um að vátryggingarverðið hafi ekki verið ákveðið fyrirfram séu skiljanlegar í ljósi skilmála alkaskó þar sem segi í 15. grein, að vátrygging- arfjárhæð sé ekki tilgreind í vátryggingarskírteini. Skilmálar alkaskó taki fyrst og fremst mið af einkabifreiðum þar sem verðmæti sé mjög breytilegt. Þegar um sé að ræða atvinnutæki, svo sem kranabíla, vörubíla og fleira, sé verðmæti 4500 ákveðið fyrirfram og því eigi 15. grein skilmála ekki að öllu leyti við, þar sem vátryggingarupphæðin hafi verið ákveðin fyrirfram. Í bréfi stefnda, dagsettu 31. desember 1997, til lögmanns stefnanda segir, að þegar um sé að ræða kaupleigu- tæki, sé það nær undantekningarlaus regla, að kaupleigufyrirtækið annist sjálft milligöngu um tryggingartöku. Vátrygging sé gefin út á nafni kaupleiguhafa, en kaupleigufyrirtækið sé jafnframt rétthafi og bætur jafnan greiddar kaupleigufyr- irtæki ef tjón verði. Þá er vísað til þess, að fram komi í gögnum félagsins að vátryggingin hafi komist á fyrir milligöngu Glitnis hf. Glitni hf. voru þann 28. janúar 1998 greiddar 100% bætur vegna tjóns á umræddum bílkrana, eða 8.384.700 krónur, að frádregnum 115.300 krónum vegna sjálfsáhættu. 3. Málsástæður stefnanda og lagarök. Stefnandi hafi sem tryggingartaki og samningsaðili hins stefnda félags samið við félagið um að bílkraninn RS-709 væri tryggður alkaskótryggingu í samræmi við almenna skilmála félagsins númer 12 fyrir húftryggingu ökutækja. Vísað er til efnis 15. greinar: „Vátryggingarupphæð er ekki tilgreind í vátryggingarskír- teininu en vátryggingarverðmæti ökutækisins er sú upphæð sem sambærilegt ökutæki að tegund, aldri og gæðum kostaði á almennum markaði á tjónsdegi miðað við staðgreiðslu.“ Glitnir hf. hafi ekki haft neitt umboð til þess frá stefnanda að gera trygging- arsamning við hið stefnda félag. Slíkur samningur geti því engan veginn haft gildi milli stefnanda og stefnda. Stefnandi byggir á því, að ekki fari milli mála, að hann sé tryggingartaki þeirrar tryggingar sem mál þetta snúist um, þó að Glitnir hf. sé ákveðinn rétthafi bótanna að 8.500.000 krónum. Þá hafi Glitnir hf. ekki haft heimild til að semja um ákveðið þak á vátryggingarupphæð trygging- arinnar, enda brjóti ákveðin vátryggingarfjárhæð í bága við ofangreinda vátryggingarskilmála. Stefnandi styður fjárhæð dómkröfu sinnar við það, að sér hafi ekki verið unnt að fá sambærilegan bílkrana fyrir lægra verð en sem nemur kröfu sinni. Örðugt hafi verið að finna nákvæmt markaðsverð bílkranans RS-709. Þess vegna hafi verið farin sú leið að fá upplýsingar frá fimm innflytjendum líkra bílkrana um verð þeirra kominna hingað til lands. Fjárhæð dómkröfunnar, 13.007.385 krónur, er fundin með því að taka meðaltal af verðupplýsingum fyrirtækjanna, en öllu nær markaðsverði eða enduröflunarverði umrædds bílkrana verði ekki komist. Stefnandi styður dómkröfu sína einnig við það, að bersýnilega sé ósanngjarnt og andstætt góðri viðskiptavenju af hálfu stefnda að bera fyrir sig samningstil- boð Glitnis hf. frá 4. september 1997. Í því efni verði að líta til efnis slíks samn- ings, stöðu samningsaðila og síðan þau atvik, sem urðu til þess að bílkraninn 4501 eyðilagðist. Stefnandi byggir á því, að það sé bersýnilega ósanngjarnt að bæta honum ekki raunvirði bílkranans og að hann hafi mátt treysta því að alkaskó- tryggingin væri þess efnis. Stefnandi bendir á, að með 8.500.000 krónum verði raunvirði bílkranans engan veginn bætt. Brjóti það einnig í bága við góða við- skiptavenju og heiðarleika í viðskiptum, með hliðsjón af atvikum öllum, að bera slíkan samning fyrir sig. Stefnandi byggir á því, að ekki geti staðist að Glitnir hf., sem vátryggður, geti verið einráður um efni tryggingarsamningsins, og hafi borið að kynna samningsgerðina fyrir stefnanda þannig að hún öðlaðist gildi gagnvart honum. Stefndi hafi sönnunarbyrði fyrir því, að sá samningur, sem hann byggi afstöðu sína á, sé í gildi milli aðila málsins, svo og hvers eðlis samn- ingurinn sé og hvaða tryggingarskilmálar liggi honum til grundvallar. Stefnandi styður kröfu sína við 2. gr. laga nr. 20/1954 um vátryggingarsamn- inga, sbr. og 5. gr. og 24. gr. sömu laga. Þá vísar stefnandi til grunnreglna samn- ingaréttarins og til laga nr. 7/1936; sérstaklega er vísað til 36. gr. þeirra laga, a-, b- og c-liðar, sbr. lög nr. 14/1995. Stefnandi skírskotar til þeirrar sönnunar- byrði, sem lögð sé á atvinnurekanda samkvæmt 2. mgr., a-liðar, 36. gr. og einnig til 1. mgr., b-liðar, 36. greinar. 4. Málsástæður stefnda og lagarök. Sýknukrafa stefnda er reist á því, að rangt sé og ósannað að stefnandi hafi gert samning við stefnda um húftryggingu fyrir bílkranann RS-709. Hann eigi því engan rétt til húftryggingarbóta úr hendi stefnda á grundvelli slíks samnings, svo sem hann krefst. Enginn hjá stefnda hefur tekið við beiðni frá stefnanda um húftryggingu fyrir RS-709, eins og stefnandi staðhæfir, hvað þá að slík beiðni hafi verið samþykkt og gengið frá tryggingu. Hefur stefnandi engar sönnur fært fram til stuðnings fullyrðingum sínum, þrátt fyrir óskir um skýringar. Þá er rangt, sem stefnandi heldur fram, að Glitnir hf. hafi ekki haft heimild til að semja um verðmæti hins húftryggða eða skort umboð frá stefnanda til að gera tryggingarsamning við stefnda. Þurfti Glitnir hf. að lögum og samkvæmt kaupleigusamningi ekkert umboð frá stefnanda til að húftryggja bílkranann og verðsetja hið tryggða. Var Glitnir hf. eigandi bílkranans en ekki stefnandi sem aðeins hafði kranann á leigu með rétti til að fá hann keyptan við lok leigutím- ans eða árið 2004. Hafði Glitnir hf. því allar heimildir til að tryggja kranann án umboðs eða leyfis frá stefnanda. Er samningur Glitnis hf. og stefnda um húf- tryggingu bílkranans gildur og bindandi að lögum, þ.m.t. umsamið vátrygging- arverð 8.500.000 krónur. Á 15. grein alkaskó-skilmálanna ekki við hér, þar sem um verð hins vátryggða var samið fyrirfram. Enn er rangt, sem stefnandi heldur fram, að það sé bersýnilega ósanngjarnt gagnvart honum og andstætt góðri viðskiptavenju, að stefndi beri fyrir sig 4502 „samningstilboð Glitnis hf. frá 4. september 1997“ og bæti ekki stefnanda raun- virði bílkranans RS-709. Fyrir það fyrsta átti stefnandi, eins og áður segir, ekki bílkranann eða þá hagsmuni í bílkrananum, sem húftryggðir voru í samræmi við samningstilboð Glitnis hf. Var þar og skýrt tekið fram, að Glitnir hf. væri rétt- hafi bótanna, kæmi til tjóns. Var stefnandi aðeins leigutaki kranans á tjónsdegi. Átti stefnandi því engan rétt á húftryggingarbótum, sbr. og 54. gr. vsl. nr. 20/1954. Í öðru lagi er ósannað, að vátryggingarupphæðin, 8.500.000 krónur, hafi ekki svarað raunvirði bílkranans. Sanna upplýsingar um verð á bílkrönum frá fyrirtækjum, sem tilgreind eru af hálfu stefnanda, ekki hvert hafi verið mark- aðsverð eða raunvirði RS-709 á tjónsdegi. Er þar ekki um sams konar tæki að ræða, kaupkjör lítt tilgreind og óupplýst hvort verð sé með eða án virðisauka- skatts. Hins vegar er viðurkennt af stefnanda, að bílkraninn RS-709 hafi kostað 8.500.000 krónur við komu til landsins. Að framangreindu virtu ætti að vera ljóst, að stefnandi hefur hvorki laga- eða samningsgrundvöll fyrir kröfum sínum. Yrði af einhverjum ástæðum talið, að stefnandi ætti rétt til húftryggingarbóta fyrir RS-709, takmarkast sá bótaréttur við sannað tjón stefnanda við að RS-709 fór forgörðum, vegna þess að stefnandi átti þá eignarrétt í kranabílnum eða veð- rétt eða bar áhættuna af því að RS-709 færist, sbr. 1. mgr. 54. gr. vsl. nr. 20/1954. Hefur stefnandi ekki sýnt fram á, að nokkuð af þessu sé til staðar. Þá gætu bætur til stefnanda aldrei numið meiru en sönnuðu markaðsverði RS-709 á tjónsdegi að frádregnum hinum umsömdu bótum til Glitnis hf. að fjárhæð 8.500.000 krónur. Á Glitnir hf. líka, hvað sem öðru líður, sjálfstæðan rétt til húftrygging- arbóta á grundvelli 54. gr. vsl. nr. 20/1954, þar sem Glitnir hf. átti eignarréttinn að RS-709, en stefnandi var aðeins leigutaki samkvæmt kaupleigusamningi Glitnis hf. og stefnanda. Námu hagsmunir Glitnis hf. í RS-709 vátryggingarfjár- hæðinni, 8.500.000 krónum. Upphafstíma dráttarvaxta er mótmælt frá fyrri tíma en dómsuppsögudegi og krafist er málskostnaðar úr hendi stefnanda á grund- velli c-liðar 131. gr. eml. hver sem úrslit máls verða. 5. Aðilar öfluðu matsgerða undir rekstri málsins. Hinn 14. maí 1998 var dómkvaddur óvilhallur, sérfróður matsmaður, Valgarð Zophaníasson bifvélavirkjameistari, til að meta raunvirði bílkranans RS-709 þann 19. nóvember 1997 og markaðsverð sams konar bílkrana þann dag. Í ódag- settri matsgjörð segir, að sambærilegir kranar muni ekki vera til sölu hér á landi og hafi því verið skoðaðir erlendir sölulistar og verðviðmiðun samkvæmt listum. Verð á sambærilegum krana muni vera um 80.000 sterlingspund. Að viðbættum flutningskostnaði til landsins og aðflutningsgjöldum er niðurstöðufjárhæð mats- ins 11.661.000 krónur. Stefndi óskaði yfirmats, og á dómþingi 1. október 1998 voru Jón Haukur Sig- 4503 urðsson framkvæmdastjóri og Teitur Gústafsson viðskiptafræðingur dómkvaddir til starfans. Samkvæmt yfirmatsgjörð, dagsettri 30. nóvember 1998, mátu þeir verð á sambærilegum krana um 80.000 sterlingspund. Að viðbættum flutnings- kostnaði og aðflutningsgjöldum nemur niðurstöðufjárhæð matsins 11.569.000 krónum. Stefndi samdi um húftryggingu bílkranans, sem um ræðir í málinu, á grund- velli tryggingarbeiðni eiganda hans, Glitnis hf., 4. september 1997. Hefur stefndi greitt Glitni hf. fullar bætur vegna altjóns kranans. Glitnir hf. var vátryggingartaki og vátryggður í skilningi 2. gr. laga nr. 20/1954 um vátrygg- ingarsamninga, en með því að stefnandi var tilgreindur sem vátryggingartaki krafði stefndi hann um iðgjaldagreiðslur, sem hann átti að standa straum af sam- kvæmt kaupleigusamningi Glitnis hf. og stefnanda. Gegn neitun stefnda hefur stefnandi ekki sýnt fram á, að réttarsamband hafi stofnast milli þeirra um hút- tryggingu bílkranans. Samkvæmt þessu er niðurstaða dómsins sú, að sýkna beri stefnda af kröfum stefnanda. Eftir þessum úrslitum ber að dæma stefnanda til að greiða stefnda málskostnað, sem er ákveðinn 400.000 krónur. Mál þetta dæmir Sigurður Hallur Stefánsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, Vátryggingafélag Íslands hf., er sýknaður af kröfum stefnanda, Eyþórs Steinarssonar. Stefnandi greiði stefnda 400.000 krónur í málskostnað. 4504 Fimmtudaginn 25. nóvember 1999. Nr. 224/1999. Sigurjón Arnlaugsson og Jón Viðar Arnórsson (Guðmundur Kristjánsson hrl.) gegn Þorsteini Kristjánssyni (Steingrímur Gautur Kristjánsson hrl.) Fasteignakaup. Kauptilboð. Forkaupsréttur. Á árunum 1976 til 1978 reisti Þ hús í Reykjavík á fjórum hæðum með kjallara og var í upphafi einn eigandi þess. Var það aðallega ætlað til atvinnunota. Þ afsalaði 3. hæð hússins til hlutafélagsins V árið 1979 og var kveðið svo á í afsalinu, að aðilar skyldu hafa gagnkvæman for- kaupsrétt að húseigninni. J og S keyptu hæðina af V árið 1982, og var tekið fram í kaupsamningi, að kvöð væri um gagnkvæman forkaups- rétt. Í kaupsamningi um Í. hæð og kjallara hússins, sem Þ gerði við fyrirtækið L árið 1997, var getið um forkaupsréttinn, en við þá sölu féllu J og S frá rétti sínum. Þann 30. mars 1998 fékk Þ kauptilboð í 2. hæð hússins frá ÞJ og var getið um forkaupsréttinn í tilboðinu. J og S lýstu því yfir 3. apríl sama árs, að þeir gengju inn í tilboðið. Talið var, að orðalag á afsali Þ til V árið 1979 gæfi ekki sérstaklega til kynna, að forkaupsrétturinn hefði átt að vera persónulegur og bundinn við fyrstu sölu á hverjum hluta hússins. Mætti ekki síður ætla af því, að hann ætti að fylgja eignarhlutum aðilanna. Þá hefði á því verið byggt við kaup Í og $ á 3. hæðinni 1982, að hæðin yrði áfram háð forkaups- rétti Þ, en Þ hefði engan áskilnað gert um að J og S nytu ekki gagn- kvæmni réttarins. Var á það fallist með héraðsdómara, að J og S hefðu átt forkaupsrétt að 2. hæð hússins þegar Þ samdi við ÞJ um kaup á hæðinni. Af hálfu Þ var vísað til þess, að J og S hefðu hafnað greiðslu á þóknun til fasteignasölu, sem gengið hafði frá tilboðinu á þar til gerðu eyðublaði og lagt fyrir þá. Í skjalinu var ekki gefið til kynna, að sölulaun eða kostnaður vegna atbeina fasteignasölunnar væri meðal þess, sem kaupandi þyrfti að bera umfram kaupverð eignarinnar. Þótti ósannað, að J og S hefðu vitað eða mátt gera sér grein fyrir, að í við- skiptunum væri um að ræða kostnað af þessu tagi, sem ekki væri inni- Jalinn í verðinu með venjulegum hætti. Yrði að líta svo á, að réttur 4505 þeirra stæði til þess að ganga inn í kaupin með þeim kjörum, sem til- boðið sjálft bæri með sér. Var því viðurkenndur forkaupsréttur J og S og einnig fallist á að Þ væri skylt að afsala þeim eignarhlutanum með sömu skilmálum og greindi í kauptilboði ÞJ til Þ. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Haraldur Henrysson og Hjörtur Torfason. Áfrýjendur hafa skotið málinu til Hæstaréttar með stefnu 9. júní 1999. Þeir krefjast þess í fyrsta lagi, að viðurkenndur verði forkaups- réttur þeirra að 2. hæð hússins nr. 14 við Skólavörðustíg í Reykjavík, auðkenndri 01-02-01, ásamt tilheyrandi sameignar- og lóðarréttindum, við sölu stefnda á eigninni til Þórhildar Jónsdóttur, Austurströnd 12, Seltjarnarnesi, samkvæmt samþykktu kauptilboði hennar 30. mars 1998, sem áfrýjendur hafi áritað sem forkaupsréttarhafar, með sömu kjörum og skilmálum og þar greinir. Í öðru lagi krefjast þeir þess, að stefnda verði gert skylt að selja og afsala þeim umrædda eign gegn greiðslu af þeirra hendi með sömu kjörum og skilmálum og í tilboði þessu greinir. Þá krefjast þeir málskostnaðar í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Stefndi krefst staðfestingar á hinum áfrýjaða dómi og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétt hefur verið lögð sameiginleg yfirlýsing málsaðila 14. apríl 1999, þar sem þeir falla frá forkaupsrétti að húsnæði í kjall- ara og á 1. hæð að Skólavörðustíg 14 við sölu á því frá Litum og föndri — Handlist ehf. til Þorbjargar Daníelsdóttur vegna Mans-kvenfataversl- unar ehf., ásamt kaupsamningi 25. maí 1999 um þetta húsnæði. Mál þetta varðar forkaupsrétt að 2. hæð og öðrum hlutum fasteign- arinnar Skólavörðustígs 14 í Reykjavík, sem til var stofnað við sölu á 3. hæð hússins frá stefnda til Veitingahússins Ármúla 5 hf. með afsali 13. mars 1979, svo sem rakið er í héraðsdómi. Um er að ræða fjögurra hæða húseign með kjallara, sem stefndi mun hafa reist á árunum 1976- 1978. Mun skipulagi hússins og notkun frá öndverðu hafa verið háttað þannig, að verslunar- og skrifstofuhúsnæði væri á fyrstu þremur hæð- unum, sem eru áþekkar að stærð, en á 4. hæð er íbúðarhúsnæði, þar sem stefndi bjó sjálfur fram á síðustu ár. Auk þess er í húsinu kjallari, sem að mestu hefur verið nýttur með húsnæði 1. hæðar. Stefndi átti 4506 húsið einn, meðan það var í byggingu, og var enn eigandi að 4. hæð þess, þegar málið kom hér fyrir dóm. Orðalag á afsali stefnda til hlutafélagsins um þennan forkaupsrétt gefur ekki sérstaklega til kynna, að hann hafi átt að vera persónulegur og bundinn við fyrstu sölu á hverjum hluta hússins. Bendir það ekki síður til hins, að rétturinn hafi átt að fylgja eignarhlutum aðilanna sem kvöð á þeim. Sú staðreynd, að húsið var aðallega ætlað fyrir atvinnu- starfsemi fremur en til íbúðar, mælir ekki á móti þeim skilningi, né heldur hitt, að stefndi var einkaeigandi hússins, þegar viðskiptin fóru fram. Fyrir liggur, að á því var byggt í framkvæmd við kaup áfrýjenda á 3. hæð af hlutafélaginu árið 1982, að hæðin yrði áfram háð forkaups- rétti stefnda í þeirra höndum. Gerði stefndi engan áskilnað um, að þeir myndu ekki njóta gagnkvæmni réttarins, þegar hann féll frá forkaups- rétti sínum að því sinni. Þegar stefndi seldi 1. hæð ásamt kjallara í árs- byrjun 1998 varð framkvæmdin á sama veg, en í það sinn voru það áfrýjendur, sem féllu frá forkaupsrétti. Með vísan til þessa og annars til forsendna héraðsdóms verður á það fallist með dómara málsins í héraði, að áfrýjendur hafi átt forkaupsrétt að 2. hæð hússins, þegar stefndi samdi við Þórhildi Jónsdóttur um kaup hennar á þeim eignarhluta. Þórhildur var leigutaki að hæðinni, þegar hún gerði tilboð sitt. Það var kynnt áfrýjendum síðdegis 31. mars 1998, eftir að stefndi hafði veitt því samþykki. Var það sent þeim frá fasteignasölunni Gimli, sem annaðist frágang tilboðsins. Það var ritað á eyðublað fyrir kauptilboð um fasteignir og orðað með algengum og venjubundnum hætti. Var svo einnig um þau ákvæði þess, er lutu að kostnaði, sem kaupandi þyrfti að bera umfram kaupverð eignarinnar. Gaf skjalið ekki til kynna, að sölulaun eða kostnaður vegna atbeina fasteignasölunnar væri þar á meðal. Áfrýjendur fóru á fasteignasöluna hinn 3. apríl og staðfestu með áritun sinni á tilboðið, að þeir óskuðu að ganga inn í það samkvæmt forkaupsrétti sínum að eigninni. Þeim var tjáð síðar sama dag, að Þór- hildur Jónsdóttir hefði lofað að bera kostnað, sem greiða þyrfti fast- eignasölunni vegna kaupanna. Samkvæmt frásögn hennar var þar ekki um að ræða almenn sölulaun, heldur þóknun fyrir aðstoð við að ganga frá viðskiptunum. Hin tilgreinda fjárhæð kostnaðarins virðist reiknuð sem þóknun, er nemi 1% af tilboðsverðinu, að viðbættu gjaldi fyrir 4507 veðbókarvottorð. Frásögn Þórhildar og stefnda af þessu loforði er ekki í ósamræmi við aðdraganda tilboðsgerðarinnar. Hins vegar er ósannað, að áfrýjendur hafi vitað eða mátt gera sér grein fyrir, að í viðskiptunum væri um að ræða kostnað af þessu tagi, sem ekki væri innifalinn í verði eignarinnar með venjulegum hætti. Verður að líta svo á, að réttur þeirra standi til þess að ganga inn í kaupin með þeim kjörum, sem tilboðið sjálft bar með sér. Krafa áfrýjenda um viðurkenningu forkaupsréttar verður því tekin til greina. Í umræddu tilboði var kaupverð eignarinnar ákveðið 8.500.000 krónur, og skyldi greiða 7.700.000 krónur við undirritun kaupsamnings, en 800.000 krónur þegar eftir aflýsingu áhvílandi veð- skuldar við Lífeyrissjóð verslunarmanna. Málsaðilar hafa ekki greint frá því, hvort sú aflýsing hafi átt sér stað, og þeir hafa ekki sérstaklega fjallað um greiðsluhátt á kaupverðinu. Áfrýjendur hafa lýst sig reiðu- búna til greiðslu á því, og verður krafa þeirra um viðurkenningu á skyldu stefnda til að afsala þeim eigninni tekin til greina, svo sem nánar er á kveðið í dómsorði. Rétt þykir, að hvor aðila beri kostnað sinn af málinu í héraði, en stefndi greiði áfrýjendum málskostnað fyrir Hæstarétti, svo sem til- tekið er í dómsorði. Dómsorð: Viðurkenndur er forkaupsréttur áfrýjenda, Jóns Viðars Arnórs- sonar og Sigurjóns Arnlaugssonar, að 2. hæð húseignarinnar nr. 14 við Skólavörðustíg í Reykjavík, auðkenndri 01-02-01, ásamt tilheyrandi sameignar- og lóðarréttindum, við sölu á þessum eign- arhluta til Þórhildar Jónsdóttur, Austurströnd 12, Seltjarnarnesi, samkvæmt samþykktu kauptilboði hennar 30. mars 1998 il stefnda, Þorsteins Kristjánssonar, með sömu kjörum og skil- málum og í tilboði þessu greinir. Er stefnda skylt að selja þeim eignina og gefa út afsal að henni gegn greiðslu á grundvelli þeirra skilmála, sem um er mælt í tilboðinu. Málskostnaður fyrir héraðsdómi fellur niður. Stefndi greiði áfrýjendum sameiginlega 150.000 krónur í máls- kostnað fyrir Hæstarétti. 4508 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 31. mars 1999. Mál þetta, sem dómtekið var 18. febrúar sl., er höfðað með stefnu birtri 5. Júní 1998 af Sigurjóni Arnlaugssyni, Háholti 5, Garðabæ, og Jóni Viðari Arn- órssyni, Kleifarási 7, Reykjavík, gegn Þorsteini Kristjánssyni, Skúlagötu 20, Reykjavík. Dómkröfur. Stefnendur gera eftirfarandi dómkröfur: 1. Að viðurkenndur verði forkaupsréttur þeirra á 2. hæð hússins Skólavörðu- stígur 14, Reykjavík, merktri 01-02-01, ásamt tilheyrandi sameignar- og lóðar- réttindum, sem stefndi ætlar að selja Þórhildi Jónsdóttur, Austurströnd 12, Sel- tjarnarnesi, samkvæmt samþykktu kauptilboði hennar dags. 30. mars 1998 og undirritun þeirra þar á að þeir gangi „inn í kauptilboð þetta sem forkaupsrétt- hafar“, með sömu kjörum og öðrum skilmálum sem þar greinir. 2. Að stefnda verði gert skylt að selja og afsala stefnendum umrædda eign gegn greiðslu þeirra með þeim sömu kjörum og öðrum skilmálum sem greinir í nefndu tilboði. 3. Að stefndi verði dæmdur til greiðslu alls málskostnaðar stefnenda að við- bættum virðisaukaskatti og samkvæmt málskostnaðarreikningi. Dómkröfur stefnda eru þær að hann verði sýknaður af kröfum stefnenda og honum tildæmdur málskostnaður að skaðlausu. Málavextir. Málavextir eru þeir að á árunum 1976 til 1978 reisti stefndi húsið Skóla- vörðustíg 14 í Reykjavík og var hann í upphafi einn eigandi þess alls. Með afsali, dags. 13. mars 1979, seldi hann og afsalaði Veitingahúsinu Ármúla 5 hf., Reykjavík, 3. hæð húseignarinnar, 22,7% alls hússins, ásamt tilheyrandi hlut- deild í sameign og eignarlóð. Í afsalinu segir m.a. svo orðrétt: „Aðilar hafa gagn- kvæman forkaupsrétt á húseigninni Skólavörðustígur 14.“ Afsalið var fært í veð- málaskrá í Reykjavík daginn eftir, merkt 4765/79. Með kaupsamningi, dagsettum 9. ágúst 1982, keyptu stefnendur umrædda 3. hæð af veitingahúsinu. Segir þar m.a. svo orðrétt: „Kvöð er um gagnkvæman forkaupsrétt, sjá nr. 4765/79.“ Í samningnum er jafnframt undirrituð yfirlýsing stefnda, sem eiganda 77,3% eignarinnar, um að hann falli frá forkaupsrétti að 22,1% eignarinnar. Þetta hvort tveggja er síðan áréttað í afsali 3. hæðarinnar til stefnenda, dagsettu 31. janúar 1983 og þinglýstu 1. mars s.á. Önnur eigendaskipti urðu síðan ekki á húsinu eða einstökum hlutum þess fyrr en með tilboði Lita og föndurs/Handlistar ehf. til stefnda um kaup á „verslun- arhúsnæði í húsinu nr. 14 við Skólavörðustíg í Reykjavík, nánar tiltekið rými 4509 merkt 01-00-02 í kjallara hússins, rými merkt 01-01-01 á 1. hæð hússins ásamt öllu því sem eignarhlutum þessum fylgir og fylgja ber að engu undanskildu, þ.m.t. hlutdeild í sameign hússins og lóðaleiguréttindum.“ Tilboð þetta er með dagsetningunni 30. desember 1997. Stefndi gekk að tilboði þessu með áðurnefndri skráðri dagsetningu og lagði það síðan fyrir stefnendur vegna ákvæðis um forkaupsrétt. Hinn 25. febrúar 1998 var tilkynnt af þeirra hálfu að þeir höfnuðu forkaupsrétti hvað þetta tilboð snerti. Kaupsamningur vegna tilboðs þessa var síðan undirritaður 3. mars 1998. Segir þar m.a.: „Kvöð um gagnkvæman forkaupsrétt sjá skjal E4765/79.“ Hinn 30. mars 1998 gerði Þórhildur Jónsdóttir, Austurströnd 12, Seltjarnar- nesi, með milligöngu fasteignasölunnar Gimli, Þórsgötu 26, Reykjavík, stefnda kauptilboð með þargreindum greiðsluskilmálum í „skrifstofuhæð í húsinu nr. 14 við Skólavörðustíg í Reykjavík, nánar tiltekið á 2. hæð hússins merkt 01-02-01 ásamt tilheyrandi sameignar- og lóðarréttindum.“ Síðar segir í tilboðinu m.a.: „Kvöð um gagnkvæman forkaupsrétt sjá skjal E4765/79.“ Stefndi gekk að kaup- tilboði þessu og leitaði síðan eftir afstöðu stefnenda vegna forkaupsréttar þeirra. Hinn 3. apríl 1998 lýstu þeir því yfir með áritun sinni á tilboðið að þeir gengju inn í það sem forkaupsréttarhafar. Samkvæmt tilboðinu skyldi greiða fyrir umrædda 2. hæð 8.500.000 krónur og þannig: 1. Við undirritun kaupsamnings 7.700.000 krónur. 2. Strax eftir aflýsingu veðskuldar á 1. hæð veðr. við Lífeyriss. VR 800.000 krónur. Stefndi hefur ekki fallist á að ganga frá kaupsamningi við stefnendur um framangreinda 2. hæð í samræmi við tilboð Þórhildar og krafðist hann þess að stefnendur tækju þátt í sölulaunum ef þeir ætluðu að ganga inn í kaupin en því hafa stefnendur hafnað. Málsástæður stefnenda og lagarök. Stefnendur byggja á því að með framanlýstum kaupsamningi sínum um 3ju hæð Skólavörðustígs 14 og afsali fyrir hæðinni, sbr. hina tilvitnuðu kvöð í skjali nr. E4765/79, hafi þeir öðlast forkaupsrétt í öðrum eignarhlutum hússins við hverja sölu þeirra. Hafi stefndi einnig ávallt litið svo á, sbr. framanritaðar árit- anir hans á kaupsamninginn og afsalið, og einnig að hann hafi lagt tilboðin 30. desember 1997 og 30. mars 1998 fyrir þá vegna þessa réttar þeirra. Þeir halda því fram að forkaupsréttur þeirra á umræddri 2. hæð Skólavörðustígs 14 í Reykjavík hafi orðið virkur um leið og stefndi varð bundinn við kauptilboð Þór- hildar Jónsdóttur með samþykkisundirritun sinni. Þeir hafi kosið að neyta þessa réttar síns og geti stefndi því ekki nú komist hjá forkaupsréttarkvöðinni og/eða 4510 vikist undan samningsbundinni og viðurkenndri skyldu sinni um að selja þeim hæðina. Stefnendur styðja kröfur sínar við almennar reglur samninga- og kröfuréttar. Þeir skírskota til 129. og 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála hvað varðar kröfuna um málskostnað og laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt, hvað snertir kröfu um slíkan skatt á þennan kostnað. Málsástæður stefnda og lagarök. Stefndi gerði upphaflega kröfu um frávísun málsins. Hann hefur fallið frá þeirri kröfu en ekki fallið frá því að rétt sé að vísa málinu frá dómi ex officio. Er það stutt þeim rökum að málið sé vanreifað. Stefnendur hljóti að byggja á því að forkaupsréttur sá sem getið sé um í afsali frá 13. mars 1979, merkt litra 4765/19, hafi ekki verið bundinn við þá aðila sem þar greinir heldur eignarhluta hússins hjá eigendum á hverjum tíma, enda hafi þeir ekki verið aðilar að þeim samningi. Miðað við þetta sé ljóst að Litir og föndur/Handlist ehf. hljóti að hafa sömu réttarstöðu og þeir. Í stefnu sé þess hvergi getið hvernig stefnendur telji sig eina að forkaupsréttinum komna og hvernig á því standi að þeir einir geti leitt rétt sinn frá fyrri eigendum eignarinnar en ekki aðrir. Málatilbúnaðurinn sé því í mótsögn við framgang þeirra í málinu að öðru leyti og misræmið óútskýranlegt. Ekki dugi að bæta úr þessu nú þegar stefndi hafi misst færis á að fjalla um þetta í greinargerð. Ekki verði annað séð en að nauðsynlegt sé að Litir og föndur/Handlist ehf. hafi aðild að málinu, þó allt eftir því hvernig stefnendur telja þessum réttindum háttað milli eigenda innbyrðis. Afstaða þeirra liggi þó ekki fyrir. Það sé einnig vanreifun á málinu að byggja á almennum reglum samninga- og kröfuréttar. Þetta sé of víðtækt til að geta kallast lagarök og málsástæður því í heild orðnar æði óskýrar þar sem þær séu m.a. ekki studdar réttarheimildum í reynd. Einkennilegt sé að ekki er stuðst við reglur eignarréttarins, sérstaklega í ljósi þess að framgangur stefnenda í málinu gæti varla byggst á öðru en óbeinum eignarréttindum í eignarhlut stefnda. Styrki þetta enn frekar þau sjónarmið sem að framan voru rakin. Kröfugerð stefnenda sé gölluð að því leytinu til að fyrri krafan um viður- kenningu forkaupsréttar sé þannig fram sett að þar sé blandað saman kröfugerð og málsástæðum. Varðandi seinni hlutann þá sé hún of kröpp og vísi til atriða sem ekki komi fram í stefnunni sjálfri. Sýknukrafa byggist á því að stefnendur njóti ekki forkaupsréttar. Í skjölum máls- ins, þar sem fjallað sé um forkaupsréttinn, sé ætíð vísað til dskj. nr. 3. Það geymi ekki annað ákvæði en þetta: „Aðilar hafa gagnkvæman forkaupsrétt á húseigninni Skólavörðustíg 14.“ Ákvæði sem felur í sér íþyngjandi kvöð á fasteign eigi að skýra þröngt. Samkvæmt orðanna hljóðan taki þetta til aðila en ekki eignarhluta. 4511 Sé það í samræmi við hugmyndir þessara aðila á sínum tíma um að tryggja stöðu sína á meðan þeir eiga í eigninni en ekki eftir að þeir eiga ekki lengur hagsmuna að gæta. Ef átt hefði að binda kvaðirnar eignarhlutanum hefði staðið „eignarhlutanum“ en ekki „aðilanum“. Reyndar virðist málatilbúnaður stefn- enda byggjast á reglum samningaréttar en ekki á því að um óbein eignarréttindi sé að ræða. Frá því að afsal, dagsett 13. mars 1979, var gefið út liðu 18 ár þar til reyndi á spurninguna um það hvort síðari eigendur gætu átt forkaupsrétt. Það hafi verið með kauptilboði Lita og föndurs/Handlistar ehf. Þá hafi fasteignasalinn viljað meina að það væri öruggast að leita samþykkis stefnenda við sölunni til Lita og föndurs/Handlistar ehf. Misskilningurinn hafi smitað út frá sér og komi fram í bréfaskriftum lögmanns stefnda til lögmanns stefnenda út af þessu kauptilboði. Aðalatriðið sé að misskilningur sem þessi, 18 árum eftir að forkaupsréttur var veittur samkvæmt afsali, dagsettu 13. mars 1979, geti ekki veitt stefnendum óbein eignarréttindi í eign stefnda í húsinu, en engri slíkri kvöð sé fyrir að fara. Misskilningur milli manna sé ekki samningur. Misskilningur og misminni stefnda, ásamt fljótfærni fasteignasala og jafnvel lögmanns stefnda, hafi skapað ranghugmyndir hjá stefnda um efni réttinda stefn- enda. Því er hafnað að þeir geti byggt rétt sinn á því, eins og þeir gera í stefnu. Það skapi heldur ekki rétt þótt leitað hafi verið til stefnenda á sínum tíma um að falla frá forkaupsrétti þegar Litir og föndur/Handlist ehf. var seld eignin, þótt stefndi hafi viljað hafa vaðið fyrir neðan sig. Stefndi hafi krafist þess að stefnendur tækju þátt í sölulaunum ef þeir ætluðu að ganga inn í kaupin. Hafi það stafað af því að Þórhildur Jónsdóttir hafi verið tilbúin að greiða sölulaunin vegna sölunnar. Stefnendur hafi því ekki viljað una þeim kjörum sem eignin var seld á og hafi því ekki gengið inn í upprunalegan samning og hafi því ekki uppfyllt sínar skyldur og þar með misst af lestinni. Stefndi sé fallinn frá því að selja eignarhluta sinn og ætli að eiga hann áfram. Þar með sé forkaupsréttur stefnenda fallinn niður. Til stuðnings kröfum sínum vísar stefndi til þeirrar grundvallarreglu samn- ingsréttarins að íþyngjandi samninga beri að skýra þröngt. Því verði að líta svo á að ekki hafi stofnast með samningi til óbeinna eignarréttinda á borð við for- kaupsrétt til handa öllum þeim sem séu eigendur hússins á hverjum tíma, heldur aðeins til Veitingahússins Ármúla 5 hf. Stefndi vísar til þeirrar meginreglu eignarréttarins að kvaðir beri að skýra þröngt og alls ekki rýmra en eftir orðanna hljóðan þannig að eigendur eigna á hverjum tíma þurfi ekki að styðjast við annað en þinglýstar heimildir og að þeir þurfi ekki að kynna sér samskipti manna frá fyrri tímum. 4512 Niðurstaða. Málatilbúnaður stefnenda þykir ekki haldinn neinum þeim réttarfarslegu ann- mörkum er varði frávísun málsins ex officio. Eins og greinir hér að framan seldi stefndi 3. hæð í fasteign sinni að Skóla- vörðustíg 14, Reykjavík. Kaupandi var Veitingahúsið Ármúla 5 hf. Í afsali, útgefnu 13. mars 1979, þar sem stefndi afsalar eigninni til kaupanda var svo- fellt ákvæði: „Aðilar hafa gagnkvæman forkaupsrétt á húseigninni Skólavörðu- stíg 14.“ Veitingahúsið Ármúla 5 hf. seldi síðar eignarhluta sinn til stefnenda. Bæði í kaupsamningi og afsali vegna þessara kaupa var svofellt ákvæði: Kvöð er um sagnkvæman forkaupsrétt sjá nr. 4765/79, en það er númer afsalsins frá 13. mars 1979 í þinglýsingabók. Með kaupsamningi, dagsettum 30. desember 1997, seldi stefndi Litum og föndri/Handlist ehf. eignarhlut sinn í kjallara og á fyrstu hæð. Í kaupsamningi aðila er ákvæði um gagnkvæman forkaupsrétt og vísað til skjals E4765/79. Fyrir liggur að stefnendum var boðinn forkaupsréttur að þessum eignarhluta en með áritun sinni á kaupsamninginn höfnuðu stefnendur forkaupsrétti í það sinn. Eins og að framan greinir fól upphaflegt forkaupsréttarák væði, í afsali frá 13. mars 1979, ekki í sér að nafngreindum aðilum væri fenginn forkaupsréttur sam- kvæmt samningnum. Um var að ræða gagnkvæman rétt. Áritun stefnda á kaup- samning milli Veitingahússins Ármúla 5 og stefnenda um að hann afsalaði sér forkaupsrétti þykir ekki fela í sér að um endanlegt afsal á forkaupsrétti hafi verið að ræða. Þegar þetta er virt verður að telja að umræddur forkaupsréttur hafi verið bundinn eignarhlutanum og að hann hafi verið framseljanlegur. Þegar litið er til þess að stefndi bauð stefnendum forkaupsrétt, þegar hann seldi eignarhlut sinn í kjallara og á fyrstu hæð, þykir það benda til að sá hafi einnig verið skilningur stefnda á ákvæðinu. Samkvæmt framansögðu er því fallist á að stefnendur eigi forkaupsrétt að eignarhluta á 2. hæð hússins nr. 14 við Skólavörðustíg, merktum 01-02-01. Eins og kröfugerð stefnenda ber með sér gera þeir kröfu til þess að ganga inn í skriflegt tilboð Þórhildar Jónsdóttur dags. 10. mars 1998. Af hálfu stefnda er á því byggt að þar sem stefnendur fallist ekki á að greiða sölulaun vilji þeir ekki una þeim kjörum sem eignin eigi að seljast á og eigi því ekki rétt á því að neyta forkaupsréttar. Fram er komið að stefndi bauð Þórhildi Jónsdóttur að kaupa 2. hæð hússins. Þau náðu samkomulagi um kaupverð og ákváðu að láta ganga frá kaupunum á fasteigna- sölu. Þórhildur hafði samband við fasteignasala, Ólaf Björn Blöndal, hjá fasteigna- sölunni Gimli. Nokkurt þref varð um þóknun til fasteignasölunnar en samkvæmt framburði Ólafs B. Blöndal og Þórhildar Jónsdóttur varð að samkomulagi að ef af kaupunum yrði myndi Þórhildur greiða söluþóknun til fasteignasölunnar. 4513 Útbúið var kauptilboð sem stefndi samþykkti með undirritun sinni. Sam- kvæmt framburði Ólafs var stefnendum sent hið skriflega kauptilboð, sem er dags. 30. mars 1998. í símbréfi. Með áritun sinni, 3. apríl 1998, á kauptilboðið lýsa stefnendur því yfir að þeir gangi inn í kauptilboðið sem forkaupsréttarhafar. Upplýst er að þann sama dag fengu stefnendur upplýsingar um að munnlegur samningur hefði komist á milli Þórhildar og Þorsteins þess efnis að Þórhildur greiddi söluþóknun til fasteignasölunnar. Samkvæmt framansögðu verður að telja upplýst að stefndi og Þórhildur Jóns- dóttir gerðu samkomulag um kaup á eignarhluta stefnda á 2. hæð hússins að Skólavörðustíg 14. Efni þess samkomulags var það sem fólst í skriflegu kaup- tilboði Þórhildar Jónsdóttur, dagsettu 30. mars 1998, og í munnlegu samkomu- lagi þeirra þess efnis að Þórhildur greiddi fasteignasölunni Gimli 86.000 krónur í söluþóknun vegna viðskiptanna. Í forkaupsrétti felst réttur manns til þess að ganga inn í kaup um tiltekna eign annars manns, þegar sá maður vill selja hana. Forkaupsréttarhafi á þá rétt á að fá eignina með sömu kjörum, að því er verð og greiðsluskilmála snertir, og sá átti að fá sem í boði var sem kaupandi. Eins og fram er komið lýstu stefnendur áhuga sínum að nýta forkaupsrétt sinn að umræddri eign. Samkvæmt framansögðu, og eins og kröfugerð þeirra í máli þessu ber með sér, hafa þeir hins vegar ekki fallist á að ganga að fullu inn í þann samning sem stefndi gerði við væntanlegan kaupanda eignarinnar. Ber því að hafna kröfu stefnenda um viðurkenningu á forkaupsrétti við fyrirhugaða sölu fasteignarinnar til Þórhildar Jónsdóttur. Af því leiðir að hafnað er einnig kröfu þeirra um útgáfu afsals. Eftir þessari niðurstöðu ber stefnendum að greiða stefnda málskostnað sem ákveðst 120.000 krónur. Kristjana Jónsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Hafnað er kröfu um viðurkenningu á forkaupsrétti stefnenda, Sigurjóns Arnlaugssonar og Jóns Viðars Arnórssonar, við fyrirhugaða sölu stefnda, Þorsteins Kristjánssonar, á 2. hæð hússins nr. 14 við Skólavörðustíg til Þórhildar Jónsdóttur. Hafnað er einnig kröfu stefnenda um útgáfu afsals. Stefnendur greiði stefnda 120.000 krónur í málskostnað. 4514 Fimmtudaginn 25. nóvember 1999. Nr. 197/1999. Karl Diðrik Björnsson (Sigurður Sigurjónsson hrl.) gegn Íslenska útvarpsfélaginu hf. (Kristinn Bjarnason hrl.) Víxill. Endurkrafa. Skaðabætur. Í var stefnt til að greiða K víxilfjárhæð í víxilmáli. Varnir Í, sem reistar voru á viðskiptum að baki víxlinum, komust ekki að í málinu og var Í dæmt til greiðslu víxilsins. Í framhaldi af þessu höfðaði Í endurkröfu- mál gegn K og krafðist skaðabóta vegna þess að félagið hefði þurft að greiða víxilskuldbindingu, sem engin krafa hefði staðið á bak við. Í málinu bar Í fyrir sig að víxillinn, sem bar áletrunina „tryggingarvíx- ill samkvæmt samkomulagi hinn 9. mars 1989“, hefði aðeins verið til tryggingar efndum á tilteknu samkomulagi á milli Í og útgefanda víx- ilsins. Talið var ósannað að víxillinn hefði átt að vera til tryggingar öllum skuldum Í við útgefandann og var fallist á kröfu Í um skaða- bætur, enda var talið að í ljósi áletrunarinnar hefði K ekki mátt treysta því að á Í hvíldu skuldbindingar, sem veittu honum heimild sem víxil- hafa til að ganga að félaginu. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Arnljótur Björnsson og Guðrún Erlendsdóttir. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 14. maí 1999. Hann krefst aðallega sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann lækkunar á kröfum stefnda og þess að málskostnaður fyrir báðum dómstigum verði felldur niður. Til þrauta- vara krefst áfrýjandi þess að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti verði felldur niður. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Mál þetta er risið af víxli að fjárhæð 2.500.000 krónur, útgefnum af Páli G. Jónssyni 21. desember 1992. Gjalddagi víxilsins var við sýn- 4515 ingu og greiðslustaður í Íslandsbanka í Reykjavík. Víxillinn, sem var samþykktur af Jóni Sigurðssyni pr. pr. Íslenska sjónvarpsfélagið hf. var sýndur til greiðslu 17. desember 1993 og afsagður þann dag vegna greiðslufalls. Á víxlinum er eftirfarandi áritun: „Tryggingarvíxill sam- kvæmt samkomulagi hinn 9. mars 1989“. Páll G. Jónsson afhenti áfrýjanda víxilinn eftir að hafa framselt hann með eyðuframsali. Segir áfrýjandi að með víxlinum hafi Páll verið að greiða sér skuld, meðal annars vegna vinnulauna, sem hann hafi átt inni hjá Páli og fyrirtækinu Pólaris hf. frá árunum 1991 til 1993. Áfrýjandi höfðaði 16. desember 1996 mál til greiðslu víxilsins gegn stefnda, sem hafði þá tekið við réttindum og skyldum Íslenska sjón- varpsfélagsins hf. Í því máli lagði stefndi fram ýmis gögn um við- skiptin að baki víxlinum, sem stefndi taldi sýna að útgefandinn hefði aldrei átt neina kröfu vegna viðskipta hans og samþykkjandans. Með vísun til þessara gagna krafðist stefndi sýknu af kröfu áfrýjanda um greiðslu víxilskuldarinnar. Með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 3. október 1997 var stefndi dæmdur til að greiða áfrýjanda höfuðstól víx- ilsins ásamt dráttarvöxtum, stimpilkostnaði og málskostnaði. Var hér- aðsdómurinn staðfestur með dómi Hæstaréttar 28. maí 1998, sem birtur er í dómasafni 1998, bls. 2116. Hæstiréttur féllst ekki á að áðurnefndar mótbárur stefnda væru meðal varna, sem honum væri heimilt að hafa uppi í víxilmáli samkvæmt XVII. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Í dóminum var tekið fram. að stefndi geti hins vegar borið fram slíkar málsástæður í endurkröfumáli vegna lögskipta að baki víxl- inum. Il. Eftir að dómur Hæstaréttar 28. maí 1998 var fallinn beiddist stefndi kyrrsetningar á eignum áfrýjanda til tryggingar fullnustu kröfu hans samkvæmt dóminum að fjárhæð 5.070.671 króna auk dráttarvaxta og kostnaðar af kyrrsetningargerð og eftirfarandi staðfestingarmáli. Féllst sýslumaðurinn í Reykjavík á beiðnina og kyrrsetti 5. júní 1998 kröfu áfrýjanda samkvæmt dóminum. Hinn 10. júní 1998 greiddi stefndi sýslumanninum kröfuna með 5.175.904 krónum, sem sýslumaður tók til varðveislu á bankareikningi, sbr. 19. gr. laga nr. 31/1990 um kyrr- setningu, lögbann o.fl. Með beiðni, sem móttekin var af sýslumanninum í Reykjavík 22. júní 1998 krafðist áfrýjandi fjárnáms í eignum stefnda til fullnustu 4516 kröfu sinni samkvæmt hæstaréttardóminum. Sýslumaðurinn taldi ekki forsendur til að verða við kröfu áfrýjanda um fjárnám. Í bókun í gerða- bók 22. júlí 1998 segir meðal annars, að krafa gerðarbeiðanda hafi verið kyrrsett 5. júní 1998 og því geti gerðarbeiðandi ekki ráðstafað kröfunni með þeim hætti sem hér um ræðir. ll. Stefndi höfðaði mál þetta með stefnu útgefinni 11. júní 1998 og birtri 18. ágúst 1998 til staðfestingar kyrrsetningargerðinni og hafði jafnframt uppi endurkröfu á hendur áfrýjanda að fjárhæð 5.175.904 krónur auk dráttarvaxta frá 10. júní 1998 og málskostnaðar. Til stuðn- ings endurkröfunni vísaði stefndi til almennu skaðabótareglunnar og 2. mgr. 119. gr. laga nr. 91/1991. Í málinu liggja fyrir tveir samningar milli Páls G. Jónssonar og Íslenska sjónvarpsfélagsins hf., sem báðir eru dagsettir 9. mars 1989 og bera fyrirsögnina „samkomulag“. Annað samkomulagið var þess efnis að Íslenska sjónvarpsfélagið hf. taki á leigu hjá Páli „þrjá daga í Haffjarðará þann 9. til 12. ágúst“ og félagið greiði leiguna að fjárhæð 1.497.600 krónur með því að birta auglýsingar fyrir fyrirtæki Páls. Ritaði Jón Óttar Ragnarsson, þáverandi sjónvarpsstjóri, undir samkomulagið fyrir hönd félagsins. Í þessu sam- komulagi var hvergi vikið að víxli. Í hinu samkomulaginu, sem rakið er orðrétt í héraðsdómi, segir meðal annars að tryggingarvíxill að fjárhæð 2.500.000 krónur, sem Íslenska sjónvarpsfélagið hf. afhendi Páli „hér með“ sé til tryggingar vaxtafyrirkomulagi, sem nánar er rakið í samkomulaginu. Jón Sigurðs- son, þáverandi framkvæmdastjóri Íslenska sjónvarpsfélagsins hf., rit- aði undir samkomulagið fyrir hönd félagsins með sama hætti og hann skrifaði á hinn umdeilda víxil sem samþykkjandi. Staðfesti hann und- irritanir sínar fyrir dómi. Svo sem greinir í héraðsdómi bar Páll að tryggingarvíxillinn, er áfrýjandi fékk framseldan, hafi verið sá eini, sem hann fékk í hendur frá Íslenska sjónvarpsfélaginu hf. Páll skýrði einnig frá því fyrir dómi, að víxillinn hefði átt að vera til tryggingar öllum skuldum félagsins við sig. Áfrýjandi lagði 7. janúar 1999 fram skriflega yfirlýsingu Jóns Ótt- ars Ragnarssonar dagsetta 21. desember 1998 þess efnis að trygging- arvíxill að fjárhæð 2.500.000 krónur hafi verið afhentur Páli í mars 4517 1989 „til tryggingar öllum viðskiptum Íslenska útvarpsfélagsins/ Íslenska sjónvarpsfélagsins hf. við Pál G. Jónsson og hans fyrirtæki“. Bendir áfrýjandi á að þessi yfirlýsing styðji framburð Páls. Í skýrslu, sem vitnið Jón Óttar gaf fyrir héraðsdómi 20. janúar 1999, svaraði hann því að efni yfirlýsingarinnar væri rétt. Hann kvað sig minna að aðeins einn víxill hefði verið gerður. Þegar hann var nánar spurður um skipti Íslenska sjónvarpsfélagsins hf. við Pál G. Jónsson og uppgjör á þeim, voru svör hans óskýr. Kvaðst hann ekki muna nákvæmlega eftir þeim í einstökum atriðum, þar sem langt væri um liðið. Samkvæmt ótvíræðu orðalagi síðastnefnda samkomulagsins frá 9. mars 1989 var víxill að fjárhæð 2.500.000 krónur til tryggingar því að Páll G. Jónsson yrði skaðlaus, ef á hann féllu vextir vegna þeirra skuldabréfa, sem getið var í samkomulaginu. Verður það ekki skýrt svo að víxillinn hafi átt að tryggja aðrar skuldbindingar. Framburður Páls G. Jónssonar um að víxillinn hafi átt að vera til tryggingar öllum skuldum Íslenska sjónvarpsfélagsins hf. við sig og áðurgreind yfirlýsing, sem Jón Óttar Ragnarsson gaf nærri tíu árum eftir að víxillinn var afhentur, eiga sér enga stoð í öðrum málsgögnum. Þegar litið er til þess og efnis og orðalags samninganna tveggja frá 9. mars 1989 er ósannað að víxlinum hafi verið ætlað að vera til trygg- ingar öðrum skuldbindingum en þeirri, sem getið er í þeim samningi, sem varðar vexti af skuldabréfum. Í skýrslu Páls G. Jónssonar fyrir dómi kom fram, að hann hefði hvorki greitt vexti né annað vegna skuldabréfa, sem síðastnefndi samningurinn frá 9. mars 1989 tók til. Samkvæmt framansögðu er fallist á með héraðsdómi að ekki sé leitt í ljós að krafa hafi verið til að baki víxlinum á hendur Páli G. Jóns- syni, sem framseldi hann til áfrýjanda. IV. Áfrýjandi segir að Páll hafi fullvissað sig um að skuld væri á bak við víxilinn þegar hann tók við honum. Kvaðst áfrýjandi ekki hafa séð neina ástæðu til að inna Pál eftir samkomulaginu, sem vísað var til á víxlinum. Áfrýjanda mátti vera fullljóst af frásögn Páls og því, sem ritað var á víxilskjalið, að það var tryggingarvíxill. Allt að einu leitað- ist áfrýjandi ekki við að kanna hvaða lögskipti lægju að baki víxlinum. Gat áfrýjandi ekki treyst því að á stefnda hvíldu skuldbindingar, sem veittu honum heimild til að ganga að samþykkjanda á grundvelli víx- 4518 ilsins. Samkvæmt 18. gr., sbr. 19. gr. víxillaga nr. 93/1933 verður áfrýjandi sem framsalshafi að sæta sömu mótbárum frá stefnda og framseljandinn. Með þessum athugasemdum og að öðru leyti með skírskotun til for- sendna héraðsdóms verður hann staðfestur um annað en málskostnað. Áfrýjanda verður gert að greiða stefnda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem ákveðinn verður í einu lagi eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Áfrýjandi, Karl Diðrik Björnsson, greiði stefnda, Íslenska útvarpsfélaginu hf., samtals 600.000 krónur í málskostnað í hér- aði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 17. febrúar 1999. Mál þetta er höfðað með stefnu birtri 18. ágúst sl. Stefnandi er Íslenska útvarpsfélagið hf., kt. 500685-0269, Lynghálsi 5, Reykjavík. Stefndi er Karl Diðrik Björnsson, kt. 071253-5389, Krókabyggð 3a, Mosfellsbæ. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndi verði dæmdur til að greiða honum 5.175.904 krónur með hæstu lögleyfðu dráttarvöxtum frá 10. júní 1998 til greiðsludags. Þess er jafnframt krafist að áfallnir dráttarvextir leggist við höf- uðstól skuldarinnar á tólf mánaða fresti, í fyrsta sinn 10. júní 1999. Þá er kraf- ist málskostnaðar að skaðlausu. Þá gerir stefnandi þá kröfu að staðfest verði með dómi kyrrsetningargerð sýslumannsins í Reykjavík í máli nr. K-38/1998 sem gerð var 5. júní sl. í kröfu stefnda á hendur stefnanda samkvæmt dómi Hæstaréttar Íslands í málinu nr. 427/1997 sem upp var kveðinn þann 28. maí sl. þar sem stefnandi var dæmdur tilað greiða stefnda 2.500.000 krónur með dráttarvöxtum frá 17. desember 1993 til greiðsludags auk stimpilkostnaðar að fjárhæð 18.750 krónur og málskostn- aðar í héraði og fyrir Hæstarétti að fjárhæð 400.000 krónur, til tryggingar fram- angreindum fjárkröfum á hendur stefnda. Dómkröfur stefnda eru þær að stefndi verði sýknaður af kröfum stefnanda. Þá er gerð krafa um að felld verði úr gildi kyrrsetningargerð sýslumannsins Í Reykjavík í málinu nr. K-38/1998 þar sem stefnandi lét kyrrsetja kröfu stefnda á hendur stefnanda samkvæmt dómi Hæstaréttar Íslands í málinu nr. 427/1997. Loks er krafist málskostnaðar úr hendi stefnanda samkvæmt málskostnaðar- reikningi. 4519 Með dómi Hæstaréttar sem kveðinn var upp 28. maí 1998 var stefnandi máls þessa dæmdur til þess að greiða stefnda 2.500.000 krónur auk vaxta og máls- kostnaðar. Dómkrafa í málinu var reist á víxli en greiðandi hans var Íslenska sjónvarpsfélagið hf., forveri stefnanda, og var víxillinn samþykktur til greiðslu við sýningu af Jóni Sigurðssyni, fjármálastjóra Íslenska sjónvarpsfélagsins. Útgefandi víxilsins var Páll G. Jónsson og framseldi hann víxilinn eyðufram- sali. Stefndi höfðaði víxilmál á hendur stefnanda sem víxilhafi og við meðferð víxilmálsins var synjað um að varnir er vörðuðu viðskiptin að baki víxlinum kæmust að. Stefnandi höfðaði síðan mál þetta í kjölfar kyrrsetningar á kröfu stefnda samkvæmt ofangreindum dómi Hæstaréttar og byggir á því að engar kröfur hafi verið að baki víxilskuldbindingu Íslenska sjónvarpsfélagsins hf. og samkvæmt reglu 2. mgr. 119. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála höfði hann mál til heimtu skaðabóta úr hendi stefnda með því að hann hefði ekki komið vörnum að í víxilmálinu. Víxill sá sem hér er fjallað um er áritaður þannig: „Tryggingarvíxill sam- kvæmt samkomulagi (svo) hinn 9. mars 1989.“ Stefnandi hefur lagt fram sam- komulag dagsett 9. mars 1989, svohljóðandi: „Í samræmi við ákvæði í 3.3. grein í samningi milli Páls G. Jónssonar og stjórnar Íslenzka sjónvarpsfélagsins hf. sem dagsettur er hinn 1. maí 1988 afhendir Páll ISF nú 5 skuldabréf hvert að upphæð kr. 2.000.000.00. Samtals kr. 10.000.000 „tíu milljónir“. Skuldabréfin eru til fimm ára með gjalddaga hinn 1. september ár hvert og miðast við lánskjaravísitölu 2254 stig. Í samkomulaginu er ekki gert ráð fyrir því að Páll greiði vexti af þessum bréfum en til að gera markaðssetningu þeirra auðveldari er hérmeð gert sam- komulag um það að bréfin beri 5% vexti sem ISF mun greiða. Til tryggingar þessu vaxtafyrirkomulagi afhendir Íslenzka sjónvarpsfélagið hf. Páli hérmeð tryggingarvíxil að upphæð kr. 2.500.000.00 „tvær milljónir og fimmhundruð þúsund“. sem Páll mun geyma til tryggingar geiðslum ISF.“ Samkomulag þetta hafi verið gert í framhaldi af samkomulagi dagsettu 1. maí 1988 milli Íslenska sjónvarpsfélagsins og Páls G. Jónssonar um kaup þess síð- arnefnda á hlut í Íslenska sjónvarpsfélaginu að nafnverði 555.556 krónur fyrir 70.000.000 króna. Hluta kaupverðsins eða 10.000.000 króna hefði átt að greiða með afhendingu hlutabréfa eða til vara með útgáfu á verðtryggðu skuldabréfi sömu fjárhæðar sem greiða skyldi á 5 árum án vaxta með árlegum greiðslum tækist ekki að afhenda hlutabréfin fyrir 1. september 1988. Þar sem hlutabréfin hafi ekki verið afhent hafi skuldabréf þau sem að framan greinir verið afhent. Hins vegar hafi þau aldrei verið seld. Með kaupsamningi 31. desember 1989 hafi Íslenska sjónvarpstélagið hf. keypt hlut Páls G. Jónssonar og Pólaris hf. og 4520 hafi kaupverðið m.a. verið greitt með því að afhenda skyldi skuldabréf að fjár- hæð 10.000.000 króna fyrir 1. apríl 1990. Með samkomulagi þessu hafi stefn- andi fallið frá öllum kröfum samkvæmt skuldabréfum þeim sem tryggingarvíx- illinn hafi átt að tryggja. Engar vaxtakröfur hafi fallið á Pál G. Jónsson vegna skuldabréfanna né muni falla á hann. Stefnandi beiddist kyrrsetningar sem fram fór í kröfu á hendur stefnanda samkvæmt dómi Hæstaréttar í víxilmáli þar sem stefndi fékk dóm á hendur stefnanda fyrir andvirði víxilsins auk stimpilgjalds, dráttarvaxta og málskostn- aðar. Í framhaldi af því hafi stefnandi greitt dómkröfu þessa til sýslumannsins í Reykjavík, samtals 5.175.904 krónur, sem sundurliðist þannig: Höfuðstóll dómkröfu 2.500.000 Dráttarvextir frá 17.12.1993 til 10.06.1998 2.257.154 Stimpilkostnaður 18.750 Málskostnaður 400.000 Stefnandi kveðst byggja á því að hann hafi orðið fyrir fjártjóni sem nemi stefnufjárhæðinni með því að hann hafi orðið að greiða stefnda víxilkröfu þar sem engin skuld eða fjárkrafa stæði að baki. Engar kröfur hafi stofnast vegna lögskipta þeirra sem víxlinum var ætlað að tryggja og sé stefnanda því rétt að endurkrefja stefnda um þá fjárhæð sem honum hafi verið gert að greiða sam- kvæmt víxildómnum ásamt dráttarvöxtum frá greiðsludegi auk málskostnaðar enda hafi hann ekki komið að vörnum um lögskipti að baki víxlinum í víxilmál- inu vegna ákvæða 17. kafla laga um meðferð einkamála. Með því að víxillinn hafi verið áritaður um tryggingu á áðurgreindu sam- komulagi geti stefndi ekki borið fyrir sig grandleysi í endurkröfumáli og er á því byggt að stefnandi geti borið fyrir sig sömu mótbárur og málsástæður gagn- vart stefnda og hann hefði getað borið fyrir sig gagnvart útgefanda og framselj- anda víxilsins, Páli G. Jónssyni. Þá er á því byggt að stefnda hafi verið ljóst eða mátt vera það ljóst er hann fékk víxilinn framseldan að ekki stæði fjárkrafa á bak við víxilskuldbindinguna og hann hafi því með innheimtu víxilsins af ásettu ráði viljað baka stefnanda tjón. Af hálfu stefnda er því haldið fram að kröfu um skaðabætur sé ranglega beint að stefnda þar sem milli hans og stefnanda sé ekkert viðskiptasamband. Stefn- andi kunni að eiga kröfu á hendur Páli G. Jónssyni en honum hafi ekki verið stefnt í máli þessu. Þá hafi stefndi verið grandlaus um annað en að krafa væri að baki víxlinum og þegar af þeirri ástæðu beri að sýkna hann af skaðabótakröfu stefnanda. Stefndi hafi hvorki verið kunnugur né haft með samningsgerð fyrir Pál G. Jónsson að gera enda slíkt ekki á verksviði stefnda. Algerlega sé ósannað að víxillinn hafi átt að tryggja samkomulag fjármálastjóra Íslenska sjónvarpsfé- 4521 lagsins og Páls G. Jónssonar frá 9. mars 1989 enda liggi fyrir að gert hefði verið annað samkomulag við sjónvarpsstjóra sama dag og víxillinn kunni með sama hætti getað verið til tryggingar kröfum samkvæmt því en af hálfu stefnda er því haldið fram að Páll G. Jónsson og fyrirtæki á hans vegum eigi enn óuppgerðar kröfur á hendur stefnanda og forvera hans. Þá hafi stefnandi ekki beðið neitt tjón við að greiða dómskuld við stefnda þar sem hann hafi lagt tékka til geymslu hjá sýslumanninum í Reykjavík né heldur felist í því tjón stefnanda. Nær sé að stefndi hafi orðið fyrir tjóni með því að hann hefði ekki fengið kröfu sína sam- kvæmt dómi greidda vegna aðgerða stefnanda. Þá er þess krafist að kyrrsetningargerðin verði felld úr gildi þar sem með henni hafi stefnandi fengið kyrrsetta eigin skuld. Niðurstaða. Í málinu liggur frammi samkomulag Páls G. Jónssonar og fjármálastjóra Íslenska sjónvarpsfélagsins Jóns Sigurðssonar dagsett 9. mars 1989 sem rakið er hér að framan. Fram kom hjá vitninu Páli G. Jónssyni að víxill sá sem stefndi fékk framseldan var sá eini sem vitnið fékk í hendur frá Íslenska sjónvarpsfé- laginu og kvað vitnið víxilinn hafa átt að vera til tryggingar öllum skuldum fyr- irtækisins við vitnið. Fullyrðing vitnisins um að víxill þessi skyldi vera til trygg- ingar öllum kröfum vitnisins á hendur Íslenska sjónvarpsfélaginu þykir ekki trú- verðug enda bendir áritunin á víxlinum og frásögn vitnisins Jóns Sigurðssonar til þess að víxillinn ætti að tryggja skaðleysi vitnisins kæmi til vaxtakostnaðar vegna skuldabréfa þeirra sem um getur í málinu. Vitnið Páll G. Jónsson stað- festi í framburði sínum að hann hefði ekki þurft að greiða vexti vegna skulda- bréfanna þannig að ekki er sýnt fram á það hér að krafa hafi verið til á hendur forvera stefnanda að baki víxlinum. Stefndi verður að hlíta mótbárum að þessu leyti enda þótt vitnið Páll G. Jónsson hafi framselt víxilinn til hans þar sem slíkt framsal hefur einungis gildi sem framsal til umboðs, sbr. 1. mgr. 19. gr. víxil- laga, en ekki til eignar. Samkvæmt þessu verður niðurstaða málsins sú að fallist er á það með stefn- anda að stefnda beri að greiða honum víxilfjárhæð þá er hann var dæmdur til að greiða stefnda auk stimpilkostnaðar og dráttarvaxta en ekki er fallist á að stefnandi eigi rétt til greiðslu málskostnaðar sem honum var gert að greiða í því máli vegna þess að á honum hvíldi formlega skýlaus skylda til greiðslu kröfu samkvæmt víxlinum. Er stefndi dæmdur til að greiða stefnanda 4.775.904 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt II1. kafla vaxtalaga frá 10. júní 1998 til greiðsludags. Þá ber að staðfesta framangreinda kyrrsetningargerð í málinu nr. K-38/1998 sem fram fór 5. júní sl. í kröfu stefnda á hendur stefnanda til trygg- ingar framangreindum kröfum enda ekki sýnt fram á að á henni séu slíkir gallar að leiði til þess að hún verði ekki staðfest. Loks ber að dæma stefnda til að 4522 greiða stefnanda 500.000 krónur í málskostnað og er þá litið til reglna um virð- isaukaskatt af málflutningsþóknun. Allan V. Magnússon héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: Stefndi, Karl Diðrik Björnsson, greiði stefnanda, Íslenska útvarpsfélag- inu, 4.775.904 krónur með dráttarvöxtum skv. HI. kafla vaxtalaga frá 10. Júní 1998 til greiðsludags og 500.000 krónur í málskostnað. Framangreind kyrrsetningargerð er staðfest. 4523 Fimmtudaginn 25. nóvember 1999. Nr. 226/1999. — Valdimar Jóhannesson (Ingólfur Hjartarson hrl.) gegn Reykjavíkurborg (Hjörleifur Kvaran hrl.) Tritoni ehf. Gerpi sf. og Renötu Erlendsson (Einar Gautur Steingrímsson hdl.) og til réttargæslu Húsfélaginu Hafnarstræti 20 (Björn L. Bergsson hrl.) og gagnsök Fjöleignarhús. Atvinnuhúsnæði. Byggingarmál. Hlutafélagalög. Frá- vísun frá héraðsdómi að hluta. Aðfinnslur. R eignaðist hluta 1. hæðar hússins H með makaskiptasamningi á árinu 1978. T, G og RE seldu R að auki 55% af eignarhluta sínum í Í. hæð hússins á árinu 1996 og hugðist R í framhaldi af því gera breytingar á húsnæðinu, setja upp veggi og fjölga inngönguleiðum í húsið. Áður en kaupsamningur milli R og T, G og RE var gerður hafði verið hald- inn fundur í húsfélagi H þar sem greidd voru atkvæði um fyrirhugaðar breytingar. Samþykktu fulltrúar 78,76% eignarhluta breytingarnar, en fulltrúi V, sem átti 3,65% í eigninni, mótmælti breytingunni. Umsókn um breytingarnar var samþykkt af byggingarnefnd R og staðfest af borgarráði. V skaut samþykki byggingarnefndar til umhverfisráðherra, sem felldi úr gildi ákvörðun um að heimila að settar yrðu nýjar dyr á húsið, en féllst á uppsetningu veggja á Í. hæð hússins. Höfðaði V mál gegn R,T, G og RE og krafðist þess að útveggir hússins og innrétt- ingar og skilrúm í miðrými yrði fært í það horf, sem gert var ráð fyrir á samþykktri teikningu. Þá krafðist hann skaðabóta. Samkvæmt sameignar- og eignaskiptasamningi, sem eigendur H gerðu með sér á árinu 1978, skyldi fara um stjórn húsfélagsins eftir lögum um hlutafélög þannig, að eigendur hefðu atkvæðisrétt á félags- fundum í hlutfalli við eignarhluti sína, en ekki voru sérstök ákvæði um 4524 málsmeðferð við ákvarðanatöku á húsfélagsfundi um breytingar á sam- eign eða afmörkun séreignar einstakra eigenda. Var talið að líta yrði til ákvæða hlutafélagalaga við úrlausn málsins og að V yrði á grund- velli þess að hlíta umræddum breytingum. Var byggingarnefnd R talin hafa getað reist samþykkt sína á niðurstöðum fundar í húsfélaginu og voru R, 1, G og RE sýknuð af kröfum V. Þá var fallist á kröfu þeirra um að úrskurður umhverfisráðherra yrði felldur úr gildi. Einnig voru viðurkenndar kröfur R um afmörkun á séreignarhluta á 1. hæð, en kröfum um afmörkun eignarhlutans með skilrúmum var vísað frá hér- aðsdómi. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson og Hrafn Braga- son. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 9. júní 1999. Hann krefst þess aðallega, að gagnáfrýjendur verði dæmdir til að færa útveggi í austurenda 1. hæðar Hafnarstrætis 20 í Reykjavík í það horf, sem gert er ráð fyrir á teikningu, samþykktri af byggingarnefnd Reykjavíkur 22. desember 1977, innan 14 daga frá uppkvaðningu dóms að viðlagðri greiðslu óskipt á 10.000 króna dagsektum til aðaláfrýjanda. Þá krefst hann þess, að gagnáfrýjendur verði dæmdir til að greiða sér óskipt skaðabætur að fjárhæð 4.554.474 krónur ásamt dráttarvöxtum sam- kvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 19. júní 1997 til greiðslu- dags. Til vara er krafist 13.054.474 króna í skaðabætur og til þrauta- vara 8.500.000 króna, hvorttveggja með sömu vöxtum og í aðalkröfu, en í þrautavarakröfu er vaxta krafist frá 1. febrúar 1997. Í öllum til- vikum er krafist málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti óskipt úr hendi gagnáfrýjenda. Gagnáfrýjandi Reykjavíkurborg áfrýjaði málinu 28. júní 1999. Hann krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms að öðru leyti en því, sem hér greinir: Í fyrsta lagi verði hrundið niðurstöðu héraðsdóms um frávísun gagnsakar frá dómi og kröfur gagnáfrýjanda í gagnsakarmálinu teknar til greina en þær eru, að felldur verði úr gildi úrskurður setts umhverf- isráðherra 8. desember 1997 um að ákvörðun byggingarnefndar Reykjavíkur frá 14. nóvember 1996, þar sem nýjar dyr á norður- og suðurhliðar biðsalar í austurhluta 1. hæðar Hafnarstrætis 20 eru heim- 4525 ilaðar, sé felld úr gildi og aðaláfrýjanda verði gert að þola ógildingar- dóm í samræmi við kröfuna. Jafnframt verði viðurkennt, að borgar- sjóður Reykjavíkur hafi með makaskiptasamningi 31. ágúst 1978 eign- ast 82,60 m“ sem séreign á 1. hæð Hafnarstrætis 20 og að afmörkun þessarar séreignar sé í samræmi við yfirlýsingu byggjanda hússins 17. október 1996. Þá verði borgarsjóði Reykjavíkur, sem eiganda þessarar séreignar, heimilað að afmarka séreign sína með skilrúmum (veggjum) að fengnu samþykki byggingarnefndar Reykjavíkur. Í öðru lagi krefst gagnáfrýjandi þess, að eftirfarandi ákvæði í dómi héraðsdóms verði hrundið: „Stefndu skulu færa innréttingar og skilrúm í miðrými húss- ins, þ.m.t. snyrtiaðstöðu, í það horf sem samþykkt teikning frá 22. des- ember 1977 gerir ráð fyrir innan 30 daga frá uppkvaðningu dóms þessa að viðlagðri greiðslu óskipt á 10.000 króna dagsektum til stefnanda frá þeim tíma.“ Loks er krafist málskostnaðar úr hendi aðaláfrýjanda í hér- aði og fyrir Hæstarétti. Af hálfu gagnáfrýjenda Tritons ehf., Gerpis sf. og Renötu Erlends- son var málinu áfrýjað 24. ágúst 1999. Þessir gagnáfrýjendur krefjast staðfestingar á niðurstöðu héraðsdóms um sýknu gagnáfrýjenda af bótakröfu og kröfum um breytingu á inngönguleiðum í austurenda Hafnarstrætis 20 í Reykjavík. Þá er þess krafist, að héraðsdómi verði hrundið að öðru leyti og breytt á þá leið, að gagnáfrýjendur verði í fyrsta lagi sýknaðir af öllum kröfum aðaláfrýjanda. Í öðru lagi verði allar kröfur þeirra í gagnsök í héraði teknar til greina en þær eru, að felldur verði úr gildi úrskurður setts umhverfisráðherra 8. desember 1997 þess efnis, að ákvörðun byggingarnefndar Reykjavíkurborgar frá 14. nóvember 1996, þar sem nýjar dyr á norður- og suðurhliðar bið- salar í austurhluta 1. hæðar Hafnarstrætis 20 voru heimilaðar, verði felld úr gildi og aðaláfrýjanda verði gert að þola ógildingardóm í sam- ræmi við þá kröfu. Þá er krafist málskostnaðar úr hendi aðaláfrýjanda í héraði og fyrir Hæstarétti. Réttargæslustefndi gerir engar dómkröfur. I. Með makaskiptasamningi 31. ágúst 1978 gerðu Kristján Knútsson sem húsbyggjandi og borgarstjórinn í Reykjavík fyrir hönd borgarsjóðs sem eigandi lóðarinnar nr. 20 við Hafnarstræti í Reykjavík með sér samkomulag vegna nýbyggingar á eignarlóð Kristjáns nr. 22 við Hafn- 4526 arstræti. Fólst samkomulagið í því, að húsbyggjandi afhenti borgarsjóði vegna biðskýlis fyrir farþega Strætisvagna Reykjavíkur (SVR) 102,84 m? rými í byggingunni. Húsbyggjandi samþykkti, að sett yrði kvöð á „austurenda“ 1. hæðar hússins þess efnis, að þar yrði rekin veitinga- og verslunarþjónusta með svipuðu sniði og ráðgerð væri í áningarstað SVR á Hlemmi og að fyrrgreint húsnæði verði opið inn í biðskýli SVR beggja vegna stigahúss. Í makaskiptum fyrir verðmæti þessi skyldi borgarsjóður afhenda og afsala húsbyggjanda til fullrar eignar lóðar- spildum úr lóðinni nr. 20 við Hafnarstræti og ennfremur spildum úr landi borgarsjóðs við Lækjartorg, samtals allt að 223 m?. Jafnframt var samkomulag um að sameina í eina lóð lóðirnar nr. 20 og 22 við Hafn- arstræti. Uppdráttur sá, sem vísað er til í samningnum, fylgdi ekki með til þinglýsingar og mun vera glataður. Nokkru áður en ofangreindur makaskiptasamningur var gerður eða 15. júní 1978 keypti aðaláfrýjandi af húsbyggjanda 58,05 m? húsnæði á 1. hæð Hafnarstrætis 20, ásamt 11,05 m“ hlutdeild í sameign. Afsal fyrir eigninni var gefið út 27. október 1978. Kemur þar fram, að við útgáfu þess liggi frammi makaskiptasamningur milli seljanda og Reykjavíkurborgar um lóð o.fl., og hafi kaupandi kynnt sér efni hans. Þann 30. nóvember 1978 gerðu eigendur fasteignarinnar nr. 20 við Hafnarstræti með sér sameignar- og eignaskiptasamning. Var eignar- hlutdeild aðaláfrýjanda í fasteigninni þar talin 70,06 m', en sameignar- hluti hans hafði aukist í 12,01 m?. Séreign gagnáfrýjanda Reykjavíkur- borgar var tilgreind 84,70 m? og sameign 18,14 m“. Með kaupsamningi 29. ágúst 1996 seldu gagnáfrýjendur Gerpir sf., Triton ehf. og Renata Erlendsson gagnáfrýjanda Reykjavíkurborg 55% af eignarhluta sínum í austurenda 1. hæðar Hafnarstrætis 20. Í samn- ingnum er fyrirvari um, að unnt verði að nýta hið selda á þann hátt sem fyrirhugað sé, sem og séreignarhluta SVR á 1. hæð hússins, en í þessu felist meðal annars, að meðeigendur hússins samþykki fyrirhugaðar breytingar, þar með taldar nauðsynlegar útlitsbreytingar, notkun hús- næðisins og að séreignarhluta SVR á 1. hæð hússins verði breytt á þann hátt, sem meðfylgjandi tillöguuppdráttur sýni. Áður en ofangreindur samningur var gerður hafði hinn 29. júlí 1996 verið haldinn fundur í húsfélagi Hafnarstrætis 20. Fyrir fundinum lá teikning, þar sem fram kom, að biðskýli farþega SVR yrði fært úr miðrými í austurenda 1. hæðar hússins og að skilið yrði þar á milli. 4527 Jafnframt sýnir teikningin, að inngangur á salerni, sem var í miðrými, færðist í austurenda 1. hæðar. Þá yrði inngönguleiðum hússins fjölgað, þannig að nýjar dyr kæmu beint inn í austurendann frá Hafnarstræti, en fram er komið í málinu, að dyr höfðu verið um árabil frá Lækjar- torgi í þennan hluta hússins. Ennfremur sýndi teikningin fyrirhugaða afmörkun séreignarhluta SVR í miðrými. Lýstu fulltrúar 78,76% eign- arhluta samþykki sínu á fundinum, en fulltrúi aðaláfrýjanda, sem á 3,65% í eigninni, mótmælti þessum ráðagerðum. Umsókn húsfélagsins um ofangreindar breytingar var samþykkt á fundi byggingarnefndar Reykjavíkur 26. september 1996. Þar sem aðaláfrýjandi taldi, að ekki hefði verið rétt að leggja fram umsókn vegna breytinganna í nafni húsfélagsins, var lögð fram ný umsókn 23. október 1996 í nafni eigenda austurenda 1. hæðar. Var umsóknin sam- þykkt í byggingarnefnd 14. nóvember sama ár og staðfest í borgarráði 21. sama mánaðar. Aðaláfrýjandi skaut samþykki byggingarnefndar til umhverfisráð- herra með bréfi 10. desember sama ár. Umhverfisráðherra vék sæti við meðferð málsins og felldi settur umhverfisráðherra byggingarleyfið frá 14. nóvember 1996 úr gildi með úrskurði 2. maí 1997. Sá úrskurður var dreginn til baka vegna formgalla og nýr úrskurður kveðinn upp 8. desember sama ár. Var niðurstaða þess úrskurðar sú, að felld var úr gildi umrædd ákvörðun byggingarnefndar Reykjavíkur, þar sem heim- ilaðar eru nýjar dyr á norður- og suðurhliðar biðsalar í austurenda Hafnarstrætis 20. Hins vegar var ekki fallist á það með aðaláfrýjanda, að byggingarleyfið yrði fellt úr gildi varðandi uppsetningu veggja, sem skilja austurenda 1. hæðar fasteignarinnar frá miðrými. I. Lög nr. 26/1994 um fjöleignarhús hafa að geyma reglur um réttindi og skyldur eigenda fjöleignarhúsa, sem eru þannig skilgreind, að í lög- unum sé átt við hvert það hús, sem skiptist í séreignir í eigu fleiri en eins aðila og í sameign, og eru þar með talin hús undir atvinnustarf- semi, sbr. 1.-3. mgr. 1. gr. Samkvæmt 1. mgr. 2. gr. laganna eru þau ófrávíkjanleg nema annað sé tekið fram í þeim eða leiði af eðli máls. Eigendum fjöleignarhúsa, sem eingöngu hýsa atvinnustarfsemi, er þó heimilt að víkja frá fyrirmælum laganna með samningum sín á milli, sbr. 2. mgr. 2. gr. Gilda ákvæði laganna þá um öll þau atriði, sem ekki 4528 er ótvírætt samið um á annan veg, og eru lagaákvæðin jafnframt til fyll- ingar slíkum samningsákvæðum. Í 77. gr. laganna segir, að liggi fyrir þinglýstur samningur. samþykktir eða eignaskiptayfirlýsing, gerð fyrir gildistöku þeirra, sem hafi að geyma ákvæði, er fari í bága við ófrá- víkjanleg ákvæði laganna, skuli slík samningsákvæði þoka fyrir þeim. Þetta gildi þó ekki um samninga um fjöleignarhús, þar sem eingöngu sé rekin atvinnustarfsemi. Fyrir gildistöku þessara laga 1. janúar 1995 giltu lög nr. 59/1976 um fjölbýlishús. Í þeim var ekki að finna sérstök ákvæði um atvinnuhúsnæði, þótt reglur þeirra hefði mátt nota um slíkt húsnæði, sbr. 2. mgr. 2. gr. laganna. Af framangreindum lagaákvæðum er ljóst, að eigendur fasteigna, er eingöngu hýsa atvinnustarfsemi, hafa mun meira svigrúm en eigendur íbúðarhúsnæðis til samninga um aðra tilhögun en lög um fjöleignarhús kveða á um. Verður að hafa það í huga við túlkun sameignar- og eigna- skiptasamninga um atvinnuhúsnæði. HI. Eins og áður greinir gerðu eigendur fasteignarinnar nr. 20 við Hafn- arstræti í Reykjavík með sér sameignar- og eignaskiptasamning 30. nóvember 1978. Var aðaláfrýjandi í hópi þeirra, er undirrituðu samn- inginn. Samkvæmt 1. mgr. 3. gr. hans stofnuðu eigendur með sér hús- félag og skyldi það annast sameiginlegan rekstur hússins, eftir því sem þurfa þætti. Í 1. mgr. 4. gr. samningsins sagði, að um stjórn húsfélags- ins færi eftir lögum um hlutafélög þannig, að eigendur hefðu atkvæð- isrétt á félagsfundum í hlutfalli við eignarhluti sína, sem tilgreindir voru í 1. gr. Þá sagði í 7. mgr. 4. gr. samningsins, að félagsfundur væri fær um að samþykkja eða synja eiganda um leyfi til að gera meiriháttar breytingar á húsnæði sínu eða notkun þess, „ef breytingin kemur veru- lega í bága við hagsmuni annarra eigenda hússins eða rýrir gildi þess í heild“. Líta verður svo á, að eigendur Hafnarstrætis 20 hafi við gerð sam- eignar- og eignaskiptasamningsins 30. nóvember 1978 kosið að vísa til hlutafélagalaga í því skyni, að ákvarðanataka um sameiginleg hags- munamál þeirra gæti gengið greiðlega fyrir sig í samræmi við skýrar meginreglur laganna um atkvæðagreiðslur á hluthafafundum. Sam- kvæmt 75. gr. þágildandi laga nr. 32/1978 um hlutafélög skyldi ein- faldur meirihluti atkvæða ráða úrslitum á hluthafafundi nema öðruvísi 4529 væri mælt í lögum eða félagssamþykktum. Samhljóða regla er í 92. gr. laga nr. 2/1995 um hlutafélög, sem í gildi voru, þegar teknar voru þær ákvarðanir á fundi húsfélagsins 29. júlí 1996, er ágreiningsefni þessa máls lýtur að. Í 76. gr. laga nr. 32/1978 var áskilinn aukinn meirihluti við tilteknar breytingar á félagssamþykktum og er sambærilegt ákvæði í 93. gr. laga nr. 2/1995. Í 77. gr. laga nr. 32/1978 var áskilið samþykki allra hluthafa til breytinga á félagssamþykktum, er gengju á rétt hlut- hafa eða ykju skuldbindingar þeirra gagnvart félaginu. Þá sagði enn- fremur, að ákvörðun um breytingu á félagssamþykktum, sem raskaði réttarsambandinu milli hluthafa, væri því aðeins gild, að þeir hluthafar gyldu henni jákvæði, sem ættu að sæta réttarskerðingu. Sams konar ákvæði er að finna í 94. gr. laga nr. 2/1995. Loks var mælt svo fyrir í 78. gr. laga nr. 32/1978 og 95. gr. laga nr. 2/1995, að hluthafafundur mætti ekki taka ákvörðun, sem væri bersýnilega til þess fallin að afla ákveðnum hluthöfum eða öðrum ótilhlýðilegra hagsmuna á kostnað annarra hluthafa eða félagsins. Áður er frá því greint, að á fundi í húsfélaginu 29. júlí 1996 hafi verið samþykkt með yfirgnæfandi meirihluta atkvæða eða vegna 78,76% eignarhluta í húsinu gegn atkvæði aðaláfrýjanda, að gerðar yrðu breytingar á miðrými hússins og inngönguleiðum í austurenda. Fólst í þeim, að biðskýli farþega SVR yrði fært úr miðrými í austur- enda og skilið yrði þannig á milli, að einungis yrði innangengt á sal- erni úr austurenda. Jafnframt yrðu framvegis tvennar dyr í austurend- ann, frá Hafnarstræti og Lækjartorgi. Þessi samþykkt húsfélagsins varð síðan grundvöllur þess uppdráttar af 1. hæð Hafnarstrætis 20, sem sam- þykktur var í byggingarnefnd Reykjavíkur 14. nóvember 1996. Í sameignar- og eignaskiptasamningnum er ekki að finna sérstök ákvæði um málsmeðferð við ákvarðanatöku á húsfélagsfundi um breyt- ingar á sameign eða afmörkun séreignar einstakra eigenda. Það leiðir þó ekki til þess, að frá þeirri meginreglu samningsins verði horfið, að um atkvæðisrétt fari eftir hlutafélagalögum, enda hefði þá verið rétt að undanskilja slíkar ákvarðanir. Við úrlausn um gildi fyrrnefndra ákvarð- ana á fundi í húsfélaginu 29. júlí 1996 verður þannig að líta til áður- nefndra ákvæða hlutafélagalaga, sem hér geta komið til skoðunar. Verður ekki talið, að kaupsamningur um húsnæði aðaláfrýjanda og afsal til hans á árinu 1978 hafi tryggt honum þá réttarstöðu gagnvart þeim breytingum á samþykktum uppdrætti, sem hér um ræðir, að 4530 áskilnaður hlutafélagalaga um samþykki allra eigenda eigi við. Er þá einkum til þess að líta, að í upphaflegu skipulagi var óheft umgengni úr miðrými í veitingasölu í austurenda, en ekki var ráð fyrir því gert, að aðaláfrýjandi veitti farþegum SVR einhverja þjónustu. Ákvarðanir húsfélagsfundarins voru þannig ekki til þess fallnar að afla ákveðnum eigendum hússins ótilhlýðilegra hagsmuna á kostnað aðaláfrýjanda, sbr. 95. gr. laga nr. 2/1995. Þá verður ekki séð, að ákvæði 1. og 2. mgr. 94. gr. hlutafélagalaga um samþykki allra eða 9/10 hluta geti átt hér við, og ákvörðun húsfélagsfundarins raskaði í engu réttarsambandinu milli eigenda innbyrðis, sbr. 3. mgr. Aðaláfrýjandi varð því að hlíta umræddum breytingum, hvort sem krafist væri aukins meirihluta um ákvarðanatökuna eða einfalds meirihluta í samræmi við 92. gr. laga nr. 2/1995. Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, gat byggingarnefnd Reykjavíkur reist samþykkt sína 14. nóvember 1996 á niðurstöðu fund- ar í húsfélaginu 29. júlí sama ár. Verða gagnáfrýjendur því sýknaðir af öllum kröfum aðaláfrýjanda í aðalsök. IV. Með hliðsjón af 3. mgr. 28. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einka- mála og rekstri þessa máls í héraði, áður en fyrri héraðsdómurinn var kveðinn upp 29. apríl 1998, verður ekki fallist á þá úrlausn héraðs- dóms, að efni séu til þess að vísa gagnsök frá dómi af sjálfsdáðum. Af niðurstöðu í aðalsök leiðir, að fallist verður á þá kröfu gagn- áfrýjenda í gagnsök, að úrskurður setts umhverfisráðherra 8. desember 1997 verði felldur úr gildi. Hins vegar er gagnáfrýjendum ekki þörf á því, að aðaláfrýjanda verði umfram aðra gert að þola þá niðurstöðu með sérstöku ákvæði í dómsorði. V. Gagnáfrýjandi Reykjavíkurborg krefst þess í gagnsök, að viðurkennt verði, að hann hafi með makaskiptasamningi 31. ágúst 1978 eignast 82,60 m“ sem séreign á 1. hæð Hafnarstrætis 20 og afmörkun þessarar séreignar sé í samræmi við yfirlýsingu byggjanda hússins 17. október 1996. Jafnframt verði sér heimilað að afmarka séreignina með skil- rúmum (veggjum) að fengnu samþykki byggingarnefndar Reykjavíkur. Með umræddum makaskiptasamningi eignaðist gagnáfrýjandi 102,84 4531 m'? á 1. hæð hússins, eins og áður var rakið. Í 5. gr. samningsins sagði meðal annars: „Gengur þetta rými í gegnum mitt húsið, frá suðri til norðurs, sbr. meðfylgjandi uppdrátt, dags.“ Uppdráttur þessi fylgdi samningnum ekki til þinglýsingar og mun vera glataður. Í 5. gr. samn- ingsins sagði ennfremur, að 82.60 m' af þessu svæði væru eingöngu ætlaðir fyrir starfsemi SVR, svo sem biðskýli, afgreiðslu o.fl., en 20,24 m'? væru til sameiginlegra nota SVR og annarra eigenda hússins. Í sam- eignar- og eignaskiptasamningi húseigenda 30. nóvember 1978 eru þessi hlutföll 84,70 m? á móti 18,14 m“ eða samtals 102,84 m*. Í málinu liggur frammi yfirlýsing byggjanda Hafnarstrætis 20 frá 17. október 1996, þar sem hann staðfestir, „að sá séreignarhluti (sem) Reykjavíkurborg keypti, þ.e. 82,60 fm., og lýst er í nefndum maka- skiptasamningi, sbr. 5. gr. hans, er eins og sýnt er með gulum lit á með- fylgjandi uppdrætti, sem er hluti yfirlýsingar þessarar.“ Allir eigendur Hafnarstrætis 20 að aðaláfrýjanda undanskildum rituðu undir yfir- lýsingu 7.-12. janúar 1998, þar sem þeir lýstu því yfir, „að við erum sammála þeirri afmörkun á séreign borgarsjóðs í miðhluta hússins sem sýnd er á uppdrætti byggjanda hússins dags. 17. október 1996.“ Byggingarnefndaruppdráttur af Hafnarstræti 20 frá 22. desember 1977 var unninn af Teiknistofunni sf. Ármúla 6. Kjartan Jónsson arki- tekt, sem teiknaði þann uppdrátt, hefur fært inn á hann 29. júní 1998 séreignarhluta gagnáfrýjanda Reykjavíkurborgar, eins og honum var lýst af húsbyggjanda 17. október 1996. Í útreikningi arkitektsins kemur fram, að stærð séreignarhlutans sé nánast hin sama og tilgreint var Í makaskiptasamningnum eða 82,618 m“. Fyrir héraðsdómi staðfesti Kristján Knútsson framangreinda yfir- lýsingu sína og þá teikningu, sem henni fylgdi. Hann lýsti séreignar- hluta gagnáfrýjanda Reykjavíkurborgar svo, að þar væri annars vegar um að ræða hluta að vestanverðu í miðrýminu, frá suðri til norðurs í gegnum húsið, og hins vegar kjarnann, þar sem salernin væru. Knútur Bruun hæstaréttarlögmaður, sem tók þátt í gerð makaskiptasamnings- ins á árinu 1978, sagði fyrir héraðsdómi, að þetta hefði verið hugsað þannig, að Reykjavíkurborg hefði átt að fá ákveðna ræmu, sem gekk frá Lækjartorgi og út í Hafnarstræti vesturmegin í hinu svokallaða biðskýli eða sameiginlega uppgangi. Þá hefði borgin líka átt að fá kjarna í kringum snyrtingar, sem hún hefði innréttað. Þegar allt það er virt, sem að framan er rakið, þykir gagnáfrýjandi 4532 Reykjavíkurborg hafa sýnt fram á það með fullnægjandi hætti, að sér- eignarhluti hans á 1. hæð Hafnarstrætis 20 sé sá, sem að framan er lýst og markaður er á teikningu T-XIV af Kjartani Jónssyni arkitekt. Hins vegar þykir það ekki vera á verksviði dómsins, eins og mál þetta liggur fyrir, að kveða á um það, hvort eða með hvaða hætti þessi séreignar- hluti verði afmarkaður með skilrúmum (veggjum). VI. Samkvæmt framansögðu er niðurstaða málsins sú, að gagnáfrýj- endur verða sýknaðir af öllum kröfum aðaláfrýjanda í aðalsök. Í gagn- sök verður fallist á þær kröfur, að úrskurður setts umhverfisráðherra 8. desember 1997 verði felldur úr gildi og viðurkennd verði sú afmörkun séreignarhluta gagnáfrýjanda Reykjavíkurborgar í Hafnarstræti 20, sem að framan er lýst. Hins vegar verður kröfu hans um afmörkun eignar- hlutans með skilrúmum (veggjum) vísað frá héraðsdómi. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður í héraði falli niður. Aðal- áfrýjandi skal greiða gagnáfrýjendum málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og nánar greinir í dómsorði. Það er aðfinnsluvert, að í málinu hefur verið lagður fram óhæfilegur fjöldi skjala. Í mörgum þeirra felast síendurteknar lýsingar á framvindu mála og önnur þeirra skipta engu til sönnunar á staðhæfingum um málsatvík, sbr. 4. tl. reglna nr. 463/1994 um málsgögn (ágrip) í einka- málum. Dómsorð: Gagnáfrýjendur, Reykjavíkurborg, Triton ehf., Gerpir sf. og Renata Erlendsson, skulu vera sýknir af öllum kröfum aðal- áfrýjanda, Valdimars Jóhannessonar, í aðalsök. Felldur er úr gildi úrskurður setts umhverfisráðherra 8. desem- ber 1997 um ákvörðun byggingarnefndar Reykjavíkur frá 14. nóvember 1996. Viðurkennt er, að séreignarhluti gagnáfrýjanda Reykjavíkur- borgar í 1. hæð Hafnarstrætis 20 í Reykjavík skuli vera í samræmi við yfirlýsingu Kristjáns Knútssonar 17. október 1996, eins og hann er markaður á byggingarnefndarteikningu T-XIV frá 22. desember 1977 af Kjartani Jónssyni arkitekt 29. júní 1998. 4533 Kröfu gagnáfrýjanda Reykjavíkurborgar um afmörkun séreign- arhlutans með skilrúmum (veggjum) er vísað frá héraðsdómi. Málskostnaður í héraði fellur niður. Aðaláfrýjandi skal greiða gagnáfrýjanda Reykjavíkurborg 200.000 krónur og gagnáfrýjendum Tritoni ehf., Gerpi sf. og Ren- ötu Erlendsson sameiginlega 200.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 12. apríl 1999. I. Mál þetta, sem dómtekið var 22. f.m., var höfðað með stefnu þingfestri 19. júní 1997 af Valdimar Jóhannessyni, kt. 280741-2489, Brekkutanga 1, Mos- fellsbæ, á hendur borgarstjóranum í Reykjavík f.h. borgarsjóðs, kt. 530269- 7609, Ráðhúsi Reykjavíkur vegna Strætisvagna Reykjavíkur, kt. 630269-6369, Borgartúni 35, Reykjavík, Tritoni ehf., kt. 530977-0489, Hafnarstræti 20, Reykjavík, Gerpi sf., kt. 650578-0159, Hafnarstræti 20, Reykjavík, og Renötu Erlendsson, kt. 250741-$349, Kleifarási 4, Reykjavík. Húsfélaginu Hafnarstræti 20, Reykjavík, kt. 490181-0249, er stefnt til réttar- gæslu. Stefndu, borgarsjóður Reykjavíkur og Triton ehf., Gerpir sf. og Renata Erlendsson, höfðuðu gagnsök með framlagningu stefna í þinghaldi 28. janúar 1998. Dómur var kveðinn upp í málinu 29. apríl 1998. Honum var áfrýjað til Hæstaréttar. Héraðsdómur var ómerktur með dómi réttarins 10. desember 1998 og meðferð málsins fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur frá og með þinghaldi 2. apríl 1998 (aðalmeðferð málsins fór þá fram) og málinu vísað heim í hérað til lög- legrar meðferðar og dómsálagningar að nýju. Niðurstaðan var reist á því að annar meðdómsmanna hefði verið vanhæfur til að skipa dóm í málinu. Með úrskurði héraðsdómara, sem skipaði sæti dómsformanns, 11. desember 1998 viku hann og hinn meðdómandinn sæti í málinu. Úrskurðurinn var kærður til Hæstaréttar sem staðfesti hann með dómi 17. desember 1998. Dómkröfur aðila í aðalsök. A. Stefnandi. I. Aðallega, að stefndu verði dæmdir til að færa útveggi í austurenda 1. hæðar hússins nr. 20 við Hafnarstræti í Reykjavík og innréttingar og skilrúm í miðrými hússins, þ.m.t. snyrtiaðstöðu, í það horf sem samþykkt teikning frá 22. 4534 desember 1977 gerir ráð fyrir, allt innan 14 daga frá uppkvaðningu dóms í mál- inu að viðlagðri greiðslu óskipt á dagsektum 10.000 kr. til stefnanda frá þeim tíma. Þess er einnig krafist að stefndu verði dæmdir til að greiða stefnanda óskipt skaðabætur 4.554.474 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 19. júní 1997 til greiðsludags. 2. Til vara er þess krafist að stefndu verði dæmdir til að greiða stefnanda óskipt skaðabætur 13.054.474 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxtalaga frá 19. júní 1997 til greiðsludags. 3. Til þrautavara er þess krafist að stefndu verði dæmdir til að greiða stefn- anda óskipt skaðabætur 8.500.000 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt I. kafla vaxtalaga frá 1. febrúar 1997 til greiðsludags. 4. Í öllum tilvikum er krafist málskostnaðar óskipt úr hendi stefndu. B. Stefndi, borgarsjóður Reykjavíkur. Aðallega, að stefndi verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og að stefn- anda verði gert að greiða stefnda málskostnað. Til vara krefst stefndi stórfelldrar lækkunar á kröfum stefnanda og að honum verði gert að greiða sér málskostnað. C. Stefndu, Triton ehf., Gerpir sf. og Renata Erlendsson. Þau krefjast aðallega sýknu af kröfum stefnanda en til vara stórfelldrar lækk- unar á þeim. Þá krefjast þau málskostnaðar úr hendi stefnanda. Kröfur aðila í gagnsök. A. Stefnandi, borgarsjóður Reykjavíkur. 1. Að felldur verði úr gildi með dómi úrskurður setts umhvertisráðherra, dagsettur 8. desember 1997, þess efnis að ákvörðun byggingarnefndar Reykja- víkur frá 14. nóvember 1996 þar sem nýjar dyr á norður- og suðurhlið biðsalar (1. hæð austurhluta) Hafnarstrætis 20 eru heimilaðar er felld úr gildi. 2. Að stefnda verði gert að þola ógildingardóm í samræmi við ofangreinda dómkröfu. 3. Að viðurkennt verði að borgarsjóður Reykjavíkur hafi með makaskipta- samningi, dagsettum 31. ágúst 1978, eignast 82,60 fermetra sem séreign á Í. hæð (jarðhæð) hússins Hafnarstræti 20, Reykjavík, og að afmörkun þessarar sér- eignar sé í samræmi við yfirlýsingu byggjanda hússins, dagsetta 17. október 1996. Ennfremur að borgarsjóði Reykjavíkur, sem eiganda þessarar séreignar, sé heimilt að afmarka séreign sína með skilrúmum (veggjum) að fengnu sam- þykki byggingarnefndar Reykjavíkur. 4. Að stefnda verði gert að greiða stefnanda málskostnað. B. Stefnendur, Tríton ehf., Gerpir sf. og Renata Erlendsson. 1. Að með dómi verði úr gildi felldur úrskurður umhverfisráðuneytisins, dagsettur 8. desember 1997 í málinu nr. 33-96-24, þess efnis að ákvörðun bygg- 4535 ingarnefndar Reykjavíkurborgar frá 14. nóvember 1996 þar sem nýjar dyr á norður- og suðurhlið biðsalar (1. hæð austurhluta) Hafnarstrætis 20 eru heimil- aðar er felld úr gildi. 2. Að stefnda verði gert að þola ógildingardóm í samræmi við dómkröfu 1. 3. Að stefnda verði gert að greiða stefnendum málskostnað. C. Stefndi. Hann krefst sýknu af kröfum stefnenda og málskostnaðar úr hendi þeirra. H. Húseignin Hafnarstræti 20 var byggð árið 1978 sem þriggja hæða steinhús, þ.e. 439,40 fm götuhæð fyrir verslun og þjónustu og tvær skrifstofuhæðir, en síðar var einni hæð aukið við. Meginhliðar hússins vita að Hafnarstræti til norð- urs og hins vegar að Lækjartorgi. Með samningi, dagsettum 15. júní 1978, keypti aðalstefnandi af húsbyggj- andanum, Kristjáni Knútssyni, verslunarrými á 1. hæð sem markast af miðrými að austanverðu og Hafnarstræti að norðanverðu, 58,05 fm ásamt 11,05 fm hlut- deild í sameign. Tekið er fram að kaupanda sé kunnugt um að biðskýli verði fyrir SVR á 1. hæð. Auk séreignar aðalstefnanda, 58,05 fm, telst hlutdeild hans í sameign nú vera 12,01 fm og eignarhluti hans alls 3.65% af heildareigninni. Uppdrættir að húsinu voru samþykktir á fundi byggingarnefndar 22. desember 1977. Verður nú lýst fyrirkomulagi þess uppdráttar varðandi grunnmynd Í. hæðar. Grunnmyndin greinist í þrjá meginhluta: Miðrými, sem liggur þvert um húsið frá Hafnarstræti í norðri til Lækjartorgs í suðri og þar eru tveir aðalinngangar hússins. Stigi og lyfta í miðrýminu tengir allar hæðir hússins. Samkvæmt upp- drættinum er gert ráð fyrir biðsal SVR í miðrými. Auk þess eru í miðrými snyrti- kjarni, aflokuð rými fyrir SVR, sorpgeymsla, tæknirými og brunastigi. Í austur- enda er veitingasalur með aðstöðu fyrir blaðasölu og blómasölu. Austurendi er opinn inn í miðrými sínum hvorum megin við snyrtikjarna og aðalstiga. Vestan við miðrýmið eru þrjú verslunarrými. Vestast er rými sem nær þvert í gegnum húsið frá norðri til suðurs með inngöngudyr á báðum endum. Næst miðrýminu eru síðan tvö verslunarrými sem opnast annars vegar til suðurs og hins vegar til norðurs. Syðra rýmið hefur einn inngang, þ.e. frá Lækjartorgi, en nyrðra rýmið, þ.e. rými aðalstefnanda, hefur tvo innganga, sem báðir eru 90 sm á breidd, annan frá Hafnarstræti og hinn frá miðrými hússins. Hvert framantalinna verslun- arrýma hefur eigin starfsmannasnyrtingu. Aðalstefndi, borgarsjóður Reykjavíkur, og Kristján Knútsson gerðu með sér samning, dags. 31. ágúst 1978, um makaskipti á húsnæði og spildum á lóðunum Hafnarstræti 20 og 22. Borgarsjóður skuldbatt sig til þess að afhenda og afsala Kristjáni Knútssyni spildum úr lóð nr. 20 við Hafnarstræti og úr landi borgar- 4536 sjóðs við Lækjartorg. Sameina skyldi í eina lóð lóðirnar nr. 20 og 22 við Hafn- arstræti og skrá sem nr. 20. Kristján Knútsson skuldbatt sig til að afhenda og afsala borgarsjóði vegna Strætisvagna Reykjavíkur 102,84 fm húsrými á 1. hæð, sem gangi í gegnum mitt húsið frá suðri til norðurs. Af þessu svæði eru 82,60 fm sagðir eingöngu ætlaðir fyrir starfsemi SVR, svo sem biðskýli, afgreiðslu o.fl., en 20,24 fm vegna sameiginlegra nota SVR og annarra eigenda hússins. Þá er kveðið á um það í samningnum að húsbyggjandi samþykki að sett verði kvöð á austurenda 1. hæðar hússins um „að þar verði rekin veitinga- og versl- unarþjónusta með svipuðu sniði og ráðgerð verður í áningarstað SVR á Hlemmi (léttar veitingar, blöð, sælgæti o.þ.h.) og að fyrrgreint húsnæði verði opið inn í biðskýli SVR beggja vegna stigahúss“. Við þinglýsingu makaskiptasamningsins var gerð athugasemd um að teikn- ingar þær að hús og lóð, sem vísað sé til í samningnum, fylgi ekki, en hins vegar óstaðfestar teikningar að húsinu. Kristján Knútsson gaf yfirlýsingu, dags. 17. október 1996, um afmörkun séreignarhluta Reykjavíkurborgar, þ.e. 82.60 fm á grundvelli makaskiptasamningsins. Með yfirlýsingu 12. janúar 1998 lýstu fjórtán af fimmtán eigendum hússins, með 96,35% samanlagða eignarhlutdeild, því yfir að þeir væru sammála þeirri afmörkun. Afsal Kristjáns Knútssonar á fyrrgreindu verslunarhúsnæði til aðalstefnanda er dagsett 27. október 1978. Þar segir að frammi liggi makaskiptasamningur milli seljanda og Reykjavíkurborgar um lóð o.fl. og hafi kaupandi kynnt sér efni hans. Eigendur að fasteigninni Hafnarstræti 20 gerðu með sér sameignar- og eigna- skiptasamning 30. nóvember 1978 sem var þinglýst. Í 1. gr. hans er getið eign- arhlutdeildar hvers og eins og jafnframt að Kristján Knútsson hafi einn rétt til að byggja ofan á húsið og verði sá réttur notaður breytist eignarhlutföll í sam- ræmi við það. Eignarhluti SVR (borgarsjóðs Reykjavíkur) á 1. hæð, 102,84 fm, er tilgreindur sem séreign 84,70 fm og sameign 18,14 fm. Ákvæði um húsfélag eru í 3. gr. Þar segir að aðilar samningsins séu aðilar að húsfélaginu Hafnar- stræti 20 og annist félagið sameiginlegan rekstur hússins eftir því sem þurfa þyki. Yfirskrift 4. gr. er „Stjórn og félagsfundir“ og er Í. mgr. svohljóðandi: „Um stjórn Húsfélagsins fer eftir lögum um hlutafélög þannig að aðilar hafa atkvæðisrétt á félagsfundum í hlutfalli við eign sína sbr. 1. gr.“ Með kaupsamningi, dagsettum 29. ágúst 1996, seldu aðalstefndu. Gerpir sf., Triton ehf. og Renata Erlendsson, aðalstefnda, borgarsjóði Reykjavíkur, 55% eignarhluta þeirra á 1. hæð hússins nr. 20 við Hafnarstræti; stærð séreignarhluta 96,58 fm, en hluti í sameign 19,39 fm, alls 115,19 fm. Eignarhluti þessi tilheyrði húsbyggjandanum, Kristjáni Knútssyni, við gerð sameignar- og eignaskipta- samningsins frá 30. nóvember 1978 eftir því sem fram kemur í 2. gr. hans. Aðalstefnendur, borgarsjóður Reykjavíkur, Gerpir sf. og Triton ehf., sóttu 4537 23. október 1996 um byggingarleyfi: „Inni: Skipulagsbreyting á 1. hæð austur- hluta, en þar á biðsalur SVR að koma. Úti: Nýjar dyr á S og S hliðar biðsalar (1. hæð austurhluta).“ Umsóknin var samþykkt á fundi byggingarnefndar 14. nóvember 1996 og var afgreiðsla nefndarinnar staðfest af borgarstjórn 21. s.m. Í bókun byggingarnefndar segir að eldra byggingarleyfi frá 26. september 1996 verði fellt úr gildi, en það hafði verið veitt á grundvelli samhljóða umsóknar í nafni húsfélags Hafnarstrætis 20. Breytingarnar, sbr. teikningu dags. 4. sept- ember 1996 með breytingu dags. 21. október s.á., voru eftirfarandi: 1. Afmörkun ætlaðs séreignarrýmis í austurenda fyrstu hæðar gagnvart miðrými. 2. Uppsetn- ing nýrrar rennihurðar Hafnarstrætismegin í austurenda og uppsetning sams konar hurðar Lækjartorgsmegin þar sem áður hafði verið hurð um árabil. Til- laga um breytingarnar var á dagskrá fundar húsfélagsins 29. júlí 1996. Á fund- inum voru mættir fulltrúar ellefu af fjórtán eignarhlutum. Lögð var fram bókun um mótmæli aðalstefnanda gegn þeirri tillögu að skiptingu á 1. hæð, sem lá fyrir fundinum. Fulltrúi eins eigendanna samþykkti tillöguna með fyrirvara en allir aðrir fundarmenn samþykktu hana án athugasemda. Beiðni aðalstefnanda um lögbann við framkvæmdum aðalstefnda, borgar- sjóðs Reykjavíkur, í austurenda |. hæðar fasteignarinnar nr. 20 við Hafnarstræti í Reykjavík var hafnað með bréfi sýslumannsins í Reykjavík 27. nóvember 1996. Aðalstefnandi skaut ákvörðun byggingarnefndar frá 14. nóvember 1996 til úrskurðar umhverfisráðherra þ. 10. desember s.á. Þorsteinn Pálsson var settur umhverfisráðherra til að fara með málið og úrskurða í því þar sem Guðmundur Bjarnason vék sæti. Úrskurður, sem kveðinn var upp 2. maí 1997, var felldur úr gildi með bréfi umhverfisráðuneytisins í júní 1997 þar sem hann uppfyllti ekki skilyrði stjórnsýslulaga nr. 37/1993 og málið tekið á ný til efnismeðferðar. Úrskurður umhverfisráðuneytisins gekk að nýju 8. desember 1997. Um efn- isatriði málsins segir m.a. varðandi uppsetningu veggja, sem skilja austurenda I. hæðar Hafnarstrætis 20 frá miðrými, að engar forsendur séu til að fella ákvörðun byggingarnefndar úr gildi að því leyti. Úrskurðarorð er svohljóðandi: „Ákvörðun byggingarnefndar Reykjavíkur frá 14. nóvember 1996, þar sem nýjar dyr á norður og suður hliðar biðsalar (1. hæð austurhluta) Hafnarstrætis 20 eru heimilaðar, er felld úr gildi.“ Hl. Málsástæður aðila og lagarök í aðalsök. I. Stefnandi. Stefnandi telur að framkvæmdir stefndu á 1. hæð hússins nr. 20 við Hafnar- stræti í Reykjavík, er víkja frá upphaflegri teikningu sem samþykkt var af bygg- ingarnefnd þann 22. desember 1977, brjóti gegn lögvörðum rétti hans þess efnis 4538 að ekki verði hnikað frá samþykktri teikningu og þinglýstum gögnum hvað varðar inngöngudyr og gönguleiðir um húsið, ráðstöfun sameignar eða afmörkun á séreign nema eftir formlega umfjöllun á húsfélagsfundi og að fengnu samþykki allra þeirra eigenda sem hagsmuna hafa að gæta. Stefnandi álítur að húsfélagsfundur í húsinu nr. 20 við Hafnarstræti hafi ekki fjallað formlega um uppdrátt þann af 1. hæð hússins sem lagður var fram með umsókn í nafni eigenda austurenda 1. hæðar og sem afgreidd var af byggingar- nefnd þann 14. nóvember 1996. Uppdrátturinn, sem lagður var fram við húsfé- lagsfund þann 29. júlí 1996, er í verulegum atriðum á annan veg. Er alls óvíst hvort meiri hluti húseigenda hefði samþykkt uppdrátt þann sem fylgdi umsókn stefndu til byggingarnefndar þar sem enn er gert ráð fyrir biðsal SVR í miðrými hússins. En eins og fram kemur í bréfi borgarlögmanns til borgarstjóra dags. 22. október 1996, hafa eigendur efri hæða hússins verið óánægðir með umgang, mikla viðveru og ónæði sem hefur að þeirra mati fylgt biðskýlinu. Hafa þeir viljað að biðaðstaða SVR væri aðskilin frá stigauppgangi hússins. Um framangreint vísar stefnandi til 30. gr., 39. gr. og 70. gr. laga um fjöl- eignarhús nr. 26/1994 og 11. gr. byggingarlaga nr. 54/1978. Uppdráttur er fylgdi umsókn stefndu til byggingarnefndar er einnig vísvit- andi rangur. Hvergi er merkt svæði fyrir sölubúð/veitingasölu eins og þó er gert ráð fyrir í kaupsamningnum dags. 29. ágúst 1996 milli borgarstjórans í Reykja- vík og eigenda austurenda 1. hæðar. Er á uppdrættinum einungis teiknað inn rými fyrir afgreiðslu og gæslu. Ávallt hefur verið opið inn í rými stefnanda úr miðrými hússins. Húsnæði stefnanda var að sjálfsögðu verðlagt á sínum tíma með hliðsjón af góðri stað- setningu í húsinu. Hin samþykkta teikning gerði ráð fyrir því að inngangur í húsnæði hans úr miðrými hússins blasti við öllum sem erindi áttu í húsið og greið leið að rými hans fyrir alla viðskiptavini hússins, þ.m.t. viðskiptavini SVR og/eða annars rekstrar sem í framtíðinni kynni að verða í mið og austurenda hússins. Inngangur í atvinnuhúsnæði og gönguleiðir um húsið er einn af frumþáttum í hönnun. Forsenda fyrir nýtingu rýmis í húsinu og mikilvægasti þátturinn í verðmyndun á einstökum einingum innan hússins. Verða kaupendur að geta treyst því að samþykktri teikningu verði ekki hnikað hvað varðar slíka frum- þætti nema með samþykki allra sem hagsmuni eiga. Með hliðsjón af þessum hagsmunum verður að líta svo á að þáverandi skipulag á inngönguleiðum og innréttingu 1. hæðar sé ígildi kvaðar eða ískyldu, a.m.k. samningsbundinn réttur viðkomandi kaupanda. Enda voru uppdrættir látnir fylgja kaupsamningum og í makaskiptasamningnum við SVR árið 1978 var að auki áréttuð sú kvöð að opið skuli vera á milli miðrýmis og austurrýmis beggja vegna lyftuopsins. Er einnig sérstaklega vísað til þessa kaupsamnings í afsali til stefnanda varðandi eignar- 4539 hluta hans. Slíkum réttindum verður ekki hnikað nema með samþykki allra rétt- hafa. Samkvæmt samþykktri teikningu frá 1977 er ekki gert ráð fyrir annarri aðgreiningu á eignarhluta SVR í miðrými en að lítið herbergi er stúkað af við inngang frá Lækjartorgi. Aðgreining á miðrými og austurenda 1. hæðar er sam- kvæmt samþykktri teikningu og uppdráttum er fylgdu kaupsamningum milli Kristjáns Knútssonar og aðila málsins að norðanverðu þar sem austurendinn er inndreginn og síðan í beinni línu að snyrtingu. Snyrtingin aðgreinir hlutana að um miðju hússins en að sunnanverðu eru skilin bein lína frá miðri snyrtingu að suðurvegg þar sem hann er útdreginn. Opið er á milli miðrýmis og austurenda en gengið inn í snyrtingu úr miðrými. Engin snyrting er teiknuð í austurenda þrátt fyrir að þar sé gert ráð fyrir veitingasal. Í gögnum varðandi kaup stefnanda á húsnæði sínu, þ.e. kaupsamningi og afsali, er auk þess að vísa til teikningar sem borgaryfirvöld hafi samþykkt, athygli vakin á makaskiptasamningnum við Reykjavíkurborg um miðrými hússins og teikningu sem fylgdi samningnum sem er efnislega í samræmi við samþykkta teikningu hússins. Er teikning sú sem fylgdi makaskiptasamningum frábrugðin samþykktri teikningu í því einu að á henni er sýndur rekstur sá sem þá var kominn í austurenda hússins. Borgaryfirvöld hafa vísað til yfirlýsingar frá Kristjáni Knútssyni, byggingar- aðila hússins. Er yfirlýsingin dags. 17. október 1996 og fylgir henni uppdráttur eins og sá sem fylgdi á sínum tíma makaskiptasamningnum, nema að því leyti að merkt hefur verið inn á hann hluti sá sem Kristján telur að hafi verið sér- eignahluti SVR samkvæmt makaskiptasamningnum frá 1978. Er þessi merking Kristjáns um 18 árum síðar mótmælt enda getur hún á engan hátt staðist. Á upp- drætti þeim sem fylgdi makaskiptasamningnum er engin slík merking. Hefur ekkert annað gagn komið fram um aðgreiningu á svokölluðu sérrými SVR en framangreind merking Kristjáns Knútssonar um 20 árum eftir makaskiptasamn- ing aðila. Getur réttur stefnanda samkvæmt afsali og kaupsamningi er vísar til samþykktrar teikningar ekki vikið fyrir hugsanlegum rétti SVR er byggist ein- göngu á framangreindum merkingum Kristjáns Knútssonar. Er ótrúlegt, ef slíkar teikningar hafa verið til, að þeim hefði ekki verið þinglýst með makaskipta- samningnum. Þar sem eign sú, sem borgarsjóður keypti árið 1978 undir starfsemi SVR, var ekki í upphafi mörkuð sérstaklega í kaupsamningi, afsali né eignaskiptasamn- ingi ber við túlkun á því hvað sé séreign borgarsjóðs að fara eftir ákvæðum fjöl- eignarhúsalaga nr. 26/1994. Samkvæmt 4. gr. fjöleignarhúsalaga telst séreign afmarkað húsrými sem gert er séreign samkvæmt þinglýstum heimildum. Sameign telst hins vegar samkv. 6. gr. laganna allir þeir hlutar húss sem ekki eru ótvírætt í séreign samkv. 4. gr. laganna. 4540 Fermetrafjöldi sá, sem talinn er í makaskiptasamningnum sem séreign SVR, er hvergi afmarkaður í þinglýstum skjölum og telst því ekki séreign í skilningi fjöleignarhúsalaga, a.m.k. ekki þannig séreign að SVR sé heimilt að afmarka rýmið sérstaklega, enda aldrei gert ráð fyrir því eins og skipulagi 1. hæðar er háttað. Samkvæmt útreikningi Kjartans Jónssonar arkitekts 28. október 1977 er sameign á 1. hæð hússins talin 69,45 fm. Er samkvæmt þessu ljóst að ef ætl- unin hefur verið samkvæmt makaskiptasamningnum að afmarka þann fermetra- fjölda sem talinn er séreign SVR í samningum þá hefur Kristján Knútsson verið að selja borgarsjóði hluta af sameign hússins. Samþykkt teikning og öll þinglýst skjöl bera það með sér að réttur SVR sé séreignarréttur að herbergi í suðurhluta miðrýmis og réttur til sérstakra afnota, með öðrum eigendum 1. hæðar, af öllu miðrýminu eins og það er afmarkað á samþykktri teikningu sem og teikningu sem fylgdi makaskiptasamningi borgar- sjóðs og Kristjáns Knútssonar. Verður því að líta á allt miðrými 1. hæðar húss- ins, þ.m.t. snyrtingu en utan herbergis í suðurhluta, sem sameign í skilningi fjöl- eignarhúsalaga nr. 26/1994, a.m.k. sé óheimilt án samþykkis þeirra húseigenda sem hagsmuni eiga að afmarka með skilrúmum ákveðið rými sem séreign SVR og víkja þannig frá grunnskipulagi 1. hæðar samkvæmt samþykktri teikningu. Ber einnig að líta til þess að notkun á miðrýminu allt frá upphafi, þ.m.t. snyrt- ingu, hefur verið í samræmi við þetta. Hafa allir gestir hússins haft aðgang að snyrtingunni enda ekki gert ráð fyrir neinni snyrtingu í austurenda í samþykktri teikningu þrátt fyrir að á teikningunni sé gert ráð fyrir veitingasölu. Ef talið verður að SVR eigi séreignarrétt af hluta miðrýmisins umfram fram- angreint herbergi hlýtur SVR samt sem áður að vera óheimilt að stúka eignar- hluta sinn af umfram það sem fram kemur á samþykktri teikningu frá 1977. Í því sambandi er jafnframt vísað til 2. mgr. 5. gr. fjöleignarhúsalaganna þar sem fram kemur að allt innra byrði umliggjandi veggja sé séreign. Merkir það að veggirnir sjálfir og allt innra byrði, sem snýr að sameign, sé sameign. Afmörkun á hugsanlegri séreign frá sameign hússins kallar því á þátttöku annarra eigenda hússins í þeim framkvæmdum. Hvergi hefur komið fram í gögnum málsins að borgarsjóður hafi afsalað hluta af eignarhluta sínum í miðrými til meðeigenda að austurhluta 1. hæðar. Verður því að líta svo á að ef talið verður að snyrting og sá eignarhluti sem hefur verið skilinn frá miðrýminu séu séreign SVR þá sé verið að skipta eign SVR í tvær sjálfstæðar notkunareiningar án þess að sala sé fyrirhuguð en samkvæmt 21. gr. fjöleignarhúsalaga verður slíkt ekki gert nema með samþykki allra eigenda og því að gerð sé ný eignaskiptayfirlýsing og henni þinglýst. Samkvæmt 30. gr. laga um fjöleignarhús nr. 26/1994 verður ekki ráðist í verulega breytingu á sameign, þar á meðal útliti húss og útidyrum, sbr. 1. tl. 8. gr., nema allir eigendur samþykki ef ekki hefur verið gert ráð fyrir fram- 4541 kvæmdum í upphafi og á samþykktri teikningu. Í 19. gr. fjöleignarhúsalaganna er einnig kveðið á um það að sameign fjöleignarhúss verði ekki ráðstafað af hús- félagi með samningi nema eigendur séu því samþykkir. Sama gildi um veru- legar breytingar á sameign eða hagnýtingu hennar. Er þetta áréttað í 41. gr. lag- anna. Eina undantekningin er þegar verið er að selja eða leigja óverulega hluta sameignar. Verulegir hagsmunir eru fyrir stefnanda að ekki verði hróflað við samþykktri teikningu af 1. hæð hússins frá desember 1977. Breyting stefndu á 1. hæð húss- ins leiðir einnig til þess að sölubúð/veitingasala í austurenda 1. hæðar fær svo til enga samkeppni frá hliðstæðum rekstri í húsrými stefnanda. Er því ljóst að veruleg fjárhagsleg röskun fylgir þessari breytingu. Í reynd eru stefndu með breytingunni að færa veruleg verðmæti frá stefnanda til þeirra stefndu sem eiga rekstraraðstöðu í austurenda 1. hæðar. Er nánast um eignaupptöku að ræða án þess að nokkur skilyrði séu til þess samkvæmt þeim forsendum sem liggja að baki 72. gr. stjórnarskrárinnar. Í 4. gr. sameignarsamnings um húseignina nr. 20 við Hafnarstræti frá 30. nóv- ember 1988 segir eftirfarandi um heimildir félagsfunda: „Félagsfundur er fær um að samþykkja eða synja eiganda um leyfi til að gera meiriháttar breytingar á húsnæði sínu eða notkun þess, ef breytingin kemur verulega í bága við hagsmuni annarra eigenda hússins eða rýrir gildi þess í heild.“ Er ekki hægt að túlka ákvæði þetta á annan veg út frá almennri málnotkun en að verið sé að leggja áherslu á að synja beri eigendum um leyfi til meiri háttar breytinga á húsnæði sínu sem fara í bása við hagsmuni annarra eigenda í hús- inu eða rýra gildi hússins. Þá ber að líta til 2. gr. laga um fjöleignarhús nr. 26/1994 þar sem tekið er fram að ákvæði laganna gildi um öll atriði sem ekki er ótvírætt samið um á annan veg. Jafnframt gildi ákvæði laganna til fyllingar samningsákvæðum. Segir síðan í lok greinarinnar að liggi engir samningar fyrir um aðra skipan eða náist ekki full samstaða með eigendum um frávik gildi ákvæði laganna óskorað um slíkt húsnæði. Ofangreint ákvæði sameignarsamningsins tekur einnig aðeins til heimilda eigenda til framkvæmda á séreign sinni eins og hún var þá afmörkuð samkvæmt samþykktri teikningu. Hins vegar nær ákvæðið ekki til framkvæmda varðandi sameignina né tilfærslu eða afmörkun á séreign. Samkvæmt fjöleignarhúsalögum, 41. gr. A, þarf samþykki allra eigenda til breytinga á þinglýstri eignaskiptayfirlýsingu og hlutfallstölum. Er rökrétt afleið- ing af því að allar breytingar á húsnæðinu sem kalli á breytta þinglýsta eigna- skiptayfirlýsingu þurfi samþykki allra eigenda. Með kaupsamningi stefndu frá 29. ágúst 1996 eru borgaryfirvöld að hygla á óeðlilegan hátt meðeigendum sínum að austurenda 1. hæðar. Bæði með því að 4542 reyna að tryggja að verslun í austurenda hússins verði ekki fyrir samkeppni frá verslun sem fyrir var í húsinu auk þess sem þeim er tryggður fastur mánaðar- legur tekjustofn fyrir ákveðna þjónustu sem annars væri eðlilegt að bjóða út. Þá kostaði borgarsjóður nær allar endurbætur á húsnæðinu þótt eignarhluti Reykja- víkurborgar sé ekki nema 55%. Telur stefnandi að þessi samningsákvæði borg- aryfirvalda við stefndu, Triton ehf., Gerpi sf. og Renötu Erlendsson, hafi verið til þess fallin að hafa skaðleg áhrif á eðlilega samkeppni og séu því brot á sam- keppnislögum nr. 8 frá 1993. Einnig er það andstætt öllum ákvæðum laga og stjórnarskrár er varða vernd eignarréttar ef slíkar ólöglegar framkvæmdir eins og í því tilviki sem hér um ræðir verði ekki færðar í rétt horf af stefndu. Skaðabótakrafa stefnanda í aðalkröfu byggist á því að stefndu hafi með fram- angreindri Ólöglegri röskun á skipulagi 1. hæðar stefnanda í óhag fellt á sig bóta- skyldu gagnvart honum. Sundurliðast skaðabótakrafan sem hér segir: Töpuð húsaleiga kr. 3.000.000 Reikningur lögmanns stefnanda kr. 1.266.165 Reikningur Guðlaugs Gauta Jónssonar arkitekts kr. 88.309 Launamissir stefnanda kr. 200.000 Samtals kr. 4.554.474 Húsaleigukrafan miðast við það að stefnanda hafi verið gert nánast ómögu- legt að leigja húsnæði sitt út nema fyrir brot af fyrri leigufjárhæð eftir breyt- ingar stefndu á 1. hæð hússins. Þá sé ekki hægt að gera leigusamninga til langs tíma fyrr en ljóst verður hvernig skipulagi 1. hæðar hússins verði háttað. Megi jafnframt búast við því að taka verði tillit til þess í leigu fyrsta árið eftir eðli- lega útleigu að nýju að rekstur hafi legið niðri um tíma. Reikningur lögmanns stefnanda og Guðlaugs Gauta er vegna vinnu þeirra við að gæta hagsmuna stefnanda í máli þessu fram að stefnugerð og við að reyna að hindra hina ólögmætu framkvæmd. Fylgir reikningi lögmanns nákvæm tíma- skrá. Um er að ræða kostnað sem hefði ekki fallið á stefnanda ef ekki hefði komið til hinna ólöglegu framkvæmda stefndu. Krafan um bætur fyrir þann vinnutíma sem stefnandi hefur lagt í málið byggist á því að stefnandi hefur undanfarin ár starfað sjálfstætt við ýmis verk- efni. Er því ljóst að möguleikar hans til tekjuöflunar meðan á þessu máli hefur staðið hafa skerst sem svarar þeim tíma sem hann hefur ráðstafað í málið. Með hliðsjón af því hversu lítið verk það er að koma húsnæðinu í það horf sem samþykkt teikning kveður á um er þess krafist að greiðsla dagsekta hefjist 14 dögum eftir uppsögu dóms í málinu. Fjárhæð dagsekta tekur mið af þeirri fjárhæð sem tjón stefnanda nemur fyrir hvern þann dag sem hið ólögmæta ástand varir. 4543 Varakrafa stefnanda byggist á því að ef ekki verði fallist á kröfu hans um að stefndu komi húsnæðinu í það horf sem samþykkt teikning gerir ráð fyrir þá beri stefndu engu að síður ábyrgð á öllu því tjóni sem hin ólögmæta breyting á |. hæð hússins hefur valdið stefnanda. Er vísað til þess sem að framan segir um hagsmuni stefnanda. Skaðabótakrafan sundurliðast sem hér segir. Rýrnun á verðmæti eignarhluta stefnanda kr. 8.500.000 Tapaðar leigutekjur kr. 3.000.000 Útlagður kostnaður: Reikningur lögmanns stefnanda kr. 1.266.165 Reikningur Guðlaugs Gauta arkitekts kr. 88.309 Launamissir stefnanda kr. 200.000 Samtals kr. (13.054.474 Rýrnun á verðmæti eignarhluta stefnanda er reist á mati löggiltra fasteigna- sala, þeirra Ingileifs Einarssonar og Magnúsar Einarssonar, dags. 29. október 1996, sem þeir gerðu að beiðni aðalstefnanda á eignarhluta hans. Mátu þeir eðli- legt markaðsverð eignarinnar vera 17.000.000 krónur miðað við ástand eins og það hefði verið undanfarin ár en 8.500.000 krónur miðað við breytingar sam- kvæmt teikningu dags. 4. september 1996. Þrautavarakrafa stefnanda byggist á því að þótt talið verði að stefndu hafi verið heimilt að framkvæma ofangreindar breytingar á húsnæðinu þá beri þeir engu að síður ábyrgð á því tjóni sem breytingin veldur stefnanda. Er vísað til þess sem að framan segir um hagsmuni stefnanda. Byggist fjárhæð skaða- bótakröfu, kr. 8.500.000, á mati framangreindra fasteignasala. Upphafsdagur dráttarvaxta er í aðal- og varakröfu þingfestingardagur, 19. júní 1997. Í þrautavarakröfu er krafist dráttarvaxta frá 1. febrúar 1997 en síð- asti leigusamningur um húsnæði stefnanda fyrir breytingu stefndu á 1. hæð húss- ins rann út í lok janúar 1997. 2. Stefndi, borgarsjóður Reykjavíkur. Stefndi hefur ekkert það aðhafst sem ólöglegt er, og ekkert sem brýtur gegn lögvörðum hagsmunum stefnanda. Öllum kröfum stefnanda um bætur sér til handa, hvort sem er eins og þær eru settar upp í aðalkröfu hans, varakröfu eða þrautavarakröfu, er mótmælt. Verði fallist á bótakröfur stefnanda að einhverju leyti er krafist stórfelldrar lækkunar, enda hefur stefnandi hvorki sýnt fram á ætlað tjón sitt né réttmæti þeirra fjárhæða er hann krefst sér til handa. Þá er kröfum hans um dráttarvexti mótmælt, svo og sérstaklega þeim dagsetningum er hann tilgreinir sem upphafsdag dráttarvaxta í aðalkröfu, varakröfu og þrauta- varakröfu. Þá er mótmælt aðalkröfu stefnanda er lýtur að því að gerðar verði til- teknar breytingar í húsinu svo og kröfu um dagsektir. 4544 Það er ekki rétt að einhver verðmæti stefnanda hafi verið frá honum tekin og því síður að einhver slík verðmæti hans hafi verið færð öðrum eða að nánast sé um eignaupptöku að ræða, svo sem stefnandi heldur fram. Þá er rétt að árétta að stefnanda er fullkomlega frjálst að hafa hvern þann rekstur í eigin rými er lög leyfa, hvort sem er í beinni samkeppni við aðrar verslanir í húsinu eður ei. Aðskilnaður austurenda |. hæðar frá miðrými hafði ekkert með rekstur í rými stefnanda að gera. Það er ekkert sem hamlar því að þeir sem eiga erindi í húsið geri innkaup sín í verslunum í vesturhluta hússins, þ.m.t. í rými stefnanda. Til- vísan stefnanda til samkeppnislaga nr. 8/1993 er vísað á bug sem málinu óvið- komandi. Það kemur skýrt fram í gögnum málsins, er varða forsögu makaskipta milli borgarsjóðs og Kristjáns Knútssonar á árinu 1978, að forsenda þeirra var sú að í húsinu yrði aðstaða fyrir farþega SVR. Þessi forsenda endurspeglast í þeirri kvöð sem aðilar makaskiptasamningsins sömdu um sín á milli, þ.e. að í austur- enda 1. hæðar yrði rekin veitinga- og verslunarþjónusta með svipuðu sniði og ráðgerð var í áningarstöð SVR á Hlemmi (léttar veitingar, blöð, sælgæti o.þ.h.) og að fyrrgreint húsnæði yrði opið inn í biðskýli SVR (í miðrými) beggja vegna stigahúss. Ljóst er að framangreind ákvæði makaskiptasamningsins miðuðu að því að farþegar SVR gætu einnig beðið í eignarhluta húsbyggjanda í austurhluta 1. hæðar og nýtt sér þá þjónustu sem þar átti að vera og að austurendi ásamt miðrými nýttust sem heild SVR til hagsbóta. Makaskiptasamningur þessi var aðeins milli framangreindra aðila, og voru tilvitnaðar kvaðir settar í samning- inn að kröfu borgarsjóðs. Það er því einungis borgarsjóður sem getur fallið frá kvöðum á austurhluta |. hæðar sem fram koma í makaskiptasamningi aðila. Austurhluta 1. hæðar hefur verið lokað með veggjum beggja vegna stigahúss, nema um eina hurð um langt árabil, í raun nánast frá upphafi. Auk þess er sú starfsemi sem í makaskiptasamningi er getið um (léttar veitingar, blöð, sælgæti o.þ.h.) löngu aflögð í austurhluta 1. hæðar og hefur þar lengst af verið starf- ræktur skyndibitastaður með sérinngangi beint af Lækjartorgi. Við þessu hefur borgarsjóður eða SVR ekki hreyft andmælum í öll þau ár sem liðið hafa og því í raun fallið frá kröfu um að eigendur austurhluta |. hæðar héldu uppi þeim samningsbundnu kvöðum sem makaskiptasamningurinn kvað á um. Það ber að taka sérstaklega fram að enginn annar eigandi í húsinu hefur heldur hreyft nokkrum andmælum við þeim breytingum, sem eigendur austurhluta gerðu á sínum eignarhluta, öll þau ár sem liðið hafa frá því að þær voru gerðar. Það var fyrst á árinu 1996 að stefnandi fór að halda því fram að hann væri „rétthafi“ að því að samningsákvæði úr makaskiptasamningi við borgarsjóð væri haldið en þá lá fyrir að biðaðstaða fyrir farþega SVR yrði lögð niður í miðrýminu og flutt í austurhlutann. Þar sem staðfest fylgiskjöl með makaskiptasamningum frá 1978 hafa glatast 4545 eru augljóslega ekki aðrir til frásagnar um hvernig séreign borgarsjóðs í miðrými skyldi afmarkast samkvæmt honum en þeir aðilar sem að honum stóðu, þ.e. húsbyggjandinn og borgarsjóður. Húsbyggjandinn, Kristján Knútsson, hefur með yfirlýsingu og uppdrætti dags. 17. október 1996 staðfest hvað er séreign borgarsjóðs/SVR á 1. hæð hússins skv. ákvæðum 5. gr. makaskiptasamningsins frá 1978. Fyrir sameiginlegan fund húseigenda hússins þann 29. júlí 1996 var lögð fram teikning er sýnir séreignarhluta borgarsjóðs vegna SVR afmarkaðan með sama hætti og húsbyggjandinn gerði og var teikning þessi árituð um sam- þykki fundarmanna utan stefnanda. Fullyrðingar stefnanda um að ákvæði í makaskiptasamningi húsbyggjandans og borgarsjóðs hafi átt að veita honum einhvern sérstakan rétt, m.a. varðandi opnun milli mið- og austurrýmis 1. hæðar, jafnvel að þeim sé haldið uppi gegn vilja eigenda þeirra rýma er sá samningur fjallar um, eiga sér enga stoð. Ákvæði í makaskiptasamningi milli seljanda og Reykjavíkurborgar um lóð o.fl. í afsali til stefnanda veitir honum ekki slíkan rétt sem hann vill vera láta, enda gat afsalsgjafinn (húsbyggjandi) ekki skuldbundið borgarsjóð eða SVR. Í ljósi umræddra fullyrðinga stefnanda, sem hann byggir málatilbúnað sinn að miklu leyti á, er sérstaklega athyglisvert að í afsölum til annarra þeirra er keyptu rými í húsinu á sama tíma er nákvæmlega samhljóða ákvæði og vitnað er til hér að framan. Þau afsöl eru öll móttekin til þinglýsingar og innfærð um leið og afsal til stefnanda. Framangreind afsöl eru einnig árituð með athugasemd þinglýsingadómara um að teikningar fylgi ekki. Tilvitnað orðalag í afsölum frá húsbyggjanda er samhljóða alveg óháð staðsetningu hins afsalaða í húsinu. Aug- ljóst er að engin rök hníga til þess að tilvitnað orðalag í afsali til stefnanda hafi átt að veita honum einhver sérstök réttindi varðandi ákvæðin í makaskiptasamn- ingi húsbyggjandans og borgarsjóðs. Hafi slíkt verið ætlunin hefði þess örugg- lega verið getið sérstaklega í kaupsamningi og afsali til hans, ekki síst ef verð hins afsalaða byggðist á slíkum réttindum eins og stefnandi hefur látið liggja að. Sú opnun, sem stefnandi gerði milli rýmis síns og miðrýmis, er miklu stærri og í algeru Ósamræmi við þá litlu hurð, sem sýnd er á millivegg á byggingarnefnd- arteikningu frá 22. desember 1977 og samræmist engan veginn þeirri skoðun stefnanda að rými hans hafi átt að vera hluti af einhvers konar opnu skipulagi mið- og austurhluta 1. hæðar eða þeirri aðstöðu sem SVR var skapað með ákvæðum makaskiptasamnings á dskj. 10. Rétt er að vekja athygli á að á dskj. 8 (samþykkt byggingarnefndar 22. desember 1977) er rými stefnanda merkt með sama hætti — þ.e. sem „verslun“ — og önnur rými vestan við miðrými á 1. hæð. Á teikningu er fylgir dskj. 10 er rými stefnanda merkt eiginnafni fyrrverandi eiginkonu hans — þ.e. sem „Fanný“ — en hún rak á þessum tíma fataverslun. Er því líklegt að þetta rými hafi upphaflega verið ætlað undir slíkan verslunar- rekstur hennar. 4546 Undir gildandi sameignar- og eignaskiptasamningi fyrir húsið, sem dags. er 30. nóvember 1978, skrifuðu allir þáverandi eigendur þess, þ.m.t. stefnandi. Samkvæmt ákvæðum 2. mgr. 2. gr. 77. gr. i.f. fjöleignarhúsalaga nr. 26/1994 halda ákvæði eldri samþykkta gildi sínu í atvinnuhúsnæði og ganga framar ákvæðum þeirra. Því heldur sameignar- og eignaskiptasamningur hússins frá 1978 gildi sínu gagnvart nýjum fjöleignarhúsalögum. Í sameignar- og eignaskiptasamningi þessum eru ýmis ákvæði varðandi hús- félagið og sameiginlega ákvarðanatöku í húsinu. Þar er m.a. ákveðið að eftir hlutafélagalögum skuli farið í því efni. Í 4. gr. samningsins er svohljóðandi ákvæði: „Félagsfundur er fær um að samþykkja eða synja eiganda um leyfi til að gera meiriháttar breytingar á húsnæði sínu eða notkun þess, ef breytingin kemur verulega í bága við hagsmuni annarra eigenda hússins eða rýrir gildi þess í heild.“ Samkvæmt beinu og ótvíræðu orðalagi ákvæðisins er vald til sam- þykktar eða synjunar lagt í hendur félagsfundar. Á lögmætum félagsfundi þann 29. júlí 1996 féllu atkvæði þannig að yfirgnæfandi meirihluti eða 78,76% veitti samþykki fyrir þeim breytingum á 1. hæð hússins sem stefnandi, sem er einn í miklum minnihluta 3,65%, gerði ágreining um. Ljóst er því að fyrir fram- kvæmdum á 1. hæð hússins lá fyrir samþykki eigenda þess, nema stefnanda, áður en þær hófust. Breytingar á austurhluta 1. hæðar styðjast við fullnægjandi samþykki húseig- enda. Stefnanda er fullkunnugt um að biðsal var ekki og er ekki ætlaður staður áfram í miðrými 1. hæðar hússins, enda hefur biðsalurinn verið fluttur alfarið í austurendann. Stefnanda er jafnkunnugt að jafnframt því að bæta úr brýnni þörf fyrir bætta aðstöðu farþega SVR svo og vegna breytts leiðakerfis strætisvagna á svæðinu var ráðist í flutning biðsalar farþegar vegna langvarandi óánægju ann- arra eigenda með fyrra fyrirkomulag. Meginreglan samkvæmt fjöleignarhúsalögum er að æðsta vald um sameigin- leg málefni húss er í höndum sameiginlegra funda eigenda, húsfundar, og kemur meginreglan um ákvarðanatöku fram í 39. gr. fjöleignarhúsalaga nr. 26/1994, sbr. 4. mgr. þeirrar greinar. Ákvarðanir er snerta mál þetta hafa verið teknar á sameiginlegum fundum í húsinu. Á fundi hafa allir eigendur hússins verið boð- aðir og þeir því átt þess kost að mæta, taka þátt í umræðum, ákvörðunum og atkvæðagreiðslu í samræmi við ákvæði fjöleignarhúsalaga og sameignar- og skiptasamning hússins frá 1978. Samþykki húsfundar eigenda er fullgilt jafnvel þótt einungis sé miðað við reglur nýju fjöleignarhúsalaganna nr. 26/1994. Þau gera gagngert ráð fyrir að í fjöleignarhúsum geti orðið breytingar, jafnvel verulegar, frá því sem í upphafi var gert ráð fyrir. Í greinargerð með frumvarpi því er varð að fjöleignarhúsa- lögum nr. 26/1994 varðandi reglur 30. gr. fjhl. segir: „Ekki er mögulegt að hafa reglur þessar gleggri eða gefa nákvæmari lýsingar eða viðmiðanir um það hvað 4547 sé verulegt og hvað óverulegt og hvað teljist smávægilegt í þessu efni og hver séu mörkin þarna á milli. Hljóta ávallt að koma upp takmarkatilvik og verður að leysa þau þegar þau koma upp með hliðsjón af atvikum og staðháttum í hverju húsi.“ Verður samkvæmt tilvitnaðri leiðbeiningu greinargerðarinnar að líta til atvika og staðhátta í því húsi sem hér um ræðir. Þá verður ekki fram hjá því litið að innra skipulag 1. hæðar hefur í áraraðir ekki verið í samræmi við byggingarnefndarteikningu frá 1977, t.d. hvað varðar rými stefnanda sjálfs og austurhluta 1. hæðar. Þannig hefur austurhluti 1. hæðar verið aðskilinn frá miðrými hússins með veggjum og í það rými hefur verið sérinngangur frá Lækj- artorgi lengst af frá því að húsið var tekið í notkun án nokkurra andmæla stefn- anda eða annarra. Hefði stefnandi á öllum þeim árum sem liðið hafa talið sig eiga rétt á að mótmæla breytingum frá samþykktri teikningu hefði hann vænt- anlega sótt þann rétt sinn. Það gerði hann hins vegar ekki, og hlýtur því þögn hans í þennan langa tíma að jafngilda samþykki. Varðandi sérinnganga í aust- urhluta 1. hæðar er einnig til þess að líta að öll önnur rými á 1. hæð hafa inn- gang beint frá götu. M.a. hefur vestasta rýmið á 1. hæð bæði inngang frá Lækj- artorgi og Hafnarstræti. Sérinngangar í austurenda eru því einungis til samræmis við ríkjandi skipulag og útlit hússins. Þá ber einnig að líta til þess að umræddir sérinngangar eru staðsettir milli gluggapósta í austurenda og eru afar lítilvæg útlitsbreyting. Þegar litið er til alls þess er að framan er rakið er öldungis ljóst að aðstæður allar og atvik er varða þetta tiltekna hús eru með þeim hætti að umræddar breytingar, þ.m.t. á útliti hússins, geta með engu móti talist verulegar og falla því undir 2. mgr. 30. gr. fjhl., sem áskilur samþykki aukins meirihluta eigenda, en slíkt samþykki liggur fyrir svo sem fyrr er rakið. Málatilbúnaður stefnanda er varðar 21. gr. fjhl. er á misskilningi byggður. Eignaraðild eigenda austurenda 1. hæðar er innbyrðis með öðrum hætti en áður var en til þess tekur greinin ekki. Það er fráleit lögskýring að halda því fram að séreign borgarsjóðs sé að hluta í sameign með vísan til skilgreiningar nýju fjöleignarhúsalaganna er tóku gildi 1. janúar 1995. Það liggur fyrir í skjölum málsins að allt frá árinu 1978 hefur borgarsjóður verið eigandi séreignarhluta í miðrými hússins samkvæmt þinglýstum heimildum, sbr. makaskiptasamning, sameignar- og eignaskipta- samning og ljósrit þinglýsingarbókar. Séreignarhluti borgarsjóðs í miðrými hússins, sem afsalað var samkvæmt S. gr. makaskiptasamnings er 82,60 fm að stærð, en samkvæmt sameignar- og eignaskiptasamningi hússins er séreign borgarsjóðs 84,70 fm að stærð. Vegna eðlis þeirrar starfsemi, sem SVR rak í eignarhluta borgarsjóðs í miðrými hússins, þ.e. sem biðskýli í þágu almennings, var séreignin aðeins afmörkuð með veggjum að litlum hluta, þ.e. afgreiðsla og salerni. Var séreignin að öðru leyti nýtt með sameign á 1. hæð. Breytingar, sem framkvæmdar hafa verið samkvæmt byggingarleyfi dags. 14. nóvember 1996, 4548 fela í sér að austurendi 1. hæðar sameinast hluta séreignar borgarsjóðs frá 1978. Leiðir það til þess að salernin verða í austurenda í stað miðrýmis áður, enda biðskýli jafnframt flutt. Salerni þessi hafa ætíð verið séreign borgarsjóðs sem hefur kostað allt viðhald þeirra alla tíð svo og allan stofnkostnað við þau í upp- hafi, sbr. einnig 3. mgr. 9. gr. fjhl. Þá staðreynd að salernin eru séreign borgar- sjóðs hefur stefnandi viðurkennt sjálfur eins og sjá má í framlögðum samningi sem felur í sér aðgang stefnanda að „...snyrtiherbergjum og salernum SVR...“ gegn endurgjaldi. Þar var jafnframt kveðið á um að afnot þessi væru uppsegj- anleg með þriggja mánaða fyrirvara. Stefnandi sinnti ekki þeirri skyldu að koma upp salerni fyrir starfsfólk sitt og þurfti því að semja um aðgang að salerni í sér- eign annars eiganda í húsinu. Staðhæfingar hans um að salerni hafi verið ætlað að þjóna öllum gestum hússins eru einnig fráleitar. Eina rými 1. hæðar þar sem ekki var sýnt salerni á byggingarnefndarteikningu er austurendi 1. hæðar enda var upphaflega ráðgerð sameiginleg nýting þess rýmis með miðrými vegna far- þega SVR, sbr. fyrr tilvitnuð ákvæði makaskiptasamnings húsbyggjanda og borgarsjóðs. Þess má einnig geta að eigendur austurenda komu upp sér salerni í sínu rými eftir að það var aðskilið frá miðrýminu. Eins og rakið hefur verið lá fyrir framkvæmdum í húsinu, sem byggingar- leyfið frá 14. nóvember 1996 tekur til, fullgilt samþykki meðeigenda. Áskiln- aði 11. gr. byggingarlaga nr. 54/1978 með síðari breytingum um samþykki með- eigenda þegar um sameign er að ræða var því einnig fullnægt. Byggingarleyfið er einnig í fullu samræmi við 14. gr. byggingarlaga, enda brýtur það ekki gegn rétti nokkurs manns. Stærstu liðir í fjárkröfum stefnanda byggjast á ætlaðri verðrýrnun á rými hans í húsinu og eru kröfur hans eingöngu byggðar á svokölluðu verðmati. Þar er um að ræða gagn, sem aflað var einhliða af stefnanda, og er verðlagning þar fjarri öllu almennu verðlagi sem tíðkast um verslunarhúsnæði í Reykjavík. Auk þess eru uppgefnar forsendur ekki réttar. Hvort stefnanda hafi tekist að koma rými sínu í útleigu eftir að leigusamningur hans við fyrri leigutaka rann út er stefnda óviðkomandi. Verði fallist á kröfu stefn- anda að einhverju leyti vegna krafna hans um tapaða húsaleigu verður að taka til- lit til eftirgreindra sjónarmiða: Stefnanda hefur sjálfum verið ljóst um langa hríð hvenær húsnæði hans yrði laust til útleigu. Krafa hans vegna tapaðrar húsaleigu Jafngildir leigutekjum í rúmlega 13 mánuði sem er óeðlilega langur tími. Stefn- anda ber sjálfum samkvæmt almennum og viðurkenndum sjónarmiðum skaðabóta- réttar að takmarka tjón sitt eins og kostur er. Hann hefur þó ekki sýnt fram á neinar tilraunir til að koma húsnæðinu í leigu utan einnar auglýsingar í Morgunblaðinu sem birtist ekki fyrr 14. janúar 1997. Verður og að telja að auglýsing þessi hafi ekki verið vel til þess fallin að koma rýminu í útleigu, þar sem hún útilokar í raun aðra sem hugsanlega leigutaka en þá sem hyggja á „sjoppurekstur“. 4549 Málskostnaðarkröfu stefnanda sem og kröfu hans vegna reikninga lögmanns og arkitekts er mótmælt. Kröfu stefnanda vegna ætlaðs launamissis hans er einnig mótmælt. Það er engum rökum stutt að stefnandi hafi yfirleitt unnið fyrir nokkrum launum, því síður að hann hafi misst af tekjum. Því verður að ætla að umrædd krafa stefnanda lúti í raun að því að stefndi greiði honum ígildi launa fyrir þann tíma sem hann, að eigin sögn, hefur varið vegna þess málatilbúnaðar er stefna hans lýtur að. 3. Stefndu, Triton ehf., Gerpir sf. og Renata Erlendsson. Málsástæður stefnanda eru ekki settar skilmerkilega fram. Tengingar vantar milli krafna, atvika og lagaraka. Aðildin er lítt reifuð. Ekki er ljóst hvað hver aðili á að hafa unnið sér til óhelgis sem felli á hann bótaskyldu og eiga ekki sömu sjónarmið við þá alla. Bagar þetta allar varnir í málinu. Ósannað er að stefndu hafi framið nokkuð það sem bótaskylt megi teljast. Málsástæður og lagarök þessara stefndu eru að öðru leyti hinar sömu og stefnda, borgarsjóðs Reykjavíkur. IV. Málsástæður og lagarök aðila í gagnsök. 1. Stefnandi, borgarsjóður Reykjavíkur. Um dómkröfu 1 er vísað til málsástæðna og lagaraka, sem fram voru sett í aðalsök, og er mótmælt niðurstöðum og lögskýringum setts umhverfisráðherra í úrskurði hans frá 8. desember 1997. Um dómkröfu 2. Stefndi er eini eigandi Hafnarstrætis 20 sem krafðist þess að ákvörðun byggingarnefndar frá 14. nóvember 1996 yrði felld úr gildi. Settur umhverfisráðherra varð við kröfu hans að hluta með umstefndum úrskurði. Því er gerð krafa um að stefnda verði gert að þola ógildingardóm í samræmi við dómkröfu 1. Um dómkröfu 3. Samkvæmt makaskiptasamningi Kristjáns Knútssonar og borgarstjórans í Reykjavík f.h. borgarsjóðs voru 102,84 fermetrar afsalaðir borg- arsjóði á 1. hæð (jarðhæð) hússins og þar af voru 82,60 fermetrar eingöngu ætl- aðir fyrir starfsemi SVR, svo sem biðskýli og afgreiðslu. Uppdráttur, sem fylgdi samningnum, hefur glatast. Kristján Knútsson hefur með sérstakri yfirlýsingu, dags. 17. október 1996, lýst þeim séreignarhluta sem hann afsalaði borgarsjóði og hafa allir eigendur Hafnarstrætis 20, að stefnda undanskildum, staðfest með sérstakri yfirlýsingu að séreignarhluti borgarsjóðs sé sá sem þar er tilgreindur. Liggur því fyrir yfirlýsing 96,35% eigenda Hafnarstrætis 20 um þennan séreign- arhluta borgarsjóðs. Stefnanda er nauðsyn á að fá viðurkenningardóm fyrir eign- arrétti sínum á þessum séreignarhluta og að staðfest verði heimild borgarsjóðs til afmörkunar á séreigninni en fyrirhugað er að nýta þetta rými sem aðstöðu 4550 fyrir vagnstjóra o.fl. er annar áfangi breytinga jarðhæðar verður lagður fyrir byggingarnefnd. 2. Stefnendur, Triton ehf., Gerpir sf. og Renata Erlendsson. Þessir stefnendur styðja kröfur sínar sömu málsástæðum og lagarökum og stefnandinn, borgarsjóður Reykjavíkur, færir fram fyrir hinum sömu kröfum. 3. Stefndi. Hann vísar til málsástæðna og lagaraka sem fram eru færð fyrir kröfum hans í aðalsök. Því er mótmælt að ákvæði hlutafélagalaga gildi varðandi ákvarðanatöku í málum húsfélagsins sem snerta breytingar á sameigninni eða afmörkun sér- eignar. Með 1. mgr. 4. gr. sameignar- og eignaskiptasamnings sé einungis verið að kveða á um það að atkvæðisréttur á félagsfundum sé í hlutfalli við eign aðila eins og hún sé skilgreind í |. gr. samningsins á sama hátt og hlutur í hlutafélagi ræður atkvæðisrétti. Jafnvel þótt talið verði að um sameiginlegan rekstur gildi sömu reglur og varðandi ákvarðanatöku á hlutafélagafundum hljóti ákvæði fjöl- eignarhúsalaga að taka til allra annarra þátta. Einnig megi benda á ákvæði, bæði í fyrri og núverandi hlutafélagalögum, sem banni hluthafafundi að taka ákvörðun sem sé bersýnilega fallin til þess að afla ákveðnum hluthöfum eða öðrum ótilhlýðilegra hagsmuna á kostnað annarra hluthafa eða félagsins. Er í því sambandi bent á að fram hafi komið hjá stefnendum að umdeild breyting á Hafnarstræti 20 auki heildargildi hússins sem hljóti að merkja að það auki verð- mæti eignarhluta nær allra annarra eigenda í húsinu en stefnda. Varðandi 3. kröfulið stefnandans, borgarsjóðs Reykjavíkur, sé það rangt að allir eigendur Hafnarstrætis 20 að stefnda undanskildum hafi með sérstakri yfirlýsingu staðfest að séreignarhluti borgarsjóðs samkvæmt makaskiptasamn- ingnum frá 1978 sé sá sem um getur í yfirlýsingu Kristjáns Knútssonar. Þeir hafi einungis samþykkt afmörkun á hugsanlegri séreign borgarsjóðs. Við afmörkun á hugsanlegri séreign borgarsjóðs í miðrými og austurhluta 1. hæðar hússins verði fyrst að líta á þá hluta sem séu óumdeilanlega í sameign. Við það verði ljóst að hún yrði ekki mikil og langt frá þeim hugmyndum sem forráða- menn Reykjavíkurborgar hafi haldið fram. v. A. Í 2. mgr. 28. gr. laga nr. 91/1991 er kveðið á um heimild til að hafa uppi gagnkröfu með gagnstefnu og segir í 2. málslið: „Gagnsök verður að höfða innan mánaðar frá þingfestingu aðalsakar.“ Sá frestur, sem þar er settur, er skýr og fortakslaus og var gagnsökin samkvæmt því höfðuð of seint. Koma þá til 4551 athugunar þær undantekningarheimildir til að höfða gagnsök sem taldar eru í 3. mgr. 28. gr. laga nr. 91/1991: „Ef það er gert fyrir aðalmeðferð máls og það verður ekki metið varnaraðila til vanrækslu að hafa ekki gert gagnkröfu sína í tæka tíð.“ Hinu fyrra framangreindra skilyrða er fullnægt. Engar skýringar eru hins vegar gefnar af hálfu gagnstefnandans, borgarsjóðs Reykjavíkur, á þeirri töf sem varð á því að hafa uppi gagnkröfu samkvæmt 3. tl. í gagnstefnu hans og af gögnum málsins að öðru leyti verður ekki ráðið að það verði ekki metið honum til vanrækslu að hafa ekki gert kröfuna í tæka tíð. Með öðrum kröfuliðum beggja gagnstefnenda er ekki leitað úrlausnar á öðrum ágreiningsefnum en þeim sem felast í aðalsök og verður ekki talið að með þeim sé í raun miðað að annarri niðurstöðu en þeirri sem felst í sýknukröfu þeirra af aðalkröfu aðalstefnanda. Gagnstefnendur verða því ekki taldir hafa lög- varða hagsmuni af því að fá úrlausn varðandi þessa kröfuliði umfram það sem hlýtur að leiða af niðurstöðu aðalsakar, sbr. 1. mgr. 25. gr. laga nr. 91/1991. Samkvæmt þessu ber að vísa gagnsök frá dómi af sjálfsdáðum. B. Meginúrlausnarefni dómsins varðar lögmæti samþykktar byggingarnefndar frá 14. nóvember 1996 að því er varðar annars vegar það að koma fyrir nýjum dyrum á norðurhlið og suðurhlið í austurenda og hins vegar aðgreiningu austur- enda frá miðrými með skilvegg (veggjum) beggja vegna (norðan og sunnan) sal- erna og stigarýmis. Við málflutning lýsti lögmaður stefnanda yfir að „ekki sé mótmælt að sam- eiginlegur eignarhluti aðalstefndu í austurenda sé afmarkaður með skilrúmum, en þá í samræmi við uppdrátt, sem fylgdi makaskiptasamningi Kristjáns Knúts- sonar og aðalstefnda, borgarsjóðs Reykjavíkur, og sem vísað er til í afsali til handa aðalstefnanda.“ Sá uppdráttur hefur ekki verið samþykktur af byggingar- nefnd, sbr. 9. gr. og 11. gr. byggingarlaga nr. 54/1978. Í 11. kafla dómsins var lýst fyrirkomulagi eftir grunnmynd 1. hæðar húseign- arinnar Hafnarstræti 20 samkvæmt uppdrætti samþykktum af byggingarnefnd 22. desember 1977. Dómurinn fór á vettvang til skoðunar á aðstæðum við aðal- meðferð málsins. Fyrirkomulag nú er eins og það var við útgáfu stefnu í mál- inu í júní 1997 og er það í fullu samræmi við uppdrátt sem samþykktur var af byggingarnefnd 14. nóvember 1996. Fyrirkomulagið er í meginatriðum frábrugðið því, sem var samkvæmt upp- drætti samþykktum af byggingarnefnd 22. des. 1977, að því leyti sem hér greinir: Í) Á norðurhlið austurendans er komin rennihurð svo og á suðurhlið (að Lækjartorgi). 2) Mörk austurrýmis að sunnanverðu við stigakjarnann eru 1,50 m vestar (inn á miðrými) en sem svarar mörkum séreignarhluta sem fundin verða samkvæmt uppdrættinum frá 1977 og þeim eignarhlutföllum sem greind 4552 eru Í sameignar- og eignaskiptasamningi frá 30. nóvember 1978. Mörk aust- urrýmis að norðanverðu við stigakjarnann eru 2,10 m vestar en sem svarar mörkum séreignarhlutans. 3) Snyrtikjarni hefur verið innlimaður frá miðrými í rými austurenda og mörk hans uppleyst og endurgerð. 4) Dyr milli miðrýmis og séreignarrýmis stefnanda hafa verið stækkaðar og færðar lítið eitt til. Á uppdrætti, sem fylgdi makaskiptasamningi Kristjáns Knútssonar og borg- arsjóðs Reykjavíkur, eru mörkin milli austurenda og miðrýmis dregin upp en hann er að öðru leyti í samræmi við framangreindan byggingarnefndaruppdrátt frá 1977, sbr. einnig sameignar- og eignaskiptasamning frá 1978, að því leyti sem varðar greiningu austurenda og miðrýmis svo og um staðsetningu og stærð snyrtingar. Samkvæmt 2. gr. og 77. gr. laga um fjöleignarhús nr. 26/1994 verður lög- unum beitt við úrlausn máls þessa, m.a. um bærni eigenda hússins til samþykkis þeirra breytinga, sem hér um ræðir, og tilskilið atkvæðamagn, sbr. einkum 30. gr., 39. gr. og 41. gr. þeirra. Með umsókn SVR (borgarsjóðs), Gerpis sf. og Tritons ehf. frá 23. október 1996 um byggingarleyfi fylgdi yfirlýsing stjórnar húsfélagsins frá 16. s.m. þar sem hún staðfestir að „umsókn varðandi breytingar á austurhluta 1. hæðar (jarð- hæðar) til byggingarnefndar er í samræmi, að því er varðar ytri afmörkun (veggir), við þá teikningu sem samþykkt var á fundi húsfélagsins 29. júlí sl. ...“ Samþykktin var gerð með atkvæðum eigenda 78,76% hússins alls gegn atkvæði stefnanda eins. Yfirlýsing þessi er rétt varðandi dyr á óumdeildan séreignarhluta stefndu í austurenda. Ytra byrði hússins telst til sameignar þess samkvæmt 1. tl. 8. gr. fjöleignarhúsalaga. Breytingin felst í því að hurðir hafa verið settar milli pósta í bil þar sem áður voru gólfsíðir gluggar. Ekki verður séð að þessi breyting raski verulega ytra formi hússins og útliti eða rýri hagnýtingu og afnot sameignar. Þá er einnig til þess að líta að þetta fyrirkomulag varðandi aðgengi er í samrými við önnur séreignarrými á 1. hæð hússins. Niðurstaða dómsins er sú að breyi- ingin sé ekki veruleg og að hún hafi verið löglega ákveðin á grundvelli sam- þykkis aukins meirihluta húseigenda samkvæmt 2. mgr. 30. gr. fjöleignarhúsa- laga. Er ekki fallist á aðalkröfu stefnanda sem að þessu lýtur. Mörk austurenda og miðrýmis samkvæmt breytingaruppdrættinum, sem hús- félagsfundurinn samþykkti, eru aðeins að hluta hin sömu og samkvæmt upp- drættinum sem lagður var fyrir byggingarnefnd. Fyrrgreindur uppdráttur tekur auk þess til frekari breytinga á miðrými og fær engan veginn staðist, m.a. fyrir þá sök að samkvæmt honum tekur séreignarhluti SVR (stefnda, borgarsjóðs Reykjavíkur) í miðrýminu vestanverðu yfir aðalinngang hússins frá Hafnarstræti og inngang í verslunarrými stefnanda og í austanverðu rýminu tekur hann yfir inngang frá Lækjartorgi. Hið sama gildir um uppdrátt sem fylgir yfirlýsingu 4553 Kristjáns Knútssonar, dags. 17. október 1996, þar sem hann leitast við að afmarka 82,60 fm séreignarhluta stefnda, borgarsjóðs Reykjavíkur, samkvæmt makaskiptasamningi frá 31. ágúst 1978. Samkvæmt framlögðum uppdrætti Guðlaugs Gauta Jónssonar arkitekts (dskj. 135) kemur fram að hámarksstærð þess hluta miðrýmis, sem afmarka megi sem séreign, nemi 48 fm að meðtöldum snyrtikjarna. Í 1. mgr. 6. gr. laga um fjöleignarhús nr. 26/1994 kemur fram sú meginregla að sameign séu allir þeir hlutar húss, bæði innan og utan, og lóðar, sem ekki séu ótvírætt í séreign skv. 4. gr.; þar er séreign að meginefni lýst sem afmörkuðum hluta af húsi eða lóð, eins og honum sé lýst í þinglýstri eignaskiptayfirlýsingu, skiptasamningi og/eða öðrum þinglýstum heimildum um húsið. Samkvæmt þessu bera þeir sönnunarbyrði sem halda fram séreignarrétti sínum. Sama regla gilti samkvæmt lögum um fjölbýlishús nr. 59/1976, sbr. 5. gr. þeirra. Samkvæmt uppdrætti þeim, sem samþykktur var á fundi byggingarnefndar 22. desember 1977, voru ekki skil milli veitingasalar í austurenda og biðsalar SVR í miðrými. Tvö lítil rými í suðvesturhorni miðrýmis eru merkt SVR. Snyrtikjarni er ekki auðkenndur sem séreign og er greinilega ætlaður til afnota bæði vegna veitingasalar og biðsalar. Varðandi ætlaða séreign stefnda, borgarsjóðs Reykjavíkur, eru engin þinglýst gögn sem sýna afmörkun hennar. Fundarsamþykkt húsfélagsins um afmörkun „séreignarhluta SVR“, sem til var vísað í yfirlýsingu stjórnar, er fylgdi bygg- ingarleyfisumsókn 23. október 1996, hefur ekki verið lögð fyrir byggingarnefnd eða verið þinglýst. Eins og áður er fram komið stenst sú afmörkun ekki. Eins og nú er ástatt hefur rými austurenda verið stækkað um 26 fm, að meðtöldum snyrtikjarna, á kostnað sameignar. Þessi breyting á sameign er veruleg og til hennar þarf samþykki allra eigenda hússins samkvæmt 1. mgr. 30. gr. laga um fjöleignarhús nr. 26/1994, sbr. einnig 11. gr. byggingarlaga nr. 54/1978. Samkvæmt framangreindu er niðurstaða dómsins sú að fallist er á þá kröfu stefnanda að stefndu skuli færa innréttingar og skilrúm í miðrými hússins, þ.m.t. snyrtiaðstöðu, í það horf sem samþykkt teikning frá 22. desember 1977 gerir ráð fyrir og að öðru leyti eins og nánar greinir í dómsorði. C. Á dómþingi 24. nóvember 1997 voru Atli Vagnsson og Franz Jezorski, lög- fræðingar og löggiltir fasteignasalar, dómkvaddir til að láta í té skriflegt og rök- stutt álit um eftirfarandi: „1. Hvert er líklegt söluverðmæti miðað við stað- greiðslu á eignarhluta Valdimars í Hafnarstræti 20, Reykjavík, miðað við núver- andi skipulag 1. hæðar hússins sem byggist á uppdrætti dags. 4.9.1996 með br. 21.10.1996, sbr. dómskjal nr. 42. Skal miða við núverandi atvinnustarfsemi í húsinu og núverandi nýtingu á miðrými hússins. 2. Hvert er líklegt söluverð- 4554 mæti miðað við staðgreiðslu á eignarhluta Valdimars í Hafnarstræti 20, Reykja- vík, ef grunnskipulag 1. hæðar verður fært í það horf sem samþykkt teikning frá 22. desember 1977 gerir ráð fyrir, sbr. dskj. nr. 8, með þeirri undantekningu þó að gera skal ráð fyrir því að heimilt sé að afmarka austurenda |. hæðar í sam- ræmi við skiptingu á austurenda og miðrými eins og hún er sýnd á uppdrætti af 1. hæð er fylgdi makaskiptasamningi borgarsjóðs og Kristjáns Knútssonar dags. 31. ágúst 1978, sbr. dskj. nr. 10. Skal miða við núverandi atvinnustarfsemi í hús- inu.“ Niðurstöður matsmanna í matsgerð 29. janúar 1998 eru þessar: Samkvæmt 1. tl. í matsbeiðni 7.000.000 króna. Samkvæmt 2. tl. í matsbeiðni 11.500.000 krónur. Stefnandi hefur ekki fært fram fullnægjandi rök að því að hann hafi orðið fyrir tjóni sem orsakast hafi af þeirri breytingu á húsinu Hafnarstræti 20 sem metin er ólögmæt samkvæmt niðurstöðu dóms þessa. Þegar af þeirri ástæðu ber að sýkna stefndu af skaðabótakröfu stefnanda samkvæmt aðal-, vara- og þrauta- varakröfu hans án þess að efni séu til að fjallað sé um einstaka kröfuliði. Ákveðið er að aðilar málsins skuli bera hver sinn kostnað af rekstri þess. Mál þetta dæmir Sigurður Hallur Stefánsson héraðsdómari ásamt meðdóm- endunum Jakobi Líndal arkitekt og Valgeiri Kristinssyni hæstaréttarlögmanni. Dómsorð: Gagnsök er vísað frá dómi af sjálfsdáðum. Stefndu, borgarsjóður Reykjavíkur, Triton ehf., Gerpir sf. og Renata Erlendsson, eru sýknuð af skaðabótakröfum stefnanda, Valdimars Jóhann- essonar, og af þeirri kröfu hans að þau skuli færa útveggi í austurenda 1. hæðar hússins nr. 20 við Hafnarstræti í Reykjavík í það horf sem sam- þykkt teikning frá 22. desember 1977 gerir ráð fyrir. Stefndu skulu færa innréttingar og skilrúm í miðrými hússins, þ.m.t. snyrtiaðstöðu, í það horf sem samþykkt teikning frá 22. desember 1977 gerir ráð fyrir innan 30 daga frá uppkvaðningu dóms þessa að viðlagðri greiðslu óskipt á 10.000 króna dagsektum til stefnanda frá þeim tíma. Málskostnaður fellur niður. 4555 Fimmtudaginn 25. nóvember 1999. Nr. 292/1999. — Ákæruvaldið (Bogi Nilsson ríkissaksóknari) gegn Hauki Guðmundssyni (Kristján Stefánsson hrl.) Rán. Hylming. Hlutdeild. Reynslulausn. H var ákærður fyrir að hafa í félagi við annan mann lagt á ráðin um að fremja rán í söluturni, og í því skyni lagt honum til dúkahníf og hettu. Var hann sakfelldur fyrir hlutdeild í ráninu, en talið að sú hlut- deild tæmdi sök. Í sama hæstaréttarmáli var til endurskoðunar refsi- ákvörðun héraðsdóms, sem dæmt hafði H fyrir hylmingu í öðru máli. Voru ákvarðanir héraðsdóms um fangelsisrefsingu H staðfestar. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunn- laugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut til Hæstaréttar 20. júlí 1999 dómum héraðs- dóms Reykjavíkur 8. og 25. júní 1999 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og einnig af hálfu ákæruvalds, sem krefst þess að refsing ákærða verði þyngd. Ákærði krefst vægustu refsingar, sem lög leyfa. Mál þessi voru höfðuð í héraði gegn ákærða og þremur öðrum mönnum fyrir rán, þjófnað og hylmingu. Með hinum áfrýjuðu dómum var ákærði sakfelldur ásamt meðákærðu, sem una dómi. Með vísan til forsendna héraðsdóms 8. júní 1999 verður staðfest nið- urstaða hans um að sakfella ákærða fyrir hlutdeild í ráni 3. febrúar 1999. Varðar þessi verknaður ákærða við 252. gr., sbr. 1. mgr. 22. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sem hér tæma sök. Í héraðsdómi 25. júní 1999 var ákærði sakfelldur fyrir hylmingu, sem hann játaði, og er sú niðurstaða ekki til endurskoðunar. Með vísan til forsendna hinna áfrýjuðu dóma verða staðfestar nið- urstöður þeirra um refsingu ákærða og sakarkostnað. Ákærði greiði sakarkostnað fyrir Hæstarétti eins og Í dómsorði greinir. 4556 Dómsorð: Hinir áfrýjuðu dómar skulu vera óraskaðir. Ákærði, Haukur Guðmundsson, greiði áfrýjunarkostnað máls- ins, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Kristjáns Stefánssonar hæstaréttarlögmanns, 60.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 8. júní 1999. Mál þetta var höfðað með ákæru ríkissaksóknara 9. apríl sl. á hendur G, Hauki Guðmundssyni, kt. 190664-4499, Hverfisgötu 99, Reykjavík, og L „fyrir rán framin í Reykjavík í febrúar 1999: 1. „Ákærðu G og Hauki fyrir að hafa, að kvöldi miðvikudagsins 3. febrúar, í félagi lagt á ráðin um að fremja rán í söluturni að Grundarstíg 12, ákærði Haukur í því skyni lagt ákærða G til dúkahníf og hettu, ákærði G í framhaldi af því farið inn í söluturninn með hnífinn í hendi og hettuna brugðna yfir höfuð og andlit, ógnað þar afgreiðslustúlkunni Sigrúnu Jóhannsdóttur, kt. 040381-4819, sem var ein Í söluturninum, með hnífnum og neytt hana þannig til þess að afhenda sér um kr. 20-25.000 úr sjóðvélum söluturnsins og ákærðu báðir deilt með sér þýfinu skammt frá vettvangi. (Mál nr. 10-1999-2711) Telst þetta varða við 252. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. 1. Hl. Málavextir. Miðvikudaginn 3. febrúar sl. um kl. 21.30 var lögreglunni tilkynnt að rán hafi verið framið í söluturni að Grundarstíg 12, Reykjavík. Afgreiðslustúlka sem var ein við afgreiðslu skýrði svo frá að hún hefði þá skömmu áður skyndilega orðið vör við að maður hafi verið kominn inn fyrir afgreiðsluborðið. Hafi hann verið með dúkahníf í hendinni og hettu á höfði og fyrir andliti. Hann hafi skipað henni að koma með peningana. Hún hafi afhent manninum peninga úr sjóðsvél og lottókassa. Hann hafi otað hnífnum að henni þegar hann hafi séð að hún hafi ekki alveg tæmt kassann. Við svo búið hafi hann yfirgefið söluturninn. 4557 Stúlkan, Sigrún Jóhannsdóttir, var yfirheyrð um málsatvik við rannsókn málsins og meðferð þess. Bar hún að hún hafi verið inni á lager söluturnsins, en þegar hún kom fram hafi maður með hettu yfir höfðinu verið kominn inn fyrir afgreiðsluborðið og verið með rauðan dúkahníf í hendi. Hann hafi sagt við sig „komdu með peningana og líka lottópeningana“. Vitnið ber að hún hafi strax farið að peningakassanum og tekið peningana sem þar voru. Hún segir að mað- urinn hafi gengið á eftir sér að peningakassanum og hún hafi flýtt sér svo mikið að taka peningana úr sjóðsvélinni að einn 5.000 króna seðill hafi orðið eftir. Þá hafi maðurinn orðið reiður, otað hnífnum upp að sér og sagt við sig „líka þennan seðil“. Því næst hafi maðurinn farið út úr söluturninum. Vitnið lýsti ránsmann- inum sem frekar háum manni, þrekvöxnum, með stórar skítugar hendur með gulum blettum á. Hann hafi verið í blárri úlpu, með ljósbrúna hettu sem á voru göt fyrir augu og munn. Hún sagði að maðurinn hafi verið frekar dimmradd- aður, dökkhærður og „rónalegur“. Hann hafi verið rólegur og hægur í hreyf- ingum, en orðið æstur þegar hún gleymdi 5.000 krónunum og þá hafi hann komið nær henni og beint að sér dúkahnífnum, sem hún sagði sér hafa staðið ógn af. Eftir að lýsingin af þeim sem verknaðinn framdi, hafði verið send út af fjar- skiptum lögreglunnar, sást til manns á Laugavegi á móts við hús númer 78, Mónakó, en hún gat átt við þann aðila. Hann var handtekinn og fluttur á lög- reglustöðina við Hverfisgötu. Reyndist hann vera ákærði, G. Við yfirheyrslu hjá lögreglu og fyrir dómi kvaðst ákærði G hafa hitt með- ákærða, Hauk Guðmundsson, á vínveitingastaðnum Keisaranum við Laugaveg að kvöldi miðvikudagsins 3. febrúar. Fyrir dómi sagðist ákærði hafa farið á Keisarann í því skyni að hitta meðákærða, Hauk, sem gjarnan héldi þar til. Hafi hann beðið meðákærða, Hauk, um hníf og hettu þar sem hann var „blankur“ og ætlaði að ná einhvers staðar í peninga með því að fremja rán. Féllst Haukur á það að láta hann hafa þessa hluti og héldu þeir heim til hans. Þar lét Haukur hann fá sinnepsgula heimatilbúna hettu úr buxnaskálm, bundna saman að ofan, og skorið út göt fyrir augun. Ákærði, G, heldur því fram að meðákærði, Haukur, hafi einnig látið hann fá dúkahníf. Í yfirheyrslum fyrir lögreglu sagði hann að meðákærði, Haukur, hafi stungið upp á því að ákærði, G, fremdi ránið í sölu- turninum við Grundarstíg sem væri stutt frá heimili þess síðarnefnda. Þeir hafi svo gengið upp að söluturninum en séð að fólk var þar inni. Þá hafi þeir gengið hring í hverfinu og minnir ákærða G að hann hafi skilið við Hauk á horni Spít- alastígs og Grundarstígs. Fyrir dómi neitaði hann því hins vegar að meðákærði Haukur hafi stungið upp á því hvar hann ætti að fremja ránið, en þeir Haukur hafi gengið að þessari sjoppu á Grundarstíg og kveðst ákærði, G, hafa sagt að hann langaði „að prufa þessa“. Hann hafi beðið fyrir utan í nokkrar mínútur en 2 2 Haukur hafi sagst ætla að hlaupa út á næsta horn, á mótum Spítalastígs og 4558 Grundarstígs og bíða þar eftir honum. Hann hafi þá sengið að söluturninum og sett hettuna á sig skömmu áður en hann gekk inn. Enginn hafi þá verið þar inni og kveðst ákærði, G, hafa gengið inn fyrir afgreiðsluborðið. Þar hafi hann beðið í dálitla stund uns afgreiðslustúlkan kom út af lagernum. Ákærði, G, kveðst þá hafa sagt við hana að hann vildi fá peningana úr kassanum og gekk hún orða- laust að honum. Hún opnaði hann og lét hann fá peningaseðla. Hann hafi þá bent henni á að þarna væri lottókassi og gaf í skyn að þá peninga vildi hann líka fá og varð hún við því. Hann segir einn 5000 króna seðil hafi orðið eftir í kass- anum og hann hafi þá bent henni á að hann vildi fá þann seðil líka. Rétti hún honum þann seðil orðalaust. Í lögregluskýrslu lýsti ákærði, G, atburðum á þessa leið en fyrir dómi kvaðst hann ekki muna atburðarásina glögglega inni í sölu- turninum, enda hafi hann verið undir áhrifum áfengis og lyfja þeirra, sem hann verði að taka vegna geðsjúkdóms síns. Við yfirheyrslu hjá lögreglu og fyrir dómi mótmælti ákærði þeim framburði vitnisins Sigrúnar, að hann hefði ógnað henni með hnífi þar sem hann hafi verið með dúkahnífinn í vinstri úlpuvasa allan tím- ann. Hann hafi stungið hnífnum í úlpuvasa sinn strax og hann kom inn og sá að afgreiðslustúlkan var lítil. Hann neitaði því að hafa ógnað henni með hnífnum. Hann skýrði svo frá fyrir dómi að hann hafi sótt námskeið hjá VR og lögreglu og því vitað að þegar maður með hettu og hníf kemur að afgreiðslustúlku eða afgreiðslumanni eigi hann að gera nákvæmlega það sem ræninginn biður um. Þar af leiðandi hafi honum fundist að engin áhætta hafi verið tekin þarna inni og þess vegna hafi hann stungið hnífnum aftur í vasann. Eftir ránið kveðst hann hafa farið út og hlaupið eftir Grundarstíg í átt að Spít- alastíg. Hann hafi hitt Hauk á gatnamótunum, þar sem hann skildi við hann, og rétt honum alla peningaseðlana. Þeir hafi svo hlaupið þaðan og inn á veitinga- staðinn „Nelly“s Café“. Þar hafi Haukur rétt honum 8000 krónur af ránsfengnum og farið við svo búið. Ákærði, G, kveðst hafa verið þarna í skamma stund en gengið síðan upp Laugaveginn. Þar sem kalt var í veðri hafi hann sett hettuna upp til að hlýja sér á eyrunum. Þegar hann var kominn að veitingastaðnum Mon- aco við Laugaveg 78 hafi lögreglumaður handtekið hann og tjáð honum að hann svaraði til lýsingar á manni sem lögreglan væri að leita að. Meðákærði, Haukur, segist hafa hitt ákærða, G, á Keisaranum á Laugavegi miðvikudagskvöldið 3. febrúar sl. G hafi beðið sig um að lána sér hettu því hann ætlaði að ná sér í peninga með ráni. Hann hafi orðið við því og þeir gengið saman að heimili hans, Laufásvegi 10, sem er skammt frá gatnamótum Skál- holtsstígar og Laufásvegar. Þar hafi hann tekið ljósar buxur, klippt bút af annarri skálminni og göt fyrir augun og bundið síðan hnút á skálmina. Þessa heimatil- búnu hettu lét hann ákærða, G, fá. Aðspurður hjá lögreglu og fyrir dómi sagð- ist hann ekki hafa látið hann hafa neitt annað. Hann viðurkennir þó að hafa átt rauðan dúkahníf eins og þann sem ákærði, G, notaði við ránið og telur ekki úti- 4559 lokað að G hafi tekið þann hníf. Við rannsókn málsins og meðferð þess sagðist meðákærði, Haukur, hafa vitað að ákærði, G, ætlaði að fremja rán en ekki hvar eða hvenær. Haukur kveðst því næst hafa farið á veitingastaðinn „Nelly“s Café“ í Ingólfsstræti. Eftir stutta stund hafi ákærði, G, komið þangað og sagt sér að hann hafi rænt peningum í einhverri sjoppu. Ákærði, G, hafi rétt honum 10.000- 20.000 krónur en ákærði Haukur sagðist ekki hafa beðið um frekari skýringar á þessum peningum. Hann hafi skömmu síðar yfirgefið „Nelly's Café“ og farið á veitingastaðinn Lillaputt á Laugavegi. Þar hafi hann eytt þeim peningum sem ákærði, G, lét hann fá í áfengi og spilakassa. Hann hafi svo verið handtekinn síðar sama kvöld er hann var á leiðinni á Keisarann. Ákærði Haukur neitaði fyrir lögreglu og dómi allri aðild að ráninu og full- yrti að hann hafi hvorki hvatt ákærða, G, til að fremja það né skipulagt það á nokkurn hátt. Ákærði, G, hafi sjálfur tekið ákvörðun um að fremja rán og sú ákvörðun hafi verið sér með öllu óviðkomandi. Hélt hann fast við þennan fram- burð sinn fyrir dómi. Niðurstaða. Ákærði, G, hefur viðurkennt verknað þann sem honum er gefinn að sök í ákærulið I. Hann hefur þó neitað bæði fyrir lögreglu og fyrir dómi að hafa ógnað afgreiðslustúlkunni í söluturninum að Grundarstíg 12 með dúkahnífnum. Hann hafi sett hnífinn strax í vasann þegar hann hafi séð að stúlkan var ung og lítil. Vitnið, Sigrún Jóhannsdóttir, gat hins vegar gefið greinargóða lýsingu á hnífnum, bæði fyrir lögreglu og dómi. Hún bar einnig að ákærði hafi beint hnífnum að sér og ógnað sér með honum. Frásögn ákærða, G, um það að hann hafi strax sett hnífinn í vasann getur ekki talist trúverðug í ljósi þess að stúlkan gat lýst dúkahnífnum á mjög greinargóðan hátt. Var framburður hennar trúverð- ugur fyrir dómi. Verður því að telja að fram sé komin lögfull sönnun þess að ákærði, G, hafi beitt hnífnum í því skyni að ógna afgreiðslustúlkunni. Telst þetta varða við 252. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Ákærða, Hauki Guðmundssyni, er gefið að sök að hafa lagt á ráðin með ákærða G um að fremja ránið í söluturninum að Grundarstíg 12 og lagt honum til dúkahníf og hettu. Hann hefur viðurkennt að hafa búið til hettu fyrir ákærða, G, en neitað því að hafa lagt honum til hníf sinn. Þykir ósannað gegn eindreg- inni neitun hans bæði við rannsókn málsins og meðferð þess að hann hafi lagt ákærða, G, til hnífinn, enda er ekki útilokað að meðákærði hafi tekið hnífinn með leynd á heimili ákærða, Hauks. Hann hefur einnig neitað því alfarið að hann hafi verið með í því að taka ákvörðun um hvaða söluturn skyldi ræna og hvenær. Þá neitar hann því einnig að hann hafi beðið eftir ákærða, G, á horni Spítalastígs og Grundarstígs á meðan hann fór inn í sjoppuna. Hefur framburður hans um þetta atriði verið stöðugur. Gegn eindreginni neitun ákærða Hauks er 4560 Ósannað að honum hafi verið það ljóst hvaða sjoppu meðákærði ætlaði að ræna og að hann hafi beðið hans á umræddu horni Spítalastígs og Grundarstísgs. Hins vegar er ljóst að þeir hittust örskömmu eftir að ránið var framið á barnum Nelly'“s og skiptu þar með sér ránsfengnum. Þegar framangreint er virt þykir ekki fyllilega sannað að ákærði, Haukur, hafi verið samverkamaður meðákærða í ráninu. Með því að leggja meðákærða til umrædda hettu, sem ákærði vissi að meðákærði hugðist nota til að ræna einhverja sjoppu, hefur ákærði Haukur gerst sekur um undanfarandi hlutdeildarverknað í ráni meðákærða, G. Varðar sá verknaður hans við 252. gr., sbr. 1. mgr. 22. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Með viðtöku peninganna hefur hann einnig gerst sekur um eftirfarandi hlutdeild í verknaði hans og varðar sú háttsemi hans við 254. gr. almennra hegn- ingarlaga. Málið var flutt með tilliti til framangreindra ákvæða almennra hegn- ingarlaga. II. Viðurlög. |... Akærði Haukur hefur frá árinu 1981 hlotið 14 refsidóma fyrir ýmis afbrot, skjalafals, þjófnaði, gripdeild, ólöglega meðferð á fundnu fé, rán, hylmingu, brot á lögum og reglum um ávana- og fíkniefni og ölvunarakstur. Þá hefur hann frá árinu 1984 gengist með sáttum undir að greiða sektir 16 sinnum fyrir ýmis brot, þar af 10 sinnum fyrir fíkniefnabrot. Auk þess hefur hann gengist undir tvær viðurlagaákvarðanir fyrir sams konar brot og lögreglustjórasekt fyrir líkamsárás. Hann hlaut síðast refsivistardóm 8. september 1997, 6 mánaða fangelsi fyrir þjófnað, en í maí sama ár dæmdi Hæstiréttur hann í 12 mánaða fangelsi fyrir fíkniefna- og þjófnaðarbrot, en með þeim dómi voru einnig teknar upp eftir- stöðvar eldri refsingar. Honum var veitt reynslulausn í 2 ár 8. október sl. á eft- irstöðvum refsingar, samtals 260 dögum. Með broti því, sem fjallað er um í dómi þessum hefur ákærði rofið skilorð framangreindrar reynslulausnar. Ber því nú samkvæmt |. mgr. 42. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 3. gr. laga nr. 16/1976 og með hliðsjón af 60. gr. sömu laga að dæma hann nú í einu lagi fyrir brot þau, sem hér er fjallað um og hina 260 daga óloknu refsivist. Ákærði er vanaafbrotamaður og verður refsing hans því einnig ákveðin með hliðsjón af 71. gr., sbr. 255. gr., 72. gr. svo og 77. gr. almennra hegningarlaga. Þykir refsingin hæfilega ákveðin fangelsi í 18 mánuði. l--. Akærði, Haukur, er dæmdur til að greiða málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Kristjáns Stefánssonar hæstaréttarlögmanns, 100.000 krónur. {...1 4561 Annan sakarkostnað skal ákærði, G, greiða. Ingibjörg Benediktsdóttir héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: {...1 Ákærði, Haukur Guðmundsson, sæti fangelsi í 18 mánuði. |...) Akærði, Haukur, greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Kristjáns Stefánssonar hæstaréttarlögmanns, 100.000 krónur. ... Annan sakarkostnað greiði ákærði, G. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 25. júní 1999. Málið er höfðað með ákæruskjali lögreglustjórans í Reykjavík 8. þ.m. gegn ákærðu A, |...) og Hauki Guðmundssyni, kt. 190664-4499, Hverfisgötu 86, Reykjavík, „fyrir eftirtalin brot framin í Reykjavík á árinu 1999: I. ll. Báðum ákærðu fyrir hylmingu, ákærða Hauki með því að hafa þriðjudaginn 19. janúar í húsi við Bjarnarstíg tekið við frá Guðna Þór Guðmundssyni, kt. 181176-2969, eftirlíkingum af 11 pörum af trúlofunarhringjum, að verðmæti kr. 55.000, sem samkvæmt áföstum verðmerkingum skartgripaverslunar Jóhann- esar Leifssonar gullsmiðs, Laugavegi 30, voru samtals að verðmæti kr. 320.040, í þeim tilgangi að selja þá, þrátt fyrir að ákærða væri ljóst að nefndur Guðni Þór hafði stolið eftirlíkingunum skömmu áður, og ákærða A með því að hafa stuttu síðar á heimili sínu tekið við eftirlíkingunum úr höndum meðákærða Hauks í þeim tilgangi að selja þá, þrátt fyrir að honum væri ljóst að munanna hafði verið aflað með auðgunarbroti. (Mál nr. 010-1999-1341) Telst þetta varða við 254. gr. almennra hegningarlaga. Þess er krafist að ákærðu verði dæmdir til refsingar. Í málinu gerir Vátryggingafélag Íslands, kt. 690689-2009, kröfu á hendur ákærða A um skaðabætur að fjárhæð kr. 574.287.“ Með skýlausri játningu ákærða Hauks, sem er í samræmi við gögn málsins, þykir sannað að hann hafi gerst sekur um það brot, sem honum er að sök gefið í ákæru og þar er rétt heimfært til refsiákvæða. Þá er einnig sannað með skýlausri játningu ákærða A, sem er í samræmi við gögn málsins, að hann hafi gerst sekur um það brot, sem honum er að sök gefið 4562 í 1. kafla ákæru og þar er rétt heimfært til refslákvæða. Hann hefur samþykkt framkomna skaðabótakröfu að því er þennan kafla ákæru varðar. Í...1 Viðurlög. Ákærði Haukur hefur frá árinu 1981 hlotið 15 refsidóma fyrir ýmis afbrot, skjalafals, þjófnaði, gripdeild, ólöglega meðferð á fundnu fé, rán, hylmingu, brot á lögum og reglum um ávana- og fíkniefni og ölvunarakstur. Þá hefur hann frá árinu 1984 gengist með sáttum undir að greiða sektir 16 sinnum fyrir ýmis brot, þar af 10 sinnum fyrir fíkniefnabrot. Auk þess hefur hann gengist undir tvær viðurlagaákvarðanir fyrir sams konar brot og lögreglustjórasekt fyrir líkamsárás. Hann hlaut næstsíðasta refsivistardóm sinn 8. september 1997, 6 mánaða fang- elsi fyrir þjófnað, en í maí sama ár dæmdi Hæstiréttur hann í 12 mánaða fang- elsi fyrir fíkniefna- og þjófnaðarbrot, en með þeim dómi voru einnig teknar upp eftirstöðvar eldri refsingar. Honum var veitt reynslulausn í 2 ár 8. október sl. á eftirstöðvum refsingar, samtals 260 dögum. Hann rauf þá reynslulausn og með dómi 8. júní sl. var sú reynslulausn dæmd með refsingu sem honum var gerð fyrir brot gegn 252. gr., sbr. 1. mgr. 22. gr. almennra hegningarlaga og 254. gr. sömu laga. Brot ákærða sem hér er fjallað um er framið áður en hann hlaut dóm- inn 8. janúar sl. Ber því að dæma honum hegningarauka samkvæmt 78. gr. almennra hegningarlaga. Þá ber einnig að virða það ákærða til hagsbóta að hann hefur án undanbragða viðurkennt brot sitt. Ákærði er hins vegar vanaafbrota- maður og verður refsing hans því einnig ákveðin með hliðsjón af 71. gr., sbr. 255. gr., 72. gr. svo og 77. gr. almennra hegningarlaga. Þegar allt framangreint er virt þykir refsing hans hæfilega ákveðin fangelsi í 2 mánuði. {...1 Þá er ákærði, Haukur, dæmdur til að greiða þóknun skipaðs verjanda síns, Kristjáns Stefánssonar hæstaréttarlögmanns, 35.000 krónur, |...|. Annan sakarkostnað eru ákærðu dæmdir til að greiða óskipt. Ingibjörg Benediktsdóttir héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: {...1 Ákærði, Haukur Guðmundsson, sæti fangelsi í 2 mánuði. Ákærði, Haukur, greiði þóknun skipaðs verjanda síns, Kristjáns Stef- ánssonar hæstaréttarlögmanns, 35.000 krónur. {...1 Annan sakarkostnað greiði ákærðu óskipt. 4563 Fimmtudaginn 25. nóvember 1999. Nr. 220/1999. Anna Óskarsdóttir (Jón Magnússon hrl.) gegn Valgerði Guðnýju Hannesdóttur (Björn Ólafur Hallgrímsson hrl.) Fasteignakaup. Galli. Skaðabætur. Skuldajöfnuður. A seldi V íbúð. Eftir að V flutti inn í íbúðina taldi hún sig verða vara við ýmsa galla á íbúðinni. Hélt hún eftir umsömdum greiðslum af þessum sökum. A stefndi V til greiðslu, en V gagnstefndi og krafðist skaðabóta eða afsláttar vegna ástands íbúðarinnar. Aflað var mats- gerðar dómkvaddra matsmanna. Talið var að kröfur V ættu að nokkru leyti við rök að styðjast og var krafa A á hendur henni lækkuð vegna þess. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arn- ljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 8. júní 1999 og krefst þess að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 1.118.520 krónur ásamt dráttar- vöxtum samkvæmt I. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 600.000 krónum frá 27. ágúst til 30. september 1998, en af 1.118.520 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst þess aðallega að málinu verði vísað frá Hæstarétti, en til vara að héraðsdómur verði staðfestur. Þá krefst stefndi málskostn- aðar fyrir Hæstarétti. I. Krafa stefnda um frávísun málsins frá Hæstarétti er ekki studd hald- bærum rökum. Verður hún því ekki tekin til greina. Il. Stefndi keypti af áfrýjanda íbúð á jarðhæð í húsinu að Þinghólsbraut 28 í Kópavogi með samningi 22. júní 1998 fyrir 7.000.000 krónur. Svo sem nánar greinir í héraðsdómi innti stefndi ekki af hendi tvær síðustu 4564 afborganir af kaupverðinu, sem munu hafa átt að greiðast 27. ágúst og 27. október 1998, en þær námu samtals 1.118.520 krónum. Þingfesti áfrýjandi mál þetta í héraði 30. september 1998 til greiðslu þeirrar fjár- hæðar auk dráttarvaxta af hvorri afborgun og málskostnaðar. Stefndi vefengdi ekki skyldu sína til að greiða eftirstöðvar kaup- verðsins, en taldi að margvíslegir gallar hefðu komið fram á hinni seldu eign og hefði hann því átt rétt á að halda eftir greiðslu sinni vegna van- efnda seljanda. Heldur stefndi fram, að gallar á eigninni veiti rétt til skaðabóta og afsláttar úr hendi áfrýjanda og eigi þær kröfur að koma til skuldajafnaðar á móti kröfu áfrýjanda. Með gagnstefnu 5. mars 1999 hafði stefndi uppi gagnkröfu til skuldajafnaðar og sjálfstæðs dóms. Nam hún 2.219.300 krónum auk dráttarvaxta frá 22. júní 1998 og máls- kostnaðar. Gagnsökin var ekki höfðuð innan þess frests, sem settur er í 28. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Með hinum áfrýjaða dómi voru gagnkröfur stefnda hins vegar aðeins teknar til greina að nokkru leyti til skuldajafnaðar við kröfur áfrýjanda í aðalsök, en nið- urstaða málsins varð sú að stefnda var gert að greiða áfrýjanda 69.920 krónur. Stefndi gagnáfrýjaði ekki héraðsdómi. Þótt að auki megi fall- ast á með áfrýjanda að kröfur í gagnsök í héraði hafi verið óskýrar, meðal annars vegna skorts á víðhlítandi greinargerð um fjárhæðir, eru ekki efni til að vísa nú frá héraðsdómi gagnsök stefnda af þeim ástæðum, sem að framan greinir, enda koma gagnkröfur stefnda aðeins til álita til skuldajafnaðar og eru nægilega reifaðar í einstökum liðum. HI. Húsið að Þinghólsbraut 28 var smíðað í tvennu lagi. Eldri hlutinn, sem nefndur er austurálma í málsgögnum, var hlaðinn úr vikursteini árið 1957, en hinn nýrri, vesturhlutinn, var steinsteyptur á árinu 1963. Svonefnd austurálma er að nokkru klædd að utan, meðal annars suð- urhliðin, en að öðru leyti eru útveggir hennar aðeins að nokkru leyti varðir með klæðningu. Í húsinu eru tvær íbúðir og mun hvor þeirra um sig vera 50% alls hússins. Eins og fyrr greinir er mál þetta risið vegna kaupsamnings málsaðila um jarðhæðina. IV. Skilja verður málatilbúnað áfrýjanda svo að hann geri ekki athuga- semdir, að því gefnu að gagnkröfur stefnda geti að formi til komið til 4565 álita í málinu, við niðurstöðu héraðsdóms um að til frádráttar kröfu hans komi eftirtaldir liðir vegna galla á fasteigninni: Gólfdúkur í svefn- herbergi, 55.000 krónur, raflagnir, 95.300 krónur, eyðing meindýra, 12.500 krónur, hleri yfir reykháfi á efra þaki, sbr. 3. líð hér að neðan, 18.000 krónur, og einangrun í herbergi í suðvesturhorni hússins, 42.500 krónur. Samtals nema þessir liðir 223.300 krónum. Fyrir Hæstarétti er hins vegar ágreiningur um eftirfarandi liði í gagn- kröfu stefnda, er héraðsdómur tók til greina með fjárhæðum, sem hér greinir: 1. Breyting á hitakerfi 275.000 krónur, 2. lagfæring á múrverki innanhúss 100.000 krónur, 3. þakrennur, niðurföll úr rennum og áfellur á þaki, að frátalinni kröfu vegna fyrrnefnds hlera yfir reykháfi, 151.000 krónur, 4. pípulögn í snyrtiherbergi 31.500 krónur, 5. leki á útveggjum að norðan- og austanverðu 217.800 krónur og 6. röskun og óþægindi vegna viðgerða á göllum 50.000 krónur. Í héraðsdómi var fallist á að stefndi ætti rétt á afslætti alls að fjár- hæð 375.000 krónur vegna 1. og 2. kröfuliðar. Liðir 3-6 nema samtals 450.300 krónum og voru skaðabótakröfur vegna þeirra allra teknar til greina í héraðsdómi. Dæmdar fjárhæðir studdust við matsgerð dóm- kvadds byggingatæknifræðings 17. nóvember 1998 og er gerð nokkur grein fyrir henni í héraðsdómi. Verður nú fjallað um síðastgreinda sex kröfuliði. 1. Hitakerfi. Hin umdeildu kaup komust á fyrir milligöngu fasteigna- sölunnar Gimli, sem síðan annaðist gerð kaupsamnings, sem málsað- ilar undirrituðu. Áður en kaupin voru gerð lá fyrir söluyfirlit á stöðl- uðu eyðublaði fasteignasölunnar, sem ágreiningslaust er að málsaðilar kynntu sér. Er hitakerfi lýst í söluyfirlitinu með orðunum „Sér-Dan- foss“. Verður ráðið af skýrslu þess starfsmanns fasteignasölunnar, sem skoðaði íbúðina og skráði upplýsingar um hana í söluyfirliti, að hann gerði sér ekki grein fyrir að hitakerfi var sameiginlegt með báðum íbúðum hússins. Eftir framburði hins dómkvadda matsmanns bar frá- gangur hitalagna í íbúðinni þetta ekki með sér við venjulega skoðun leikmanns. Pípulagninganemi, sem vann við lagnir í húsinu fyrir stefnda, bar fyrir dómi að engin leið hefði verið fyrir ókunnugan að átta sig á að hitalögnin væri sameiginleg fyrir allt húsið. Kvaðst hann sjálfur ekki hafa gert sér grein fyrir að hiti væri sameiginlegur. Verður að leggja til grundvallar, að stefnda hafi hvorki verið né mátt vera ljóst að íbúðin var að þessu leyti ekki í samræmi við söluyfirlitið, en 4566 ósannað er að áfrýjandi hafi gefið munnlegar upplýsingar um þetta þegar stefndi skoðaði íbúðina. Á stefndi því rétt á skaðabótum vegna þess að hið selda skorti þennan áskilda kost, sbr. meginreglu 2. mgr. 42. gr. laga nr. 39/1922 um lausafjárkaup. Eftir matinu 17. nóvember 1998 myndi kostnaður hvors íbúðareiganda um sig við að skipta hita- kerfinu nema um það bil 250.000 til 300.000 krónum, ef eldri pípu- lagnir nýtast ekki. Ekki var metið hve mikill kostnaður yrði annars. Af matinu er ekki ljóst hvort matsmaðurinn tók afstöðu til hugsanlegs vinnusparnaðar af því að nota ný rör. Þessi ágalli á matsgerð þykir þó ekki vera svo verulegur að kröfulið þessum verði hafnað. Verður hann tekinn til greina með 250.000 krónum. 2. Galli á múrverki innanhúss. Í matsbeiðni er borin fram þessi spurning: „Er múrverki innanhúss ábótavant? ... Athuga þarf sérstak- lega, hvort veggir eru skakkir, hvort göt eru á þeim (t.d. milli herbergja og milli herbergis og hols), hvort gat sé í gólfi í efra holi og hvort frá- gangur múrverks bak við ofna sé forsvaranlegur.“ Í svari matsmanns segir meðal annars: „Við skoðun á veggjum íbúðarálmu hússins má sjá að múrverk þeirra er mjög ójafnt bæði á inn- og útveggjum. Þetta er ekki mjög áberandi við lauslega skoðun en getur verið mjög hvimleitt og leiðir til aukins kostnaðar við innréttingu hússins og erfiðleika við frágangsliði. Einnig eru göt ófrágengin þar sem lagnir liggja á milli herbergja og búið er að múra upp í gat í gólfi þar sem vatnslögn liggur í gegnum plötu. Einangrun bak við ofna er og hefur væntanlega verið lítil sem engin og búið er að einangra og múrhúða á bak við ofna í tveimur svefnherbergjum.“ Hér er um að ræða tvenns konar annmarka, annars vegar ójafna veggi og hins vegar göt á veggjum og í gólfi, svo og að einangrun vantar á bak við ofna. Kostnað við viðgerð á síðastgreindum ágöllum taldi matsmaður vera 33.000 krónur. Síðan segir um múrverkið í mats- gerðinni: „Erfitt er að meta til afsláttar á kaupverði íbúðarinnar galla af þessari gerð, þó má e.t.v. setja fram þá hugmynd að hæfilegur afsláttur á múrverki út- og innveggja svefnálmu sé um það bil helm- ingur af stofnkostnaði ógallaðs múrverks, sem væri upphæð á bilinu 100-120.000 kr.“ Matsmaðurinn bar fyrir dómi að þegar hann skoðaði íbúðina hafi verið búið að rífa mikið innan úr henni. Einnig hafi frá- gangi meðal annars á bak við ofna þegar verið lokið í tveimur af Þremur herbergjum. Af gögnum málsins verður lítið sem ekkert ráðið 4567 hvernig gengið hafi verið frá veggjum við ofna og hvort kaupandi hafi þannig mátt sjá þessa galla við skoðun. Upplýsingar um umfang þess- ara galla eru ekki nægilega glöggar til þess að unnt sé að taka til greina kröfu um viðgerðarkostnaðinn 33.000 krónur. Stefndi skoðaði íbúðina fyrir kaupin ásamt sambúðarmanni sínum, sem er múrari og vinnur við húsaviðgerðir. Í matsgerð kom fram að múrverk var mjög ójafnt. Þótt í mati sé tekið fram, að þetta sé „ekki mjög áberandi“, verður að telja að sambúðarmaður stefnda hefði við eðlilega athugun átt að geta séð að múrverk var ekki í viðunandi horfi. Verður þessum kröfulið því hafnað. 3. Þakrennur, niðurföll úr rennum og áfellur á þaki. Í matsbeiðni var spurt hvort viðgerða væri þörf á þaki, þakrennum eða niðurföllum. Svohljóðandi svar er í matsgerð: „Við könnun á ástandi ystu þakklæðn- ingar kom í ljós að ástand þakjárns er tiltölulega gott en ástæða til þess að mála það innan fárra ára, en í ljós kom að áfellur á þakköntum og hleri yfir skorsteinspípu, sem búið er að fjarlægja niður á móts við þak- klæðningu og er úr timbri, þarf að endurnýja vegna fúa. Þakrennur eru aðeins á lægra þaki og eru farnar að ryðga en bíða mætti með end- urnýjun þeirra í nokkur ár að því er best verður séð. Engin þakniður- föll eru á húsinu.“ Þá er í matsgerð greint frá kostnaði alls að fjárhæð 169.000 krónur við úrbætur á því, sem matsmaður taldi ábótavant varð- andi „áfellur á efra þaki, lokur yfir skorsteini, þakrennur og þakniður- föll“. Við skýrslutökur fyrir dómi kom fram, að allir þessir annmarkar voru sýnilegir við skoðun frá jörðu, nema hlerinn yfir reykháfinum, sem matsmaður taldi kosta 18.000 krónur að endurnýja. Þar sem krafa vegna hlerans sætir ekki sérstökum andmælum verður hún tekin til greina svo sem segir í upphafi þessa kafla. Öðrum kröfuliðum, sem um ræðir, verður hins vegar hafnað af þeim sökum, sem áður er getið. 4. Pípulögn í snyrtiherbergi. Í íbúðinni voru tvö snyrtiherbergi og varðar þessi líður annað þeirra. Um þennan lið sagði svo í matsgerð: „Við skoðun á neysluvatns- og frárennslislögnum á efri snyrtingu kom í ljós að talsverð ryðmyndun er í frárennslisröri handlaugar og einnig þarf að tengja handlaug við heitavatnslögn ef sett yrði ný á sama stað og áður var.“ Frekari lýsingu á þessu var ekki að finna í matsgerðinni. Áætlaði matsmaður að kostnaður við að skipta um frárennslisrör frá handlaug og að lögn í grunni ásamt framlengingu heitavatnslagnar í millivegg væri 31.500 krónur. Þegar stefndi skoðaði íbúðina var hand- 4568 laugin ótengd og snyrtiherbergið ekki notað sem slíkt, heldur sem geymsla. Eftir að stefndi tók við íbúðinni lét hann fjarlægja salerni þetta og loka stútum fyrir lagnir við handlaug. Þegar þessa er gætt er ósannað að stefndi hafi orðið fyrir tjóni vegna þeirra atriða, sem greind voru í matinu. Þegar af þeirri ástæðu er þessum kröfulið hafnað. 5. Leki á útveggjum að norðan- og austanverðu. Um þetta segir í mati: „Áberandi lekamerki eru í þvottahúsi íbúðarinnar bæði á norður- og vesturvegg. Úr þessu verður vart bætt nema lokið verði að klæða austurálmu hússins með áþekkri klæðningu og fyrir er ...“. Matsmaður sagði við skýrslutöku í héraði að veggir hafi verið mikið sprungnir og þeir lækju. Áætlaði hann kostnað við þennan verkþátt alls 217.800 krónur. Áfrýjandi bar fyrir dómi, að sýnilegur raki hafi verið að innan- verðu á öllum útveggjum þvottahússins þegar stefndi og sambúðar- maður hans skoðuðu íbúðina. Stefndi kvaðst hins vegar ekki hafa séð neinn raka. Þvottahúsið er í austurhluta hússins, þar sem útveggir úr vikri eru ekki klæddir. Stefndi og sambúðarmaðurinn vissu að þessi hluti var hlaðinn úr víkursteini. Verður að leggja til grundvallar að leka- merki hafi verið þeim sýnileg. Þess er og að gæta að kaupandi gat ekki vænst þess að rúmlega 40 ára gamlir vikurveggir væru lausir við raka, eins og gengið var frá ytra byrði hússins. Verður kröfuliður þessi því ekki tekinn til greina. 6. Röskun og óþægindi vegna viðgerða á göllum. Stefndi hefur ekki leitt í ljós að hann hafi beðið frekara fjártjón af vanefndum áfrýjanda en metið hefur verið til fjár af dómkvöddum matsmanni. Ekki eru laga- skilyrði til að taka til greina kröfur um ófjárhagslegt tjón af ætluðum óþægindum stefnda sökum vanefndanna. Verður því ekki fallist á bóta- kröfu hans vegna þessa liðar. Samkvæmt ofangreindu verður áfrýjandi að sæta lækkun á kröfu sinni vegna kröfuliða, sem hann hefur ekki andmælt sérstaklega, alls að fjárhæð 223.300 krónur auk bóta vegna hitakerfis 250.000 krónur eða samtals 473.300 krónur. Dregst síðastgreind fjárhæð frá 1.118.520 krónum, sem stefndi hefur viðurkennt að séu ógreiddar eftirstöðvar kaupverðs. Verður áfrýjanda því gert að greiða mismuninn, 645.220 krónur, ásamt dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 600.000 krónum frá 27. ágúst til 30. september 1998, af 1.118.520 krónum frá þeim degi til 5. mars 1999, er gagnsök var þingfest, en af 645.220 krónum frá þeim degi til greiðsludags. 4569 Að teknu tilliti til úrslita málsins verður stefndi dæmdur til að greiða áfrýjanda málskostnað að hluta í héraði og fyrir Hæstarétti, sem er ákveðinn í einu lagi, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Stefndi, Valgerður Guðný Hannesdóttir, greiði áfrýjanda, Önnu Óskarsdóttur, 645.220 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt ll. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 600.000 krónum frá 27. ágúst til 30. september 1998, af 1.118.520 krónum frá þeim degi til 5. mars 1999, en af 645.220 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Stefndi greiði áfrýjanda samtals 250.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 12. maí 1999. Aðalstefnandi og gagnstefnda er Anna Óskarsdóttir, kt. 280340-3919, Laufa- rima 2, 110 Reykjavík, en aðalstefnda og gagnstefnandi er Valgerður Guðný Hannesdóttir, kt. 031263-8329, Fjallalind 75, 200 Kópavogi. Umboðsmaður aðalstefnanda og gagnstefndu er hrl. Jón Magnússon, en umboðsmaður aðalstefndu og gagnstefnanda er hrl. Björn Ólafur Hallgrímsson. I. Dómkröfur. 1. Aðalsök. a. Aðalstefnandi krefst þess, að aðalstefnda verði dæmd til að greiða henni skuld að fjárhæð kr. 1.118.520 ásamt dráttarvöxtum skv. 1. kafla vaxtalaga ni. 25/1987 af kr. 600.000 frá 27. ágúst 1998 til 30. september s.á. er málið var þingfest, en af kr. 1.118.520 frá þeim degi til greiðsludags og verði dráttarvext- irnir höfuðstólsfærðir á 12 mánaða fresti og í fyrsta sinn 27. ágúst 1999. Þá er krafist málskostnaðar skv. mati dómsins að viðbættum virðisaukaskatti, en aðal- stefnandi er ekki virðisaukaskattsskyldur. b. Aðalstefnda krefst sýknu af kröfu aðalstefnanda á grundvelli skuldajafn- aðar. Þá krefst hún þess, að aðalstefnandi verði dæmdur til greiðslu málskostn- aðar að skaðlausu og er vísað í málskostnaðarreikning. 2. Gagnsök. a. Gagnstefnandi krefst þess aðallega, að gagnstefnda verði dæmd til að greiða henni kr. 2.219.300 með dráttarvöxtum skv. HI. kafla vaxtalaga frá 22.6.1998 til greiðsludags. Til vara er krafist lægri fjárhæðar að mati réttarins með dráttarvöxtum frá 22. júní 1998 til greiðsludags. 4570 Bæði í aðalkröfu og varakröfu er krafist skuldajafnaðar á gagnkröfu að kröfu- fjárhæð aðalsakar, en sjálfstæður dómur gangi um þann mismun, sem gagn- kröfur eru hærri en kröfur í aðalsök. Loks krefst gagnstefnandi þess, að gagn- stefnda verði dæmd til að greiða henni málskostnað, þ.m.t. matskostnað að skað- lausu að mati dómsins. b. Gagnstefnda krefst sýknu af öllum kröfum gagnstefnanda í gagnsök og að gagnstefndu verði tildæmdur málskostnaður úr hendi gagnstefnanda skv. mati dómsins auk virðisaukaskatts á málflutningsþóknun, þar eð gagnstefnda sé ekki virðisaukaskattsskyld. II. Málavextir. Þann 22. júní 1998 var gerður kaupsamningur milli málsaðila um jarðhæð hússins nr. 28 við Þinghólsbraut í Kópavogi og var aðalstefnandi seljandi en gagnstefnandi kaupandi. Kaupverðið var kr. 7.000.000 og skyldi greiðast þannig: 1. a Við undirritun kaupsamnings með húsbréfum kr. 2.884.480 1. b Við undirritun kaupsamnings kr. 2.000.000 2. Við afhendingu eignar kr. 1.000.000 3. Mánuði eftir afhendingu kr. 600.000 4. Þremur mánuðum eftir afhendingu kr. 518.520 Samkvæmt kaupsamningnum skyldi íbúðin afhent 15. júlí 1998 en afhend- ingin fór fram 27. júlí s.á. Gagnstefnandi greiddi fyrstu greiðslurnar eins og um var samið en greiðslu samkvæmt 3. lið innti hún ekki af hendi mánuði eftir afhendingu íbúðarinnar þ.e. 27. ágúst 1998 og bar fyrir sig að hún ætti gagn- kröfu á hendur aðalstefnanda vegna galla á hinni seldu eign. Við útgáfu stefnu 17. september 1998 taldi aðalstefnandi liggja ljóst fyrir að gagnastefnandi ætl- aði ekki heldur að inna af hendi greiðslur samkv. 4. lið og væri sú greiðsla þá í gjalddaga fallin vegna vanefndar á greiðslunni skv. 3. lið og yfirlýsingar gagn- stefnanda um að frekari greiðslur verði ekki inntar af hendi. Gagnstefnandi hefur viðurkennt að skulda umstefnda fjárhæð, en telur að gagnkrafa hennar til skuldajafnaðar kynni að vera mun hærri. Gagnstefnandi kvaðst hafa nokkru eftir afhendingu íbúðarinnar orðið vör við að hún var haldin margháttuðum göllum og hafi ástand hennar ekki verið í samræmi við lýsingar sem fram hafi komið í söluyfirliti seljanda. Eignin hafi ekki verið steinsteypt nema að hluta. Þak og veggir hafi verið í slæmu ástandi með tilheyrandi leka. Pípu- og raflögn hafi verið verulega ábótavant og hafi skorkvikindi hafst við í íbúðinni. Þetta séu leyndir og mjög umfangsmiklir gallar og verði úrbætur meiri en nemi vangreiðslum skv. kaupsamningnum. Að beiðni gagnstefnanda var 4571 Freyr Jóhannesson tæknifræðingur dómkvaddur matsmaður í Héraðsdómi Reykjaness 9. okt. sl. til að meta kostnaðinn við úrbætur, og er hann skv. mats- gerð dags. 17. apríl 1998 kr. 750.300. Auk þess var metinn verðmætismunur vegna þess að austurhluti hússins er hlaðinn úr vikursteini, en ekki steinsteyptur, og kostnaður við að skipta um hitakerfi til að koma á sérhitun o.fl. Heildarupp- hæð matsins er kr. 1.650.300 þegar teknir hafa verið með þessir aukaliðir sem ekki varða úrbætur vegna galla, sem aðalstefndi gat staðreynt. Gagnstefnandi kveðst hafa orðið fyrir talsverðu tjóni umfram þetta. Um sé að ræða vinnu gagnstefnanda og aðstoðarmanna hennar við brýnar aðgerðir frá því skömmu eftir viðtöku húsnæðisins og fram að matsskoðun. Tjón af því að þurfa að flytja úr íbúðinni um tíma og tjón af margháttuðu óhagræði af því að þurfa langvarandi að búa í húsnæði, þar sem á sama tíma fari fram margháttuð og erfið viðgerðarvinna á meirihluta húsnæðisins. þ.m.t. múrviðgerðir. Þá hafi hún tvívegis orðið að kaupa út þjónustu við að losa um endurteknar stíflanir í skolplagnakerfi hússins. Vinnustundir fram að matsskoðun hafi verið 220 á meðaltímagjaldi 1.400 krónur eða samtals 308.000 krónur. Óhagræði sitt metur gagnstefnandi á 200.000 krónur, og þá tekið tillit til þess að sumarleyfismöguleiki hafi enginn verið, ótal símtala, snúninga o.fl. Kostnað vegna þess, að gagnstefnandi þurfti að flytja út úr íbúðinni um eins mánaðar skeið skömmu fyrir jól 1998 metur hún á 50.000 krónur. Kostnaður við að- keyptar stíflulosanir nam 11.000 krónum. lll. Málsástæður og lagarök. 1. Aðalsök. a. Aðalstefnandi byggir kröfur sínar á efni kaupsamningsins en vanefndir aðalstefndu á honum stafi af fjárskorti hennar og verði að telja það fyrirslátt vegna þessa, er aðalstefnda komi með athugasemdir við húseignina eftir að til greiðslu kom á útborgun mánuði eftir afhendingu, en það hafi verið um að ræða margvísleg atriði, sem sýnileg hafi verið við skoðun og aðalstefnda hafi vitað um. Henni hafi verið gerð ítarleg grein fyrir ástandi eignarinnar áður en kaup- samningur var gerður. Eignin hafi verið seld á lágu verði og þá hafi verið tekið tillit til aldurs hennar og ástands. Vísað er til meginreglu kröfuréttarins og samningaréttarins um efni fjárskuld- bindinga til stuðnings kröfunni. Kröfur um dráttarvexti, þ.m.t. vaxtavexti, styðj- ast við Ill. kafla vaxtalaga en um málskostnaðarkröfur er vísað til 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 og til 32. gr. sömu laga um varnarþing. Um virðisaukaskatt er vísað til laga nr. 50/1987. b. Aðalstefndi mótmælir því, að gerð hafi verið ítarleg grein fyrir ástandi hússins af hálfu aðalstefnanda og að söluverð þess hafi verið lágt með tilliti til ástands þess og aldurs. Heldur væri hið rétta, að aðalstefnda hafi skoðað eign- 4572 ina venjubundinni skoðun og hafi ekkert komið fram hjá seljanda um að ástand hússins væri lélegra en almennt mætti búast við um sambærilegar eignir. Ásett verð eignarinnar hafi verið kr. 7.500.000 en endanlegt söluverð hafi verið kr. 7.000.000, sem teljast verði í hærra lagi, þegar litið væri til þess, að kaupverðið átti allt að greiðast á fjórum mánuðum og 70% við undirritun samnings. Sýknukrafa aðalstefnda er á því byggð að aðalstefndi eigi gagnkröfu til skuldajafnaðar á hendur aðalstefnanda sem sé mun hærri heldur en eftirstöðvar kaupverðsins, sem aðalstefnandi geri nú reka að innheimta með málsókn þrátt fyrir beiðni aðalstefnda um að greiðslur yrðu settar á vaxtaberandi bók, meðan beðið væri niðurstöðu dómkvadds matsmanns vegna meintra galla á eigninni. Aðalstefndi skuldar þessa umstefndu fjárhæð og gerir ekki athugasemd við upphæðina, en mótmælir dráttarvaxtakröfu og málskostnaðarkröfu sérstaklega þar sem málsókn þessi sé að ófyrirsynju þegar litið er til vanefnda stefnanda á samningi aðilanna. Aðalstefndi telur aftur á móti öll skilyrði til að halda eftir eigin greiðslu vegna krafna sem hann telur sig eiga á hendur aðalstefnanda á nefndum kaup- samningi um Þinghólsbraut 28, Kópavogi. Um endanlega fjárhæð er vísað til matsgerðar dómkvadds matsmanns sem leitt hafi svo til gagnstefnu í málinu. Umræddur samningur sé gagnkvæmur samningur aðila þar sem seljandi skuldbindur sig til að inna af hendi samningsbundna greiðslu, eignina, gegn móttöku kaupverðs. Eignin hafi þannig átt að afhendast án leyndra galla og með áskildum kostum. Það hafi ekki verið gert og því hafi aðalstefndi beitt vanefnda- úrræðum sem lög og venjur heimila í fasteignakaupum, jafnvel þó ekki hafi í upphafi málsins komið fram lögfull sönnun og mat á viðgerðarkostnaði og verðrýrnun eignarinnar. Málsókn stefnanda breyti þar engu um. Aðalstefndu vísa til almennra reglna kröfuréttarins og kaupalaga um upp- lýsinga- og skoðunarskyldu, skilyrði skaðabóta og afsláttar í fasteignakaupum með lögjöfnun frá kaupalögum og reglna um skuldajöfnuð svo og rétt til að halda eftir eigin greiðslu. Aðalstefndu byggja kröfu sína um málskostnað á ákvæðum laga nr. 91/1991, XXL. kafla. Um virðisaukaskatt á málflutningsþóknun er vísað til laga nr. 50/1988, þar sem lögmönnum er gert skylt að innheimta virðisaukaskatt af þóknun sinni, en aðalstefndu séu ekki skattaðilar í skilningi laganna og beri því nauðsyn að fá dóm fyrir skattinum úr hendi aðalstefnanda. 2. Gagnsök. a. Málsástæður þær sem gagnstefnandi byggi á eru þær að fasteignin nr. 28 við Þinghólsbraut í Kópavogi hafi verið haldin verulegum leyndum göllum, sem seljandi beri ábyrgð á, hvort heldur sé eftir reglum um afslátt af kaupverði og/eða skaðabætur. Byggt sé á því að gagnstefnda hafa verið kunnugt um eða 4573 mátt vera kunnugt um gallana, en vísvitandi leynt þeim eða vanrækt upplýsinga- skyldu sína við sölu, hvar í mót gagnstefnandi hafi ekki með neinum hætti van- rækt skoðunarskyldu sína. Þá hafi hið selda hvergi nærri uppfyllt þá kosti, sem telja megi almennt áskilda í fasteignaviðskiptum, nema sérstaklega sé kveðið á um annað í samningi. Söluyfirlit um eignina sé á ábyrgð gagnstefnda og megi skv. túlkun dóma á ákvæðum laga um fasteignakaup jafna til ábyrgðaryfirlýsingar hans. Gagnstefnandi telur gagnstefnda bera fulla ábyrgð á því að eignin sé búin þeim kostum, sem telja megi áskilda í fasteignaviðskiptum auk þeirra, sem bein- línis eru upptaldir í söluyfirliti. Gagnstefnandi hafi mátt vænta þess að eignin héldi vatni og vindum, múr og vegghlutar væru ekki að hruni komnir, og loks að íbúðin væri íbúðarhæf frá upp- hafi og kæmi að slíkum notum, en að ekki þyrfti að leggja út í gríðarlegan kostnað við margháttaðar viðgerðir til að gera hana íbúðarhæfa. Í nefndu yfirliti sé m.a. greint frá sérhitalögn íbúðarinnar og ákveðnu bygg- ingarefni hússins, sem hvorttveggja sé rangt. Gagnstefnandi mótmælir því að fjárskorti sé um að kenna, að hann hafi ekki efnt kaupsamninginn af sinni hálfu og vísar til þess, að hann hafi lagt 1,1 milljón króna inn á sérstaka bankabók í sínu nafni en sérstaklega merkta þessum við- skiptum til geymslu þar á vöxtum, meðan beðið væri eftir niðurstöðu á ágrein- ingi málsaðila, og hafi þetta verið gert þegar ljóst var, að ekki var grundvöllur til samkomulags milli aðila um bætur vegna kvartana gagnstefnanda. Kröfur sínar byggir gagnstefnandi á matsgerðinni um kostnaðarmat vegna nauðsynlegra viðgerða og lægra verðmats, sökum rangra forsendna við kauptil- boðsgerð, en matinu hafi ekki verið hnekkt með yfirmati eða öðrum hætti. Aðrar kröfur um bætur, svo sem vegna vinnu gagnstefnanda o.fl., vegna óhagræðis, húsnæðiskostnaðar o.fl. er lagt í mat réttarins án þess að lögð séu fram gögn þeim til stuðnings. Vísað er til sömu laga og reglna og í greinargerð í aðalsök. Sérstaklega er byggt á kaupalögum um áskilda kosti per analogiam og vísað til ríkrar dóm- venju í svipuðum málum. Þá er vísað til reglna um skuldajöfnuð og til mats- gerðar um sönnun fyrir afslætti og tjóni. Þar eð það hafi verið nauðsynlegt að afla matsgerðar um gallana, beri að dæma gagnstefnanda bætur fyrir þeim kostnaði sem og annan kostnað af mál- inu. b. Gagnstefndi vísar í fyrsta lagi til þess að vísa beri gagnkröfunni frá ex otficio, þar eð hún uppfylli ekki þau skilyrði d-liðar 1. mgr. 80. gr. laga nr. 91/1991. Útilokað sé að fá samhengi í stefnufjárhæðina miðað við framlagða matsgerð. Að öðru leyti setur gagnstefndi áherslu á þessi atriði. 4574 1. Ekki sé greint frá á hvaða meintum göllum skaðabótakrafa gagnstefnanda sé sett fram. Ljóst sé að til þess að skaðabætur geti komið til í tilvikum sem þessum verði seljandi með athöfnum eða athafnaleysi að hafa bakað sér ábyrgð skv. almennu sakarreglunni. Engin rök eða sjónarmið séu færð fram í gagnstefnu sem benda á það í hvaða greinum eða tilvikum gagnstefnandi hafi bakað sér ábyrgð skv. sakarreglunni. Málið sé því vanreifað hvað þetta varðar. Spurning er hvort lögmaður gagnstefnda eigi að fara að geta í þær stórkostlegu eyður, sem eru Í gagnstefnunni, en það sé ekki talið eðlilegt, en hins vegar er áskilinn réttur til að koma að frekari sjónarmiðum verði gagnsökinni ekki vísað frá dómi og sagnstefnanda gefinn kostur á að gera ítarlegri grein fyrir kröfum sínum. 2. Í gagnstefnu segi, að kröfugerð aðalkröfu sé byggð á fyrirliggjandi mats- gerð um kostnaðarmat vegna nauðsynlegra viðgerða á íbúðinni og lægra verð- mats sökum forsendna við kauptilboðsgerð og nemi umræddir kröfuliðir kr. 1.650.300. Hvergi verði þessi tala lesin út úr mati dómkvadds matsmanns og eins og áður greini með öllu óljóst á hverju er byggt. Verði gagnsök ekki vísað frá ex officio ber að vísa þessum kröfulið frá þar sem hann er í engu sundur- greindur og í engu rökstuddur auk þess sem ekki sé greint frá því hvort gagn- stefnandi byggi á reglum um skaðabætur eða á reglum um afslátt og á hvaða grundvelli byggt sé á að skaðabótaskylda gagnstefnanda sé fyrir hendi og í hvaða tilvikum afsláttur komi til og þá vegna hvers. Þessi krafa í gagnsök sé því ekki dómhæf. Útilokað sé að færa fram varnir gegn jafnóljósri kröfu og hér greinir og útilokað sé fyrir dóm að átta sig á hvað felst í kröfugerð gagnstefn- anda. 3. Auk ofangreinds geri gagnstefnandi kröfu til þess að fá bætt margvíslegt tjón til viðbótar því sem í matsgerð hins dómkvadda matsmanns greini. Þessu sé algerlega mótmælt. Í fyrsta lagi liggi ekkert fyrir um tjón eða óhagræði gagn- stefnanda. Engin gögn eða rök séu lögð fram hvað það varðar og því um órök- studdar fullyrðingar að ræða. Þá séu framtaldar vinnustundir fram að mats- skoðun 220 eins og í gagnstefnu greinir algerlega ósundurliðaðar og ósundur- greint hvað um var að ræða og að hvaða hlutum unnið var og hver hafi unnið það. Ekki sé því mark takandi á þeirri kröfu. Þá sé viðmiðun í gagnstefnu fyrir tímagjald gagnstefnanda kr. 1.400 á tímann gjörsamlega út í hött og miðist ekki við neina þekkta taxta fyrir vinnu sem hugsanlega kunni að hafa verið unnin af gagnstefnanda eða aðila á hennar vegum. Vegna þessa, þ.e. þeirra meintu vinnu- stunda, sem gagnstefnandi segist hafa lagt í eitthvað, sem ekki sé skilgreint og flutninga úr íbúðinni á einhverjum tíma, sem ekki liggi fyrir hver var eða af hvaða ástæðu, sé ófullnægjandi forsenda og undirstaða kröfugerðar hvað þetta varðar. Þá liggi auk heldur eins og bent sé á hér að framan engin gögn fyrir varðandi þennan kröfulið. Útilokað sé að taka hann til greina. 4. Þriðji kröfuliður gagnstefnanda sé vegna óhagræðis og sé athyglisvert, að 4575 framtaldar ósundurgreindar 220 vinnustundir eða um 6 vikna stíf vinna, sem getið er í kröfulið 3 hér að framan felst ekki það óhagræði sem á við þennan kröfulið, heldur sé hann settur fram með tilliti til þess að sumarleyfismöguleikar hafi forklúðrast auk ýmiss annars sem sé svo langsótt og fráleitt að tæpast taki að eyða tíma eða orðum í það. Þessi kröfuliður er gjörsamlega órökstuddur bæði tölulega og efnislega og því útilokað þegar af þeim ástæðum að taka hann til greina. 5. Þá sé krafist kr. 50.000 vegna þess að gagnstefnandi hafi þurft að víkja af eign sinni skömmu fyrir jól vegna innanhússviðgerðar og sé framangreint metið í gagnstefnu til bótakröfu sem hér greinir. Þessi kröfuliður sé að öðru leyti Órök- studdur og engin gögn hafi verið lögð fram honum til stuðnings og því útilokað að taka hann til greina. Því er mótmælt, að gagnstefnandi hafi nokkurn tíma þurft að flytja út úr íbúðinni vegna galla, en vera kunni að hún hafi gert það vegna þess, að hún hafi tekið þá ákvörðun að standsetja eignina eftir sínu höfði, en svo virðist sem gagnstefnandi telji réttast og hentast, að gagnstefnda borgi það sem að gagnstefnandi tók ákvörðun um að gera algerlega án þess að nokkur þörf væri á. Slíkt sé að sjálfsögðu með öllu fráleitt. 6. Varðandi kröfu um greiðslu fyrir stíflulosanir þá sé henni mótmælt, en komi til þess, að lögð verði fram gögn um það, að slík stíflulosun hafi átt sér stað af ástæðum sem raktar verði til gagnstefndu þá hefur ekki staðið á henni að greiða það. 7. Ekki sé hægt að sjá eða átta sig á hvort gagnstefnandi gerir kröfu á hendur gagnstefnda vegna rannsóknar á skolplögnum og það hvaða fjárhæð sé um að ræða sé slík krafa gerð. Þetta sýni eitt með öðru hversu fráleit krafan sé eins og hún er fram sett í gagnstefnu. En hvað sem því líður þá sé þessari kröfu mót- mælt sem rangri og Órökstuddri. Bent sé á að gagnstefndi bauð gagnstefnanda í sáttaskyni að lækka kröfur sínar á hendur henni um 200.000 krónur gegn því að gagnstefnandi greiddi eft- irstöðvar kaupverðsins og gengið yrði frá afsali milli aðila. Á þetta hafi gagn- stefnandi ekki viljað fallast og hafi nú höfðað þessa gagnsök með þeim ágöllum, sem raktir séu hér að framan. Gagnstefnda hafi boðið þessa fjárhæð til að vera laus við leiðindi og aukakostnað, sem málaferlum gæti fylgt, auk þess hafi henni legið á beinum og milliliðalausum greiðslum frá gagnstefnanda. Bent sé sérstaklega á, að þegar gagnstefnandi skoðaði eignina þá hafi hún notið aðstoðar sambýlismanns síns, sem skoðað hafi eignina með henni, en hann vinnur við húsasmíðar og húsaviðgerðir og verði því að teljast sérfróður að því leyti, þó að gagnstefnandi haldi því fram að hún sjálf sé ekki sérfróð um bygg- ingar. Ekki sé getið um það að hvaða leyti hin selda eign hafi ekki verið búin þeim 4576 kostum sem að áskildir hafi verið við kaup. Því sé haldið fram af hálfu gagn- stefndu, að eignin hafi einmitt verið búin þeim áskildu kostum, sem talað var um milli aðila áður en kaup gerðust. Byggt sé á almennum reglum skaðabótaréttarins, kröfuréttarins og laga um lausafjárkaup nr. 39/1922. Þá er byggt á reglum laga um meðferð einkamála nr. 19/1981 og lögum um virðisaukaskatt nr. 50/1988. IV. Sönnunarfærsla. Vettvangsganga fór fram að Þinghólsbraut 28, Kópavogi, sama dag og aðal- meðferð málsins. Málsaðilar gáfu skýrslu hér fyrir dómi og sambýlismaður aðalstefnanda, Guðmundur Vestmann Ottósson, Laufarima 2, Reykjavík, kt. 061035-2229, og Valdimar Sigfússon múrari, Þinghólsbraut 28, Kópavogi, kt. 050362-5669, sambýlismaður aðalstefndu, báru vitni í málinu. Þá báru og vitni í málinu Freyr Jóhannesson byggingatæknifræðingur, kt. 180841-3349, Ystaseli 33, Reykjavík, Sveinbjörn Halldórsson sölumaður fast- eigna, kt. 170963-5399, Aratúni 25, Garðabæ, og Garðar Rafn Halldórsson pípu- lagninganemi, kt. 110369-2989, Bæjarrima 14, Reykjavík. Freyr Jóhannesson staðfesti matsgerð sína í málinu, en kostnaðarmat um nauðsynlegar viðgerðir eða úrbætur á þeim göllum, sem matsmaðurinn gat stað- fest, er þannig: Verkliðir Efni Vinna Samtals I. Sameign utanhúss 1.1 Klæðning útveggja 92.400 58.800 151.200 1.2 Áfellur við glugga. dyr og þak 25.200 29.400 54.600 1.3 Áfellur á efra þaki 33.600 26.400 60.000 1.4 Lokur yfir skorsteini 6.000 12.000 18.000 1.5 Þakrennur 19.000 18.000 37.000 1.6 Þakniðurföll 37.800 16.200 54.000 1.7 Múrviðgerðir á útveggjum 25.200 93.600 118.800 1.8 Málun útveggja 21.900 36.500 58.400 2. Frágangur innanhúss og lagnir 2.1 Mála útveggi í þvottahúsi 3.600 8.400 12.000 2.2 Korkflísar á tröppur við skála 14.000 12.500 26.500 2.3 Viðgerð á lögnum við handlaug 8.500 23.000 31.500 2.4 Einangrun og frág. bak við ofna o.fl. 6.000 27.000 33.000 2.5 Raflögn: Færa jarðtengingu 2.000 8.200 10.200 Loftljós í gangi 1.000 2.100 3.100 Gömul eldavélarlögn o.fl. 2.000 6.200 8.200 4577 Færa útiljós 3.500 4.100 7.600 Rofi í anddyri 1.500 4.100 5.600 Ljós í eldhúsi 2.000 4.100 6.100 Lagnir í baðherbergi 6.000 20.500 26.500 Lok á millidráttarkassa 7.000 20.500 28.000 Samtals kr. 150.300 V. Niðurstöður. Á greiningslaust er í málinu að samkvæmt kaupsamningi skuldar aðalstefnda kr. 1.118.520 sem eru eftirstöðvar af kaupverðinu og það er nú allt í gjalddaga fallið, en hún hefur sýnt fram á að hún hafi lagt inn á eigin bankareikning þessa fjárhæð nálægt gjalddögum eftirstöðva útborgunarinnar. Hún réttlætir van- greiðsluna með því að ástand íbúðarinnar hafi verið langt frá því sem almennt er áskilið um íbúðir á þessu verði í fasteignaviðskiptum og hafi ýmsir gallar komið fram á íbúðinni eftir að hún flutti í hana sem ekki hafi sést við venjulega skoðun og er vísað til matsgerðar um þessa galla. Það er mat réttarins að gallar þeir, sem lýst er í matsgerð séu það miklir að það hafi veitt gagnstefnanda heim- ild til að halda eftir eftirstöðvum kaupverðs þar til endanlegt uppgjör færi fram í sambandi við kaupin, svo að þá gæti kostnaður við úrbætur og viðgerðir komið til frádráttar ef hann teldist á ábyrgð aðalstefnanda. Verður í því samhengi fyrst fjallað um sýknukröfu aðalstefndu í aðalsök og skuldajafnaðarkröfur í aðalsök og gagnsök. Í málinu þykir mega byggja alfarið á matsgerð Freys Jóhannessonar um flesta líði, sem taldir eru eiga að koma til frádráttar og skuldajafnaðar við kröfu aðalstefnanda í aðalsök eða til sjálfstæðs dóms í gagnsök. Ekkert sérstakt kom fram við vettvangskönnun sem rýrir gildi matsgerðarinnar. Við skýrslutöku af aðilum hér fyrir dómi kom fram að aðalstefnda var af aðalstefnanda gert ljóst að austurhluti hússins væri hlaðinn úr vikursteini. Í matsgerð er komist að þeirri niðurstöðu að húsið sé verðminna sem nemur 250- 300 þúsund krónum vegna þess að hluti útveggja hússins væri þannig hlaðinn og án klæðningar. Með því að aðalstefnda var þetta ljóst við kaupin eru ekki skilyrði til að taka til greina lækkunarkröfu hennar sem nemur þessum lið. Um aðra liði í matsgerð skal þetta tekið fram og fylgt sömu númeraröð og þar. I-3. Viðgerðaþörf á þaki, rennum og niðurföllum. Samkvæmt byggingarreglugerð þeirri sem í gildi var er húsið var byggt ber að hafa bæði niðurföll og rennur á íbúðarhúsum og verður að telja að aðal- stefnda hafi mátt treysta því, þó að hún hafi ekki kannað það sérstaklega svo og timburverk hússins væri ófúið, en vart verður ætlast til þess, að við venjulega skoðun færi hún upp á efra þakið til að kanna áfellur á þakköntum og hlera yfir 4578 skorsteinspípu. Eru þetta áskildir kostir sem aðalstefnandi ber ábyrgð á og er stuðst við niðurstöður í kostnaðarmati um að bætur vegna þessa ágalla séu hæfi- legar kr. 169.000. 1-4-7. Múrskemmdir utanhúss. Upplýst er að á árinu 1995 fóru fram sprunguviðgerðir á útveggjum hússins, sem unnar voru á hefðbundinn hátt, en þá munu útveggir hússins og þak hafa verið málað. Við athugun matsmanns á múrhúðun steypta hluta hússins kom í ljós að hún var víða laus og taldi hann að fjarlægja þyrfti 25% af múrhúðun útveggjanna og múrhúða á ný. Kostnaður við þessar múrviðgerðir og svo málun yfir á eftir er metinn á kr. 177.200. Fram er komið hjá aðalstefndu að hún hafði ekki séð eða áttað sig á þessum skemmdum við skoðun né sambýlismaður hennar, Valdimar Sigfússon, sem er múrari og fæst við viðgerðir á eldri húsum, en hann kvaðst hafa séð að fram- kvæmdar höfðu verið sprunguviðgerðir á útveggjunum og reiknað með að þær væru í lagi án þess að kanna það sérstaklega. Hér er um rúmlega 45 ára gamalt hús að ræða og mátti gera ráð fyrir að múr- húðun gæti verið farin að gefa sig og bila. Greinilegt var að sprunguviðgerðir höfðu verið unnar á því, og var því sérstök ástæða fyrir gagnstefnanda til að skoða húsið vandlega að utan með það í huga. Við skoðun naut hún aðstoðar sambýlismanns síns, sem er múrari og alvanur múrviðgerðum á eldri húsum, og er það mat réttarins að hann hafi átt að sjá þessar skemmdir við þá skoðun sem þarna var þörf á af hálfu aðalstefndu og verður vanræksla hennar ekki túlkuð öðruvísi en hún hafi sætt sig við þetta ástand á húsinu og verður stefnandi ekki gerð ábyrg fyrir þessum galla. III. Hitakerfi. Í söluyfirliti er talað um að upphitun fyrir íbúðina sé sér en við venjulega skoðun áttar ófaglærður maður sig ekki á því með því að líta á lagnir í þvotta- húsi, hvort um sameiginlegt hitakerfi er að ræða eða sérlögn, og ekki þykir sannað að stefnda hafi tiltekið við skoðun að um sameiginlegt hitakerfi með efri hæðinni væri að ræða. Líta verður svo á að upplýsingar um ástand fasteignar á söluyfirliti séu frá seljanda komnar og hann beri ábyrgð á þeim. Verður því að líta svo á að aðalstefnandi hafi ábyrgst að íbúðin væri með sérhitun og hún svo ekki reynst hafa þessa áskildu kosti og ber henni því að greiða kostnaðinn við að bæta úr þessum ágalla, sem matsmaður metur á kr. 250.000-300.000 og þykir mega miða við að hann sé kr. 275.000. 4579 1I-3. Gólfefni í svefnherbergi og á þrepum í holi. Fram kom hjá gagnstefnanda að korkflísar á þrepum í skála hafi verið lausar og að búið hafi verið að rífa þær af, er matsmaður skoðaði íbúðina. Hann gat því ekki staðreynt að frásögn gagnstefnanda væri rétt. Það brestur því sönnun um að þessi galli hafi verið til staðar við sölu eða verið þannig, að hann hafi átt að dyljast við skoðun og því verður gagnstefnda ekki dæmd til að greiða kostn- aðinn við þessar úrbætur. Hins vegar er upplýst, að gólfdúkur í svefnherbergi hafði ekki náð yfir allt gólfið og hafði þetta verið ljóst eftir skoðun, er svefn- herbergishúsgögn höfðu verið fjarlægð úr því. Þetta er leyndur galli, sem gagn- stefndu hlaut að vera ljóst og bar að skýra frá við skoðun. Er fallist á að gagn- stefnda greiði bætur miðað við áætlun í matsgerð, þ.e. kr. 55.000. II-4. Pípulögn á efri snyrtingu. Samkvæmt lýsingu í söluyfirliti er lítið baðherbergi á svefnherbergisgangi. Þó að þessu herbergi hafi nú verið breytt og rýmið sé ekki lengur notað sem sal- erni, mátti gagnstefnandi byggja á því að það væri í samræmi við lýsinguna og tæki og lagnir væru í forsvaranlegu ástandi. Svo reyndist ekki vera svo sem lýst er í matsgerð og er fallist á að gagnstefnda greiði bætur m/v kostnaðarmat, þ.e. kr. 31.500. 1I-5. Frárennslislögn frá klósetti. Ekki hefur verið staðreynt að frárennslislögnin sé biluð, þó að endurteknar stíflanir gætu bent til þess. Finna þarf þá út nákvæmlega hvar bilunin er og hvað hafi farið úrskeiðis til að unnt sé að kveða á um ábyrgð gagnstefndu og verður ekki byggt á áætlun matsmanns um þetta og því er þessi liður ekki tekinn til greina. 1I-7. Blöndunartæki í eldhúsi. Um er að ræða gömul tæki sem gátu gefið sig hvenær sem er. Ósannað er að þau hafi verið biluð við sýningu á íbúðinni, en telja verður að það felist í skoð- unarskyldu kaupanda að athuga hvort tæki þessi séu virk og er þessi liður ekki tekinn til greina. II-8. Útveggjaklæðning á suðurvegg eins herbergisins, innra byrði. Þessi frágangur eins og honum er lýst í matsgerð getur ekki talist forsvaran- legur í samræmi við hefðbundinn frágang á byggingartíma hússins og er fallist á að nauðsynlegt sé að fjarlægja klæðningu og klæða á ný með gifsplötum, svo sem lýst er í matinu, og ber gagnstefndu að greiða kostnaðinn við úrbæturnar, sem skv. áætlun í matsgerð eru kr. 42.500. 4580 1I-9. Múrverk innanhúss. Samkvæmt framlögðum teikningum byggingarnefndar er ljóst að meginhluti þess húsrýmis sem nú er umrætt íbúðarhúsnæði var hugsað sem geymslur, þ.á m. bílgeymsla, tómstundaaðstaða, búr og herbergi í tengslum við efri hæð húss- ins. Svo sem fram kemur í matsgerð og einnig kom fram við vettvangsgöngur er múrverk ójafnt og óvandað miðað við pússningu á íbúðarhúsnæði og virðist hafa verið tjaslað við múrverkið og það miðað við þessa upprunalegu notkun. Þá má ætla að klæðning með léttum plötum, sem var á sumum veggjum íbúð- arinnar, hafi verið til að hylja þessa vansmíði. Gagnstefnda sem búið hafði í húsinu allt frá 1975 og á neðri hæðum frá því 1978 hlaut að vera ljóst, hversu óvönduð pússningin var, en hins vegar var það lítt áberandi við venjulega skoðun og erfitt að átta sig á því, í húsnæði, sem búið er húsgögnum. Ekki er fram komið að gagnstefnanda hafi verið ljósir þessir upp- runalegu notkunarmöguleikar neðri hæðar hússins. Það er því mat réttarins, að gagnstefndu hafi borið við skoðun að upplýsa gagnstefnanda um og benda henni á þessa vankanta varðandi múrverkið. Það er því fallist á að gagnstefnda beri að greiða til gagnstefnanda kostnað við umbætur á múrverkinu skv. kostnaðar- mati í matsgerð jafnframt því sem afsláttur vegna galla á múrverki sem ekki verður bætt úr þykir hæfilegur kr. 100.000. H.-10. Raflagnir. Svo sem ljóst er í matsgerð er frágangur á raflögnum víða óforsvaranlegur og í sumum tilvikum í hættulegu ástandi. Ekki verður ætlast til þess að ófaglært fólk geti áttað sig á frágangi á raflögnum heldur hlýtur það að treysta því að þær séu í samræmi við gildandi byggingarreglugerðir. Svo var ekki í þessu til- viki og er það á ábyrgð seljanda að svo var ekki og ber að dæma gagnstefndu til að greiða kostnaðinn við úrbætur samkvæmt kostnaðarmati í matsgerð, sam- tals kr. 95.300. II.-12. Lekaskemmdir í þvottahúsi. Merki um leka eru bæði á norður- og vesturvegg þvottahússins. Um hálfur norðurveggurinn er klæddur stölluðu stáli og er engin skýring á því hvers vegna ekki var lokið við að klæða alla austurálmuna með þessum hætti, en vegna þess að hún er hlaðin úr vikursteini hafa örugglega komið fram lekavandamál í útveggjum, þar sem regnið hefur mætt mest á. Að norðurveggurinn er klæddur að hluta bendir til þess að á þeim vegg hafi og komið fram leki. Lekamerki þau sem fundust á þvottahúsinu verða ekki talin ný og miðað við hve aðalstefnda hafði búið lengi í íbúðinni má telja víst að hún hafi vitað af þeim, þó að hún hafi ekki sett það fyrir sig, þar sem þetta var í þvottahúsi. Það verða hins vegar að teljast almennt áskildir kostir við húsakaup, að hús leki ekki eða beri merki 4581 um leka og er þessi galli á ábyrgð seljanda og ber að dæma gagnstefndu til að greiða kostnaðinn við úrbætur samkvæmt matinu, þ.e. að klæði útveggi þvotta- hússins og setja áfellur við glugga, dyr og þak og mála útvegginn að innan, sam- tals kr. 217.800. 1I.-13. Silfurskottur. Samkvæmt 12. gr. á bakhlið kaupsamnings skyldi íbúðin afhendast hrein- gerð. Gagnstefnda hafði upplýst að silfurskottur hafi verið í íbúðinni og það hafi verið eitrað fyrir þeim áður. Það verður að teljast þáttur í hreingerningu íbúðar að skordýrum sem þar þrífast sé útrýmt. Líklegt er að fyrri eitrun hafi ekki tek- ist að fullu og því sé nauðsynlegt að endurtaka hana til að ná fullum árangri. En það að silfurskottan kemur aftur þrátt fyrir eitrun gæti og bent til einhverra raka- og lekavandamála, sem ekki sé búið að ráða bót á. Það þykir þó rétt að gagn- stefnda greiði í kostnað við nýja eitrun kr. 12.500. Samtals er því kostnaður við úrbætur sem gagnstefndu er gert að greiða sam- kvæmt 2. mgr. 42. gr. kaupalaga með lögjöfnun kr. 623.600 en afsláttur sem aðalstefnanda er gert að veita samkvæmt 1. mgr. 42. gr. kaupalaga með lög- Jöfnun nemur kr. 375.000 eða alls kr. 998.600 og kemur þessi fjárhæð til skulda- jafnaðar við kröfu aðalstefnanda. Kröfur gagnstefnanda í gagnsök um bætur umfram það sem að framan er rakið eru ekki studdar neinum gögnum nema reikningar eru lagðir fram um stíflulosun. Fyrir liggur álit matsmanns um að hann taldi ekki þörf á því að gagnstefnandi og fjölskylda hennar viki úr íbúðinni meðan á viðgerð stæði og ekki er að öðru leyti færðar sönnur á eða gert líklegt að hún hafi orðið fyrir þessu tjóni. Er kröfunni því vísað frá dómi vegna vanreifunar að öðru leyti en því að rétt er að dæma stefndu að álitum kr. 50.000 vegna þeirrar röskunar og ónæðis, sem af viðgerðunum hefur hlotist og kann að hljótast. Þessi fjárhæð komi til skuldajafnaðar við kröfu gagnstefndu í aðalsök. Niðurstaðan í málinu í heild er því sú, að aðalstefnda og gagnstefnandi er dæmd til að greiða aðalstefnanda og gagnstefndu kr. 69.920 með dráttarvöxtum skv. 111. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, frá 27. október 1998 til greiðsludags. Kröfum í gagnsök að fjárhæð kr. 519.000 er vísað frá dómi. Eftir þessum úrslitum þykir rétt að aðalstefnandi og gagnstefnda greiði aðal- stefndu og gagnstefnanda matskostnað, en nauðsynlegt var að staðreyna meinta galla og hæfilegan afslátt með mati, svo og kr. 300.000 í málskostnað að með- töldum virðisaukaskatt, en að öðru leyti falli málskostnaður niður í aðalsök og gagnsök. Dóm þennan kveða upp Guðmundur L. Jóhannesson héraðsdómari, Ragnar Ingimarsson byggingarverkfræðingur og Magnús Guðjónsson húsasmíðameist- ari. 4582 Dómsorð: Aðalstefnda, Valgerður Guðný Hannesdóttir, greiði aðalstefnanda, Önnu Óskarsdóttur, kr. 69.920 ásamt dráttarvöxtum skv. Hl. kafla vaxta- laga frá 27. október 1998 til greiðsludags. Kröfum að fjárhæð kr. 519.000 er vísað frá dómi. Aðalstefnandi og gagnstefnda greiði aðalstefndu og gagnstefnanda kr. 445.265 í málskostnað að meðtöldum virðisaukaskatti, þar af kr. 145.265 í matskostnað, en að öðru leyti fellur málskostnaður niður í aðalsök og gagnsök. 4583 Fimmtudaginn 25. nóvember 1999. Nr. 192/1999. — Samtök áhugafólks um áfengis- og vímuefnavandann, SÁÁ (Friðjón Örn Friðjónsson hrl.) gegn Þorkeli Ragnarssyni (Ragnar Halldór Hall hrl.) og gagnsök Ráðningarsamningur. Uppsögn. Skaðabætur. Þ starfaði sem fulltrúi við meðferð áfengissjúklinga hjá S. Honum var sagt fyrirvaralaust upp störfum fyrir að hafa brotið gegn siðareglum S með því að hafa haft persónulegt samband við konu sem áður hafði notið meðferðar hjá S, en í ráðningarsamningi Þ var vísað til siða- reglnanna. Þar sem S hafði greitt Þ laun í þeim uppsagnarfresti sem hann átti rétt á, var ekki talið að Þ ætti frekari bótarétt vegna tekju- missis í starfi sínu. Hins vegar var talið að uppsögnin hefði byggst á efnislega rangri ásökun um brot í starfi og að slíkt væri til þess fallið að baka Þ tjón. Voru Þ dæmdar bætur að álitum úr hendi S vegna þessa. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arn- ljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 12. maí 1999. Hann krefst aðallega sýknu af kröfu gagnáfrýjanda, en til vara að hún verði lækkuð, auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi 11. ágúst 1999. Hann krefst þess aðallega að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða sér 3.541.991 krónu með dráttarvöxtum samkvæmt Hl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 27. febrúar 1998 til greiðsludags. Til vara krefst hann þess að hér- aðsdómur verði staðfestur. Hann krefst jafnframt málskostnaðar í hér- aði og fyrir Hæstarétti. 1. Í greinargerð aðaláfrýjanda fyrir héraðsdómi er því lýst að hann sé sjálfseignarstofnun, sem reki umfangsmikið forvarnastarf með fræðslu 4584 og upplýsingamiðlun um áfengis- og fíkniefnamál. Hann reki enn- fremur sjúkrahús og meðferðarheimili auk göngudeildar í Reykjavík og á Akureyri. Gagnáfrýjandi réðst til starfa hjá aðaláfrýjanda |. mars 1995. Í skrif- legum samningi málsaðila var tekið fram að ráðningin væri til þriggja mánaða. Nýr samningur var gerður 10. júlí 1995, þar sem fram kemur að ráðningin gildi til óákveðins tíma. Í reit fyrir starfslýsingu segir, að um sé að ræða almenn ráðgjafarstörf samkvæmt nánari fyrirmælum dagskrárstjóra. Þá segir í samningnum: „Gagnkvæmur uppsagnar- frestur samkvæmt samningi þessum skal vera þrír mánuðir, nema tekið sé fram að ráðningu ljúki sjálfkrafa“. Aðaláfrýjandi sagði gagnáfrýj- anda fyrirvaralaust upp starfi 27. febrúar 1998 vegna ætlaðs brots hins síðarnefnda á trúnaðarskyldu samkvæmt ráðningarsamningnum, svo sem nánar er gerð grein fyrir í héraðsdómi. Var gagnáfrýjanda gert að hverfa tafarlaust úr starfi. Við flutning málsins fyrir Hæstarétti var lýst yfir af hálfu aðaláfrýjanda að hann hafi engu að síður greitt gagn- áfrýjanda þriggja mánaða laun eftir starfslokin í samræmi við ráðning- arsamninginn. Sætir það ekki andmælum af hálfu gagnáfrýjanda. Svo sem áður er nefnt voru ákvæði í ráðningarsamningi málsaðila um gagnkvæma heimild til uppsagnar með nánar tilteknum fyrirvara. Getur gagnáfrýjandi ekki borið því við að hann hafi mátt treysta því að geta gegnt starfinu áfram hjá aðaláfrýjanda um ókominn tíma. Var aðal- áfrýjanda frjálst að neyta þessarar heimildar til að segja gagnáfrýjanda upp störfum gegn greiðslu launa í uppsagnarfresti, en ekki er tekið fram að heimildin sé háð því að hinn síðarnefndi brjóti af sér í starfi eða öðrum atvikum. Ákvæði samningsins um að ráðningarkjör ráðist af kjarasamningi, sem stéttarfélag gagnáfrýjanda gerði við aðal- áfrýjanda, geta ekki haggað rétti aðaláfrýjanda samkvæmt ráðningar- samningnum til að binda enda á samningssamband málsaðila með umsömdum uppsagnarfresti, en í kjarasamningnum segir meðal annars að réttindi og skyldur félagsmanna stéttarfélagsins skuli vera hliðstæð ákvæðum laga nr. 70/1996 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins. Sama gildir um ákvæði ráðningarsamningsins þess efnis að lög um þetta efni gildi „að svo miklu leyti sem öðruvísi er ekki fyrir mælt í samningi þessum“. Kemur þá aðeins til álita hvort gagnáfrýjandi kunni að eiga frekari rétt til skaðabóta vegna starfsloka sinna en sem nemur þriggja mánaða launum eða miskabóta vegna þess að sú aðferð, sem 4585 aðaláfrýjandi viðhafði er hann vék gagnáfrýjanda úr starfi, hafi valdið hinum síðarnefnda tjóni, sem aðaláfrýjandi beri af þeim sökum ábyrgð á gagnvart honum. ll. Í uppsagnarbréfi aðaláfrýjanda 27. febrúar 1998 er án frekari skýringa vísað til ráðningarsamnings og siðareglna ráðgjafa sem ástæðu uppsagnarinnar. Umræddar siðareglur eru meðal málsgagna og er lítill hluti þeirra tekinn orðréttur upp í ráðningarsamningnum. Þar segir meðal annars að starfsmaður hætti störfum þegar í stað ef hann „hefur óleyfileg samskipti við sjúkling í meðferð eða innan árs frá lokum meðferðar“. Jafnframt segir þar: „SÁÁ lítur svo á að alkóhólisti, sem nýkominn er úr meðferð, sé viðkvæmur og áhrifagjarn. Fólk, sem vinnur að meðferð, ber að gera sér grein fyrir þessu. Engin samskipti við sjúklinga, þar sem persónulegir hagsmunir starfsmanna geta komið til álita eru leyfð í að minnsta kosti Í ár frá lokum meðferðar.“ Gefur aðaláfrýjandi þá skýringu á uppsögninni, að gagnáfrýjandi hafi tekið upp náið, persónulegt samband við konu eftir að áfengismeðferð hennar lauk hjá aðaláfrýjanda, en innan þeirra tímamarka, sem tilgreind séu í ráðningarsamningnum. Í ljósi þess að starfsemi aðaláfrýjanda standi og falli með því að trúnaður og traust ríki í samskiptum hans og starfsmanna hans við þá, sem þar leita sér lækninga, sé víst að gagnáfrýjandi hafi með þessu brotið alvarlega gegn þeim skyldum, sem hann hafi gengist undir. Uppsögn hafi því verið óhjákvæmileg. Gagnáfrýjandi andmælir því ekki að hann hafi tekið upp fast sam- band við áðurnefnda konu í janúar 1998. Hún hafi farið í áfengismeð- ferð, sem lauk 1. mars 1996. Síðar hafi hún notið svokallaðs göngu- deildarstuðnings á vegum aðaláfrýjanda fram í mars 1997. Sú aðstoð, sem í því felist, teljist hins vegar ekki vera hluti meðferðar í merkingu ráðningarsamningsins. Samband þeirra hafi þannig ekki hafist fyrr en löngu eftir það eins árs tímamark frá lokum meðferðar, sem „sam- skiptabann“ samkvæmt ráðningarsamningnum gildi. Að auki hafi hann ekkert haft með konuna að gera í starfi sínu hjá aðaláfrýjanda 1995 til 1997 og ekki kynnst henni fyrr en í lok árs 1997. Ef vafi leiki á hvort söngudeildarstuðningur teljist hluti meðferðar í merkingu ráðningar- samningsins hljóti sá vafi að verða metinn gagnáfrýjanda í hag, enda hafi með ákvæðinu verið settar óvenjulegar hömlur á annars lögmæta háttsemi starfsmanna utan starfs þeirra. 4586 Meðal málsgagna er skjal, sem ber fyrirsögnina „Lesefni fyrir ráð- gjafa á Byrjunar- og kynningarnámskeiði SÁÁ“. Vekur gagnáfrýjandi sérstaka athygli á umfjöllun þar um konur, sem fari í meðferð, en tekið sé fram að ekki sé nauðsynlegt að þær geti stundað göngudeild að með- ferð lokinni. Með þessu greini aðaláfrýjandi sjálfur á milli meðferðar annars vegar og þess að sækja göngudeild hins vegar. Að auki sé í leið- beiningunum rætt um þá, sem stunda göngudeild, sem skjólstæðinga ráðgjafanna, sem veiti fólkinu viðtöl, en ekki sem sjúklinga. Síðar- nefnda hugtakið eigi aðeins við um þá, sem sæti meðferð í starfs- stöðvum aðaláfrýjanda á Vogi, Vík eða Staðarfelli. Af hálfu aðaláfrýjanda hefur því ekki verið andmælt að hugtakið skjólstæðingur sé almennt notað í starfsemi hans um þá, sem leita aðstoðar á göngudeild. Í áðurröktu ákvæði ráðningarsamnings málsað- ila er hins vegar notað orðið sjúklingur um þá, sem gagnáfrýjandi má einungis hafa takmörkuð samskipti við. Eru ekki efni til að skýra ákvæðið rýmra en orðanna hljóðan segir beinlínis til um. Verður sam- kvæmt því fallist á með gagnáfrýjanda að „samskiptabannið“ hafi gilt í eitt ár frá 1. mars 1996, en geti ekki miðast við lok þess tíma er konan, sem áður er getið, naut stuðnings á göngudeild aðaláfrýjanda. Ráðn- ingarsamningur málsaðila var því þannig ekki til fyrirstöðu að gagn- áfrýjanda væri heimilt að taka upp það samband við konuna í janúar 1998, sem hermt er í málinu að þá hafi tekist milli þeirra. Kemur þá ekki til álita hvort ný áfengismeðferð, sem aðaláfrýjandi segir konuna hafa gengist undir í febrúar 1998, skipti einhverju um úrslit málsins, en aðaláfrýjandi hefur ekki reist kröfur sínar á því. 111. Gagnáfrýjandi reisir kröfur sínar meðal annars á því að starfslokin hjá aðaláfrýjanda hafi valdið sér erfiðleikum við að fá nýtt starf, en til- raunir til þess hafi gengið illa. Eftir að launagreiðslum frá aðal- áfrýjanda lauk hafi hann notið atvinnuleysisbóta um skeið, en síðar gegnt tímabundnu starfi hjá vátryggingafélagi, þar sem launin hafi verið lægri en þau, sem greidd voru í starfinu hjá aðaláfrýjanda. Brott- reksturinn hafi verið reistur á rangri ásökun um að hann hafi misnotað aðstöðu sína í samskiptum við sjúkling og þar með um siðferðisbrest. Slíkt spyrjist óhjákvæmilega út og hann hafi orðið þess áþreifanlega var meðal þeirra, sem hann umgengst. 4587 Hér að framan var komist að þeirri niðurstöðu að brottrekstur gagn- áfrýjanda úr starfi hafi verið reistur á rangri efnislegri forsendu. Verður fallist á með gagnáfrýjanda, að slíkt hafi verið til þess fallið að skaða stöðu hans við leit að nýju starfi og að aðaláfrýjandi verði að bera bóta- ábyrgð á tjóni, sem af því hafi hlotist. Eins og málið liggur fyrir verður að meta tjón gagnáfrýjanda að álitum og þykir það hæfilega bætt með 300.000 krónum auk dráttarvaxta eins og krafist er. Ekki eru lagaskil- yrði til að dæma miskabætur, svo sem áfrýjandi krefst. Aðaláfrýjandi skal greiða gagnáfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem verður ákveðinn í einu lagi eins og í dómsorði segir. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Samtök áhugafólks um áfengis- og vímuefna- vandann, SÁÁ, greiði gagnáfrýjanda, Þorkeli Ragnarssyni, 300.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Hl. kafla vaxta- laga nr. 25/1987 frá 27. febrúar 1998 til greiðsludags. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda samtals 300.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 14. apríl 1999. I. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutningi, er höfðað af Þorkeli Ragnarssyni, kt. 281058-7979, Grýtubakka 22, Reykjavík, á hendur Samtökum áhugafólks um áfengis- og vímuefnavandann (SÁÁ), kt. 671077- 0169, Ármúla 20, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til greiðslu skaðabóta að fjárhæð 3.541.991 króna með dráttarvöxtum samkvæmt lll. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 27. febrúar 1998 til greiðsludags. Þá krefst stefnandi málskostn- aðar úr hendi stefnda samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi auk virð- isaukaskatts á málflutningsþóknun. Dómkröfur stefnda eru þær aðallega, að stefndi verði sýknaður af kröfum stefnanda, en til vara að dómkröfur verði stórlega lækkaðar. Þá krefst stefndi málskostnaðar, að mati dómsins, úr hendi stefnanda, en til vara að málskostn- aður verði felldur niður. Mál þetta var dómtekið að loknum munnlegum málflutningi hinn 18. febr- úar sl. Gætt var ákvæða 1. mgr. 115. gr. laga nr. 91/1991, áður en dómur var kveðinn upp. 4588 Il. Stefndi, SÁÁ, er sjálfseignarstofnun, sem rekur forvarnastarf með fræðslu- og upplýsingamiðlun um áfengis- og fíkniefnamál. Þá rekur stefndi sjúkrahús og meðferðarheimili auk göngudeildar í Reykjavík og á Akureyri. Stefnandi hóf störf hjá stefnda 1. mars 1995 samkvæmt tímabundnum ráðn- ingarsamningi til þriggja mánaða. Að þeim tíma liðnum var stefnandi ráðinn ótímabundið til starfa hjá stefnda með skriflegum ráðningarsamningi dagsettum 10. júlí 1995. Stefnandi gegndi starfi sínu hjá stefnda þar til honum var sagt upp með bréfi dagsettu 27. febrúar 1998, undirrituðu af framkvæmdastjóra stefnda. Um ástæður uppsagnarinnar segir svo í bréfinu: „Með tilvísun til ráðningar- samnings þíns svo og siðareglna ráðgjafa, er þér sagt upp störfum þínum hjá SÁÁ frá og með deginum í dag.“ Stefnandi kvað engan aðdraganda hafa verið að uppsögninni. Kvaðst hann hafa fengið munnlega skýringu á uppsögninni síðar. Skýringin hafi verið sú, að samskipti hans við konu, sem hefði verið sjúklingur SÁÁ, hefðu falið í sér brot á siðareglum SÁ Á, sem hljóði svo: „SÁÁ lítur svo á að alkóhólisti, sem nýkom- inn er úr meðferð, sé viðkvæmur og áhrifagjarn. Fólk, sem vinnur að meðferð, ber að gera sér grein fyrir þessu. Engin samskipti við sjúklinga, þar sem per- sónulegir hagsmunir starfsmanna geta komið til álita eru leyfð í að minnsta kosti 1 ár frá lokum meðferðar“ og jafnframt brot á sérákvæðum í ráðningarsamningi svohljóðandi: „Ef starfsmaður SÁÁ, sem er alkóhólisti og vinnur að meðferð drekkur áfengi eða neytir annarra vímuefna hættir hann störfum þegar í stað. Sama gildir ef starfsmaður hefur óleyfileg samskipti við sjúkling í meðferð eða innan árs frá lokum meðferðar.“ Að ósk stefnanda fékk hann að koma á fund starfsmanns stefnda hinn 12 mars 1998 og skýra mál sitt. Stefnandi kveðst hafa kynnst konu í janúar 1998 og hafi þau orðið góðir vinir. Kona þessi hafði verið í áfengismeðferð á meðferðarheimilinu Vík, sem stefndi rekur. Meðferðinni þar lauk í mars 1996. Síðar naut kona þessi svokallaðs göngudeildarstuðnings hjá SÁÁ þar til í mars 1997. Á þeim tíma starfaði stefn- andi sem ráðgjafi á göngudeild og hélt m.a. fyrirlestra fyrir stuðningshópa. Stefnandi kvaðst ekki hafa komið að meðferð á áfengissýki konunnar. Stefndi kveður konu þessa síðar hafa notið þjónustu göngudeildar SÁÁ og í viðtali í febrúar 1998 við ráðgjafa á göngudeild hafi hún skýrt frá sambandi sínu við stefnanda. 11. Stefnandi byggir kröfur sínar á því að uppsögn hans hafi verið ólögmæt. Ann- ars vegar vegna þess að uppsögnin hafi byggst á röngum forsendum og hins vegar vegna þess að formreglum laga nr. 70/1996 hafi í engu verið fylgt. Í ráðningarsamningi stefnanda kemur fram að ráðningin sé samkvæmt kjara- 4589 samningi BSRB við fjármálaráðuneytið, nú Starfsmannafélag ríkisstofnana við fjármálaráðuneytið, sbr. lög nr. 94/1986, um kjarasamninga opinberra starfs- manna. Samkvæmt 2. gr. þeirra laga taki þau til starfsmanna sjálfseignarstofn- ana, sem fá fjárframlög af almannafé, enda komi til samþykki stjórnar viðkom- andi stofnana. Stefndi, SÁÁ, geri kjarasamning við SFR vegna félagsmanna stofnunarinnar, sem þar starfi. Gildandi kjarasamningur SFR og SÁÁ sé frá 30. desember 1997. Stefnandi sé félagsmaður í Starfsmannafélagi ríkisstofnana. Um kjör hans hjá stefnda hafi því gilt kjarasamningur SFR við SÁÁ auk ákvæða skriflega ráðn- ingarsamningsins. Í grein 1.5. í kjarasamningi SFR við stefnda segi, að réttindi og skyldur starfsmanna skuli vera hliðstæð ákvæðum laga nr. 70/1996, um rétt- indi og skyldur starfsmanna ríkisins. Í ráðningarsamningnum sé um réttindi og skyldur almennt vísað til viðkomandi kjarasamnings auk þess sem vísað sé til laga um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins. Reglur laga nr. 70/1996 eigi því við um réttarstöðu stefnanda hjá stefnda við ráðningarslit. Uppsögn stefnanda hafi verið án undangenginnar áminningar, þrátt fyrir að uppsagnartilefnið hafi átt rætur að rekja til þeirra atriða, sem falli undir 21. gr. starfsmannalaganna. Stefnanda hafi því ekki gefist kostur á að bæta ráð sitt eins og 44. gr. laga nr. 70/1996 kveði á um. Stefnanda hafi ekki verið gefinn kostur á að tjá sig um meint brot gegn ráðn- ingarsamningi sínum og siðareglum. Brot hans hafi ekki verið rannsakað eða staðfest með öðrum hætti, en það sé forsenda þess að starfsmanni verði sagt upp störfum vegna sakar, sbr. 44. gr. laga nr. 70/1996. Stefndi hafi hvorki kannað með einum eða öðrum hætti hvaða persónulegir hagsmunir stefnanda komi til álita í þessu sambandi, eins og ákvæði ráðningarsamnings geri að skilyrði, né kannað hvort stefnandi og umrædd kona hafi átt einhver samskipti á þeim tíma, er konan hafi verið í meðferð hjá stefnda. Stefnandi telur sig ekki hafa brotið gegn áðurnefndu samskiptabannsákvæði ráðningarsamnings hans eða siðareglum að öðru leyti. Stefnandi kvaðst ekki hafa kynnst nefndri konu fyrr en rúmum tveimur árum eftir að hún hafi lokið áfengismeðferð sinni hjá SÁ Á, en samskiptabannsákvæði ráðningarsamningsins nái ekki svo langt. Samskiptabannsákvæðið sé verulega óvenjulegt og íþyngj- andi í hans garð. Varla sé unnt með ráðningarsamningi að takmarka athafnir starfsmanns utan vinnutíma með þeim hætti sem leiði af túlkun stefnda á ákvæð- inu. Í túlkun stefnda á umræddu ákvæði felist nánast sú krafa að ráðgjafar hjá SÁÁ megi ekki, utan vinnutíma síns, taka upp samskipti við fólk, án þess að ganga fyrst úr skugga um að viðkomandi hafi ekki verið í áfengismeðferð hjá SÁÁ. Slíkar upplýsingar varði þó mikilsverð einkamálefni fólks, eðli máls sam- kvæmt. Ákvæði ráðningarsamningsins sé staðlað og sé að finna í ráðningar- samningum allra starfsmanna stefnda og samið einhliða af yfirstjórn stefnda. 4590 Um sé að ræða óvenjulegt frávik frá almennum reglum þar sem vinnuveitandi leitist við að leggja hömlur á lögmæta hegðun starfsmanna utan starfs þeirra. Hugsanlegan vafa um skýringu ákvæðisins beri því að túlka stefnanda í hag. Stefnandi kveður samskipti sín og áðurnefndrar konu ekki hafa leitt til neins þess sem stefnandi telji stefnda hafa ástæðu til að skipta sér af. Í starfi sínu hjá stefnda hafi stefnandi ekki komið nálægt meðferð umræddrar konu, samskiptin hafi því ekki komist á milli þeirra í gegnum trúnaðarstörf stefnanda hjá stefnda. Stefnandi hljóti að eiga sitt einkalíf í friði og án afskipta vinnuveitanda síns, svo fremi sem hann hagnýti sér ekki yfirburðastöðu sína eða bágindi annarra í skjóli starfs síns. Ekkert bendi til að stefndi hafi gerst sekur um siðferðisbrot af því tagi. Stefnandi kveður samskipti sín og áðurnefndrar konu ætíð hafa verið vin- samleg og eigi þau enn í vinsamlegum samskiptum. Stefnandi rökstyður stefnufjárhæðina með því að hann hafi sérhæft sig til starfa sem áfengisráðgjafi. Stefnandi hafi lengst af starfstíma sinn haft lág laun. Eftir 24 mánaða starfstíma og með því að sækja ráðgjafanámskeið hjá SÁ Á utan vinnutíma síns hafi stefnandi náð að hækka sig í launum um 6 launaflokka. Upp- sögnin hafi orðið til þess að stefnandi hafi ekki náð að njóta erfiðis síns nema að mjög óverulegu leyti. Þá beri að líta til þess að atvinnumöguleikar stefnanda á þessu sviði séu takmarkaðir hér á landi, hjá öðrum aðilum en stefnda. Með uppsögninni hafi stefndi lagt í rúst framtíðarvinnuhorfur stefnanda á því sviði sem reynsla hans og hugur hafi staðið til. Stefnandi kveðst hafa verið atvinnu- laus eftir uppsögnina, en frá því í október sl. starfað sem verktaki hjá trygginga- félagi, fyrir litla þóknun. Stefnandi gerir kröfu um skaðabætur að fjárhæð 3.241.991 krónur. Framtíð- artjón hans vegna atvinnumissis verði að meta að álitum, en fjárhæð dómkröfu samsvari launum stefnanda í tvö ár. Stefnandi kveður framangreinda fjárhæð byggjast á útreikningi framkvæmdastjóra SFR, stéttarfélags stefnanda. Þá gerir stefnandi kröfu um miskabætur að fjárhæð 300.000 krónur, sbr. 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. Ákvörðun stefnda um að segja stefnanda upp störfum byggist á ásökun um siðferðisbrest, þ.e.a.s. að stefnandi hafi misnotað aðstöðu sína í samskiptum við sjúkling. Ásökunin sé alvarleg og til þess fallin að valda ærumissi. Ljóst sé að atvinnumöguleikar manns sem missi vinnu af þessum sökum séu verulega takmarkaðir. Þá hafi ákvörðunin haft áhrif á einka- líf stefnanda. IV. Stefndi byggir kröfu sína um sýknu á því að hann hafi með lögmætum hætti sagt stefnanda upp störfum, þar sem hann hafi alvarlega brotið gegn starfs- skyldum sínum samkvæmt ráðningarsamningi og gegn skyldum sínum sam- kvæmt siðareglum stefnda. Brot hans sé í því fólgið að taka upp persónulegt samband við sjúkling, án þess að það hafi haft nokkuð með meðferð viðkom- 4591 andi að gera. Stefnanda hafi frá upphafi verið eða mátt vera kunnugt um aðstæður þess aðila sem hann hafi tekið upp samband við, þar á meðal meðferð- arsögu hans og tengsl við stefnda. Í ráðningarsamningi sé ákvæði sem með hlutlægum hætti leggi bann við hvers konar persónulegu sambandi við sjúkling öðru en faglegu. Nauðsyn sé til að hafa ákvæðið strangt og afgerandi, m.a. vegna þess að stefndi geti ekki kallað viðkomandi sjúkling til vitnis um tilurð og efni sambandsins, vegna trúnaðar- sambands við sjúklinginn. Stefndi hafi til meðferðar sjúklinga vegna áfengis- og vímuefnaneyslu. Sjúk- dómurinn vegi jafnt að andlegri og líkamlegri heilsu. Sjúklingar séu mjög við- kvæmir og í ójafnvægi á meðan á meðferð standi og fyrst eftir að henni ljúki. Þörf sé á að veita sjúklingum ríka vernd af þessum sökum og því áréttað við starfsfólk, bæði í sérstökum siðareglum og með beinum ákvæðum í ráðningar- samningi, að ekki sé stofnað til persónulegra kynna við sjúklinga og fyrrverandi sjúklinga. Ákvæði í siðareglum SÁ Á varði sama eða náskylt efni og sé til áréttingar og fyllingar ákvæði í ráðningarsamningi. Samkvæmt ráðningarsamningi og viðbót við ráðningarsamning hætti starfs- maður störfum þegar í stað brjóti hann ákvæðið og hafi óleyfileg samskipti við sjúkling í meðferð eða innan árs frá lokum meðferðar. Stefndi mótmælir því sem röngu að meira en eitt ár hafi verið liðið frá því að meðferð viðkomandi sjúklings hafi lokið. Eftir meðferð á sjúkrastofnun hafi hann verið á göngudeild, sem teljist hluti meðferðar og hafi síðar verið lagður aftur inn til frekari meðferðar. Grundvallarforsenda fyrir ráðningu stefnanda hafi verið sú, að hann héldi í heiðri „samskiptabann“ við sjúklinga. Brot stefnanda á umræddri reglu sé mjög alvarlegt og lúti að undirstöðum starfs stefnda. Brotið grafi undan því trausti, sem nauðsynlegt sé að ríki milli stefnda og starfsfólks annars vegar og sjúklinga hins vegar. Trúnaður og traust í starfsemi stefnda sé ennfremur forsenda árang- urs meðferðar. Stefndi telur að slaka beri á sönnunarkröfum, þar sem sönnunarfærsla um samskipti stefnanda við umræddan sjúkling sé erfið. Allar upplýsingar, sem sjúklingar veiti í meðferð séu trúnaðarmál og verði ekki látnar af hendi nema með samþykki viðkomandi. Stefnandi viðurkenni að hafa átt í persónulegu sam- bandi við sjúkling. Í ljósi fyrrgreinds ákvæðis ráðningarsamnings, sem banni samskipti við sjúkling, þar sem persónulegir hagsmunir starfsmannsins geti komið til álita og erfiðrar sönnunarfærslu, beri stefnanda að sanna að sambandið hafi ekki brotið gegn nefndu ákvæði. Stefndi mótmælir því að lög nr. 70/1996, um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins, eigi að öllu leyti við um réttarstöðu málsaðila, enda þar kveðið á um 4592 að þau taki ekki til starfsmanna sjálfseignarstofnana. Ákvæði greinar 1.5. í samningi stefnda og SFR, um að ákvæði hliðstæð lögum nr. 70/1996 gildi um réttarstöðu starfsmanna, feli í sér að meta þurfi í hverju tilviki fyrir sig hvort og að hvaða leyti ákvæði laganna verði lögð til grundvallar. Í ráðningarsamningi sé bæði tekið fram að lögin gildi einungis að svo miklu leyti sem öðru vísi sé ekki fyrir mælt í samningnum og einnig um mat á því hvort starfsmaður teljist hafa vanefnt samninginn. Sérstök ákvæði ráðningarsamningsins gangi framar almennum skilyrðum laga nr. 70/1996, enda séu sérákvæði ráðningarsamnings- ins forsenda fyrir ráðningu starfsmanna. Um réttarstöðu aðila gildi því fyrst og fremst ráðningarsamningur og sérstakar siðareglur, sem séu hluti samningsins. Stefndi mótmælir bótakröfu stefnanda sem allt of hárri, verði fallist á bóta- skyldu stefnda. Stefnandi sé ómenntaður og starf hans hafi verið ótímabundið með gagnkvæmum þriggja mánaða uppsagnarfresti, sem marki þann tíma sem bótaréttur og bótafjárhæð miðist við. Stefnanda beri að sanna tjón sitt og enn- fremur að takmarka það með því að fá sér aðra vinnu. V. Samkvæmt fyrrgreindu ákvæði í ráðningarsamningi aðila gilda lög nr. 70/1996 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins um réttarstöðu stefnanda. Í 43. gr. þeirra laga er forstöðumanni heimilað að segja starfsmanni upp störfum eftir því sem fyrir er mælt í ráðningarsamningi. Samkvæmt 1. mgr. 44. gr. laganna er skylt að veita starfsmanni áminningu samkvæmt 21. gr. og gefa honum kost á að bæta ráð sitt, áður en honum er sagt upp störfum, ef uppsögn á rætur að rekja til ástæðna, sem þar eru tilgreindar, sem eru m.a. óhlýðni við löglegt boð eða bann yfirmanns og að framkoma starfsmanns eða athafnir hans í starfi eða utan þess þykja ósæmilegar, óhæfilegar eða ósamrýmanlegar starf- inu. Annars er ekki skylt að gefa starfsmanni kost á að tjá sig um ástæður upp- sagnar, áður en hún tekur gildi. Stefnanda var fyrirvaralaust sagt upp störfum hjá stefnda með bréfi dagsettu 27. febrúar 1998. Ástæða uppsagnarinnar var meint brot stefnanda á ákvæði ráðningarsamnings, þar sem segir að starfsmaður hætti þegar í stað störfum ef hann hafi óleyfileg samskipti við sjúkling í meðferð, en öll samskipti starfs- manna við sjúklinga, þar sem persónulegir hagsmunir starfsmanna geta komið til, eru bönnuð í að minnsta kosti eitt ár frá lokum meðferðar. Fyrir liggur að stefnanda var ekki gefinn kostur á að tjá sig um ástæður upp- sagnarinnar né veitt áminning eins og telja verður að skylt hafi verið að gera samkvæmt 44. gr. og 21. gr. laga nr. 70/1996, vegna meints brots hans á ráðn- ingarsamningi, sem telja verður þess eðlis að fyrrgreindar greinar eigi við. Samkvæmt framburði stefnanda tókust kynni með honum og konu, sem verið hafði sjúklingur stefnda, í byrjun árs 1998. Hefur stefnandi haldið því fram, að 4593 þar sem konan hafi verið útskrifuð af sjúkrastofnun stefnda í marsmánuði 1996 hafi hann ekki brotið samskiptabannsákvæði ráðningarsamningsins. Sökum eðlis fyrrgreinds ákvæðis í kjarasamningi verður að líta svo á, þrátt fyrir að starf- semi stefnda fari fram bæði á sjúkrastofnunum og göngudeildum, að orðalag þess nái ekki til samskipta stefnanda og áðurgreindrar konu, í byrjun árs 1998. Uppsögn stefnanda úr starfi hjá stefnda var því ólögmæt og ber stefndi fébótaábyrgð á þeirri athöfn samkvæmt almennum sjónarmiðum skaðabóta- réttar. Við ákvörðun bóta verður að líta til þess, að þrátt fyrir að stefnandi hafi verið ráðinn með gagnkvæmum uppsagnarfresti hafi hann mátt treysta því að fá að gegna starfi sínu áfram. Stefnandi var fertugur að aldri er hann missti starf sitt. Stefnandi hefur enga sérstaka menntun umfram gagnfræðapróf og starfsnám sitt hjá stefnda og má ætla að þekking hans og reynsla af starfi sínu hjá stefnda komi að litlum notum annars staðar. Laun stefnanda hjá stefnda voru um það bil 96.000 krónur á mánuði fyrir dagvinnu. Samkvæmt gögnum málsins hefur stefnandi reynt með litlum árangri að fá vinnu. Skráði hann sig atvinnulausan, en ekki liggur fyrir hverjar bætur hann hefur fengið. Þá liggur fyrir að stefnandi starfar nú sem sölumaður trygginga og hefur fengið greitt fyrir það starf um 200.000 krónur. Þegar framanritað er virt þykja bætur til handa stefnanda hæti- lega metnar 600.000 krónur. Rétt þykir að miða upphafsdag vaxta við þingfest ingardag stefnu, eða 30. júní 1998. Ekki eru efni til ákvörðunar miskabóta sam- kvæmt 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. Samkvæmt þessum úrslitum verður stefndi dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn 250.000 krónur og hefur þá verið tekið tillit til þeirrar skyldu stefnanda að greiða virðisaukaskatt af málflutnings- þóknun. Hervör Þorvaldsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan, en uppkvaðning hans hefur dregist nokkuð sökum starfsanna dómarans. Dómsorð: Stefndi, Samtök áhugafólks um áfengis- og vímuefnavandann (SÁÁ), greiði stefnanda, Þorkeli Ragnarssyni, 600.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt IH. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 30. júní 1998 til greiðslu- dags. Stefndi greiði stefnanda 250.000 krónur í málskostnað. 4594 Mánudaginn 29. nóvember 1999. Nr. 462/1999. Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn X (Karl G. Sigurbjörnsson hdl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, a-liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Úrskurður héraðsdóms um að X skyldi sæta gæsluvarðhaldi á grund- velli a-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála var staðfestur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 23. nóvember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 24. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. nóvember 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til þriðjudagsins 14. desember nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að úrskurður héraðsdómara verði felldur úr gildi, en til vara að gæslu- varðhaldi verði markaður skemmri tími. Þá krefst hann kærumáls- kostnaðar. Sóknaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. nóvember 1999. Ár 1999, þriðjudaginn 23. nóvember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykja- víkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Pétri Guðgeirssyni héraðs- dómara, kveðinn upp úrskurður um kröfu lögreglustjórans í Reykjavík að |...| verði látinn sæta gæsluvarðhaldi til þriðjudagsins 14. desember 1999, kl. 16.00. 4595 Málavextir. Lögreglan í Reykjavík hefur krafist þess að kærði í máli þessu, {...1, verði látinn sæta gæsluvarðhaldi áfram til þriðjudagsins 14. desember nk., kl. 16.00 vegna gruns um aðild að stórfelldu fíkniefnabroti sem varðað geti við 173. gr. a almennra hegningarlaga. Í...1 Niðurstaða. Kærði hefur viðurkennt að vera riðinn við stórfellt fíkniefnabrot. Rannsókn málsins er ekki lokið og ber mikið á milli kærða og annarra sem grunaðir eru Í málinu. Þá er eftir að afla gagna í því frá |...). Þykir vera hætta á því að kærði geti spillt fyrir rannsókn málsins svo sem með því að afmá merki eftir brot, skjóta undan munum eða hafa áhrif á vitni eða samseka, fái kærði að ganga laus. Ber því og með heimild í a-lið 1. mgr. 103. gr. laga um meðferð opinberra mála að ákveða að hann sæti gæsluvarðhaldi til þriðjudagsins 14. desember 1999, kl. 16.00. Úrskurðarorð: Kærði, {...|. sæti gæsluvarðhaldi til þriðjudagsins 14. desember 1999, kl. 16.00. 4596 Mánudaginn 29. nóvember 1999. Nr. 463/1999. Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn X (Karl G. Sigurbjörnsson hdl.) Kærumál. Gögn. Verjandi Kærður var úrskurður héraðsdómara þar sem fallist var á kröfu lög- reglustjóra um skýrslutöku yfir X fyrir dómi og framlengingu frests til að synja verjanda X um aðgang að gögnum varðandi rannsókn opin- bers máls í þrjár vikur, á grundvelli b-liðar 1. mgr. 74. gr. a laga nr. 19/1991. Var niðurstaða héraðsdóms staðfest með vísan til forsendna úrskurðarins. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 23. nóvember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 24. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. nóvember 1999. þar sem fallist var á kröfu sóknaraðila um að tekin yrði skýrsla fyrir dómi af varnaraðila, svo og að framlengdur yrði í þrjár vikur frestur til að synja verjanda varnaraðila um aðgang að gögnum varðandi rannsókn opinbers máls, sem beinist að varnaraðila. Kæruheimild er í |. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að sóknaraðila verði gert að afhenda verjanda endurrit allra gagna, sem málið varðar, til vara endurrit allra gagna, sem eru eldri en einnar viku gömul, en til þrautavara endurrit allra annarra sagna en skýrslna þeirra, sem að málinu koma. Þá er krafist kærumáls- kostnaðar. Sóknaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. 4597 Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. nóvember 1999. Ár 1999, þriðjudaginn 23. nóvember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykja- víkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Pétri Guðgeirssyni héraðs- dómara, kveðinn upp úrskurður um kröfu lögreglustjórans í Reykjavík að fram fari skýrslutaka fyrir dómi af |... og að framlengdur verði í þrjár víkur frestur sá sem lögregla hefur til þess að synja verjanda hans um aðgang að rannsókn- argögnum. Málavextir. Lögreglan í Reykjavík hefur krafist þess að tekin verði skýrsla af kærða, |...1, fyrir dómi og að jafnframt verði framlengdur í þrjár víkur frestur sá sem lög- regla hefur til þess að synja verjanda kærða um aðgang að rannsóknargögnum máls nr. 10-1999-27798. {...1 Niðurstaða. Kærði hefur viðurkennt að vera riðinn við stórfellt fíkniefnabrot. Rannsókn málsins er ekki lokið og ber mikið á milli kærða og annarra sem grunaðir eru Í málinu. Þá er eftir að afla gagna í því frá {...}. Nauðsyn þykir vera á því að kærði verði yfirheyrður fyrir dómi um þátt sinn í málinu. Þá þykir vera hætta á því að hann gæti spillt fyrir rannsókn málsins ef hann fengi aðgang að gögnum þess. Þykir því vera rétt og í samræmi við b-lið 1. mgr. 74. gr. a laga um með- ferð opinberra mála að verða við kröfu lögreglunnar í Reykjavík um að fram fari skýrslutaka fyrir dómi af kærða, {...1, og að framlengdur verði í þrjár vikur frestur sá sem lögregla hefur til þess að synja verjanda hans um aðgang að rann- sóknargögnum málsins. Úrskurðarorð: Fallist er á kröfu lögreglustjórans í Reykjavík um að fram fari skýrslu- taka yfir kærða. {...1, fyrir dómi. Jafnframt er framlengdur í 3 víkur frestur sem lögregla hefur til þess að synja verjanda kærða um aðgang að öllum rannsóknargögnum máls nr. 10-1999-27798. 4598 Mánudaginn 29. nóvember 1999. Nr. 464/1999. Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn X (Hilmar Ingimundarson hrl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, a-liður |. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Úrskurður héraðsdóms um að X skyldi sæta gæsluvarðhaldi á grund- velli a-liðar Í. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála var staðfestur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 23. nóvember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 24. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. nóvember 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til þriðjudagsins 14. desember nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að úrskurður héraðsdómara verði felldur úr gildi, en til vara að gæslu- varðhaldi verði markaður skemmri tími. Sóknaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. nóvember 1999. Ár 1999, þriðjudaginn 23. nóvember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykja- víkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Pétri Guðgeirssyni héraðs- dómara, kveðinn upp úrskurður um kröfu lögreglustjórans í Reykjavík að |... verði látinn sæta gæsluvarðhaldi til þriðjudagsins 14. desember 1999, kl. 16.00. 4599 Málavextir. Lögreglan í Reykjavík hefur krafist þess að kærði í máli þessu, |...|, verði látinn sæta gæsluvarðhaldi áfram til þriðjudagsins 14. desember nk., kl. 16.00 vegna gruns um aðild að stórfelldu fíkniefnabroti sem varðað geti við 173. gr. a almennra hegningarlaga. {...1 Niðurstaða. Kærði hefur viðurkennt að vera riðinn við stórfellt fíkniefnabrot. Rannsókn málsins er ekki lokið og ber mikið á milli kærða og annarra sem grunaðir eru Í málinu. Þá er eftir að afla gagna í því frá |...}. Þykir vera hætta á því að kærði geti spillt fyrir rannsókn málsins svo sem með því að afmá merki eftir brot, skjóta undan munum eða hafa áhrif á vitni eða samseka, fái kærði að ganga laus. Ber því og með heimild í a-lið 1. mgr. 103. gr. laga um meðferð opinberra mála að ákveða að hann sæti gæsluvarðhaldi til þriðjudagsins 14. desember 1999, kl. 16.00. Úrskurðarorð: Kærði, |...1, sæti gæsluvarðhaldi til þriðjudagsins 14. desember 1999, kl. 16.00. 4600 Mánudaginn 29. nóvember 1999. Nr. 465/1999. Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn X (Kristján Stefánsson hrl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Úrskurður héraðsdóms um að X skyldi sæta gæsluvarðhaldi á grund- velli 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála var staðfestur, en tími varðhaldsins lengdur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Haraldur Henrysson, Arn- ljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 24. nóvember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 25. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 24. nóvember 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi þar til dómur fellur í máli ákæruvalds á hendur honum, en þó ekki lengur en til miðviku- dagsins 5. janúar 2000 kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði felldur úr gildi. Sóknaraðili kærði úrskurðinn fyrir sitt leyti 24. nóvember 1999. Hann krefst þess að gæsluvarðhaldi yfir varnaraðila verði markaður tími allt til miðvikudagsins 15. mars 2000. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður fallist á að skil- yrðum 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 sé fullnægt fyrir gæsluvarð- haldi yfir varnaraðila. Í ljósi umfangs málsins eru ekki efni til annars en að taka til greina kröfu sóknaraðila um lengd gæsluvarðhaldsins, eins Og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Varnaraðili, X, sæti gæsluvarðhaldi allt til miðvikudagsins 15. mars 2000 kl. 16. 4601 Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 24. nóvember 1999. Ár 1999, miðvikudaginn 24. nóvember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykja- víkur, sem háð er af Pétri Guðgeirssyni héraðsdómara, kveðinn upp úrskurður um kröfu lögreglustjórans í Reykjavík, að {...} verði látinn sæta gæsluvarðhaldi þar til dómur fellur í máli hans, þó ekki lengur en til miðvikudagsins 15. mars 2000, kl. 16.00. Málavextir. Lögreglan í Reykjavík hefur krafist þess að |...| verði látinn sæta gæsluvarð- haldi þar til dómur fellur í máli hans, þó ekki lengur en til miðvikudagsins 15. mars 2000, kl. 16.00. Krafan er rökstudd með því að kærði sé grunaður um að hafa framið fíkniefnabrot sem varðað geti hann fangelsisrefsingu í allt að 10 ár samkvæmt 173. gr. a almennra hegningarlaga. Standi almannahagsmunir til þess að þeir sem grunaðir séu um slík brot fari ekki frjálsir ferða sinna. Er um þetta vísað til a-liðar 1. mgr. 103. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19/1991. Kærði mótmælir kröfunni og hefur hann neitað því við yfirheyrslur hjá lög- reglu og fyrir dómi að vera viðriðinn brotin. {...1 Niðurstaða. Kærði er undir sterkum grun um að eiga þátt í stórfelldu fíkniefnamisferli. Hafa aðrir sakborningar borið um þátt hans í því og benda símhleranir til hins sama. Gæti brot kærða varðað hann allt að 10 ára fangelsisrefsingu samkvæmt 173. gr. a almennra hegningarlaga. Dómarinn álítur það nauðsynlegt vegna almannahagsmuna og heimilt samkvæmt 2. mgr. 103. gr. laga um meðferð opin- berra mála að kærði sæti varðhaldi vegna málsins þar til dómur gengur í því, þó ekki lengur en til miðvikudagsins 5. janúar nk., kl. 16.00. Það athugast að rökstuðningi fyrir kröfu lögreglunnar er áfátt að því leyti að vísað er til a-liðar 1. mgr. 103. gr. laga um meðferð opinberra mála um laga- skilyrði fyrir varðhaldinu. Þessi galli er þó ekki slíkur að hafna beri kröfu lög- reglunnar. Úrskurðarorð: Kærði, |...|, sæti gæsluvarðhaldi þar til dómur fellur í máli hans, þó eigi lengur en til miðvikudagsins 5. janúar nk. kl. 16.00. 4602 Mánudaginn 29. nóvember 1999. Nr. 466/1999. Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn Ingrid Juhala (Pétur Örn Sverrisson hdl.) Kærumál. Farbann. Úrskurður héraðsdóms um að Í skyldi sæta farbanni á grundvelli 110. gr, sbr. b-lið Í. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála var staðfestur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arn- ljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 24. nóvember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 25. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 24. nóvember 1999, þar sem varnaraðila var bönnuð för frá Íslandi allt þar til dómur fellur í máli hennar, en þó ekki lengur en til miðvikudagsins 5. Janúar 2000 kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi. Sóknaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 24. nóvember 1999. Ár 1999, miðvikudaginn 24. nóvember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykja- víkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Pétri Guðgeirssyni héraðs- dómara, kveðinn upp úrskurður um þá kröfu lögreglunnar í Reykjavík að Ingrid Juhala verði bönnuð för úr landi þar til dómur fellur í máli hennar, þó ekki lengur en til miðvikudagsins 5. janúar nk. kl. 16.00. 4603 Málavextir. Lögreglan í Reykjavík hefur krafist þess að kærðu í máli þessu, Ingrid Juhala, eistneskum ríkisborgara, fæddri 20. mars 1979, með lögheimili í Laagri 46-3 í Eistlandi, verði bönnuð för af landi brott þar til dómur hefur gengið í máli hennar, þó ekki lengur en til miðvikudagsins 5. janúar nk., kl. 16.00. Rökstyður lögreglan kröfuna með því að kærða sé grunuð um að hafa framið fíkniefnabrot sem varðað geti hana fangelsisrefsingu í allt að 10 ár samkvæmt 173. gr. a almennra hegningarlaga. Sé kærða erlendur ríkisborgari án tengsla við Ísland og sé því hætta á því að hún reyni að komast úr landi til þess að koma sér undan málsókn. Sé farbann því nauðsynlegt. Er um þetta vísað til 110. gr., sbr. b-lið 1. mgr. 103. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19/1991. Kærða mótmælir kröfunni. Í...1 Niðurstaða. Dómarinn fellst á það að rökstuddur grunur leiki á því að kærða hafi framið fíkniefnabrot sem gæti varðað hana allt að 10 ára fangelsi samkvæmt 173. gr. a almennra hegningarlaga. Kröfugerð lögreglunnar verður ekki skilin öðru vísi en svo að til standi að ákæra kærðu fyrir stórfellt fíkniefnabrot. Kærða er erlendur ríkisborgari og hefur engin tengsl við Ísland. Verður að telja að hætta sé á því að hún muni reyna að komast af landi brott til þess að komast undan málsókn. Með vísan til 110. gr., sbr. b-lið 1. mgr. 103. gr. laga um meðferð opinberra mála er fallist á kröfu lögreglunnar í Reykjavík um það að kærðu, Ingrid Juhala, eist- neskum ríkisborgara, fæddri 20. mars 1979, sé bönnuð för af landi brott þar til dómur gengur í máli hennar, þó ekki lengur en til miðvikudagsins 5. janúar nk., kl. 16.00. Úrskurðarorð: Kærðu, Ingrid Juhala, er bönnuð för af landi brott þar til dómur fellur í máli hennar, en þó ekki lengur en til miðvikudagsins 5. janúar nk. kl. 16.00. 4604 Fimmtudaginn 2. desember 1999. Nr. 204/1999. — Guðmundur Jónsson og Ingunn Stefánsdóttir (Sigurbjörn Magnússon hrl.) gegn Aðalheiði Karlsdóttur (Guðmundur Ágústsson hdl.) og gagnsök Fasteignakaup. Gallar. Skaðabætur. Afsláttur. Skoðunarskylda. A keypti einbýlishús af G. Vorið eftir að hún flutti inn í húsið varð hún vör við nokkrar steypuskemmdir á því. Hélt hún eftir greiðslu sam- kvæmt kaupsamningi vegna þessa og stefndi G til greiðslu skaðabóta eða afsláttar vegna gallans en G gagnstefndi og krafði um eftirstöðvar kaupverðsins. Aflað var matsgerðar dómkvaddra manna. Talið var að skemmdirnar hefðu verið ljósar við skoðun á húsinu í þeim mæli að sérstök ástæða hefði verið til rækilegrar athugunar og yrði A að bera hallann af því að hafa ekki kannað þær betur. Var A því dæmd til að greiða eftirstöðvar kaupverðsins. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunn- laugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Aðaláfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar 21. maí 1999. Þau krefj- ast þess að gagnáfrýjandi verði dæmd til að greiða sér 1.631.176 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 15. október 1998 til greiðsludags, allt að frádregnum 466.026 krónum, sem greiddust inn á kröfuna 6. apríl 1999. Þá krefjast þau málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi 13. ágúst 1999. Hún krefst að aðaláfrýjendur verði dæmd til að greiða sér aðallega 2.170.000 krónur, en til vara 1.550.000 krónur, með dráttarvöxtum samkvæmt lll. kafla vaxtalaga frá 25. september 1998 til greiðsludags. Til þrautavara krefst hún þess að héraðsdómur verði staðfestur. Í öllum tilvikum krefst hún málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. 4605 I. Samkvæmt gögnum málsins létu aðaláfrýjendur á árinu 1970 reisa steinsteypt einbýlishús að Austurgerði 10 í Reykjavík. Húsið mun vera á tveimur hæðum með innbyggðum bílskúr og alls 356,6 m? að stærð. Aðaláfrýjendur fólu fasteignasölunni Borgum ehf. að leita kaupanda að húsinu í október 1996 og var þá ráðgert að söluverð þess yrði 18.200.000 krónur. Fyrir milligöngu fasteignasölunnar skoðaði gagn- áfrýjandi húsið í júní 1997 ásamt eiginmanni sínum, Kristni B. Ragn- arssyni. Gerði gagnáfrýjandi í kjölfarið tilboð í fasteignina að fjárhæð 16.449.536 krónur, sem aðaláfrýjendur höfnuðu. Með atbeina fast- eignasölunnar Gimli gerði gagnáfrýjandi aftur tilboð í eignina ásamt eiginmanni sínum 30. september 1997 eftir að hafa skoðað hana á ný. Tilboð þetta hljóðaði á 17.000.000 krónur og samþykktu aðaláfrýj- endur það samdægurs. Skriflegur kaupsamningur var gerður um eign- ina 28. október 1997, sem gagnáfrýjandi stóð ein að sem kaupandi. Samkvæmt honum átti að afhenda eignina 10. janúar 1998. Gagnáfrýjandi kveður eiginmann sinn hafa skoðað húsið að utan- verðu fyrir kaupin með aðaláfrýjandanum Guðmundi. Hafi hann talið húsið líta mjög vel út miðað við aldur og ekki merkt að það væri illa farið eða því hefði ekki verið haldið við. Aðaláfrýjandinn hafi ekkert tjáð sig um ástand veggja eða múrs á ytra byrði hússins eða hvað hafi verið gert til að halda múrnum við, en látið þess getið að tröppur við aðalinngang hafi verið málaðar, því slettur hefðu eitt sinn komið á þær þegar þak hússins var málað. Aðaláfrýjandinn hafi og látið þess getið að nokkrum árum eftir að húsið var smíðað hafi Rannsóknastofnun byggingariðnaðarins athugað það með tilliti til alkalískemmda, en ekk- ert slíkt komið í ljós. Gagnáfrýjandi kveðst fyrst eftir afhendingu fast- eignarinnar hafa látið gera verulegar breytingar á húsinu innanverðu og flutt síðan í það undir lok mars 1998. Um atvik í kjölfarið segir gagn- áfrýjandi eftirfarandi í héraðsdómsstefnu: „Þegar fór að vora sem var óvenju snemma, með tilheyrandi hlýindum og rigningu fór málning á tröppunum að losna frá steypunni. Sama átti sér stað á suðurhlið húss- ins jafnframt því sem sprungunet myndaðist á suður og vesturhlið húss- ins.“ Hafi gagnáfrýjandi leitað af þessum sökum eftir umsögn verk- fræðistofu um steypuskemmdir á húsinu. Í umsögn verkfræðistofunnar kemur fram að á suður- og austurhlið hússins að Austurgerði 10 séu áberandi sprungur og sprungunet. Sé 4606 málning farin að flagna af veggjunum. Það sama eigi við um aðrar hliðar hússins, en þó í minna mæli. Við flesta glugga séu lausir múr- kantar og vatnsbretti. Múrhúð hafi einnig losnað af veggjum á nokkr- um stöðum. Mikið sé um sprungur og lausa múrhúð á tröppum við aðalinngang, en undir þeim hafi málning flagnað og séu þar útfellingar. Megi gera ráð fyrir að steypa í tröppunum sé ónýt vegna frosts og alkalívirkni. Steypt súla og biti við suðvesturhorn hússins séu einnig mjög sprungin og skemmd af sömu völdum. Eigi það sama einnig við um stoðvegg við inngang á neðri hæð hússins. Alla þessa byggingar- hluta verði að brjóta niður og steypa upp að nýju. Að öðru leyti var bent á tvær leiðir til viðgerðar á múrskemmdum og heildarkostnaður metinn eftir því hvor yrði valin, annars vegar að fjárhæð 1.940.000 krónur og hins vegar 2.410.500 krónur. Gagnáfrýjandi og eiginmaður hennar sendu aðaláfrýjendum þessa umsögn með bréfi 25. mars 1998 og óskuðu eftir fundi með þeim til að kanna hvort sættir gætu tekist um að skipta kostnaði af viðgerð. Aðaláfrýjendur höfnuðu þeirri mála- leitan. Gagnáfrýjandi fékk dómkvadda menn 26. júní 1998 til að leggja mat á hverra viðgerða væri þörf á húsinu vegna steypuskemmda og hver kostnaður yrði af þeim. Í matsgerð 17. ágúst 1998 kom meðal annars fram að af vettvangskönnun hafi mátt ráða að viðhaldi hússins hafi verið ábótavant um nokkurn tíma. Hljóti skemmdir á tröppum, bita, súlu og stoðvegg að hafa verið sýnilegar fyrir nokkrum árum, en við- gerðir með málningu og kítti dugað skammt. Frekar þykkt málningar- lag hafi verið á húsinu, sem bendi til að það hafi verið málað reglulega án þess að eldri málning væri fjarlægð, en þetta geti hafa lokað raka inni í steypu og leitt til skemmda á henni í frosti. Laus múr við glugga- kanta og víða ætti líklega rætur að rekja til þess að steypustyrktarjárn hafi legið of nærri yfirborði og náð að ryðga. Til úrbóta yrði að brjóta allan lausan múr af veggjum og múrhúða þá á ný. Hreinsa yrði máln- ingu af öllum veggjum og bera á þá vatnsfæliefni. Að auki yrði að fylla sprungunet austan og sunnan á húsinu með sérstökum viðgerðarmúr. Tröppur, bita, súlu og stoðvegg yrði að brjóta niður, steypa á ný og múrhúða. Matsmennirnir tóku sérstaklega fram að þeim virtist sem óverulega hafi verið gert við húsið annað en að mála það, en þó hafi verið reynt að kítta í sumar sprungur og mála yfir. Ekki gætu þeir lagt mat á hvenær húsið eða tröppur við það hafi síðast verið málaðar, en 4607 ætla mætti að það hafi verið gert fyrir 12 til 24 mánuðum, að minnsta kosti að hluta. Í sundurliðuðu kostnaðarmati gerðu þeir ráð fyrir að verja yrði 125.000 krónum til að koma upp aðstöðu til viðgerða, 685.000 krónum til að gera við skemmdir á veggjum, 240.000 krónum til að bera vatnsfæliefni á veggina og mála, 600.000 krónum til að fjar- lægja tröppur, steypa upp nýjar og múrhúða, 120.000 krónum í sama skyni vegna súlu og bita og 400.000 krónum til að gera það sama við stoðvegg. Var kostnaður því alls metinn 2.170.000 krónur. Aðaláfrýjendur fengu dómkvadda yfirmatsmenn 6. október 1998 til að leggja mat á hvort unnt væri að gera við tröppur, súlu, bita og stoð- vegg með öðrum hætti en að brjóta niður og endurbyggja og hvað slík viðgerð myndi kosta. Í yfirmatsgerðinni, sem er ódagsett en var lokið í október 1998, segir að búið hafi verið að brjóta niður súlu og bita þegar matsfundur var haldinn. Var því ekki fjallað þar frekar um þá húshluta. Yfirmatsmenn töldu ekki tímabært að brjóta niður tröppurnar, þar sem lengja mætti endingartíma þeirra með viðgerð, sem var nánar lýst og talin mundu kosta 220.000 krónur. Þá töldu yfirmatsmenn að vísu unnt að gera við stoðvegg fyrir 20.000 krónur, þannig að una mætti við útlit hans í eitt eða tvö ár, en eina raunhæfa úrræðið væri að brjóta hann niður og endursteypa, sem myndi kosta 200.000 krónur. Gagnáfrýjandi höfðaði málið með héraðsdómsstefnu 21. september 1998 og krafðist þar skaðabóta eða afsláttar úr hendi aðaláfrýjenda að fjárhæð 2.170.000 krónur í samræmi við undirmatsgerð, að frádreginni lokagreiðslu samkvæmt kaupsamningi um fasteignina að Austurgerði 10 að fjárhæð 1.831.176 krónur, svo og að aðaláfrýjendum yrði gert að gefa út afsal fyrir eigninni. Aðaláfrýjendur kröfðust sýknu af þessum kröfum og höfðuðu gagnsök með stefnu 19. október 1998 um skyldu gagnáfrýjanda til að inna af hendi fyrrnefndar 1.831.176 krónur. Með hinum áfrýjaða dómi var fyrstnefnd krafa gagnáfrýjanda í aðalsök tekin til greina með 1.000.000 krónum og henni því gert að greiða aðal- áfrýjendum 831.176 krónur í gagnsök. Aðaláfrýjendur voru hins vegar dæmd til að greiða 350.000 krónur í málskostnað, en voru sýknuð að svo stöddu af kröfu um útgáfu afsals. Eftir uppkvaðningu dómsins gáfu aðaláfrýjendur út afsal fyrir fasteigninni til gagnáfrýjanda, sem innti gegn því af hendi 6. apríl 1999 greiðslu samkvæmt dóminum að við- bættum dráttarvöxtum en að frádregnum tildæmdum málskostnaði og niðurstöðufjárhæð úr uppgjöri vegna vaxta af áhvílandi veðskuldum á 4608 fasteigninni og gjöldum af henni. Greiðsla þessi var að fjárhæð 466.026 krónur og hafa aðaláfrýjendur eins og áður greinir tekið tillit til hennar í dómkröfu sinni fyrir Hæstarétti. Samkomulag tókst á milli aðilanna um að þessar ráðstafanir hefðu að öðru leyti engin áhrif á rekstur málsins. Aðaláfrýjendur hafa lagt fram í Hæstarétti matsgerð dómkvaddra manna 21. júlí 1999 um verðmæti fasteignarinnar að Austurgerði 10, annars vegar á matsdegi eins og ástand hennar var þá og hins vegar í október 1997 miðað við að ekki hefði þurft að ráðast í verulegar við- gerðir á húsinu. Matsmenn töldu verðmætið eftir fyrrnefndri viðmiðun 28.000.000 krónur, en eftir þeirri síðarnefndu 18.500.000 krónur. I. Aðilana greinir á um hvað hafi mátt ráða af skoðun hússins að Aust- urgerði 10 sumarið og haustið 1997 um ástand fyrrnefndra trappa, súlu, bita og stoðveggjar, svo og múrhúðar á ytra byrði. Í málinu liggja fyrir ljósmyndir af húsinu, sem fylgdu undirmatsgerð og munu hafa verið teknar sumarið 1998. Þær bera með sér að margvíslegar múrskemmdir voru þá augljósar. Ósamræmis gætir í framburði aðila og vitna fyrir héraðsdómi um hvort ástand hússins hafi verið með líkum hætti sum- arið 1997. Hins vegar segir í undirmatsgerð að skemmdir á tröppum, bita, súlu og stoðvegg hafi verið þess eðlis „að þær hljóta að hafa verið sýnilegar fyrir nokkrum árum“. Einnig verður að gefa því gætur að í áðurnefndri umsögn verkfræðistofu, sem gagnáfrýjandi aflaði, er rætt um að sprungur og sprungunet séu áberandi á veggjum, málning sé víða farin að flagna af þeim, lausir múrkantar og vatnsbretti séu við flesta glugga og múrhúð hafi losnað á nokkrum stöðum. Þar er og lýst miklum skemmdum á tröppum, súlu, bita og stoðvegg. Eins og ástandi hússins er lýst í þessari umsögn og að teknu tilliti til þess að hún er dagsett 12. mars 1998 getur ekki staðist sú skýring gagnáfrýjanda að hlýindi og rigning um vorið á því ári hafi skyndilega leitt í ljós þessar skemmdir, sem hafi verið með öllu duldar sumarið og haustið 1997. Þótt ekki verði slegið föstu eins og málið liggur fyrir að hversu miklu leyti gagnáfrýjandi hefði mátt verða vör við múrskemmdir við skoðun hússins, er ljóst af framangreindu að það var að minnsta kosti í þeim mæli að sérstök ástæða var til rækilegrar athugunar, eftir atvikum með aðstoð sérfróðs manns. Líta verður og til þess að húsið 4609 var byggt 1970 og hafði múr á ytra byrði þess ekki verið haldið við á annan hátt en með málun. Alkunna er að á húsum, sem voru reist á því tímabili, hafa iðulega komið fram steypuskemmdir. Samkvæmt gögnum málsins stóð eiginmaður gagnáfrýjanda, sem eins og áður sagði skoðaði húsið að utanverðu, að rekstri fasteignasölu á árunum 1983 til 1986. Honum og þar með gagnáfrýjanda mátti þannig vera vel kunnugt um skoðunarskyldu kaupanda og áhættu hans, sem henni fylgir. Að öllu þessu gættu verður að líta svo á að gagnáfrýjanda hefði mátt verða kunnugt um skemmdir á húsinu, sem lýst var í fyrrnefndri umsögn verkfræðistofu 12. mars 1998, með viðhlítandi skoðun þess áður en kaup hennar og aðaláfrýjenda voru gerð. Getur hún því hvorki krafið þau um skaðabætur né afslátt af kaupverði fasteignarinnar. Krafa aðaláfrýjenda um greiðslu eftirstöðva kaupverðs hefur ekki sætt andmælum á öðrum grunni en þeim, sem um ræðir hér að framan, og verður hún því tekin til greina. Samkvæmt gögnum málsins hafa aðaláfrýjendur orðið að bera kostnað af tveimur matsgerðum, samtals 475.590 krónur. Málatilbún- aður gagnáfrýjanda gaf aðaláfrýjendum réttmætt tilefni til að afla þess- ara sönnunargagna, þótt þau hafi ekki ráðið úrslitum málsins. Með til- liti til þess verður gagnáfrýjandi dæmd til að greiða aðaláfrýjendum þá samanlögðu fjárhæð í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Gagnáfrýjandi, Aðalheiður Karlsdóttir, greiði aðaláfrýjendum. Guðmundi Jónssyni og Ingunni Stefánsdóttur, 1.831.176 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Hl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 15. október 1998 til greiðsludags, að frádreginni innborgun 6. apríl 1999 að fjárhæð 466.026 krónur. Gagnáfrýjandi greiði aðaláfrýjendum samtals 1.200.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. 4610 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 19. mars 1999. I. Mál þetta er höfðað fyrir dómþinginu af Aðalheiði Karlsdóttur, kt. 210657- 2319, Austurgerði 10, Reykjavík, á hendur Guðmundi Jónssyni, kt. 061025- 3089, og Ingunni Stefánsdóttur, kt. 030125-2589, báðum til heimilis að Furu- gerði 21, Reykjavík, með stefnu þingfestri 29. september 1998. Hinn 10. nóv- ember 1998 var þingfest gagnsakarstefna, sem birt hafði verið 20. október 1998. Dómkröfur í aðalsök. Dómkröfur aðalstefnanda eru þær, að aðalstefndu verði gert að greiða aðal- stefnanda skaðabætur/afslátt, að fjárhæð 2.170.000 krónur, ásamt dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 ásamt síðari breytingum frá 25. sept- ember 1998 til greiðsludags, allt að frádregnum 1.831.176 krónum, sem koma á til greiðslu hinn 15. október 1998, samkvæmt ákvæði í kaupsamningi, dag- settum 28. október 1997, milli aðalstefnanda og aðalstefndu um greiðslu kaup- verðs eignarinnar Austurgerði 10, Reykjavík, en gerð er krafa um viðurkenn- ingu í dómi á rétti til skuldajafnaðar á greiðslu þessari til frádráttar kröfu aðal- stefnanda um skaðabætur. Þá er þess krafist að aðalstefndu verði dæmd til þess að gefa út afsal til aðalstefnanda fyrir fasteigninni Austurgerði 10, Reykjavík. Þá krefst aðalstefnandi málskostnaðar að meðtöldum matskostnaði, samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi að viðbættum virðisaukaskatti á þann hluta málskostnaðar sem er virðisaukaskattsskyld málflutningsþóknun. Dómkröfur aðalstefndu eru þær aðallega, að aðalstefndu verði alfarið sýknuð af kröfum aðalstefnanda, en til vara að kröfur aðalstefnanda verði verulega lækkaðar. Í báðum tilvikum krefjast aðalstefndu málskostnaðar að skaðlausu, úr hendi aðalstefnanda, samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi. Dómkröfur í gagnsök. Dómkröfur gagnstefnenda eru þær, að gagnstefndu verði með dómi gert að greiða gagnstefnendum 1.831.176 krónur auk dráttarvaxta samkvæmt Hl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 15. október 1998 til greiðsludags. Þá krefjast gagn- stefnendur málskostnaðar úr hendi gagnstefndu samkvæmt framlögðum máls- kostnaðarreikningi. Dómköfur gagnstefndu eru þær, að gagnstefnda verði sýknuð af kröfu gagn- stefnenda og gagnstefnendum gert að greiða gagnstefndu málskostnað sam- kvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi. Mál þetta var loknum munnlegum málflutningi (sic) hinn 27. janúar sl. Gætt var ákvæða 1. mgr. 115. gr. laga nr. 91/1991, áður en dómur var kveðinn upp. 4611 1. Með kaupsamningi dagsettum 28. október 1997 keypti aðalstefnandi fast- eignina Austurgerði 10, Reykjavík, af aðalstefndu, Guðmundi Jónssyni og Ing- unni Stefánsdóttur. Umsamið kaupverð var 17.000.000 króna. Fasteignin er stórt einbýlishús á tveimur hæðum ásamt innfelldum bílskúr. Aðalstefnandi skoðaði eignina í fyrsta sinn í júní 1997 er hún var í sölu hjá fasteignasölunni Borgir ehf. og gerði hún tilboð í eignina í framhaldi af þeirri skoðun, en því tilboði höfnuðu aðalstefndu. Síðar sama ár, eða haustið 1997, gerði aðalstefnandi aðalstefndu aftur tilboð í eignina, en þá hafði hún verið sett í sölu hjá fasteignasölunni Gimli og verðhugmynd aðalstefndu var þá 17.900.000 krónur. Samkvæmt framlögðum kaupsamningi keypti aðalstefnandi fasteignina af gagnstefnendum á 17.000.000 krónur. Aðalstefnandi fékk húsið afhent 10. janúar 1998 og flutti inn í það í lok mars 1998. Þegar voraði það ár taldi aðalstefnandi sig verða vara við galla á fasteigninni. Aðalstefnandi fékk verkfræðiskrifstofuna VSÓ til að áætla kostnað við viðgerðir á húsinu. Bygg- ingatæknifræðingur sem annaðist úttektina áætlaði að nauðsynleg viðgerð yrði um eða yfir tvær milljónir eftir því hvort hefðbundin viðgerð færi fram eða húsið yrði klætt að utan. Í framhaldi af því, eða hinn 25. mars 1998, ritaði aðalstefn- andi aðalstefndu bréf og sendi ásamt fyrrgreindri matsgerð, dagsettri 12. mars 1998, og óskaði eftir að aðalstefndu tækju þátt í þessum viðgerðarkostnaði. Aðalstefndu höfnuðu allri bótaskyldu með bréfi dagsettu 27. mars s.á. og vís- uðu öllum kröfum aðalstefnanda á bug, m.a. á þeim forsendum að um væri að ræða atriði sem aðalstefnanda hefði átt að vera kunnugt um þegar kaupin fóru fram og ljóst hefði verið þegar eignin var seld að húsið þarfnaðist verulegs við- halds bæði að utan og innan. Aðalstefnandi óskaði eftir dómkvaðningu tveggja matsmanna til þess að meta ætlaða galla á ytra byrði hússins og meta kostnað við viðgerðir. Matsgerð lá fyrir hinn 17. ágúst 1998. Í framlagðri matsgerð segir svo m.a.: „Rækileg skoðun sýndi að húsið að Austurgerði 10, sem er steinsteypt einbýlishús, byggt árið 1969-1970, er með skemmdir á hluta múrhúðunar og á steypu útveggja. Á austurhlið er málning fari að flagna af og múrhúðin laus, undir og til hliðar við glugga, fínriðað sprungunet er í múrhúðun, að öðru leyti virðist múrhúðin vera föst á veggflötum. Hægt er að sjá í sárið þar sem málning hefur brotnað af, að þykk málningarfilma er á veggjum. Á suðausturhorni neðri hæðar hefur múrhúðin losnað frá veggfleti þannig að rifa myndast lóðrétt á horni. Greinilegt er að kíttað hefur verið í rifuna og málað yfir. Suðurhlið hússins er eins og austurhlið með fínriðað sprungunet í múrhúðun, hún laus frá veggflötum til hliðar við hurð út í garð, ásamt undirstykkjum 4612 (vatnsbrettum) og hliðarköntum við glugga. Stoðveggur við kjallarahurð er illa farinn, mikið sprunginn og steypan í honum morkin, af völdum frost/þíðuverk- ana. Steypt gólf innan stoðveggjar við hús hefur verið málað að því er virðist með lakkmálningu og er hún farin að flagna af. Stoðveggur hallar inn að húsi undan jarðvegi. Súla og biti á suðvesturhorni eru greinilega mikið skemmd, múrhúð laus, steypa morkin og útfellingar eru úr sprungum. Það virðist vera múrviðgerð á efsta hluta súlu. Greina má að blettað hafi verið yfir sprungur á suðvesturhorni hússins og múrhúðun virðist laus þar undir. Á vesturhlið er lítið af fínriðnu sprunguneti í múrhúðun, en málning farin að flagna af. Múrhúðun á veggflötum virðist ekki laus nema við norðvesturhorn hússins, þar er aðeins laust á kafla. Á norðurhlið er málning farin að flagna af, lítið er af fíngerðu sprunguneti í múrhúð. Múrhúðin er laus undir gluggum (vatnsbretti) og á veggflötum milli glugga. Greina má að sparslað/kíttað hefur verið í sprungur undir gluggum og málað yfir. Útitröppur við norðurhlið eru illa farnar af frostskemmdum. Stólpar járn- handriðs hafa sprengt steypu út frá sér. Járngrind í stigabaki er víða sprungin út úr steypu og farin að ryðga. Stigaþrep eru víðast sprungin og útfellingar koma í ljós. Það er greinilegt að steypa í þrepum er orðin morkin. Tröppur eru mál- aðar að því er virðist með lakkmálningu sem er farin að flagna af. Umfjöllun: Af vettvangskönnun má ráða að viðhaldi hússins hafi verið ábótavant um nokkurn tíma. Skemmdir á tröppum, bita, súlu og stoðvegg við kjallarainngang eru þess eðlis að þær hljóta að hafa verið sýnilegar fyrir nokkrum árum og við- gerð með lakkmálningu og kíttun duga skammt. Það er frekar þykk málningarhúð utan á húsinu þannig að það virðist hafa verið málað reglulega án þess að hreinsa eldri málningu af. Þykk málningarhúð getur lokað raka inni í steypunni og skapað skemmdir á henni við frost/þíðu- verkanir. Þenslusprungur í múrhúðun opnast og raki safnast í þeim. Þetta má sjá á málningarlagi yfir sprungum sem hefur bólgnað út. Laus múr við gluggakanta stafar líklega af því að járn liggja of nálægt útbrún og ryðga, þannig losnar um múrhúðina. Þetta er t.d. greinilegt á baki útitrappa. Á suðausturhorni er laus múr frá steypuvegg, líklegt er að steypustyrktarjárn liggi of utarlega og hafi myndað los við tæringu á járninu. Matsmenn telja að ekki sé ástæða til að fíltera sprungunet á vestur- og norðurhliðum, þar er nægjanlegt að bera vatnsfælniefni á veggfleti til að loka sprungum. Þessar hliðar hússins verða síður fyrir álagi veðrunar. Það skal tekið fram að málið er byggt á sjónskoðun matsmanna og sýni voru ekki tekin úr steypu til frekari rannsóknar...“ 4613 Í niðurstöðu matsmanna kemur fram, að þeir telja þörf á steypu- og múrvið- gerðum á hluta útveggja hússins og að nauðsynlegt sé að útveggir verði hreins- aðir af allri málningu áður en sú viðgerð hefjist. Þá telja þeir útitröppur við aðal- inngang, súlu og bita við suðvesturhorn hússins og stoðvegg við kjallarainngang það mikið skemmd að algerrar endurnýjunar sé þörf. Töldu matsmenn að lárétta steypta fleti ætti að verja með sérstökum vatnsfælniefnum, sem metti steypuyf- irborðið og hrindi frá sér raka, en ekki mála þá með málningu. Matsmenn mátu heildarkostnað við viðgerðir og málun 2.170.000 krónur og kváðust hafa miðað kostnað á verðlagi í ágúst 1998 með virðisaukaskatti auk þess sem í kostnaðar- mat væri tekinn kostnaður vegna tækjaþjónustu og eftirlits. Með bréfi dagsettu 25. ágúst 1998 krafði aðalstefnandi aðalstefndu um skaðabætur í samræmi við niðurstöður dómkvaddra matsmanna. Þeim kröfum höfnuðu aðalstefndu með bréfi dagsettu 8. september 1998. Hinn 6. október 1998 voru af hálfu aðalstefndu dómkvaddir þrír matsmenn til að meta yfirmati útitröppur við aðalinngang, súlu og bita við suðvesturhorn hússins og stoðvegg við inngangshurð í kjallara. Matsgerð þeirra lá fyrir hinn 21. október 1998. Í niðurstöðu þeirrar matsgerðar segir svo m.a.: „Tröppur: Búið er að þvo tröppur með öflugum vatnsblæstri á hliðum og að neðan. Sprungur eru í ílögn á tröppum og þrepum. Í múrhúð á hliðum eru sprungur. Brotið er út úr tröppuhornunum á nokkrum stöðum. Steypustyrktar- stál er grunnt í steypu í stigabökum og hluta palls og hefur ryðgað og sprengt af sér steypuhuluna. Stoðveggur: Stoðveggur er mikið sprunginn. Múrhúð er fallin af á tveim stöðum og þar má sjá að sprungurnar eru einnig í steypunni undir múrhúðinni. Hlykkur er í stoðvegg og greinilegt af sprungu við horn á honum að hann hefur sigið að húsinu...“ Samkvæmt niðurstöðu yfirmatsgerðar var ekki þörf á að brjóta niður úti- tröppurnar og mögulegt að gera við þær án þess að brjóta þær niður. Hins vegar töldu þeir stoðvegginn það mikið skemmdan að þörf væri á að endursteypa hann. TI. Málsástæður í aðalsök. Aðalstefnandi byggir kröfur sínar í aðalsök á því, að húsið hafi verið haldið verulegum göllum þegar hún hafi keypt það af aðalstefndu með kaupsamningi dagsettum 28. október 1997 og aðalstefnandi eigi því rétt á skaðabótum eða afslætti úr hendi aðalstefndu. Aðalstefnandi telur aðalstefndu hafa gert sér fulla grein fyrir göllum þessum við sölu hússins. Aðalstefnandi kveðst ekki gera kröfu um það sem gert hafi verið við húsið að innanverðu eða vegna fúa, sem verið hafi í þakkanti hússins. Aðalstefnandi hafi greitt kostnaðinn vegna þeirra, án 4614 þess að þeir væru metnir sérstaklega eða krafa gerð á hendur aðalstefndu vegna þess. Aðalstefnandi telur aðalstefndu hafa vitað um ástand hússins. Í framlagðri matsgerð komi fram að húsið hafi verið málað reglulega án þess að nokkur hefði hirt um að skafa fyrri málningu af eða hreinsa lausan múr. Rakinn hafi því verið lokaður inni í múrnum og frosið á vetrum en við hlýindi á vorin hafi rakinn fundið sér leið í gegnum málninguna og hún flagnað af húsinu. Aðalstefndu hafi þá málið yfir aftur, án nokkurra viðgerða, sbr. það sem fram hafi komið á mats- fundi hjá aðalstefnda Guðmundi, hinn 15. júlí 1998. Á þeim fundi hafi hann m.a. staðfest að húsið hefði verið málað að utan sumarið 1997. Þá kveður aðal- stefnandi að undirmatsmenn staðfesti í matsgerð sinni, að húsið hafi verið málað skömmu áður en það hafi verið selt eða um það bil 12 — 24 mánuðum fyrir mats- fund. Aðalstefnandi heldur því fram að fyrir liggi með yfirlýsingu aðalstefnda, Guðmundar, og áliti matsmanna, að þær skemmdir, sem fram hafi komið eftir að aðalstefnandi keypti húsið, hafi verið til staðar þegar húsið hafi verið selt aðalstefnanda og aðalstefndu verið fullkunnugt um, að verulegra framkvæmda hafi verið þörf til að koma í veg fyrir að málningin flagnaði af á hverju vori. Telur aðalstefnandi ólíklegt annað en að aðalstefndu hafi látið fara fram athugun á múrhúð hússins til að kanna hverju það sætti að málningin flagnaði af ár eftir ár. Þrátt fyrir þessa vitneskju hafi aðalstefndu látið hjá líða að gera aðalstefn- anda grein fyrir þessu við skoðun og kaup á eigninni. Aðalstefnandi heldur því fram að hún hafi ekki getað gert sér grein fyrir þessum galla á húsinu. Henni hafi hvorki verið sagt frá gallanum á fasteigna- sölunni né hafi hún með beinum eða óbeinum hætti mátt ráða það af orðum aðalstefndu. Þvert á móti hafi aðalstefndu fullyrt að húsið hefði verið tekið út af Rannsóknastofnun byggingariðnaðarins með tilliti til alkalískemmda og ytra byrði hússins verið í góðu ásigkomulagi. Þá hafi aðalstefnandi ekki getað áttað sig á þessu slæma ástandi hússins, þar sem húsið hafi verið nýmálað. Aðalstefn- andi hafi og mátt ætla að ástand múrsins væri í samræmi við ástand málningar- innar á húsinu og umhverfisins, en aðkoma hafi verið góð og garðurinn vel hirtur. Aðalstefnandi hafi og mátt ætla, ef húsið hefði verið málað, að nauðsyn- leg undirvinna hefði farið fram á húsinu, laus múr tekinn burt og fyrri málning hreinsuð. Þá hafi aðalstefnandi mátt búast við því, að húsinu hefði verið við haldið í gegnum árin, þar sem búast mætti við að sá sem hefði efni á að byggja sér rúmlega 300 fm hús héldi eigninni við. Aðalstefnandi telur að aðalstefndu hafi mátt vita, þegar aðalstefnandi keypti húsið, að það hafi verið áskilið af hálfu aðalstefnanda, að húsið að utanverðu væri í sama ásigkomulagi og málningin. Aðalstefnandi telur ólíklegt annað en að málun hússins sumarið 1997 hafi 4615 verið gerð til þess að auðvelda sölu hússins. Í ljós hafi komið að húsið hafi verið í sölu í tæp tvö ár og mjög líklega litið illa út áður en það hafi verið málað. Aðalstefnandi kveðst gera kröfu um afslátt af kaupverði, er nemi sömu fjár- hæð og fram komi í mati hinna dómkvöddu matsmanna, ef ekki verði fallist á kröfu um skaðabætur. Aðalstefnandi byggir kröfu sína á mati hinna dómkvöddu matsmanna, sem metið hafi viðgerð á húsinu 2.170.000 krónur og kostnaðurinn sundurliðaður í matsgerðinni með eftirfarandi hætti: Efni Vinna Verð I. Gerð aðstöðu 40.000 15.000 55.000 2. Verkpallar 35.000 20.000 55.000 3. Hreinsun og varnir 6.000 9.000 15.000 4. Háþrýstiþvottur 60.000 - 150.000 210.000 5. Viðgerð á vatnsbrettum 30.000 85.000 115.000 6. Viðgerð á köntum 20.000 55.000 75.000 7. Fylling á flötum 55.000 170.000 - 225.000 8. Viðgerð á flötum 15.000 40.000 55.000 9. Viðgerð á ryðguðum járnum 1.500 3.500 5.000 10. Sílanböðun og málun á vegg- flötum suður- og austurhliðar 65.000 65.000 130.000 11. Stoðveggir, niðurbrot og endursteypa 200.000 - 200.000 — 400.000 12. Súla og biti, niðurbrot og endursteypa 60.000 60.000 120.000 13. Tröppur, niðurbrot og endursteypa 300.000 — 300.000 — 600.000 14. Sílanböðun og málun á veggflötum vestur- og norðurhliðar 55.000 55.000 110.000 Alls kr. 942.500 1.227.500 2.170.000 Aðalstefnandi telur sig eiga rétt á að skuldajafna á móti kröfu aðalstefndu greiðslu samkvæmt kaupsamningi, þar sem gallar á húsinu hafi verið stað- reyndir. Aðalstefnandi eigi því kröfu á hendur aðalstefndu um að þau gefi henni afsal fyrir eigninni. Um lagarök vísar aðalstefnandi til meginreglna samninga- og kröfuréttar, sbr. og lög nr. 39/1922 per analogiam og lög nr. 7/1936. Kröfu um afslátt byggir aðalstefnandi á 1. mgr. 42. gr. kaupalaga nr. 39/1922 og kröfu um skaðabætur á 2. mgr. 42. gr. laga nr. 39/1922. Kröfu um dráttarvexti byggir aðalstefnandi á III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Kröfu um málskostnað byggir aðalstefnandi á 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Kröfu um virðisaukaskatt á málflutningsþóknun byggir aðalstefnandi á lögum nr. 50/1988. 4616 IV. Aðalstefndi byggir kröfur sínar í aðalsök á því, að ekki séu skilyrði til þess að dæma aðalstefndu til að greiða aðalstefnanda skaðabætur eða veita aðalstefn- anda afslátt af kaupverði fasteignarinnar að Austurgerði 10, vegna hinna meintu galla. Aðalstefnanda og eiginmanni hennar hafi ekki getað dulist að húsið hafi verið farið að láta verulega á sjá og hafi þarfnast verulegs viðhalds bæði að utan og innan. Aðalstefnandi og eiginmaður hennar hafi átt að sjá þetta við venju- lega skoðun og eins hefði ástand hússins að öðru leyti átt að gefa þeim sérstakt tilefni til slíkrar skoðunar, sbr. meginreglu 47. gr. laga nr. 39/1922. Fái þetta stuðning í niðurstöðu undirmatsmanna. Aðalstefndu byggja á því að húsið hafi verið í mjög svipuðu ástandi þegar aðalstefnandi og eiginmaður hennar skoðuðu húsið og fram komi á ljósmyndum, sem legið hafi frammi við undirmatsgerð. Af þeim megi glöggt sjá að ástand hússins að utan hafi verið mjög slæmt. Aðalstefndu kveða aðalstefnanda og eiginmann hennar ítrekað hafa skoðað húsið, fyrst í júní 1997, en kaupsamningur hafi ekki verið gerður fyrr en í októ- ber það ár. Aðalstefndu hafi sýnt þeim húsið og upplýst um hvaðeina, sem máli hafi skipt varðandi húsið að utan. Hafi þau sagt eiginmanni aðalstefnanda að þau hefðu haldið húsinu við með því að bletta það stöku sinnum og mála yfir útitröppur til að „hressa uppá“ þær. Jafnframt hafi aðalstefnanda og eiginmanni hennar verið tjáð, að ekkert meiri háttar viðhald hefði farið fram á húsinu að utanverðu frá því að það var byggt árin 1968-1970. Aðalstefndu mótmæla því, sem röngu og ósönnuðu, að þau hafi með svik- samlegum hætti dregið dul á ástand hússins að utanverðu eða leynt aðalstefn- endur upplýsingum þar að lútandi. Aðalstefnandi og eiginmaður hennar hafi skoðað húsið með sérfróðum aðilum, enda hafi þau haft í hyggju umfangsmiklar breytingar á húsinu. Þá vísa aðalstefndu til þess að aðalstefnandi og eiginmaður hennar séu vön viðskiptum og eiginmaður aðalstefnanda hafi starfað við fyrirtækja- og fasteignasölu. Aðalstefnandi hafi gert eða mátt gera sér grein fyrir slæmu ásigkomulagi hússins og í gögnum málsins komi fram viðurkenning á því af hálfu aðalstefn- anda, en þar komi fram að aðalstefnandi hafi skipt um pípulagnir, raflagnir og endurnýjað þakkant, en geri ekki kröfur á hendur aðalstefndu vegna þessa. Þá hafi aðalstefnandi einnig skipt um gluggarúður. Aðalstefnanda hafi því ekki getað dulist að komið væri að viðhaldi á þeim þáttum, sem hann krefji skaða- bóta fyrir, einkum múrhúð að utanverðu, útitröppum og stoðvegg. Það geti ekki verið grundvöllur til greiðslu skaðabóta, að húsið hafi verið í verra ásigkomu- lagi en aðalstefnandi hafi gert ráð fyrir. Aðalstefndu telja og, að taka verði tillit til ásigkomulags hússins bæði að utan og innan við verðlagningu þess. Miðað við söluverð hússins, 17 milljónir króna, 4617 sé fermetraverð hússins um það bil 48.000 krónur, en algengt fermetraverð á einbýlishúsum á höfuðborgarsvæðinu sé að meðaltali á bilinu 70 til 90 þúsund krónur. Aðalstefndi kveðst ætla að umrætt hús sé heldur í hærri kantinum, þar sem um mjög góða staðsetningu sé að ræða, gott hverfi og mikið útsýni. Þá telja aðal- stefndu rétt að geta þess, að húsið, Austurgerði 12, hafi verið auglýst til sölu fyrir 26.000.000 krónur, en það hús sé 333 fm og fermetraverð þess því 78.070 krónur. Brunabótamat Austurgerðis 10 sé rúmar 33 milljónir króna, en Austurgerðis 12 tæpar 26 milljónir króna. Samkvæmt þessu sé augljóst að kaupverð húss aðal- stefndu hafi verið ákveðið með tilliti til ásigkomulags hússins. Aðalstefndu kveða að þegar farið hafi verið fram á yfirmat hafi ekki verið beiðst mats á undirmatsþáttum, sem vörðuðu múrhúðun og endurmálun. Ástæð- an hafi verið sú að það hafi verið svo greinilegt við sölu hússins að þurft hafi að ráðast í framkvæmdir á múr og þörf væri á að mála húsið og því ekki unnt að hafa uppi kröfur vegna þess. Hins vegar hafi verið ákveðið að biðja um yfir- mat á útitröppum, þar sem aðalstefndu hafi ekki getað sætt sig við mat undir- matsmanna um að þær væru metnar ónýtar, enda hefði kaupandi ekki mátt sjá það fyrir, þó honum hafi mátt vera það ljóst að þær þörfnuðust viðhalds. Þá hafi með engu móti verið hægt að sætta sig við þá niðurstöðu undirmatsmanna að varanleg viðgerð á stoðveggnum kostaði 400.000 krónur, enda hafi niðurstaða yfirmatsmanna orðið allt önnur. Í ljósi niðurstöðu yfirmatsmanna varðandi kostnaðartölur hafi verið freistandi að biðja um yfirmat varðandi aðra þætti í undirmatinu, sem leiða megi líkur að, að séu ofmetnir á bilinu 40% til 50%. Aðalstefnandi hafi hins vegar þegar ráð- ist í framkvæmdir á húsinu að utan þannig að þegar af þeirri ástæðu hafi ekki verið hægt að fara fram á frekara mat á þeim kostnaði. Telur aðalstefnandi að sú framkvæmd eigi að vera algerlega á ábyrgð aðastefnanda og skoruðu aðal- stefndu á aðalstefnanda að leggja fram reikninga vegna kostnaðar við þær fram- kvæmdir svo sjá mætti hver raunverulegur kostnaður við viðgerðina hefði verið. Ef niðurstaða undirmatsmanna sé skoðuð í ljósi fyrrgreindrar niðurstöðu yfir- matsmanna og kostnaður lækkaður með sama hætti og gert hafi verið í yfirmati um 40-50% fáist eftirfarandi niðurstaða. Í öðru tilvikinu sé ekki gert ráð fyrir rétti til bóta vegna súlu, þar sem búið hafi verið að gera við hana þegar yfirmat fór fram, en í hinu tilvikinu sé gert ráð fyrir 40% lækkun kostnaðar. 1. Aðstaða kr. 125.000 40% lækkun kr. 75.000 50% kr. 62.500 2. Viðgerðir kr. 685.000 40% lækkun kr. 411.000 50% kr. 342.500 3. Sílanböðun og málun kr. 240.000 40% lækkun kr. 144.000 50% kr. 120.000 4. Stoðveggur kr. 400.000 yfirmat kr. 200.000 yfm. kr. 20.000 5. Tröppur kr. 600.000 yfirmat kr. 220.000 yfm. kr. 220.000 6. Súla og biti kr. 120.000 40% lækkun kr. 12.000 yfm. kr. 0 Samtals kr. 2.170.000 kr. 1.122.000 kr. 765.000 4618 Eftir sé að taka tillit til að hægt sé að fá endurgreidd 60% af virðisaukaskatti af kostnaði vegna vinnu við endurbætur á íbúðarhúsnæði. Auk þess sem ekki hafi verið tekið tillit til þess, að húsið sé 28 ára gamalt, en með viðgerðunum þá verði það sem nýtt og því sé rétt að færa töluna niður vegna þess. Verði ein- hverjir ofangreindra galla taldir á ábyrgð aðalstefndu þá kæmi til greina, sam- kvæmt ofangreindu, að veita um það bil 300.000 króna afslátt af kaupverðinu. Einnig megi líta til þess að þörf sé á einhverjum endurbótum á ytrabyrði 28 ára gamals húss. Lagfæring og endurbætur á múr og tröppum gætu numið um 700 til 1.100 þúsund krónur. Allt leiði þetta til þeirrar niðurstöðu að þeir gallar sem farið sé fram á að fá bætta séu ekki umfangsmeiri en aðalstefnandi hafi mátt gera ráð fyrir. Aðalstefndu telja að ekki hafi verið skilyrði til þess fyrir aðalstefnanda að halda eftir greiðslu samkvæmt kaupsamningi með gjalddaga 18. október sl., að fjárhæð 1.831.176 krónur, en aðalstefndu hafi með gagnstefnu í málinu krafist þess að aðalstefnandi greiddi þeim ofangreinda fjárhæð með dráttarvöxtum og málskostnaði. Aðalstefndu telja kröfu aðalstefnanda um að aðalstefndu verði dæmd til að gefa út afsal vera hreina markleysu, þar sem aðalstefndu hafi hvorki neitað né gefið í skyn að þau myndu neita að gefa aðalstefnanda afsal um leið og hann hefði fullnægt sínum skuldbindingum samkvæmt kaupsamningi og greitt kaup- verðið. Stefnandi geti því ekki haft uppi þessa kröfu um leið og hann krefjist skuldajafnaðar við meinta skaðabótakröfu sína. Slíka kröfu sé ekki hægt að hafa uppi fyrr en annaðhvort lokagreiðslan hafi verið innt af hendi eða leyst hafi verið úr ágreiningi um rétt til skaðabóta eða afsláttar. Um lagarök vísa aðalstefndu til almennra reglna samningaréttar og kröfu- réttar. Kröfu um málskostnað í aðalsök byggja aðalstefndu á 1. mgr. 130. gr. laga nr. 90/1991, um meðferð einkamála. Kröfu um virðisaukaskatt byggja aðalstefndu á lögum nr. 50/1988, um virð- isaukaskatt, en aðalstefndu séu ekki virðisaukaskattsskyldir aðilar. Málsástæður í gagnsök. Gagnstefnendur byggja kröfu sína í gagnsök á því, að gagnstefnda hafi með kaupsamningi, dagsettum 28. október 1997, keypt fasteignina Austurgerði 10, Reykjavík, af gagnstefnendum. Samkvæmt kaupsamningnum hafi kaupverð verið ákveðið 17.000.000 krónur, sem greiðast skyldi með sex greiðslum. Loka- greiðsluna hafi átt að inna af hendi hinn 15. október sl. Í stefnu í aðalsök komi fram að gagnstefnda hyggist ekki inna þá greiðslu af hendi heldur krefjast þess að kröfu gagnstefnenda verði skuldajafnað við kröfu gagnstefndu um skaða- bætur. Gagnstefnendur telja skilyrði skuldajafnaðar ekki vera fyrir hendi og því 4619 sé þeim nauðsyn á að höfða mál til innheimtu lokagreiðslunnar í samræmi við kaupsamning aðila. Um lagarök vísa gagnstefnendur til almennra reglna kröfu- og samningarétt- arins um greiðslu fjárskuldbindinga svo og XVII. kafla laga nr. 91/1991, um meðferð einkamála, og ólögfestra viðskiptabréfsreglna. Kröfu um dráttarvexti byggja gagnstefnendur á II. kafla laga nr. 25/1987. Kröfu um málskostnað byggja aðalstefnendur á 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 og lögum nr. 68/1987. Gagnstefnda byggir kröfur sínar á því að hún hafi orðið fyrir tjóni sem gagn- stefnendur beri ábyrgð á og sé bótafjárhæðin hærri en nemi síðustu greiðslu samkvæmt kaupsamningi aðila. Gagnstefnda telur því, að henni hafi verið rétt þegar matsgerðin hafi legið fyrir að halda eftir síðustu greiðslu kaupsamnings og skuldajafna þeirri kröfu á móti kröfu gagnstefnenda þegar krafa þeirra hafi gjaldfallið hinn 15. október sl. Hafi gagnstefnda lýst þessu yfir með augljósum og afdráttarlausum hætti í kröfugerð sinni í stefnu. Samkvæmt mati dómkvaddra matsmanna hafi þeir talið kostnaðinn við við- gerð á húsinu Austurgerði 10, Reykjavík, vera 2.170.000 krónur. Matsgerðin hafi m.a. byggst á því að brjóta þyrfti niður tröppur og stoðvegg og endursteypa. Gagnstefnendur hafi óskað eftir yfirmati og farið þess leit á við yfirmatsmenn að þeir legðu mat á það hvort hægt væri að gera við tröppurnar og stoðvegginn í stað þess að byggja upp frá grunni. Mat þeirra hafi orðið það, að stoðveggur- inn væri ónýtur, en gera mætti við tröppurnar fyrir nánast þriðjung þess verðs, sem undirmatsmenn hafi komist að í sinni matsgerð. Þegar gagnstefnda hafi ætlað að láta gera við tröppurnar hafi strax komið í ljós að þær viðgerðir myndu aðeins vera til bráðabirgða og duga skamman tíma. Eina varanlega lausnin væri að brjóta tröppurnar niður og steypa þær upp að nýju. Sama hafi átt við um stoð- vegginn, en þegar byrjað hafi verið að eiga við hann hafi veggurinn fallið saman þar sem vantað hafi alla járnbendingu. Telur gagnstefnda að hún hafi mátt gera ráð fyrir að veggurinn væri járnbentur og ástand trappanna, sem verið hafi nýmálaðar, væri í samræmi við útlit þeirra. Þrátt fyrir þetta álit yfirmatsmann- anna telur gagnstefnda að byggja verði á undirmatinu, þar sem hún hafi gert ráð fyrir að tröppurnar og stoðveggurinn væru í mjög góðu ásigkomulagi. Þá telur gagnstefnda að við mat á gagnkröfunni verði að taka tillit til þess kostnaðar sem gagnstefnda hafi þurft að leggja út til að staðreyna tjón sitt, þar með talinn matskostnað, 295.812 krónur. Um kröfu um málskostnað og virðisaukaskatt á málflutningsþóknun vísar gagnstefnda til laga nr. 91/1991, um meðferð einkamála, og laga nr. 50/1988, um virðisaukaskatt. 4620 V. Ekki er um það ágreiningur að múrhúðun og steypa í fasteigninni Austur- gerði 10, Reykjavík, er skemmd og gölluð. Hins vegar greinir aðila á um hvort gallar þessir hafi verið eða átt að vera aðalstefnanda kunnir er hún keypti húsið. Fyrir liggur að aðalstefnandi skoðaði ásamt eiginmanni sínum húsið að utan sumarið 1997. Samkvæmt framlögðum gögnum og framburði fyrir dómi var aðalstefnandi ekki upplýst um ástand múrhúðunarinnar, að öðru leyti en því, að gagnstefnendur sögðu aðalstefnanda frá því að kannað hefði verið fyrir mörgum árum hvort alkalívirkni væri í steypu og niðurstaða þeirrar könnunar hefði verið neikvæð. Samkvæmt framburði gagnstefnenda höfðu þau sjálf séð um allt viðhald á húsinu frá upphafi, sem fólst m.a. í því, að gagnstefnandi, Guðmundur, málaði á hverju ári þá hluta hússins sem hann taldi þörf á að mála og þá sérstaklega áveðurshlið hússins og gagnstefnandi, Ingunn, hafi málað útitröppur hússins á hverju vori undanfarin ár. Á hinn bóginn kváðust gagnstefnendur ekki hafa málað eða „blettað“ húsið það ár fyrr en um haustið, þar sem gagnstefnandi, Guðmundur, hefði veikst alvarlega um vorið. Framburði vitna ber ekki saman um það hvort slæmt ástand múrhúðunarinnar hafi verið sýnilegt. Töldu sum vitni að greinilegt hefði verið að húsið þarfnað- ist viðgerðar. Samkvæmt framlögðum ljósmyndum af húsinu Austurgerði 10 verður að telja að hluti af framangreindum skemmdum í múrhúð útitrappna, súlu, bita og stoðvegg hafi verið sýnilegur og ekki að öllu leyti unnt að leyna ástandi þessa hluta hússins með málningu. Lýsing á ástandi hússins í söluyfirliti ber með sér, að einungis er verið að lýsa sjálfri íbúðinni, en ekki vikið einu orði að húsinu að utanverðu. Enda þótt ekki hafi verið lýst göllum utan húss og fallast megi á að lýsingin sé ófullkomin að því leyti, firrir það aðalstefnanda ekki ábyrgð á skoðunarskyldu sinni. Það er álit dómsins að sprungunet í útveggjum hússins hefði hins vegar getað leynst við venjulega skoðun, enda viðurkennt af hálfu gagnstefnenda, að húsið hafi að hluta til verið málað að utan árið áður og síðan „blettað“ haustið 1997. Hins vegar reyndust gallar þessir mun umfangsmeiri en unnt var að gera sér grein fyrir við venjulega skoðun, þar sem steypuvirkið var einnig víða verulega skemmt. Að mati dómsins er kostnaður vegna skemmda á steypu og múrhúðun hússins mun meiri en ætla hefði mátti, jafnvel eftir nokkuð nákvæma skoðun. Með vísan til framlagðra matsgerða er kostnaður við viðgerð og endurbætur á húsinu vegna fyrrgreindra galla u.þ.b. 2.000.000 krónur með virðisaukaskatti. Þar sem hluti gallanna hefði átt að vera sjáanlegur við skoðun og þær endur- bætur sem lagðar eru til í matsgerðum auka verðmæti hússins telur dómurinn tjón aðalstefnanda hæfilega metið 1.000.000 krónur. 4621 Aðalstefnandi hélt eftir greiðslu að fjárhæð 1.831.176 krónur, sem hún átti að inna af hendi 15. október 1998 samkvæmt kaupsamningi aðila og krefst þess að þeirri greiðslu verði skuldajafnað við kröfu hennar á hendur gagnstefnendum. Fallist hefur verið á það með aðalstefnanda að hún eigi kröfu á hendur gagn- stefnendum, vegna galla á fasteigninni, sem staðreyndir voru með matsgerð lagðri fram á dómþingi 29. september 1998. Verður því skuldajafnaðarkrafa aðalstefnanda tekin til greina og samkvæmt framlögðum kaupsamningi aðila verður aðalstefnanda gert að greiða gagnstefnendum 831.176 krónur með drátt- arvöxtum samkvæmt lll. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 15. október 1998 til greiðsludags. Samkvæmt þessari niðurstöðu hefur aðalstefnandi ekki fullnægt skyldu sinni samkvæmt kaupsamningi aðila og ber því að sýkna gagnstefnendur að svo stöddu af kröfu um útgáfu afsals. Rétt þykir að ákveða málskostnað í aðalsök og gagnsök í einu lagi. Eftir úrslitum málsins og með hliðsjón af atvikum öllum þykir rétt, að gagnstefnendur greiði aðalstefnanda 350.000 krónur í málskostnað og hefur þá verið tekið tillit til virðisaukaskattsskyldu aðalstefnanda. Dóminn kváðu upp Hervör Þorvaldsdóttir héraðsdómari, sem dómsformaður, og meðdómsmennirnir Freyr Jóhannesson tæknifræðingur og Magnús Guðjóns- son húsasmíðameistari. Uppkvaðning dómsins hefur dregist vegna veikinda dómara og embættisanna dómsformanns. Dómsorð: Aðalstefnandi, Aðalheiður Karlsdóttir, greiði gagnstefnendum, Guð- mundi Jónssyni og Ingunni Stefánsdóttur, 831.176 krónur með dráttar- vöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 15. október 1998 til greiðsludags. Gagnstefnendur eru sýkn að svo stöddu af kröfu aðalstefnanda um útgáfu afsals fyrir fasteigninni Austurgerði 10, Reykjavík. Gagnstefnendur, Guðmundur Jónsson og Ingunn Stefánsdóttir, greiði aðalstefnanda, Aðalheiði Karlsdóttur, 350.000 krónur í málskostnað, þar með talinn virðisaukaskattur. 4622 Fimmtudaginn 2. desember 1999. Nr. 260/1999. — Vörubifreiðastjórafélagið Mjölnir (Sigurður Georgsson hrl.) gegn Sævari Sigurðssyni (Ásgeir Magnússon hrl.) Verksamningur. S var félagi í vörubílstjórafélaginu M. Venja var að M tæki að sér verk og skipti hagnaði af þeim á milli félagsmanna sinna í hlutfalli við þá vinnu sem þeir lögðu í þau. M tók að sér verk við vegagerð og samdi síðar auk þess um að taka að sér viðbótarverk við ræsagerð á nálægum slóðum. S vann að ræsagerðinni og varð nokkur hagnaður af því verki. Reis ágreiningur með honum og M um hvort gera ætti viðbótarverkið upp sérstaklega, þannig að þeir einir nytu hagnaðarins sem að því unnu eða hvort gera ætti viðbótarverkið upp með aðalverkinu. Talið var að um væri að ræða sjálfstætt verk og var fallist á kröfu S um greiðslu úr hendi M. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunn- laugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 28. júní 1999 og krefst sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Eins og greinir í málavaxtalýsingu héraðsdóms gerðu áfrýjandi og Vegagerðin með sér verksamning um lagningu Hálsasveitarvegar í Borgarfirði 2. júlí 1997. Af hálfu áfrýjanda, sem var verktaki, unnu við verkið 20 félagsmenn. Á verkfundi samningsaðila 1. október 1997 var því lýst að verkinu væri lokið, nema hluta frágangs og lítilsháttar lag- færingum á frágangi ræsa. Á fundi þessum sömdu samningsaðilar um viðbótarverk, sem svo er bókað: „Verktaki tekur að sér sem viðbótar- verk að vinna ræsagerð á Þorgautsstaðasýki, Teigsá, Hvammslæk, Sámsstaðagili og við Miðfossa. Samningsverð er kr. 3.628.100. ...“ Af hálfu áfrýjanda unnu hið síðara verk stefndi, sem var verkstjóri, og annar maður. Var því lokið í nóvember 1997. 4623 Ágreiningslaust er með málsaðilum, að áfrýjandi skuli gera upp fyrir hvert verk eingöngu við þá, sem það unnu, enda sé það venja, sem báðir vísa til. Ágreiningurinn lýtur að því einu, hvort telja skuli verkið, sem samið var um 1. október 1997, sjálfstætt verk eða hluta af verk- inu við Hálsasveitarveg. Telur áfrýjandi það vera hluta af því síðar- nefnda og að haga beri uppgjöri fyrir það samkvæmt því, en stefndi telur það sjálfstætt verk og því skuli einungis deila hagnaðinum milli þeirra, sem það unnu. Verkið, sem áfrýjandi samdi um við Vegagerðina 1. október 1997, var ekki við þann hluta Hálsasveitarvegar, sem fyrri verksamningur þeirra tók til. Um þetta viðbótarverk var gerður sérstakur verksamn- ingur. Samkvæmt honum átti að vinna að tilteknum framkvæmdum á ákveðnum verktíma og gegn umsaminni greiðslu. Við þessar fram- kvæmdir var sérstakur verkstjóri. Upphaflega verkinu var nánast lokið þegar samningur var gerður um viðbótarverkið. Verður því að líta svo á að þetta hafi verið nýtt og sjálfstætt verk, sem áfrýjanda bar að gera upp við þá, sem það unnu eftir vinnuframlagi þeirra samkvæmt venju, enda ekki á annan veg sérstaklega samið. Verður héraðsdómur því stað- festur. Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti eins og Í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Vörubifreiðastjórafélagið Mjölnir, greiði stefnda, Sævari Sigurðssyni, 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæsta- rétti. Dómur Héraðsdóms Suðurlands 31. mars 1999. 1. Mál þetta, sem tekið var til dóms að loknum munnlegum málflutningi hinn 4. þessa mánaðar, er höfðað af stefnanda, Sævari Sigurðssyni, kt. 180540-4079, Hjarðarholti 6, Selfossi, á hendur stefnda, Mjölni, vörubílstjórafélagi, kt. 470269-2869, Hrísmýri 1, Selfossi, með stefnu, útgefinni 15. október 1998, en birtri 10. nóvember 1998. Stefnandi krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum „skuld að fjárhæð kr. 401.455,- ásamt dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 4624 25/1987 með síðari breytingum frá 01.07.1998 til greiðsludags“. Þá krefst stefn- andi málskostnaðar úr hendi stefnda að mati dómsins. Stefndi krefst sýknu af kröfum stefnanda og að stefnandi verði dæmdur til að greiða stefnda málskostnað að mati dómsins. H. Sumarið 1997 gerðu stefndi og Vegagerð ríkisins með sér verksamning um lagningu svonefnds Hálsasveitarvegar í Borgarfirði. Verklaun stefnda voru 29 milljónir króna. Verkið hófst 11. júlí 1997. Hinn |. október það ár. þegar því verki var lokið eða því sem næst, var ákveðið að stefndi tæki að sér verk sam- hlíða þessu verki en í öðru sveitarfélagi. Var um að ræða ræsagerð í Hvítársíðu og við Andakíl. Umsamin verklaun til stefnda vegna þessa voru 3.628.100 krónur. Stefndi fékk tvo félagsmenn sína, þá Helga Sigurðsson og stefnanda, til að annast ræsagerðina í Hvítársíðu og við Andakíl, en þeir höfðu unnið að lagn- ingu Hálsasveitarvegar ásamt öðrum félagsmönnum stefnda. Hófu þeir verkið í október 1997, en luku verkinu í lok nóvember sama ár. Stefnandi hefur verið í hinu stefnda félagi í mörg ár og meðal annars setið í stjórn félagsins. Fram kom við meðferð málsins að félagið hefur á síðustu tíu árum breyst mikið. Það var áður stéttarfélag, en tilgangur þess er nú aðallega að annast fyrir félagsmenn tilboðsgerð í hin ýmsu verk í nafni félagsins, eða taka að sér verk með öðrum hætti, og bjóða félagsmönnum að vinna verkin og skipta hagnaði milli þeirra félagsmanna sem að verki unnu, en félagið hefur fengið óverulegan eða engan hluta af hagnaði vegna verka. Félagsmenn í hinu stefnda félagi munu vera um 30 sjálfstætt starfandi vörubílstjórar. Umsjón með tilboðum stefnda í hin ýmsu verk hefur verið í höndum sama manns, Róberts Róbertssonar, framkvæmdastjóra stefnda, og hefur hann annast uppgjör til félagsmanna stefnda á hagnaði vegna verka sem stefndi hefur útvegað félags- mönnum sínum. Þá mun einnig vera nokkuð um það að félagsmenn stefnda hafi tekið að sér ýmis verk í eigin nafni án milligöngu stefnda. Í máli þessu er deilt um hvort tengsl milli þeirra verka sem hér um ræðir séu með þeim hætti að ekki verði á milli skilið. Þannig að stefnda hafi við uppgjör verið rétt að líta á bæði verkin og hagnað vegna þeirra sem eina heild og skipta heildarhagnaðinum milli þeirra félagsmanna stefnda sem að öðru hvoru verkinu komu, með tilliti til vinnuframlags þeirra við bæði verkin. Eða að stefnda hafi borið að skipta hagnaði vegna lagningar Hálsasveitarvegar sér- staklega milli þeirra félagsmanna stefnda sem að því verki komu en hagnaði vegna ræsagerðar í Hvítársíðu og við Andakíl sérstaklega milli þeirra félags- manna stefnda sem að því verki unnu. Þá hélt stjórn stefnda eftir hluta af hagnaði vegna verkanna tveggja í því skyni að nota til greiðslu hluta af launum framkvæmdastjóra. Stafar þessi deila af því að hlutfallslega var mun meiri 4625 hagnaður vegna ræsagerðarinnar í Hvítársíðu og við Andakíl en við lagningu Hálsasveitarvegar. Stefnandi fékk greidda 1.368.751 krónu frá stefnda, en telur sig hafa átt að fá 401.455 krónur til viðbótar sem er höfuðstóll stefnufjárhæðar, þar sem verkið hafi verið unnið af stefnanda og Helga Sigurðssyni, en ekki öðrum félags- mönnum stefnda. Stefndi nefnir að áralöng venja sé fyrir því við uppgjör útboðsverka hjá stefnda að hagnaði eða tapi sé skipt á milli þeirra félagsmanna stefnda sem að verki unnu eftir vinnuframlagi og staðfesting þeirrar venju komi fram í reglum sem samþykktar voru á aðalfundi stefnda hinn 27. mars 1998. Stefndi kveðst líta svo á að það sé út í hött að aðeins tveir félagsmanna stefnda eigi að njóta einir hagnaðar af viðbótarverki því sem um ræðir. Þvert á móti eigi allir sem við heildarverkið unnu að njóta hagnaðarins. Bendir stefndi sérstaklega á að samkvæmt skjali um lokauppgjör vegna framkvæmdanna hafi hagnaður m.t.t. framlags í Jöfnunarsjóð stefnda verið kr. 722.500. Hagnaðinum hafi verið skipt á milli þeirra félagsmanna sem að verkinu unnu án tillits til þess hvaða verk- þætti hver sinnti. Stefndi nefnir einnig að stefnandi hafi áralanga reynslu af vinnu sem þessari, hann hafi starfað um töluvert skeið á vörubílastöð stefnda og þekki vel venjubundnar reglur við uppgjör. Hafi stefnandi aldrei áskilið sér önnur kjör en aðrir félagsmenn stefnda, eða gert athugasemdir við uppgjörsað- ferðir stefnda. Þá vill stefndi vekja athygli á því að í lokauppgjöri stefnda við stefnanda komi fram að daglaun stefnanda hafi numið 40.257 krónum. Samkvæmt lokauppgjöri skiptast framangreindar 722.500 krónur milli 21 félagsmanns stefnda. Hlutur Helga Sigurðssonar er mestur, 99.500 krónur, en hlutur stefnanda næstmestur, 97.000 krónur. Sá sem næstur kemur fær í sinn hlut 86.000 krónur, en hinn minnsti hlutur er 5.000 krónur. Hinn 7. janúar 1998 rituðu stefnandi og Helgi Sigurðsson bréf til stefnda þar sem segir m.a.: „Bréf þetta er samið í framhaldi ákvörðunar stjórnar og framkvæmdastjóra vörubílstjórafélagsins Mjölnis að halda eftir hluta af greiðslu sem félaginu barst frá Vegagerðinni í Borgarnesi vegna vinnu Sævars Sigurðssonar og Helga Sig- urðssonar nú í haust. Ljóst er að við undirritaðir getum ekki unað við þá ákvörðun stjórnar og framkvæmdastjóra að halda eftir hluta af launum okkar til þess að setja í jöfn- unarsjóð sem nota eigi til að mæta töpum væntanlegra verka þar sem engar laga- heimildir þar að lútandi eru fyrir hendi sem og vegna þeirra áhrifa sem slíkur gjörningur hafi á starfsemi félagsins og félagsmanna þess. Til stuðnings ákvörðun okkar viljum við benda á nokkur atriði úr lögum félagsins. 1. Félagið er hagsmunafélag sjálfstætt starfandi vörubifreiðastjóra og kemur 4626 ekki fram sem sjálfstætt starfandi aðili, sbr. lög félagsins og túlkun yfirvalda. Félagið getur því ekki verið sjálfstætt starfandi rekstraraðili og hatt af því tekjur t.d. með því að vera með bílstjóra á launum. 2. Hvergi í lögum vörubílstjórafélagsins Mjölnis er kveðið á um að stjórn félagsins sé heimilt að draga hluta af greiðslum sem félagið móttekur fyrir hönd félagsmanna sinna og ráðstafa þeim. Áratuga hefð er fyrir því að vinnuframlag ráði skiptingu greiðslna sem Mjölnir innheimtir fyrir félagsmenn sína ef fleiri en einn félagsmaður vinnur verk. Hvergi er kveðið á um jöfnunarsjóð í lögum félagsins þar sem dregið er af einum félagsmanni og greitt til annars félagsmanns. Skýrt er kveðið á um það hverjar tekjur félagsins og sjúkrasjóðs félagsins séu og hvernig þeim skuli ráðstafað. Eini starfsmaður félagsins er framkvæmdastjóri. Að auki viljum við benda á: Að ábyrgð á hverju verki sem unnið er hvílir á þeim sem verkið vinna, skiptir þar engu hvort verkið sé stórt eða smátt, bílstjórar fá greitt það sem út af stendur eftir að allur kostnaður hefur verið greiddur. Bæði á það við um aðkeypta véla- vinnu, tryggingar eða annan kostnað sem til fellur. Ábyrgð og ávinningur hlýtur að haldast í hendur. Ef greiðsla og uppgjör vegna verksins verður ekki innt af hendi innan 7 daga frá dagsetningu þessa bréfs þá munum við sjá okkur tilneydda til að innheimta þessa greiðslu eftir öðrum leiðum.“ Með bréfi undirrituðu af framkvæmdastjóra stefnda til stefnanda dagsettu 11. janúar 1998 barst þeim svofellt svar: „Á stjórnarfundi sem haldinn var á Selfossi 11/1 1998 í Vörubílstjórafélag- inu Mjölni, var mál Sævars Sigurðssonar og Helga Sigurðssonar tekið fyrir. Eftirfarandi var samþykkt. Þar sem allir reikningar félagsins eru hjá endurskoðanda verður mál ykkar ekki afgreitt, fyrr en reikningar liggja fyrir.“ Með skeyti hinn 16. janúar 1998 tilkynntu stefnandi og Helgi Sigurðsson stefnda að ef þeim bærist ekki efnislegt svar við fyrirspurn sinni yrði krafa þeirra um viðbótargreiðslu send til innheimtu hjá lögmanni. Með bréfi lögmanns stefnanda hinn 9. febrúar 1998 til stefnda var formlega óskað eftir því að stefnanda og Helga Sigurðssyni yrðu send öll gögn vegna vinnu þeirra við ræsagerð í Hvítársíðu og Andakíl, „m.a. afrit af tilboði í verk og samningi um verk (ef til er), svo og afrit af fundargerðum verkfunda, afrit af reikningum sem hafa verið gerðir og heildaruppgjör ef til er“. 4621 Á aðalfundi stefnda hinn 27. mars 1998 var bókað m.a. í fundargerðabók: „Tillögur að reglu fyrir vörubílstjórafélagið Mjölni vegna uppgjörs útboðs- verka, lagðar fram á aðalfundi 27. mars 1998. Skv. upplýsingum frá skattstjóranum er rétt að félagið sæki um annað VSK- númer sem eingöngu verði notað í tengslum við útboðsverkefni félagsins. Að 1% af tilboðsupphæð verði lagt inn á félagssjóð af hverju verki. Bifreiðastjórar á stöðinni taki sjálfir ákvörðun um það hvort þeir taki þátt í vinnu við einstök útboðsverk. Verði hagnaður af einstöku verki deilist hann á milli þeirra bifreiðastjóra sem þátt tóku í verki í samræmi og hlutfalli við vinnuframlag hvers eins bifreiða- stjóra. Verði tap af einstöku verki deilist það á milli þeirra bifreiðastjóra sem þátt tóku í verki í samræmi og hlutfalli við vinnuframlag hvers og eins bifreiðastjóra. Reynir Guðmundsson Magnús Lárusson Samþ. samhljóða BT. Til máls tóku Helgi Sigurðsson — Ingvi Sigurðsson og lýstu stuðningi við framangreinda tillögu. Athugasemdir gerðu Egill — Halldór — Sævar — Reynir o.fl. Mönnum var allheitt í hamsi og er uppi talsverður ágreiningur meðal félags- manna varðandi uppgjör, einkum varðandi útboðsverk sl. árs. Tillagan var borin upp til atkvæða og samþykkt af þorra fundarmanna.“ Þá var bókað að Helgi Sigurðsson hefði á fundinum óskað eftir „nánari skila- grein á verkum unnum í Hálsasveit og í Hvítársíðu og Andakíl“. Þar sem stefnanda bárust ekki umbeðin gögn frá stefnda ritaði lögmaður hans Vegagerðinni bréf hinn 30. apríl 1998 um málefnið og í framhaldi af því sendi Vegagerðin honum ljósrit af lokareikningi vegna verksins við Hvítársíðu og Andakíl og ljósrit fundargerða vegna verksins. Með bréfi dagsettu 10. júní 1998 krafði stefnandi stefnda um greiðslu kr. 401.739 í höfuðstól vegna títtnefnds verks. Með innheimtubréfi hinn 7. október 1998 var sú höfuðstólskrafa lækkuð í kr. 401.455, sem er höfuðstóll stefnukröfu. II. Forsendur og niðurstöður. Ákvörðun um að stefndi skyldi annast ræsagerð í Hvítársíðu og Andakíl var tekin án undangengins útboðs, eða á verkfundi hinn 1. október 1997 vegna lagn- ingar Hálsasveitarvegar í Borgarfirði. Ber það verk merki svokallaðs viðbótar- verks, enda er það verk nefnt viðbótarverk í fundargerðum verkfunda, svo og í öllum gögnum málsins sem um það fjalla, m.a. í gögnum frá lögmanni stefn- 4628 anda. Miðað við umfang verkanna var hagnaður af viðbótarverkinu hlutfallslega mun meiri en vegna aðalverksins. Stefndi ábyrgðist verk þau sem hér um ræðir gagnvart verkkaupa, sem var Vegagerð ríkisins. Fram kom fyrir dómi hjá Ingva Árnasyni, deildarstjóra fram- kvæmdadeildar Vegagerðar ríkisins á Vesturlandi, að þegar um sé að ræða til- tölulega lítil verk, jafnvel óskyld aðalverki, sem falla vel að öðrum verkum unnum í nágrenni, þá sé oft samið við þann aðila að annast þau viðbótarverk án útboðs. Svo hafi háttað til í þessu tilviki, þannig að hér hafi ekki verið um auka- verk að ræða, sem sé aukning á sama verki, heldur viðbótarverk. Viðbótarverkið hafi verið það umfangslítið að Vegagerðinni hafi ekki verið skylt að bjóða það út. Að aðalverkinu, þ.e. lagningu Hálsasveitarvegar í Borgarfirði, komu 21 af 30 félagsmönnum stefnda og deildi stefndi milli þeirra, en ekki annarra félags- manna, hagnaði af verkinu með tilliti til vinnuframlags hvers og eins félags- manns. Hins vegar fékk stefndi einungis stefnanda og Helga Sigurðsson til að annast ræsagerðina í Hvítársíðu og Andakíl. Svo virðist sem uppgjörsreglur vegna viðbótarverksins hafi ekki borið á góma milli framkvæmdastjóra stefnda og stefnanda og Helga Sigurðssonar áður en verkið hófst. Nefndur Helgi Sig- urðsson kvaðst fyrir dómi hafa hafa staðið í þeirri meiningu að hagnaður vegna viðbótaverksins myndi einungis skiptast milli hans og stefnanda, eins og venja hefði verið til. Stefnandi var verkstjóri yfir verkinu og sá um samninga við und- irverktaka. Fram kom við meðferð málsins að fyrirsvarsmenn stefnda og stefn- andi bjuggust ekki við svo miklum hagnaði vegna viðbótarverksins sem raun varð á, enda verður ekki annað séð en að uppgjör til félagsmanna stefnda vegna aðalverksins hafi nánast að öllu leyti átt sér stað áður en viðbótarverki lauk. Hins vegar sóttist stefnanda og Helga Sigurðssyni viðbótarverkið betur en þeir og aðrir höfðu búist við, m.a. vegna þess að stefnandi og Helgi Sigurðsson gátu vegna sérstakra samninga þeirra við landeigendur tekið malarefni tiltölulega nálægt þeim stöðum þar sem unnið var, auk þess sem stefnandi virðist hafa náð hagstæðum samningi við undirverktaka. Af gögnum málsins og framburði vitna verður ekki fullyrt um hvernig háttað hefur verið skiptingu þóknunar til félagsmanna stefnda í öðrum tilvikum vegna viðbótarverka í kjölfar aðalverka. Framkvæmdastjóri stefnda bar að uppgjör hafi verið Í samræmi við venju, en sá stjórnarmaður stefnda sem skýrslu gaf fyrir dómi gat ekkert upplýst um reglur félagsins um uppgjör, en kvað framkvæmda- stjóra félagsins hafa annast þau mál. Kvaðst hann raunar ekki vita til þess að stjórn félagsins hefði ályktað um að hluti af hagnaði vegna verka skyldi renna til greiðslu launa framkvæmdastjóra stefnda. Samþykkt aðalfundar stefnda, sem stefndi skírskotar til í þessu efni, var gerð eftir að verki því sem hér um ræðir lauk, eða hinn 27. mars 1998, en samþykktin er einungis um að skipta beri hagn- 4629 aði eða tapi milli þeirra félagsmanna sem að verki vinna með tilliti til vinnu- framlags þeirra. Þá verður ekkert ráðið af lögum stefnda um þetta atriði. Fram er komið að stefndi beitti öðrum uppgjörsaðferðum vegna viðbótar- verksins en vegna aðalverksins. Í uppgjörinu vegna aðalverksins var aðallega tekið mið af fjölda ferða vörubíla með efni, en í uppgjöri vegna viðbótarverks- ins var frekar litið til fjölda vinnustunda stefnanda og Helga Sigurðssonar. Í upp- gjörinu vegna viðbótarverksins mat stefndi hverja vinnustund á kr. 4.000, án þess þó að séð verði að slík viðmiðun hafi verið ákveðin áður en verkið hófst, en framkvæmdastjóri stefnda kvaðst hafa getað miðað við taxta félagsins þar sem svo mikill hagnaður hafi orðið af verkinu sem raun bar vitni. Virðist sem uppgjörsaðferð vegna aðalverksins hafi verið í samræmi við venju, en ekki vegna viðbótarverksins. Aðilum tókst ekki að upplýsa fyrir dóminum hver nið- urstaðan hefði orðið ef beitt hefði verið sömu uppgjörsaðferðum vegna þessara tveggja verka. Þó má ætla að stefnandi og Helgi Sigurðsson hafi fengið hlut- fallslega meira í sinn hlut en aðrir félagsmenn vegna þeirrar uppgjörsaðferðar sem viðhöfð var vegna viðbótarverksins, heldur en þeir hefðu fengið ef gert hefði verið upp við þá eins og við aðalverkið, að teknu tilliti til þess að allir félagsmenn stefnda fengju í báðum tilvikum metinn hlut samkvæmt báðum verkunum sameiginlega. Framkvæmdastjóri stefnda bar fyrir dómi að hann hefði tekið ákvörðun um að haga uppgjörum með þessum hætti því sér hefði þótt eðlilegt að umbuna stefnanda og Helga Sigurðssyni eitthvað umfram aðra. Þá kom einnig fram að m.a. vegna hins óvænta hagnaðar af viðbótarverkinu hafi stjórn félagsins ákveðið að láta hluta af hagnaði vegna verka á vegum stefnda fara til launagreiðslna framkvæmdastjórans. Samkvæmt framburði Sigurðar Hjaltasonar, endurskoðanda stefnda til margra ára, munu laun framkvæmda- stjórans áður hafa verið tekin af félagsgjöldum og á árinu 1997 hafi stefndi ekki haft reglur um að láta hluta af hagnaði renna til greiðslu launa framkvæmda- stjóra stefnda. Samkvæmt framanrituðu verður sú ályktun dregin, að ákvörðun um skipt- ingu hagnaðar vegna verka sem félagsmenn stefnda önnuðust hafi ekki verið í jafnföstum skorðum og stefndi heldur fram. Þá virðist ræsagerðin í Hvítár- síðu og Andakíl ekki hafa verið í miklum tengslum við lagningu Hálsasveit- arvegar, þó það verk hafi komið til í kjölfar lagningar Hálsasveitarvegar. Þegar litið er til þess sem að framan er rakið og þeirrar staðreyndar að mismunandi uppgjörsaðferðir voru viðhafðar af hálfu stefnda vegna verkanna tveggja, er það niðurstaða dómsins að uppgjör hafi átt að vera með þeim hætti sem stefn- andi heldur fram, sem er í samræmi við hina einu reglu sem báðir aðilar skír- skota til, þ.e. að þeir sem verk vinna fái greitt fyrir þau, samkvæmt vinnu- framlagi, en ekki aðrir. Í máli þessu er ekki ágreiningur um útreikninga stefnufjárhæðar eða um upp- 4630 hafstíma vaxta. Verður því krafa stefnanda tekin til greina eins og hún er fram sett. Eftir þessum úrslitum er rétt að stefndi greiði stefnanda 160.000 krónur í málskostnað. Ólafur Börkur Þorvaldsson dómstjóri kveður upp þennan dóm. Dómsorð: Stefndi, Mjölnir, vörubílstjórafélas, kt. 470269-2869, greiði stefnanda, Sævari Sigurðssyni, kt. 180540-4079, kr. 401.455, ásamt dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, frá 1. júlí 1998 til greiðslu- dags. Stefndi greiði stefnanda 160.000 krónur í málskostnað. 4631 Fimmtudaginn 2. desember 1999. Nr. 211/1999. Magnús R. Jónsson (Othar Örn Petersen hrl.) gegn íslenska ríkinu (Einar Karl Hallvarðsson hrl.) Fangelsi. Skaðabætur. Sératkvæði. Með dómi héraðsdóms 24. nóvember 1995 var M, stjórnarformaður og framkvæmdastjóri hlutafélagsins G, dæmdur til þess að sæta tveggja ára fangelsi fyrir brot gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga nr. 55/1987, en fullnustu 21 mánaðar af fangelsisvistinni frestað skilorðsbundið í tvö ár. Taldi dómurinn sannað að M hefði með fulltingi erlends seljanda framvísað við tollayfirvöld reikningum, sem aðeins sýndu hluta þess verðs sem G hafði raunverulega greitt fyrir sendingar af frystum for- steiktum kartöflum og skotið þannig undan aðflutningsgjöldum. M ákvað að una þessum dómi og tók út hinn óskilorðsbundna hluta refs- ingarinnar. Með dómi Hæstaréttar 19. desember 1996 var felldur úr gildi úrskurður ríkistollanefndar um endurákvörðun á aðflutnings- gjöldum vegna innflutnings hlutafélagsins S á frystum forsteiktum kart- öflum, þar sem talið var að álagning gjaldsins hefði verið ólögmæt. Í framhaldi af þessum dómi Hæstaréttar óskaði M endurupptöku máls síns og vísaði til þess, að með dóminum hefði verið dæmd ólögmæt álagning sams konar jöfnunargjalds og hann hefði meðal annars verið sakfelldur fyrir að koma G undan að greiða. Fallist var á beiðni M um endurupptöku málsins og var M sýknaður með dómi Hæstaréttar 12. mars 1998, þar sem talið var að eins og ríkissaksóknari hefði gert málið úr garði við áfrýjun þess, lægju engan veginn fyrir viðhlítandi sönnur fyrir sök M, en ríkissaksóknari hafði aðeins að óverulegu leyti lagt fram þau gögn fyrir Hæstarétti sem héraðsdómur taldi sanna sök ákærða. M höfðaði mál gegn Í til greiðslu miskabóta samkvæmt XXI. kafla laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála og byggði kröfu sína á því, að hann hefði saklaus hlotið refsidóm og verið látinn sæta ólögmætri frelsisskerðingu, sem rót sína ætti að rekja til löglausra reglugerða landbúnaðarráðherra. Talið var, að ótvírætt væri, að jöfn- unargjaldið, sem Hæstiréttur hafði dæmt ólögmætt, hefði vegið lang- 4632 þyngst og mestu máli skipt við refsiákvörðun héraðsdóms. Þegar litið var til gagna málsins og tveggja dóma Hæstaréttar, sem fjölluðu um undanskot á sama gjaldi, þótti mega ætla, að M hefði eingöngu hlotið sekt ef dæmt hefði verið á grundvelli allra gagna málsins í Hæstarétti 12. mars 1998. Að þessu virtu þótti M hafa ófyrirsynju orðið að þola refsivist þá, er hann var dæmdur til með dómi héraðsdóms. Voru M því dæmdar miskabætur samkvæmt 177. gr. laga nr. 19/1991, en háttsemi hans varðandi aðflutningsgjöld og skýrslugerð til yfirvalds voru virt til lækkunar bótanna. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason, Hrafn Bragason og Markús Sigurbjörns- son. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 27. maí 1999 og krefst þess að stefnda verði dæmt til að greiða sér 30.000.000 krónur með drátt- arvöxtum samkvæmt HÍ. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá |. september 1998 til greiðsludags, auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti, en til vara verulegrar lækkunar á kröfum áfrýjanda og verði málskostnaður á báðum dómstigum þá felldur niður. I. Áfrýjandi máls þessa var með ákæru ríkissaksóknara 22. ágúst 1995 saksóttur fyrir tollalagabrot við innflutning á frystum forsteiktum kart- öflum hingað til lands frá því í ágúst 1988 til júní 1992 í nafni hluta- félags, sem hann var stjórnarformaður og framkvæmdastjóri fyrir. Var honum gefið að sök að hafa svikið undan aðflutningsgjöld af 92 vöru- sendingum, samtals 46.176.441 krónu. Hafi hann í þessu skyni fram- vísað við tollyfirvöld reikningum, sem sýndu aðeins hluta af því, sem var Í raun greitt fyrir umrædda vöru, en með fulltingi erlends seljanda þeirra hafi það, sem vantaði upp á rétta tilgreiningu vöruverðs, verið fært yfir á reikninga fyrir annan varning, pappaðskjur, sem báru mun lægri aðflutningsgjöld og félagið keypti af sama seljanda. Í dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 24. nóvember 1995 er greint frá gögnum, sem lögð voru þar fram af hálfu ákæruvalds, en þau liggja 4633 fyrir í máli þessu. Var sumra þeirra aflað í Hollandi frá aðila þeim, sem áfrýjandi átti viðskipti við, en meðal þeirra eru bréf, sem fóru milli áfrýjanda og umrædds aðila. Koma þar fram greinilegar vísbendingar um að pappaðskjum hafi verið ætlað það hlutverk í sendingum til fyr- irtækis áfrýjanda, sem haldið var fram í ákærunni. Voru svör áfrýjanda fyrir dómi varðandi gögn þessi ekki trúverðug. Í fyrrnefndum dómi héraðsdóms er því lýst að verð á umræddum kartöflum samkvæmt reikningum þeim, sem áfrýjandi framvísaði í ágúst 1988, hafi lækkað um 50% frá því sem verið hafði á reikningi í júní sama ár. Á sama tíma hafi aðflutningsgjöld á þeim hækkað mjög mikið. Þá hafi einnig hafist innflutningur áfrýjanda á pappaðskjum. Taldi dómurinn sannað með hliðsjón af atvikum, framlögðum gögnum og ótrúverðugum framburði áfrýjanda, að raunverulegt verð á kartöfl- unum hafi verið eins og í ákæru var lýst og hafi áfrýjandi með aðstoð hins erlenda seljanda fært það sem á vantaði á annan varning. Var ákærði talinn sannur að sök um brot gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga nr. 55/1987. Atferli hans var talið hafa náð til 75 sendinga og hafi aðflutn- ingsgjöld, sem skotið var undan, numið samtals 33.065.089 krónum. Var áfrýjandi dæmdur í tveggja ára fangelsi, en fullnustu 21 mánaðar af fangelsisvistinni var frestað skilorðsbundið í tvö ár. Ákvað áfrýjandi að una dómi þessum og tók hann út hinn óskilorðsbundna hluta refs- ingarinnar, 91 dag, 29. apríl til 28. júlí 1996. I. Á árinu 1986 var fyrst lagt á sérstakt jöfnunargjald af innfluttum kartöflum og vörum unnum úr þeim með stoð í lögum nr. 46/1985 um framleiðslu, verðlagningu og sölu á búvörum, sbr. lög nr. 25/1986. Var gjald af hinum unnu kartöflum ákveðið 40% í reglugerð nr. 289/1986. Ný reglugerð var sett um þessi efni í maí 1987, nr. 223/1987, en gjald af umræddum vörum hélst óbreytt. Með breytingu á þeirri reglugerð, sem landbúnaðarráðherra gerði hinn 26. febrúar 1988 með reglugerð nr. 109/1988, var gjald af vörum þessum ákveðið 190%. Hélst gjaldið þannig þar til það var lækkað í júní 1989 í 120%. Með dómi Hæstaréttar 19. desember 1996 í máli þrotabús S. Ósk- arssonar ér Co. hf. gegn íslenska ríkinu var felldur úr gildi úrskurður ríkistollanefndar 28. janúar 1994 um endurákvörðun á aðflutnings- gjöldum vegna innflutnings þess félags á frystum forsteiktum kart- 4634 öflum á tímabilinu frá febrúar 1988 til sama mánaðar 1992. Var niður- staða réttarins reist á því, að álagning sérstaks jöfnunargjalds af þessum vöruflokki, eins og því var breytt með reglugerð nr. 109/1988, fengi ekki „samrýmst þeim takmörkunum, sem heimild ráðherra voru settar, og þeim kvöðum um málefnalegan grundvöll skattheimtu og stjórn- sýslu, sem gæta varð“. Ill. Áfrýjandi óskaði þess við Hæstarétt 10. júlí 1997 að framangreint mál hans, sem dæmt hafði verið í Héraðsdómi Reykjavíkur 24. nóv- ember 1995, yrði endurupptekið. Var í beiðninni vísað til þess, að með dómi réttarins 19. desember 1996 hefði verið dæmd ólögmæt álagning sams konar jöfnunargjalds og hann hefði meðal annars verið sakfelldur fyrir að koma hlutafélagi, sem hann var í forsvari fyrir, undan að greiða. Hæstiréttur féllst á beiðni þessa hinn 20. október 1997. Var mál- inu í framhaldi af því áfrýjað til réttarins samkvæmt ákvæðum 188. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Hæstiréttur kvað upp dóm í málinu 12. mars 1998. Kemur þar fram að af hálfu ákæruvalds hafi málinu við áfrýjun ekki verið markaður far- vegur að því er tók til tilgangs hennar. Var áfrýjanda því talið heimilt að koma að þeirri málsvörn að ekki hefði verið sannað í málinu að hann hefði brotið gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga með þeim hætti, sem haldið hafi verið fram í ákæru. Fyrir Hæstarétt hafi aðeins að óverulegu leyti verið lögð þau gögn, sem héraðsdómur taldi sanna sök ákærða. Segir í dóminum að eins og ríkissaksóknari hafi gert málið úr garði, liggi þannig engan veginn fyrir viðhlítandi sönnur fyrir sök ákærða. Var hann því sýknaður af kröfum ákæruvaldsins. Sama dag og þessi dómur Hæstaréttar var kveðinn upp var þar dæmt í tveimur öðrum málum, sem höfðu verið endurupptekin af sömu ástæðum og mál áfrýjanda, en það eru mál nr. 462/1994 og nr. 253/1997. Fyrrnefnda málið varðaði aðflutningsgjöld af nokkrum sendingum, sem áttu að nema 11.458.587 krónum, en af þeim hafði gjöldum, sem námu 7.995.593 krónum, verið skotið undan. Af fyrr- nefndu fjárhæðinni átti jöfnunargjald að nema 7.378.752 krónum. Mál þetta hafði verið dæmt í Hæstarétti 23. febrúar 1995 og var ákærði þar dæmdur til að sæta 12 mánaða fangelsi, en þar af var fullnustu 11 mán- aða fangelsisvistar frestað skilorðsbundið í tvö ár. Auk þess var hann 4635 dæmdur til að greiða 100.000 krónur í sekt. Við endurupptöku málsins lágu fyrir Hæstarétti öll gögn þess. Var ákærði sýknaður af broti gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga eða fyrir tilraun til slíks brots, sbr. 1. mgr. 125. gr. laganna, vegna rangra upplýsinga, sem hann veitti í aðflutn- ingsskýrslum, að því leyti sem þær höfðu áhrif á álagningu jöfnunar- gjalds við innflutning á umræddum vörum. Hins vegar var hann sak- felldur fyrir brot gegn 126. gr. tollalaga vegna undanskots á tolli og virðisaukaskatti, samtals 2.846.835 krónum. Var ákærði í málinu dæmdur í sekt og taldist hann þegar hafa tekið út þá refsingu. Í máli nr. 253/1997 var um að ræða undanskot á aðflutningsgjöldum að fjárhæð samtals 13.407.542 krónur. Þar af mun jöfnunargjald hafa numið um 9.500.000 krónum. Með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 29. desember 1994 hafði ákærði í því máli verið dæmdur til að sæta fang- elsi í 15 mánuði, skilorðsbundið í tvö ár, svo og til að greiða 400.000 krónur í sekt. Í endurupptökumálinu dæmdi Hæstiréttur á sama veg og í máli nr. 462/1994 og sýknaði af ákæru, að því er tók til jöfnunar- gjalds, en sakfelldi fyrir undanskot á tolli og virðisaukaskatti, samtals 3.705.091 krónu. Var ákærði nú eingöngu dæmdur til að greiða sekt, en sú refsing hafði þegar verið tekin út. IV. Mál þetta er bótamál, sem leysa ber úr eftir ákvæðum XXI. kafla laga nr. 19/1991, eins og þau voru er mál þetta var höfðað og áfrýjandi byggir á. Fyrir liggur að með dómi Hæstaréttar 12. mars 1998 var áfrýjandi sýknaður af ákæru þeirri, er hann hafði áður hlotið dóm fyrir og leiddi til refsivistar hans. Byggir hann kröfur sínar á því, að hann hafi saklaus hlotið refsidóm og verið látinn sæta ólögmætri frelsis- skerðingu, sem eigi rót sína að rekja til löglausra reglugerða landbún- aðarráðherra. Eigi hann því rétt til skaðabóta úr hendi stefnda sam- kvæmt 177. gr. laga nr. 19/1991. Samkvæmt framangreindu ákvæði á maður, sem hefur saklaus hlotið refsidóm og þolað refsingu, rétt til bóta fyrir fjártjón og miska. Lækka má þó bætur eftir sök hans á því að hann hafi verið ranglega dæmdur. Ákvæði þetta ber að túlka með hliðsjón af skilyrðum þágildandi b-liðar 1. mgr. 175. gr. laganna, sbr. upphafsorð þeirrar greinar. Í máli þessu hafa sem áður segir verið lögð fram þau gögn, sem lágu fyrir við upphaflega meðferð máls ákæruvaldsins gegn áfrýjanda í Hér- 4636 aðsdómi Reykjavíkur, þar á meðal gögn þau, sem ekki voru lögð fram í Hæstarétti eftir endurupptöku og áfrýjun þess. Ekki liggur fyrir í málinu skýr sundurliðun aðflutningsgjalda þeirra, sem áfrýjandi var sakfelldur fyrir að skjóta undan með áðurgreindum dómi Héraðsdóms Reykjavíkur. Ótvírætt er hins vegar að jöfnunar- gjald, sem Hæstiréttur dæmdi ólögmætt hinn 19. desember 1996, vó þar langþyngst og hefur mestu skipt við refsiákvörðun. Þegar litið er til ofangreindra gagna, sbr. kafla Í hér að framan, og dóma Hæstaréttar 12. mars 1998 í málum nr. 462/1994 og nr. 253/1997, sem áður var greint frá, þykir mega ætla að áfrýjandi hefði eingöngu hlotið sekt ef dæmt hefði verið á grundvelli allra gagna málsins. Að þessu virtu hefur áfrýjandi ófyrirsynju orðið að þola refsivist þá, er hann var dæmdur til með fyrrgreindum dómi. Á hann því samkvæmt 177. gr. laga nr. 19/1991 rétt til bóta úr hendi stefnda. Bótakrafa áfrýjanda hefur ekki verið rökstudd þannig að hann hafi orðið fyrir fjártjóni, heldur eingöngu miska. Við ákvörðun bóta ber að líta til þess að frelsisskerðing í 91 dag hefur óhjákvæmilega leitt til verulegrar röskunar á högum áfrýjanda og verið til þess fallin að valda honum álitshnekki, svo sem hann heldur fram. Virða ber hins vegar til lækkunar samkvæmt lokaákvæði 177. gr. laga nr. 19/1991 fyrrgreinda háttsemi hans varðandi aðflutningsgjöld og skýrslugerð til yfirvalds í því sambandi. Að öllu þessu virtu þykja bætur til áfrýjanda hæfilega ákveðnar 2.200.000 krónur. Skal greiða dráttarvexti eins og áfrýjandi krefst og nánar er greint í dómsorði. Stefndi verður dæmdur til að greiða áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti eins og nánar segir í dómsorði. Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið, greiði áfrýjanda, Magnúsi R. Jónssyni, 2.200.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Hl. kafla vaxta- laga nr. 25/1987 frá 1. september 1998 til greiðsludags. Stefndi greiði áfrýjanda 500.000 krónur samtals í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. 4631 Sératkvæði Hjartar Torfasonar Sök áfrýjanda í merkingu 177. gr. laga nr. 19/1991 er einkum í því fólgin, að hann tók lög um innflutning til landsins í sínar hendur í stað þess að reyna til þrautar að vinna gegn hinu afbrigðilega jöfnunargjaldi með löglegum aðferðum. Mátti hann vita, að þetta kæmi honum og fyr- irtæki hans í koll fyrr eða síðar. Er honum sú ein vorkunn, að keppi- nautar hans virðast hafa gert slíkt hið sama, en hann hefur ekki sýnt fram á, að hann hafi þar verið síðar á ferð en aðrir, heldur hefur hann neitað þeim sakargiftum um ranga tilgreiningu innflutningsverðs, sem á hann voru bornar. Eigi að síður á hann rétt til skaðabóta samkvæmt ákvæðum greinarinnar, sem einnig er varinn af 5. mgr. 67. gr. stjórn- arskrárinnar, sbr. 5. gr. stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995. Með hliðsjón af áðursögðu get ég þó ekki fallist á þá bótafjárhæð, sem til er tekin í atkvæði annarra dómenda, heldur tel ég hana hæfilega ákvarðaða 1.400.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 12. maí 1999. Mál þetta, sem dómtekið var þann 30. apríl sl. að loknum munnlegum mál- flutningi, er höfðað með stefnu birtri 20. ágúst 1998 af Magnúsi R. Jónssyni, Eskiholti 15, Garðabæ, á hendur fjármálaráðherra, Arnarhvoli, Reykjavík, f.h. íslenska ríkisins. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndi verði dæmdur til að greiða skaða- bætur að fjárhæð 30.000.000 króna ásamt dráttarvöxtum samkvæmt HI. kafla vaxtalaga frá |. september 1998 til greiðsludags og málskostnað samkvæmt málskostnaðarreikningi. Stefndi gerir aðallega kröfu um sýknu af öllum kröfum stefnanda og að stefn- anda verði gert að greiða málskostnað samkvæmt mati dómsins. Til vara er þess krafist að kröfur stefnanda verði stórlega lækkaðar og að málskostnaður verði í því tilviki látinn niður falla. Yfirlit um málsatvik og ágreiningsefni. Málsatvik eru þau að Garri hf., sem síðar hét Gnípa hf., flutti inn frosnar for- steiktar kartöflur á árunum 1988 til 1992 en stefnandi var þá framkvæmdastjóri og stjórnarformaður félagsins. Stefnandi var með dómi Héraðsdóms Reykja- víkur hinn 24. nóvember 1995 dæmdur í tveggja ára fangelsi, en fullnustu 21 mánaðar refsivistarinnar var frestað skilorðsbundið í tvö ár frá uppkvaðningu 4638 dómsins að telja. Með dóminum var stefnandi sakfelldur fyrir að hafa framvísað við tollyfirvöld tilteknum vörureikningum, sem sýndu aðeins hluta af því verði, sem raunverulega var greitt fyrir vöruna, í því skyni að svíkja undan verulegan hluta aðflutningsgjalda. Með þessu var stefnandi talinn hafa brotið gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga nr. 55/1987. Stefnandi tók út hinn óskilorðsbundna hluta refs- ingarinnar þann 29. apríl 1996 til 28. júlí sama ár. Að beiðni stefnanda veitti Hæstiréttur heimild til endurupptöku málsins þann 20. október 1997. Með dómi Hæstaréttar 12. mars 1998 var stefnandi sýknaður af kröfum ákæruvaldsins í málinu með þeim rökum að gögn, sem talin voru í héraðsdómi sanna sök stefnanda, voru aðeins að óverulegu leyti lögð fyrir Hæstarétt og þóttu þannig engan veginn liggja fyrir viðhlítandi sönnur fyrir sök hans. Stefnandi hefur höfðað málið í því skyni að fá dæmdar bætur úr hendi stefnda samkvæmt 177. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Í málinu er deilt um bótaskylduna og fjárhæð bóta. Málið hefur verið rekið eftir almennum reglum um meðferð einkamála eins og 178. gr. laga um meðferð opinberra mála mælir fyrir um. Við munnlegan málflutning var af hálfu stefnda bent á að málið kynni að varða frávísun þar sem ekki væru fyrir hendi skilyrði réttarfarslaga til að bera sakarefnið, sem hér um ræðir, undir héraðsdóm þar sem áður hafi verið fjallað um það af hliðsettum dómstól. Var í því sambandi einkum vísað til 8. gr. a laga um aðskilnað dómsvalds og umboðsvalds í héraði nr. 92/1989, sbr. 13. tl. 161. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Sú lagagrein féll úr gildi þegar Í. kafli laganna var felldur úr gildi með 35. gr. laga um dómstóla nr. 15/1998, sem tóku gildi þann 1. júlí 1998 samkvæmt 34. gr. þeirra laga. Þykir því ekki ástæða til að fjalla frekar um þetta álitaefni í málinu. Málsástæður og lagarök stefnanda. Í málatilbúnaði stefnanda er málsatvikum lýst þannig að hann sé eigandi og framkvæmdastjóri innflutningsfyrirtækisins Garra hf. í Reykjavík sem hafi um árabil flutt inn til landsins frosnar og forsteiktar franskar kartöflur. Í ágúst 1992 hafi nafni félagsins verið breytt í Gnípu hf. og frá september 1992 hafi nýtt félag, einnig að nafni Garri hf., staðið að innflutningnum. Með reglugerð nr. 223/1987 hafi verið lagt 40% jöfnunargjald á ýmsa flokka kartaflna samkvæmt heimild í lögum nr. 25/1986 um breytingu á lögum nr. 45/1985 um framleiðslu, verðlagningu og sölu á búvörum. Með reglugerð nr. 109/1988 hafi verið gerð breyting á reglugerðinni þar sem jöfnunargjald á franskar kartöflur hafi verið hækkað í 190%. Engin grein hafi verið gerð fyrir því af hálfu landbúnaðarráðherra hvernig jöfnun á milli innlendrar og erlendrar framleiðslu hafi farið fram eða hvaða rannsóknir hafi verið gerðar af því tilefni. 4639 Með reglugerð nr. 335/1989 hafi jöfnunargjaldið verið lækkað í 120% af toll- verði franskra kartaflna og með reglugerð nr. 468/1993 í 90%. Á fyrri hluta árs 1992 hafi framangreindur innflutningur fyrirtækis stefnanda sætt rannsókn af hálfu tollyfirvalda. Ágreiningur hafi verið milli stefnanda og tollyfirvalda um viðskiptaverð hinnar innfluttu vöru. Tollgæslustjóri hafi talið verðið, sem fyrirtæki stefnanda tilgreindi á aðflutningsskýrslum, of lágt en það væri málamyndaverð, ekki raunverulegt viðskiptaverð. Af hálfu ríkistollstjóra hafi aðflutningsgjöld verið endurákveðin hinn 4. mars 1993 af 92 vörusendingum af frönskum kartöflum, sem Garri hf. flutti inn og voru tollafgreiddar á tímabilinu 3. ágúst 1988 til 16. júní 1992. Tollverð þeirra hafi verið hækkað frá því sem tilgreint hafi verið í aðflutningsskýrslum félags- ins. Endurákvörðunin hafi farið þannig fram að aðflutningsgjöld hafi verið reiknuð frá grunni á nýtt tollverð hverrar sendingar og áður greidd aðflutnings- gjöld dregin frá sem innborgun á hin endurákvörðuðu gjöld. Heildarupphæð vangreiddra aðflutningsgjalda hafi verið 47.357.007 krónur, þar af virðisauka- skattur 10.052.257 krónur. Stefnandi hafi kært endurákvörðunina til ríkistolla- nefndar, sem hafi kveðið upp úrskurð þann 28. maí 1993, þar sem endur- ákvörðun ríkistollstjóra frá 4. mars 1993 hafi verið staðfest að öðru leyti en því að kröfur vegna álagðra gjalda á vörusendingar fyrir 4. mars 1989 voru taldar fyrndar. Enn fremur hafi verið gerð sú breyting að lagt skyldi til grundvallar lægra tollverð en ríkistollstjóri hafði lagt til grundvallar. Engar fjárhæðir hafi verið tilgreindar í niðurstöðum úrskurðarins en í bréfi tollgæslustjóra, dags. 9. júní 1993, til tollstjórans í Reykjavík komi fram, að aðflutningsgjöld hefðu verið reiknuð út að nýju í samræmi við niðurstöðu ríkistollanefndar. Heildarupphæð næmi samtals 41.100.948 krónum, þar af tollur 3.453.130 krónur, jöfnunargjald 27.963.218 krónur og virðisaukaskattur 9.691.719 krónur. Fjárnám hafi verið gert hjá stefnanda 8. nóvember 1993 til tryggingar greiðslu á þessum gjöldum. Stefnandi og fyrirtæki hans hafi eigi unað úrskurði ríkistollanefndar og hafi krafist ógildingar hans. Eftir að ógildingarmáli hafi tvívegis verið vísað frá dómi hafi málshöfðun Gnípu hf. leitt til þess að hið umdeilda jöfnunargjald hafi verið lýst ólögmætt og hafi úrskurður ríkistollanefndar verið felldur úr gildi með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 11. júní 1997. Áður hafi Hæstiréttur lýst jöfnunar- gjaldið ólögmætt í dómi 19. desember 1996 í máli þrotabús S. Óskarssonar ér Co. hf. gegn íslenska ríkinu. Þann 22. ágúst 1995 hafi verið gefin út ákæra á hendur stefnanda, þar sem honum hafi verið gefið að sök að hafa brotið gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga með því að hafa svikið undan aðflutningsgjöld af framangreindum 92 sendingum að fjárhæð 46.176.441 króna. Með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur uppkveðnum 24. nóvember 1995 hafi stefnandi verið sakfelldur fyrir að hafa svikið undan aðflutningsgjöld að fjárhæð 33.065.089 krónur af samtals 75 vörusendingum og 4640 hafi hann verið dæmdur til að sæta fangelsi í tvö ár, en þar af hafi fullnustu 21 mánaðar fangelsisvistar verið frestað skilorðsbundið í tvö ár. Þá hafi stefnandi einnig verið dæmdur til að greiða í ríkissjóð 75.000 krónur í saksóknarlaun, svo og 4/5 hluta alls annars sakarkostnaðar. Stefnandi hafi ekki áfrýjað þessum refsi- dómi. Hann hafi afplánað hinn óskilorðsbundna hluta dómsins á tímabilinu frá 29. apríl 1996 til 28. júlí 1996. Eftir að Héraðsdómur Reykjavíkur hafi lýst Jjöfnunargjaldið ólögmætt í dóm- inum frá 11. júní 1997, hafi stefnandi farið fram á endurupptöku refsimálsins með bréfi til Hæstaréttar, dagsettu 10. júlí s.á. Hæstiréttur hafi samþykkt end- urupptökuna og hafi ríkissaksóknari skotið málinu til réttarins með stefnu 20. nóvember 1997. Með dómi Hæstaréttar 12. mars 1998 hafi stefnandi verið sýknaður af kröfum ákæruvaldsins í málinu og allur sakarkostnaður í héraði og áfrýjunarkostnaður felldur á ríkissjóð, þ.m.t. málsvarnarlaun, samtals að fjárhæð 250.000 krónur. Hafi sýknudómurinn byggst á því að viðhlítandi sönnur lægju ekki fyrir um sök stefnanda. Samkvæmt framangreindu hafi stefnandi verið látinn sæta refsidómi og afplánun fangelsisvistar fyrir að hafa svikið undan gjald, sem hafi verið ólög- mætt og tollayfirvöldum hafi ekki verið rétt að leggja á fyrirtæki stefnanda. Þar sem stefnandi hafi verið látinn sæta óréttmætri refsivist og þola framangreindan refsidóm að öðru leyti, krefst hann bóta úr hendi stefnda vegna ólögmætrar frels- isskerðingar. Lögmaður stefnanda hafi með bréfi, dagsettu 3. júlí 1998, krafið stefnda um bætur af þessu tilefni en því hafi í engu verið sinnt og sé málsóknin því óhjákvæmileg. Stefnandi styður kröfuna þeim rökum að hann hafi verið dæmdur sýkn af þeim refsikröfum, sem legið hafi til grundvallar refsidómi yfir honum. Gjald það, sem hann hafi verið dæmdur fyrir að hafa svikið undan, hafi verið dæmt ólögmætt og hafi honum aldrei borið með réttu að inna það af hendi. Af þessu leiði að stefnandi hafi saklaus hlotið refsidóm og verið látinn sæta ólögmætri frelsisskerðingu, sem rót sína eigi að rekja til ólögmætrar athafnar æðsta hand- hafa framkvæmdarvaldsins, sem falist hafi í geðþóttaákvörðun fyrrum landbún- aðarráðherra með setningu reglugerða nr. 109/1988 og 335/1989. Stefndi beri vegna ríkissjóðs hlutlæga, lögákveðna bótaábyrgð á miska og fjártjóni stefn- anda. Jafnvel þótt talið yrði að stefnandi hefði ekki verið sýknaður með öllu af refsikröfum, ef viðhlítandi sönnunargagna hefði notið við í endurupptöku refsi- málsins á hendur honum, sé eftir sem áður ljóst að refsinæmi háttsemi hans væri allt annað, þegar tekið hafi verið tillit til þess að hið álagða jöfnunargjald hafi verið ólögmætt. Í refsidómi héraðsdóms frá 24. nóvember 1995 hafi sérstaklega verið horft til þess að brot stefnda þættu stórfelld. Því sé ljóst að refsing hans hefði í öllu falli verið langt undir því, sem honum var dæmd í héraðsdómi. Í 4641 ljósi dóma Hæstaréttar í sambærilegum málum megi telja fullvíst að einungis hefði verið um sektargreiðslu að ræða, en enga refsivist. Beri stefnanda því eftir sem áður bætur fyrir að sæta refsidómi að ósekju að svo miklu leyti sem refs- ingin varð hærri en verið hefði, ef ekki hefði komið til hið ólögmæta jöfnunar- gjald. Stefnandi heldur því fram að hann hafi orðið fyrir nokkru fjártjóni, en gagna um það njóti ekki við. Dómkrafan væri því krafa um bætur fyrir miska, óþæg- indi, þjáningar og álitshnekki, auk annars ófjárhagslegs tjóns. Stefnandi sé þekktur fyrir þátttöku í íslensku atvinnulífi og hafi hann verið virkur í almennri félagastarfsemi. Refsidómurinn yfir honum hafi verið honum þeim mun meiri álitshnekkir að málið hafi hlotið ítarlega fjölmiðlaumfjöllun, þar sem stefnandi hafi verið nafngreindur. Stefnanda hafi auk þess verið svipt út úr virkri þátttöku í samfélaginu en tjón hans felist ekki síst í því, burtséð frá tímalengd afplánun- arinnar. Þegar horft væri til þessa væri stefnukröfunni, að fjárhæð 30.000.000 króna, í hóf stillt. Um skaðabótaábyrgð stefnda er af hálfu stefnanda vísað til 177.-179. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Um dráttarvexti er vísað til ILL. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 og til stuðnings málskostnaðarkröfunni vísar stefnandi til XKI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, einkum 130. gr. laganna. Málsástæður og lagarök stefnda. Í málatilbúnaði stefnda kemur fram að stefnandi krefjist skaðabóta að fjár- hæð 30.000.000 króna auk dráttarvaxta frá þingfestingu og málskostnaðar. Stefnandi lýsi kröfunni þannig að um sé að ræða tjón af völdum ólögmætrar frelsisskerðingar en ekki njóti við gagna um fjártjón. Felist í dómkröfum stefn- anda krafa um miska, óþægindi, þjáningar og álitshnekki, auk annars ófjárhags- legs tjóns. Stefndi telur að málatilbúnaður stefnanda verði ekki skilinn öðru vísi en svo að engu fjárhagslegu tjóni sé til að dreifa. Kröfu sína um bætur fyrir ófjárhagslegt tjón styðji stefnandi við ákvæði 177.-179. gr. laga um meðferð opinberra mála. Stefndi mótmælir bótakröfunni sem órökstuddri og er af hans hálfu talið að sýkna beri stefnda þegar af þeirri ástæðu af henni. Af hálfu stefnda er vísað til þess að í málinu reki stefnandi aðdraganda að álagningu jöfnunargjalds á franskar kartöflur. Af hálfu stefnda er því eindregið mótmælt að refsivist stefnanda megi á einhvern hátt kenna því um eða að hana sé að rekja til þess með hvaða hætti jöfnunargjald á franskar kartöflur hafi verið ákveðið með reglugerðum nr. 223/1987, 109/1988 eða 335/1989 á grundvelli laga nr. 45/1985 um framleiðslu, verðlagningu og sölu á búvörum, eða til þess að umrætt jöfnunargjald hafi verið talið ólögmætt í dómum. Þær vörur, sem jöfnunargjald hafi borið að greiða af, hafi allar verið fluttar inn að ákvörðun stefnanda, sem forsvarsmanns þess hlutafélags, sem staðið hafi að innflutn- 4642 ingnum. Á þennan vöruinnflutning hafi borið að greiða aðflutningsgjöld, jafnt toll og jöfnunargjald, sem reiknast skyldi af tollverði vörunnar. Einnig hafi borið að greiða virðisaukaskatt af hluta þeirra vara sem innflutningurinn hafi tekið til. Stefnandi hafi verið talinn hafa sammælst við erlenda viðskiptamenn sína um að gefa upp í tollskýrslum annað tollverð en það sem hafi verið raunverulegt viðskiptaverð hinna innfluttu vara, með þeim áhrifum að aðflutningsgjöld urðu lægri en ella. Stefnandi hafi sjálfur gefið tilefni til þess að tollyfirvöld sáu ástæðu til þess að láta fara fram rannsókn á því hvort tollverð í aðflutn- ingsskýrslum hlutafélagsins gætu staðist. Hafi rannsóknin leitt í ljós að stefn- andi hafði lækkað verð á innfluttum frönskum kartöflum þannig að það hafi verið fjarri viðskiptaverði vörunnar. Mismunurinn hafi verið greiddur meðal annars með því að hækka verð á öðrum vörum, sem ekki hafi borið jöfnunar- gjald, og hafi stefnandi þannig komið sér undan greiðslu þess og annarra aðflutningsgjalda í stórum mæli. Þessu sé lýst í dómi héraðsdóms frá 24. nóv- ember 1995 en þar hafi stefnandi verið dæmdur til refsingar fyrir brot á 2. mgr. 126. gr. tollalaga nr. 55/1987. Hafi brot stefnanda verið talin stórfelld og refs- ing ákveðin með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Stefnandi hafi kosið að áfrýja ekki dóminum heldur hafi hann unað honum og tekið út refsingu. Það hafi ekki verið fyrr en 10. júlí 1997 að hann hafi óskað eftir því við Hæstarétt Íslands að málið yrði endurupptekið. Með dómi Hæsta- réttar þann 12. mars 1998 hafi stefnandi verið sýknaður af kröfum ákæruvalds- ins í málinu. Dómurinn hafi verið byggður á því að af hálfu ákæruvaldsins hafi málinu ekki verið markaður tiltekinn farvegur um tilgang áfrýjunar í samræmi við 147. gr. og 2. mgr. 151. gr., sbr. 188. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opin- berra mála. Hafi málatilbúnaður ákæruvaldsins við svo búið verið óljós um sönnun, en gögn málsins í héraði hafi aðeins að óverulegu leyti verið lögð fyrir Hæstarétt. Þrátt fyrir þetta virtist sem stefnandi hafi ekki talið að endurupptöku- málið myndi að nýju eiga að snúast um sönnun, þar sem hann hafi ekki hreyft því fyrr en við munnlegan flutning fyrir Hæstarétti að ákæruvaldið hefði ekki sannað sök eða þá háttsemi sem hafi orðið tilefni refsidóms. Þau mótmæli hafi fengið að komast að og virtist það hafa leitt til sýknudóms Hæstaréttar. Hafi málið þar með fallið á því að sök teldist ekki sönnuð, sbr. 45. gr. laga nr. 19/1991. Því hafi ekki verið tekin afstaða til þeirra álitaefna, sem endurupptöku- beiðnin virtist reist á, en hún hafi verið studd því að fyrir lægi dómur um ólög- mæti jöfnunargjalds, sem líta yrði á sem nýtt gagn í máli samkvæmt a-lið Í. mgr. 184. gr. laganna. Vandséð sé hvernig sá dómur hefði ráðið úrslitum um sekt eða sýknu stefnanda. Af hálfu stefnda er því haldið fram að ekkert samhengi sé milli álagningar jöfn- unargjalds og sýknudómsins í Hæstarétti frá 12. mars 1998. Ekki sé unnt að skilja forsendur dómsins á þann veg að stefnandi hafi verið sýknaður af ástæðum er vörð- 4643 uðu lagaskilyrði til álagningar jöfnunargjalds eða vegna þess að stefnandi hafi verið ranglega dæmdur til refsivistar fyrir að hafa ekki gert skil á jöfnunargjaldi eða að slíkt gjald hafi verið endurákvarðað án lagastoðar og að ófyrirsynju valdið refsi- næmi. Af þessum ástæðum mótmæli stefndi röksemdum stefnanda um að hann hafi verið talinn saklaus vegna dóma um ólögmæti jöfnunargjaldsins. Af þessu leiði að stefnandi ætti engan rétt til bóta á grundvelli ákvæðanna í 177.-179. gr. laga nr. 19/1991. Hafi sakfelling fyrir brot á 2. mgr. 126. gr. verið látin óhögguð standa í endurupptökumálum nr. 462/1994 og 253/1997 fyrir Hæstarétti en dómar voru einnig kveðnir upp í þeim þann 12. mars 1998. Af hálfu stefnda er því mótmælt að stefnandi eigi rétt til bóta á grundvelli hlutlægrar ábyrgðar við þessar aðstæður. Engin regla sé í lögum um hlutlæga ábyrgð ríkissjóðs við þær aðstæður að maður hafi verið sýknaður með dómi, heldur fari um bótaskyldu að uppfylltum nánar tilgreindum skilyrðum XXI. kafla laga um meðferð opinberra mála. Samkvæmt 177. gr. laganna sé skilyrði að bótakrefjandi hafi saklaus hlotið refsidóm eða refsingu. Sá áskilnaður, sem fram komi í b-lið 1. mgr. 175. gr. lag- anna, þurfi einnig að vera fyrir hendi en bótaréttur sé samkvæmt lagaákvæðinu bundinn því skilyrði að sakborningur hafi verið dæmdur sýkn með óáfrýjuðum eða Óáfrýjanlegum dómi, enda megi fremur telja hann hafa verið saklausan af háttseminni en sýknan. Sú háttsemi, sem til álita komi í þessu máli, geti ekki verið ákvarðanir landbúnaðarráðherra um álagningu jöfnunargjalds, heldur sú háttsemi sem stefnandi hafi verið ákærður fyrir vegna brota á ákvæðum 126. gr. tollalaga. Því er mótmælt að skilyrði séu til greiðslu bóta á grundvelli 177. gr. laga um meðferð opinberra mála þar sem engar líkur væru á að stefnandi hafi saklaus hlotið refsidóm eða refsingu. Stefndi telur að stefnandi beri sönnunarbyrði fyrir því að fremur beri að telja hann saklausan af háttseminni en sekan. Slík sönnun hafi ekki tekist í þessu máli og styður stefndi það meðal annars eftirfarandi rökum: Í fyrsta lagi hafi stefnandi kosið að áfrýja ekki dómi héraðsdóms í refsimál- inu. Með áfrýjun héraðsdóms til Hæstaréttar innan áfrýjunarfrests hefði stefn- andi getað komist hjá fullnustu refsingar þangað til endanlegur dómur gengi, sbr. meginreglu |. mgr. 139. gr. laga nr. 19/1991. Hafi hann jafnt getað skotið þeim þætti til æðra dóms er lotið hafi að sönnun ákæruatriða, refsiviðurlögum og ekki síst hvort og að hve miklu leyti háttsemin væri refsinæm, ef vera kynni að álagt jöfnunargjald væri ólögmætt. Afstaða stefnanda til héraðsdómsins verði ekki skilin öðru vísi en svo að hann hafi viðurkennt réttmæti sakfellingar, jafnt hvað varðaði sönnun, heimfærslu til refsilákvæða og ákvörðun viðurlaga. Í öðru lagi sýni gögn málsins að yfirgnæfandi líkur væru á því að stefnandi verði fremur að teljast sekur um ákæruatriði en saklaus. Beri gögnin með sér að hverfandi líkur séu á sakleysi stefnanda eða að hann hafi saklaus hlotið refsi- 4644 dóm. Við skýrslutökur hjá tollgæslu Íslands hafi stefnandi kannast við vöru- reikninga frá seljanda vörunnar í Hollandi, þar sem fram komi að verð í raun hafi verið hærra en hann gaf upp. Þá hafi einnig verið borin undir stefnanda yfir- lit úr bókhaldi hins erlenda fyrirtækis, sem aflað hafi verið af hálfu hollenskra tollyfirvalda, og hafi stefnandi kannast við mörg þeirra. Í þessum gögnum sé gerð skýr grein fyrir því hvernig tilbúin verð á pappaboxum væru ætluð til að gera upp skuldir á tilteknum kílófjölda af kartöflum sem stemmi við innflutn- ingsmagn þeirra í hvert skipti. Í málinu liggi einnig fyrir bréf þar sem ekki verði um villst að seljandinn hafi hagrætt verði samkvæmt samkomulagi við stefn- anda og einnig hafi komið fram við rannsókn málsins að vörureikningsfærsla og hagræðing á verði hafi verið samkvæmt samkomulagi við stefnanda. Í bréfa- skiptum milli stefnanda og seljanda segi að uppgjör á pappabollum undir franskar kartöflur þurfi að vera sannfærandi. Í því sambandi komi fram að selj- andinn hafi tiltekið að hann hefði ekki nægilegar birgðir til sannfærandi upp- gjörs á upphæðinni nema stefnandi telji að íslenski tollurinn muni trúa því að ein stök pappírsmunnþurrka sé nokkurra gyllina virði hver. Þá komi fram í bréfi seljandans frá 9. nóvember 1989 að lagt yrði til að haldið yrði áfram með pappa- box til að ganga frá skuldum, en munnþurrkur væru ekki nægjanlegar til að gegna sannfærandi hlutverki í því efni. Í málinu væru einnig gögn úr bókhaldi seljanda, sem sýni hvernig verði hafi verið hagrætt miðað við einstakar send- ingar. Af hálfu stefnda er enn fremur vísað til þess að í kröfugerð ríkistollstjóra, þar sem bréfaskipti stefnanda við hina erlendu aðila séu rakin, og í vörureikn- ingum komi fram að leitað hafi verið að uppgjörsaðferðum með því að hafa skuldir vegna kaupa á frönskum kartöflum inni í verðum fyrir pappabox. Þá komi fram í gögnum að uppgefin verð á kartöflum hafi lækkað í febrúar 1988 í hálfvirði um það leyti sem jöfnunargjald hafi hækkað og verð fyrir pappabox hafi þá verið uppsprengd. Engin lagaskilyrði eða ástæður væru til þess að ætla að ákvörðun viðurlaga hefði orðið önnur og vægari en þau sem ákveðin voru með dómi héraðsdóms þar sem stefnandi var sakfelldur. Dómendur fari með dómsvaldið og ákvarði viðurlög við refsiverðum brotum. Sé ókleift að spá um það hvort eða hvernig refsiviðurlög hefðu verið endurskoðuð með dómi Hæstaréttar, ef málinu hefði verið ráðið til lykta á þeim grundvelli. Engin ástæða væri til að ætla að refsi- næmi háttseminnar hefði verið annað en í dómi héraðsdóms, enda hafi brotin verið stórfelld og drýgð með leynd og einbeittum ásetningi á löngum tíma. Hafi stefnandi haft í hyggju að koma Gnípu hf. undan greiðslu á tugum milljóna króna jöfnunargjalds, verðtolls og virðisaukaskatts. Stefndi telur hins vegar ekki raunhæft að dæma miskabætur að gefinni spá um að niðurstaða endurupptökumáls hefði orðið önnur ef dæmt hefði verið um refsinæmi í Hæstarétti. Slíkur bótagrundvöllur ætti sér hvorki stoð í reglum 4645 XX. kafla laga nr. 19/1991 né í almennum bótareglum. Einungis væru skilyrði til að dæma bætur að uppfylltum skilyrðum XXI. kafla laganna og að frelsis- svipting hafi verið ólögleg þar sem stefnandi hafi saklaus tekið út refsivist. Af hálfu stefnda er því alfarið mótmælt að annar en stefnandi sjálfur beri ábyrgð á þeirri umfjöllun sem hann telji að hafi átt sér stað á vettvangi fjölmiðla. Ekkert komi fram um þetta í málinu og sé ekki vitað hvaða fjölmiðla sé átt við eða hvenær sú umfjöllun hafi átt sér stað. Stefndi mótmælir þessum sjónar- miðum og málsástæðum sem órökstuddum. Einnig mótmælir stefndi því sem ósönnuðu að stefnandi sé þekktur fyrir þátttöku sína í íslensku atvinnulífi. Loks byggir stefndi sýknukröfuna á því að stefndi geti ekki borið ábyrgð á því hvernig dómstólar hafi annars vegar tekið á lögmæti jöfnunargjalds og hins vegar hvernig þeir hafi dæmt um viðurlög við brotum gegn ákvæðum tollalaga. Varðandi varakröfu telur stefndi að lækka beri stefnufjárhæð verulega, enda sé hún órökstudd og í engu samræmi við dómvenju. Vísar stefndi í því sam- bandi til dómafordæma. Einnig bæri að líta til niðurlagsákvæðis 177. gr. laga nr. 19/1991 og þess að stefnandi hafi kosið að áfrýja ekki dómi héraðsdóms. Auk þess bæri að lækka bætur með tilliti til þess ef viðurlögum hefði verið breytt í Hæstarétti. Loks bendir stefndi á að í sýknudómi felist a.m.k. sú upp- reist æru sem verðskulduð sé. Mótmælt er upphafstíma dráttarvaxta með vísan til 15. gr. vaxtalaga nr. 25(1987. Telur stefndi rétt að miðað verði við dómsuppkvaðningu sökum mik- ils vafa um bótaskyldu og þess að bótakrafa stefnanda sé órökstudd. Til stuðn- ings kröfum stefnda um málskostnað er vísað til XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Niðurstöður. Eins og hér að framan hefur komið fram byggir stefnandi bótakröfuna í mál- inu á því að hann hafi verið dæmdur sýkn af þeim refsikröfum sem legið hafi til grundvallar refsidómi yfir honum. Gjaldið, sem hann hafi verið dæmdur fyrir að hafa svikið undan, hafi verið dæmt ólögmætt og hafi honum aldrei borið með réttu að inna það af hendi. Af því leiði að hann hafi saklaus hlotið refsidóm og verið látinn sæta ólögmætri frelsisskerðingu. Einnig er af stefnanda hálfu vísað til þess að ef dæmt hefði verið um refsinæmi verknaðar hans í Hæstarétti hefði honum ekki verið dæmd fangelsisrefsing heldur hefði hann aðeins verið dæmdur til greiðslu sektar. Bótakrafa stefnanda er einnig byggð á 177. gr. laga um meðferð opinberra mála. Samkvæmt þeirri lagagrein ber að dæma þeim, sem ljóst er að hefur sak- laus hlotið refsidóm eða þolað refsingu, bætur fyrir fjártjón og miska. Eins og fram kemur í gögnum málsins og hér að framan hefur verið rakið var hin meinta ólögmæta frelsisskerðing stefnanda til komin vegna refsingar, 4646 2 Á sem honum var gert að sæta samkvæmt þá óáfrýjuðum héraðsdómi frá 24. nóv- ember 1995. Samkvæmt dóminum var hann sakfelldur fyrir að hafa brotið gegn 2. mgr. 126. gr. tollalaga nr. 55/1987 með því að framvísa við tollyfirvöld vegna innflutnings á frönskum kartöflum til landsins tilteknum reikningum þar sem verð var ranglega tilgreint. Í lagaákvæðinu segir að verði maður uppvís að því að láta tollstarfsmanni í té rangar upplýsingar í því skyni að svíkja undan eða fá ívilnun á tolli eða gjöldum skuli hann sæta sektum, svo og varðhaldi eða fang- elsi ef sakir eru miklar eða brot ítrekað. Í málinu er óumdeilt að á því tímabili sem þessi meintu brot stefnanda voru framin skorti viðhlítandi lagastoð fyrir jöfnunargjaldi enda er það staðfest með dómi Hæstaréttar í máli þrotabús S. Óskarssonar gegn íslenska ríkinu frá 19. desember 1996. Það lá þó ekki fyrir fyrr en eftir að stefnandi hafði tekið út þriggja mánaða fangelsisrefsingu samkvæmt dómi héraðsdóms. Jöfnunargjaldið var hins vegar aðeins hluti af þeim aðflutningsgjöldum, sem ákveðin voru á grundvelli þeirra upplýsinga, sem stefnandi veitti tollyfirvöldum við innflutning á umræddri vöru. Í dómi Hæstaréttar frá 12. mars 1998, þar sem stefnandi var sýknaður af refsi- kröfunni, sem um ræðir, eru rökin fyrir sýknu þau að ekki lægju fyrir viðhlítandi sönnur fyrir sök ákærða. Þar kemur einnig fram að gögn, sem héraðsdómur byggði sakfellingu á, hefðu aðeins að óverulegu leyti verið lögð fyrir Hæstarétt. Úrlausn um sýknu er hins vegar ekki byggð á því að jöfnunargjaldið hafi verið ólögmætt. Þegar virt er það sem fyrir liggur í málinu og hér að framan greinir verður ekki talið að fram hafi komið viðhlítandi rök fyrir því að stefnandi hafi saklaus hlotið refsiðóm eða þolað refsingu. Er því ekki fullnægt þessum skilyrðum í 177. gr. laga um meðferð opinberra mála þannig að unnt verði að taka bótakröfu stefnanda til greina á þeim grundvelli. Lagagreinin á hins vegar ekki við um það tilvik þegar dæmd hefur verið eða afplánuð þyngri refsing en ella hefði orðið eins og haldið er fram af hálfu stefnanda. Eru því heldur ekki skilyrði til að dæma honum bætur úr hendi stefnda samkvæmt lagagreininni á þeim grund- velli. Samkvæmt þessu brestur lagagrundvöll fyrir bótakröfu stefnanda og ber því að sýkna stefnda af kröfum hans í málinu með vísan til þess. Rétt þykir með vísan til 3. mgr. 130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991 að málskostnaður falli niður. Dóm þennan kvað upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið, skal sýkn vera af kröfum stefnanda, Magnúsar R. Jónssonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 4647 Föstudaginn 3. desember 1999. Nr. 459/1999. Stjórn Sjálfseignarfélagsins dýraspítali Watsons (Lára V. Júlíusdóttir hrl.) gegn Sigríði Ásgeirsdóttur (Þorsteinn Einarsson hrl.) Kærumál. Innsetningargerð. Aðildarhæfi. Frávísun máls frá héraðs- dómi. Stjórn sjálfseignarfélagsins DW krafðist heimildar til að fá með beinni aðfarargerð gögn úr hendi S, sem stjórnin hafði vikið úr starfi fram- kvæmdastjóra félagsins. Talið var að félagsstjórn væri ekki persóna að lögum og hana skorti því hæfi til að geta orðið aðili að dómsmáli. Var slíkur galli talinn á málatilbúnaði stjórnar félagsins að óhjákvæmilegt væri að vísa málinu sjálfkrafa frá héraðsdómi. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arn- ljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 10. nóvember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 19. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 1. nóvember 1999, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um að honum yrði veitt heimild til að fá með beinni aðfarargerð úr höndum varnaraðila bókhaldsgögn Sjálfseignarfélagsins dýraspítali Watsons vegna ársins 1998, eignir Minningarsjóðs Peders J. Steffensen og eignir félagssjóðs dýraspítal- ans. Kæruheimild er í 4. mgr. 84. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, sbr. 102. gr. laga nr. 92/1991. Sóknaraðili krefst þess að umbeðin aðfarar- gerð nái fram að ganga, svo og að varnaraðila verði gert að greiða kærumálskostnað. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar um annað en málskostnað, sem hún krefst í héraði ásamt kærumálskostnaði. Kröfu um málskostnað beinir hún aðallega óskipt að Reykjavíkurborg, Sam- bandi sveitarfélaga á Suðurnesjum og Hestamannafélaginu Fáki, en til vara að Vilhjálmi Skúlasyni. 4648 Eins og nánar greinir í hinum kærða úrskurði á málið rætur að rekja til ágreinings innan Sjálfseignarfélagsins dýraspítali Watsons. Haldinn var aðalfundur í félaginu 12. janúar 1999, sem varnaraðili og fleiri félagsmenn telja hafa verið ólögmætan, en þar var kosin sú stjórn þess, sem stendur að sókn þessa máls. Hinn 29. apríl 1999 efndi varnaraðili ásamt nokkrum öðrum, sem skipuðu stjórn félagsins frá árinu 1998, til aðalfundar, þar sem önnur stjórn var kjörin. Af gögnum málsins verður ráðið að varnaraðili hefur gegnt starfi framkvæmdastjóra félagsins um nokkurt skeið. Félagsstjórnin, sem sótti umboð sitt til aðalfundar 12. janúar 1999, ákvað á fundi 10. mars sama árs að víkja varnaraðila úr því starfi. Á aðalfundinum, sem var haldinn 29. apríl 1999, var á hinn bóginn samþykkt að framlengja ráðningu varnaraðila í starf fram- kvæmdastjóra. Í málinu byggir sóknaraðili á því að varnaraðila hafi réttilega verið vikið úr starfinu og krefst aðfarargerðar til að fá nánar tiltekna muni félagsins úr hendi hennar. Í beiðni sóknaraðila um aðfarargerð segir að gerðarbeiðandi sé „stjórn Sjálfseignarfélagsins Dýraspítala Watsons“. Í hinum kærða úrskurði er þess sérstaklega getið að lögmaður sóknaraðila hafi áréttað að sóknaraðilinn sé stjórn félagsins, en ekki félagið sjálft. Félagsstjórn er ekki persóna að lögum, sem getur átt réttindi og borið skyldur að landslögum, sbr. 1. mgr. 16. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einka- mála. Hana skortir því hæfi til að geta orðið aðili að dómsmáli. Fyrst þeir menn, sem telja sig skipa stjórn Sjálfseignarfélagsins dýraspítali Watsons, hafa kosið að láta ekki félagið standa að sókn þessa máls, heldur að gera það sjálfir, var óhjákvæmilegt að þeir kæmu fram í sam- einingu og nafngreindir sem sóknaraðilar. Var þeim mun frekar gefið tilefni til þess með því að tveir þeirra, sem kjörnir voru í stjórn félags- ins á aðalfundi 12. janúar 1999, hafa ritað undir yfirlýsingu 15. sept- ember sama árs, þar sem meðal annars er tekið fram að rekstur þessa máls sé gegn vilja þeirra. Er því slíkur galli á málatilbúnaði sóknarað- ila að óhjákvæmilegt er að vísa málinu sjálfkrafa frá héraðsdómi. Varnaraðili hefur ekki kært úrskurð héraðsdómara fyrir sitt leyti og kemur því þegar af þeirri ástæðu ekki til álita krafa hennar um máls- kostnað í héraði. Þeir, sem varnaraðili beinir kröfu um kærumáls- kostnað að, eru ekki aðilar að málinu. Brestur þannig heimild til að dæma málskostnað úr þeirra hendi. Verður kærumálskostnaður því ekki dæmdur. 4649 Dómsorð: Máli þessu er vísað frá héraðsdómi. Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 1. nóvember 1999. Mál þetta var þingfest 12. júlí 1999 og tekið til úrskurðar 27. september 1999 að loknum munnlegum málflutningi. Gerðarbeiðandi kveðst vera stjórn Sjálfseignarfélagsins Dýraspítala Watsons, kt. 640177-0209. Gerðarþoli er Sigríður Ásgeirsdóttir, kt. 140427-2849, Fjöln- isvegi 16, Reykjavík. Eftirleiðis verður vísað til málsaðila sem sóknaraðila og varnaraðila. Dómkröfur sóknaraðila eru þær að kveðið verði á um skyldu varnaraðila til að veita sóknaraðila umráð eftirtalinna gagna og eigna Sjálfseignarfélagsins Dýraspítala Watsons: 1. Bókhaldsgögn vegna ársins 1998. 2. Minningarsjóður Peders J. Steffensen, kt. 531094-2559. 3. Félagssjóður Dýraspítalans, sjálfseignarstofnunar, kt. 640177-0209. Dómkröfur varnaraðila eru þær, að kröfum sóknaraðila verði hafnað. Þá krefst varnaraðili þess, að Reykjavíkurborg, kt. 530269-7609, Ráðhúsinu, Reykjavík, Samband sveitarfélaga á Suðurnesjum, kt. 640479-0279, Fitjum, Njarðvík, og Hestamannafélagið Fákur, kt. 520169-2969, Víðivöllum, Reykja- vík, verði in solidum úrskurðaðir til greiðslu málskostnaðar að viðbættum 24,5% virðisaukaskatti samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi. Verði ekki fallist á kröfu varnaraðila um málskostnað úr hendi fyrrgreindra aðila er þess krafist að Vilhjálmur Skúlason, kt. 061262-4079, Malarási 11, Reykjavík, verði úrskurðaður til að greiða varnaraðila málskostnað að viðbættum 24,5% virðisaukaskatti, samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi. Þá krefst varnaraðili þess, ef fallist verður á kröfu sóknaraðila, að úrskurðað verði að kæra úrskurðar héraðsdómara fresti framkvæmd aðfarargerðarinnar. Málavextir. Í skipulagsskrá fyrir Sjálfseignarfélagið Dýraspítali Watsons (hér eftir SDW) eru eftirtaldir aðilar tilgreindir sem stofnendur: Reykjavíkurborg, Samtök sveit- arfélaga í Reykjanesumdæmi, Dýraverndunarfélag Reykjavíkur, Hundavinafé- lag Íslands, Hestamannafélagið Fákur og Samband dýraverndunarfélaga Íslands. Þessir aðilar skipa hver um sig tvo menn í félagið til eins árs í senn. Rekstur félagsins er í höndum stjórnar þess, sem kosin er á aðalfundi félagsins ár hvert. 4650 Þar skal kjósa formann sérstaklega og varaformann, en auk þess tvo meðstjórn- endur og varamenn þeirra. Ómótmælt er að á framhaldsaðalfundi félagsins hinn 7. maí 1998 hafi eftir- taldir verið kosnir í stjórn félagsins: 1. Sigfríð Þórisdóttir, kt. 230459-3499, fulltrúi Sambands dýraverndunarfélaga Íslands, formaður. 2. Hlín Brynjólfsdóttir, kt. 060853-2079, fulltrúi Hundavinafélags Íslands, vara- formaður. 3. Gunnar Borg, kt. 100942-4109, fulltrúi Hundavinafélags Íslands, meðstjórn- andi. 4. Sigríður Ásgeirsdóttir, kt. 140427-2849, fulltrúi Reykjavíkurborgar, með- stjórnandi. 5. Eygló Gunnarsdóttir, kt. 200252-3229, fulltrúi Sambands dýraverndunarfé- laga Íslands, varastjórn. 6. Jóhann Indriðason, fulltrúi Dýraverndunarfélags Reykjavíkur, varastjórn. Ósætti kom upp meðal stjórnarmanna er líða tók á árið 1998. Samband dýra- verndunarfélaga Íslands (SdÍ) sendi Sigfríði Þórisdóttur, sem var annar tveggja fulltrúa félagsins á aðalfundi þá um vorið, símskeyti þann 7. desember 1998. Þar segir svo: „Félagsfundur í Sambandi dýraverndunarfélaga Íslands, haldinn 5. desember 1998, lýsir yfir vantrausti á störf þín sem formanns Sjálfseignarfé- lagsins Dýraspítali Watsons og skorar á þig að segja af þér formennsku nú þegar. Að öðrum kosti dregur Samband dýraverndunarfélaga Íslands til baka skipun þína í Sjálfseignarfélagið Dýraspítali Watsons.“ Ályktun fundarins er áréttuð með símskeyti til Sigfríðar Þórisdóttur, sem dagsett er 6. janúar 1999. Sím- skeytið hljóðar svo: „Hér með er ítrekað að þér var vikið úr Sjálfseignarfélag- inu Dýraspítali Watsons hinn 5. desember sl. og eru öll afskipti þín af Sjálfs- eignarfélaginu óheimil og óskuldbindandi fyrir félagið.“ Sendandi símskeytis- ins er Hlín Brynjólfsdóttir og titlar hún sig sem formann Sjálfseignarfélagsins Dýraspítali Watsons. Sigfríð Þórisdóttir hafði áður sem formaður SDW boðað til aðalfundar 12. janúar 1999 með bréfi, dagsettu 4. janúar 1999, og gaf þá skýringu í fundarboði að stjórn félagsins væri óstarfhæf. Þann 7. janúar var til- nefningaraðilum í SDW sent bréf undirritað af Hlín Brynjólfsdóttur sem for- manni SDW og Gunnari Borg. Í bréfinu lýstu þau yfir, að Sigfríð Þórisdóttir væri ekki lengur formaður félagsins þar sem skipun hennar sem fulltrúa Sam- bands dýraverndunarfélaga Íslands hafi verið dregin til baka, Hlín Brynjólfs- dóttir hafi tekið við formennsku og Þorleifur Björnsson hafi verið kjörinn full- trúi SdÍ í SDW í stað Sigfríðar. Í bréfinu var fundarboð Sigfríðar til aðalfundar lýst marklaust og ólögmætt á grundvelli þess, að hún hefði misst umboð sitt sem formaður SDW og vegna þess að í skipulagsskrá SDW segi að stjórn félagsins 4651 boði til aðalfundar. Með yfirlýsingu dagsettri 12. janúar 1999 var fundi þessum enn mótmælt sem broti á skipulagsskrá sjálfseignarfélagsins og áréttað, að Sig- fríð Þórisdóttir hefði ekki lengur umboð sem fulltrúi í sjálfseignarfélaginu. Eft- irtaldir aðilar undirrituðu þá yfirlýsingu: Hlín Brynjólfsdóttir, Júlía M. Sveins- dóttir, Lúðvík Vilhjálmsson, Þorlákur Björnsson og Sigríður Ásgeirsdóttir. Öll mættu þau sem fulltrúar á svonefndan aðalfund, sem haldinn var 12. janúar 1999, og neyttu þar meðal annars atkvæðisréttar við kosningu nýrrar stjórnar. Frá þessum tíma virðast tvær stjórnir hafa verið starfandi, sem hvor um sig telja sig réttbæra til að fara með málefni félagsins. Sigríður Ásgeirsdóttir, sem verið hafði framkvæmdastjóri og prókúruhafi fyrir stjórnina frá 1998, hafði eftir sem áður bókhaldsgögn félagsins undir höndum. Aðalfund þann, sem Sigfríð Þórisdóttir boðaði, sátu eftirtaldir aðilar skv. framlagðri fundargerð: Sigurður Valur Ásbjörnsson fyrir Samband sveitarfélaga á Suðurnesjum. Magnús H. Guðjónsson fyrir Samband sveitarfélaga á Suðurnesjum. Hrefna Kristjánsdóttir fyrir Samband dýraverndunarfélaga Íslands. Þorleifur Björnsson fyrir Samband dýraverndunarfélaga Íslands. Júlía M. Sveinsdóttir fyrir Samband dýraverndunarfélaga Íslands. Sigfríð Þórisdóttir fyrir Samband dýraverndunarfélaga Íslands. Vilhjálmur Skúlason fyrir Hestamannafélagið Fák. Þórður H. Ólafsson fyrir Hestamannafélagið Fák. Pétur Friðriksson fyrir Reykjavíkurborg. Sigurbjörg Þorsteinsdóttir fyrir Reykjavíkurborg. Gunnar Borg fyrir Hundavinafélag Íslands. Hlín Brynjólfsdóttir fyrir Hundavinafélag Íslands. Lúðvík Vilhjálmsson fyrir Dýraverndunarfélag Reykjavíkur. Sigríður Ásgeirsdóttir fyrir Dýraverndunarfélag Reykjavíkur. Karl Alvarsson lögfræðingur. Lára V. Júlíusdóttir lögfræðingur. Ágúst Jónsson lögfræðingur. Í fundargerð kemur einnig fram, að Lára V. Júlíusdóttir hrl. var samhljóða kjörin fundarstjóri en Ágúst Jónsson var kjörinn fundarritari. Af fundarmönnum lögðu eftirtaldir fram fullnægjandi skipunarbréf sem full- trúar SDW.: Sigurður Valur Ásbjörnsson fyrir Samband sveitarfélaga á Suðurnesjum. Magnús H. Guðjónsson fyrir Samband sveitarfélaga á Suðurnesjum. Vilhjálmur Skúlason fyrir Hestamannafélagið Fák. Þórður H. Ólafsson fyrir Hestamannafélagið Fák. Pétur Friðriksson fyrir Reykjavíkurborg. 4652 Sigurbjörg Þorsteinsdóttir fyrir Reykjavíkurborg. Gunnar Borg fyrir Hundavinafélag Íslands. Hlín Brynjólfsdóttir fyrir Hundavinafélag Íslands. Lúðvík Vilhjálmsson fyrir Dýraverndunarfélag Reykjavíkur. Sigríður Ásgeirsdóttir fyrir Dýraverndunarfélag Reykjavíkur. Þorleifur Björnsson fyrir Samband dýraverndarfél. Ísl. Júlía M. Sveinsdóttir fyrir Samband dýraverndarfél. Ísl. Bókuð voru mótmæli við lögmæti fundarins. Fundarstjóri úrskurðaði fund- inn lögmætan. Skýrsla formanns var flutt og síðar samþykkt með sjö atkvæðum gegn fimm. Í kjöri til stjórnar var Júlía M. Sveinsdóttir sjálfkjörinn formaður og Vilhjálmur Skúlason varaformaður. Gunnar Borg og Hlín Brynjólfsdóttir voru lýstir rétt kjörnir meðstjórnendur. Varameðstjórnendur voru kjörnir Magnús H. Guðjónsson og Pétur Friðriksson. Endurskoðendur voru kosnir og samþykkt var að fela Halldóri Hróari Sigurðssyni, löggiltum endurskoðanda, að ganga frá reikningum fyrir árið 1998 í stað Hauks Gunnarssonar, sem væri tengdasonur Sigríðar Ásgeirsdóttur. Þá var samþykkt að ný stjórn skyldi boða til framhalds- aðalfundar þegar reikningar félagsins lægju fyrir endurskoðaðir, eigi síðar en 1. maí 1999. Af gögnum málsins má ráða að tvær stjórnir telja sig vera starfandi fyrir SDW upp frá þessum fundi. Fundargerðir annarrar stjórnarinnar eru undirritaðar af Hlín Brynjólfsdóttur sem formanni stjórnar, Gunnari Borg og Sigríði Ásgeirs- dóttur. Aðalfundur þeirrar stjórnar var haldinn 29. apríl 1999 og mættu þar full- trúar Hundavinafélags Íslands, Dýraverndunarfélags Reykjavíkur og Sambands dýraverndunarfélaga Íslands. Á þeim fundi lagði Sigríður Ásgeirsdóttir fram endurskoðaða reikninga síðasta árs fyrir SDW, Minningarsjóð Peders J. Steffen- sens og Tækjakaupasjóð Dýrin mín stór og smá. Hlín Brynjólfsdóttir var kosin formaður og Sigríður Ásgeirsdóttir varaformaður. Gunnar Borg og Þorleifur Bjarnason eru kosnir meðstjórnendur og Lúðvík Vilhjálmsson og Kristín Albertsdóttir eru kosin varamenn. Júlía M. Sveinsdóttir, sem kjörin var í stjórn á aðalfundinum í janúar 1999, sagði sig úr stjórn félagsins með bréfi dagsettu 1. febrúar 1999. Vilhjálmur Skúlason, kjörinn varaformaður, tók þá við formennsku og Pétur Friðriksson varamaður tók sæti í stjórn. Hlín Brynjólfsdóttir og Gunnar Borg, kjörnir með- stjórnendur, mættu ekki á stjórnarfundi félagsins, sem haldnir voru eftir ofan- greindan aðalfund. Á stjórnarfundi SDW sem haldinn var þann 10. mars 1999 var ákveðið að afturkalla umboð Sigríðar Ásgeirsdóttur sem framkvæmdastjóra félagsins og prókúruumboð hennar fyrir félagið er afturkallað. Þar voru mættir Vilhjálmur Skúlason og Pétur Friðriksson. Minningarsjóður Peders Jakobs Steffensen var stofnaður með skipulagsskrá 4653 þann |. febrúar 1977. Stjórn sjóðsins skyldu skipa Anna Steinunn Sigurðardóttir og Marteinn Skaftfells, svo lengi sem þeirra nyti við. Eftir að þau létu af stjórn skyldi stjórn Dýraverndunarfélags Reykjavíkur skipa tvo menn í stjórn sjóðsins. Skipulagsskrá sjóðsins var staðfest 25. september 1979 (nr. 463/1979 í B-deild Stjórnartíðinda). Með bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytisins, dags. 3. júlí 1995, var tilkynnt sú ákvörðun, með vísan til heimildar í 2. mgr. 6. gr. laga nr. 19/1988 laga um sjóði og stofnanir sem starfa samkvæmt staðfestri skipulagsskrá, að leggja sjóð- inn niður, enda skyldi eignum hans varið til byggingar og stækkunar Dýraspít- ala Watsons. Í fundargerð stjórnar SDW frá 21. september 1998, sem undirrituð er af Sig- fríði Þórisdóttur, Sigríði Ásgeirsdóttur, Gunnari Borg og Eygló Gunnarsdóttur, var samþykkt tillaga um að afhenda stjórn Minningarsjóðs Peders J. Steffensen aftur minningarsjóðinn til varðveislu vegna óvissu um eignaraðild að nýjum dýraspítala og hvort hann yrði byggður. Á aðalfundi þeirrar stjórnar SDW sem varnaraðili á sæti í var lagður fram ársreikningur minningarsjóðsins fyrir árið 1998. Þar kemur fram að stjórnarmenn eru Sigríður Ásgeirsdóttir og Sveinn Halldórsson (161226-5649, Víðimel 54, Reykjavík). Sigríður Ásgeirsdóttir er jafnframt tilgreind sem vörsluaðili sjóðsins. Málsástæður og lagarök sóknaraðila. Sóknaraðili byggir á því að um sé að ræða löglega kosna stjórn sjálfseignar- félagsins, sem eigi réttilega tilkall til gagna og fjármuna úr höndum fyrrum framkvæmdastjóra og prókúruhafa þess. Nauðsynlegt sé, að stjórn SDW fái umkrafin gögn, svo að starfsemi félagsins geti haldið áfram. Á aðalfundi félags- ins þann 12. janúar 1999 hafi verið ákveðið að fela nýjum aðilum endurskoðun reikninga félagsins fyrir 1998, en gerðarþoli hafi ekki afhent umbeðin gögn, þrátt fyrir ítrekuð tilmæli. Því hafi ekki verið hægt að halda framhaldsaðalfund félagsins. Lögmaður sóknaraðila áréttar að sóknaraðili sé stjórn SDW en ekki félagið sjálft. Kröfu varnaraðila um málskostnað er mótmælt, þar sem tilefni meðferðar máls þessa fyrir dómi sé alfarið af völdum varnaraðila. Aðalfundur SDW, sem haldinn var í janúar 1999, hafi verið lögmætur. Þar sem brýna nauðsyn hafi borið til hafi formaður einn getað boðað til fundar. Ekki sé rétt að aðalfund megi eingöngu halda í mars eða apríl. Þar sem nauðsyn hafi borið til að kjósa nýja stjórn og árinu 1998 hafi verið lokið hafi mátt halda fund- inn í janúar 1999. Dagskrá aðalfundar hafi komið fram í boðun til fundar, eins og gert sé ráð fyrir í skipulagsskrá. Fundarboð hafi verið dagsett átta dögum fyrir fund og allir sem boðaðir voru til fundarins hafi mætt. Minni háttar ágallar 4654 á boðun fundar varði ekki ólögmæti hans, þegar allir boðaðir fundarmenn mæti og taki virkan þátt í störfum aðalfundar. Minningarsjóður Peders J. Steffensen hafi verið lagður niður og þar með orðið að hluta SDW. SDW hafi verið falin varðveisla sjóðsins. Ákvörðun um að afhenda stjórn minningarsjóðsins fjármuni, sem frá honum stafi, hafi verið markleysa, þar sem sjóðurinn hafi ekki lengur verið til. Réttur löglega kjörinnar stjórnar til innsetningar í gögn fyrrum framkvæmda- stjóra og prókúruhafa sé skýr og ljós. Málsástæður og lagarök varnaraðila. Varnaraðili gerir athugasemdir við meinta aðild Sjálfseignarfélags Dýra- spítala Watsons að málinu, þar sem löglega kosin stjórn þess hafi ekki tekið ákvörðun um málshöfðun. Varnaraðili sé framkvæmdastjóri sjálfseignarfélags- ins og stjórnarmaður í félaginu. Af þessum sökum beri að hafna kröfum sókn- araðila og úrskurða þá aðila, sem standi að rekstri málsins, til greiðslu máls- kostnaðar. Ráða megi af framlögðum gögnum sóknaraðila að þrír aðilar standi að baki málshöfðuninni: Reykjavíkurborg, Samband sveitarfélaga á Suður- nesjum og Hestamannafélagið Fákur. Meintur aðalfundur SDW, sem haldinn var í Janúar 1999 og Sigfríð Þórisdóttir hafi boðað til, hafi verið ólögmætur. Hafna beri kröfum meints sóknaraðila, þar sem kröfum í málinu sé ekki beint gegn öllum þeim, er kjörnir voru í stjórn félagsins á aðalfundi þess 29. apríl 1999. Varnaraðili hafi ekki vörslur gagna og eigna sem krafist sé umráða yfir og beri því þegar af þeirri ástæðu að hafna kröfum sóknaraðila. Stjórn félags- ins hafi vörslur bókhaldsgagna og félagssjóðs sjálfseignarfélagsins. Stjórnin hafi hins vegar ekki vörslur Minningarsjóðs Peders J. Steffensen og sé sá sjóður nú í vörslu stjórnar þeirrar sjálfseignarstofnunar, sem tveir fulltrúar Dýraverndun- arfélags Reykjavíkur skipi. Þá sé rangt að sá sjóður sé í eigu sjálfseignarfélags- ins. Þá byggir varnaraðili á því, að nauðsynlegt hefði verið að beina kröfum Jafnframt gegn stjórnarmönnum í Minningarsjóði Peders J. Steffensen. Þar sem allir stjórnarmenn í sjálfseignarfélaginu og í Minningarsjóði Peders J. Steffen- sen hafi ekki átt þess kost að svara til saka í málinu, beri að hafna kröfum meints sóknaraðila, sbr. 2. mgr. 18. gr. laga nr. 91/1991. Þá lítur varnaraðili einnig svo á, að hafna beri kröfum sóknaraðila, þar sem ekki standi að málsókninni allir þeir aðilar sem kjörnir voru í stjórn félagsins á meintum aðalfundi í félaginu þann 12. janúar 1999. Enda þótt litið verði svo á, að sú stjórn, sem þá var kosin, teljist lögmæt, liggi ekki fyrir lögmæt ákvörðun þeirrar stjórnar um málshöfðun, enda hafi Gunnar Borg og Hlín Brynjólfsdóttir ekki verið boðuð til fundar til að taka ákvörðun um málshöfðun, a.m.k. leiki mikill vafi á að heimilt sé að reka málið í nafni SDW. Þá byggir varnaraðili á því að krafa sóknaraðila uppfylli ekki ófrávíkjanleg 4655 skilyrði 78. gr. laga nr. 90/1989 um skýrleika kröfu, þar sem verulegur vafi leiki á um lögmæti aðalfundar er haldinn var þann 12. janúar 1999 og hver sé lög- lega kjörin stjórn félagsins. Málskostnaðarkröfu sinni beinir varnaraðili að Reykjavíkurborg, Sambandi sveitarfélaga á Suðurnesjum og Hestamannafélaginu Fáki. Varnaraðili byggir þá kröfu á því að þessir aðilar hafi falið lögmanni sóknaraðila að reka málið og beri þeir því ábyrgð á heimildarlausri málsókn í nafni sjálfseignarfélagsins. Verði ekki fallist á þetta er til vara krafist málskostnaðar úr hendi Vilhjálms Skúlasonar, enda sé óumdeilt að hann hafi falið lögmanni að reka mál þetta á hendur varnaraðila. Vísað sé til fundargerðar stjórnar SDW frá 21. september 1998 varðandi Minningarsjóð Peders J. Steffensen, en þar hafi verið tekin sú ákvörðun að afhenda stjórn minningarsjóðsins sjóðinn á ný. Varnaraðili hafi því ekki þennan sjóð undir höndum. Því er haldið fram að dómurinn geti ekki fjallað um það, hver sé stjórn SDW, enda sé þar margt óljóst. Forsendur og niðurstaða. Samkvæmt 78. gr. laga um aðför nr. 90/1989 (afi.), sbr. 83. gr. s.1., er heim- ilt að krefjast innsetningar án undangengins dóms eða réttarsáttar ef manni er með ólögmætum hætti aftrað að neyta réttinda, sem hann tjáir sig eiga og telur svo ljós, að sönnur verði færðar fyrir þeim með sýnilegum sönnunargögnum, greinargerð og munnlegum málflutningi. Af 3. mgr. 83. gr. afl. má ráða að hafna skuli að jafnaði aðfararbeiðni, ef varhugavert verður talið að gerðin nái fram að ganga á grundvelli framkominna gagna. Réttur gerðarbeiðanda verði að vera skýlaus og ótvíræður til að innsetningargerð skv. 78. gr. afl. nái fram að ganga og unnt sé að sýna fram á þann réit með þeim takmörkuðu sönnunargögnum sem heimilt er að beita. Mál það, sem hér er til úrlausnar, krefst þess að afstaða verði tekin til þess, hvor af tveimur mögulegum stjórnum geti talist lögmæt stjórn Sjálfseignarfé- lagsins Dýraspítala Watsons ($SDW). Ljóst er af gögnum málsins, að verulegur ágreiningur var í stjórn félagsins er leið að lokum ársins 1998. Sigfríð Þóris- dóttir, kjörin stjórnarformaður, hafði verið svipt umboði því, sem henni var veitt af þeim, sem hana tilnefndu. Draga má í efa lögmæti og réttmæti þeirrar ákvörð- unar. Ekki liggur ótvírætt fyrir, að aðstæður hafi verið með þeim hætti, að nauð- synlegt og óhjákvæmilegt hafi verið að boða til sérstaks aðalfundar hinn 12. jan- úar 1999. Af 10. gr. samþykkta félagsins má ráða að aðalfund skuli halda í fyrsta lagi mars ár hvert. Þar segir: „Allar tillögur um breytingar á samþykktum félags- ins skulu tilkynntar í fundarboði aðalfundar. Breytingartillögur frá einstökum félagsmönnum skulu hafa borist stjórn félagsins fyrir 1. mars.“ Aðalfundurinn í 4656 Janúar 1999 virðist því hafa grundvallast á neyðarréttarsjónarmiðum, en upplýsingar skortir til að slá því föstu að sú hafi verið raunin og sönnunarfærsla, sem leitt gæti það í ljós, er óheimil í málum, sem rekin eru samkvæmt 78. gr. aðfararlaga. Á aðalfundinum komu fram mótmæli um lögmæti fundarins, en fundarstjóri úrskurðaði hann lögmætan, eins og áður er getið. Ekki er að sjá, að sú ákvörðun hafi verið borin undir atkvæði fundarins til samþykktar eða synj- unar. Þá liggja ekki fyrir fullnægjandi upplýsingar um það, hvort sú stjórn sem kosin var á aðalfundinum 12. janúar 1999 hafi staðið með löglegum hætti að ákvarðanatöku eða starfað með lögformlegum hætti. Ljóst er, að meðstjórnendur sem kjörnir voru á fundi SDW þann 12. janúar 1999 mættu ekki á stjórnarfundi SDW. Gögn málsins gefa enga vísbendingu um það, hvort þeir hafi verið boð- aðir á stjórnarfundi í félaginu. Enda þótt varnaraðili kunni að hafa þau gögn undir höndum, sem sóknarað- ilí gerir tilkall til í máli þessu, sem ekki hefur verið leitt í ljós með óyggjandi hætti, byggjast vörslur hennar á umboði því, sem meint stjórn félagsins, sem kosin var á aðalfundi 29. apríl 1999 veitti henni. Því er fallist á þá málsástæðu varnaraðila, að beina hefði þurft málinu á hendur öllum þeim, sem kosnir voru til stjórnarsetu á síðastnefndum aðalfundi. Sú mynd, sem dregin er upp Í gögnum þeim, sem málsaðilar hafa lagt fyrir dóminn, er ófullnægjandi og ekki nægjanlega skýr til að uppfylla skilyrði 78. gr. afl. Vitnaskýrslna og/eða aðilaskýrslna er þörf til að fá úr því skorið, hvort sókn- araðili eigi þann rétt, sem hann gerir tilkall til og málsókn hans byggist á. Að því er varðar kröfu sóknaraðila til að fá afhent bókhaldsgögn og fjárreiður Minningarsjóðs Peders J. Steffensen ber allt að sama brunni. Eins og að framan er rakið, var ákveðið á fundi í stjórn SDW hinn 21. september 1998 að afhenda fjárreiður Minningarsjóðs Peders J. Steffensens aftur til stjórnar sjóðsins. Lög- mæti þessarar ráðstöfunar má draga í efa, en að henni stóð réttkjörin stjórn SDW. Á aðalfundinum 29. apríl 1999 kom fram, að varnaraðili er vörslumaður minningarsjóðsins og átti sæti í stjórn hans ásamt Sveini Halldórssyni, eins og áður er lýst. Telja verður, að rétt hefði verið að beina kröfum um afhendingu sjóðsins að báðum stjórnarmönnum hans. Með vísan til framangreindra forsendna þykir sóknaraðili ekki hafa sýnt fram á með nægilega skýrum hætti, að hann eigi rétt til að fá afhent þau gögn, sem hann gerir kröfu til með beinni aðfarargerð á grundvelli 78. gr. aðfararlaga. Rétt þykir, eins og mál þetta er vaxið, að hvor málsaðili beri sinn kostnað af málinu. Skúli J. Pálmason kvað upp úrskurð þennan. 4657 Úrskurðarorð: Hafnað er kröfu sóknaraðila, stjórnar Sjálfseignarfélagsins Dýraspítala Watsons, um að honum verði með beinni aðfarargerð veitt heimild til að krefjast umráða bókhaldsgagna og eigna Sjálfseignarfélagsins Dýraspítala Watsons vegna ársins 1998, Minningarsjóðs Peders J. Steffensen, kt. 531094-2559, og félagssjóðs Dýraspítalans, sjálfseignarstofnunar, kt. 640177-0209, úr höndum varnaraðila, Sigríðar Ásgeirsdóttur. Málskostnaður fellur niður. 4658 Föstudaginn 3. desember 1999. Nr. 467/1999. Ákæruvaldið (Bogi Nilsson ríkissaksóknari) gegn Þórhalli Ölver Gunnlaugssyni (Hilmar Ingimundarson hrl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Úrskurður héraðsdóms um að Þ skyldi sæta gæsluvarðhaldi á grund- velli 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála var staðfestur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 29. nóvember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 1. desember sama árs. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 29. nóvember 1999, þar sem varnaraðila var með vísun til 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til föstu- dagsins 14. janúar 2000 kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991. Varnaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði felldur úr gildi. Sóknaraðili krefst þess að úrskurðurinn verði staðfestur. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 29. nóvember 1999. Ríkissaksóknari hefur krafist þess með vísan 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991, að ákærða, Þórhalli Ölver Gunnlaugssyni, verði gert að sæta áfram- haldandi gæsluvarðhaldi, þó eigi lengur en þar til dómur gengur í máli hans, sbr. 106. gr. laga um meðferð opinberra mála. Með ákæru dags. 1. nóvember sl. höfðaði ríkissaksóknari opinbert mál á 4659 hendur Þórhalli Ölver Gunnlaugssyni fyrir manndráp og þjófnað. Honum er gefið að sök að hafa aðfaranótt 14. júlí 1999 veist að Agnari Wilhelm Agnars- syni, f. 10. desember 1951, á heimili hans að Leifsgötu 28 í Reykjavík og banað honum með því að stinga hann hnífi eða hnífum mörgum sinnum í brjósthol, bæði framan og aftan frá. Er þetta brot talið varða við 211. gr. laga nr. 19/1940. Ákærði sætir gæsluvarðhaldi til kl. 16.00 miðvikudaginn |. desember nk. skv. dómi Hæstaréttar uppkveðnum 23. júlí sl. Að virtum gögnum málsins þykja skilyrði 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 vera fyrir hendi í máli þessu til að tekin verði til greina krafa ríkissaksóknara um áframhaldandi gæsluvarðhald yfir ákærða. Verður því ákærða gert að sæta gæsluvarðhaldi til 14. janúar nk. kl. 16.00 en þó eigi lengur en þar til dómur gengur í máli hans, sbr. 106. gr. laga um meðferð opinberra mála. Greta Baldursdóttir, settur héraðsdómari, kveður upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Ákærði, Þórhallur Ölver Gunnlaugsson, sæti áframhaldandi gæsluvarð- haldi til 14. janúar nk., kl. 16.00, en þó eigi lengur en þar til dómur gengur í máli hans. 4660 Mánudaginn 6. desember 1999. Nr. 471/1999. Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn X (enginn) Kærumál. Gæsluvarðhald, 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Úrskurður héraðsdóms um að X skyldi sæta gæsluvarðhaldi á grund- velli 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála var staðfestur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Haraldur Henrysson, Arn- ljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 2. desember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 3. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 2. desember 1999, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til miðvikudagsins 15. mars 2000 kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Ætla verður að varnaraðili kæri úrskurð héraðsdómara til að fá hann felldan úr gildi. Sóknaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði staðfestur. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 2. desember 1999. Lögreglustjórinn í Reykjavík hefur krafist þess að X verði gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi á grundvelli 2. mgr. 103. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19/1991, þar til dómur fellur í máli hans, þó eigi lengur en til miðvikudags- ins 15. mars nk., kl. 16.00 Kærði hefur verið í gæsluvarðhaldi í þágu málsins frá 2. október sl. og úrskurður um gæsluvarðhald frá þeim tíma rennur út þann 8. desember nk. 4661 {...1 Samkvæmt 1. mgr. 173. gr. a almennra hegningarlaga nr. 19/1940 skal hver sem andstætt ákvæðum laga um ávana- og fíkniefni lætur mörgum mönnum í té ávana- og fíkniefni eða afhendir þau gegn verulegu gjaldi eða á annan sér- staklega saknæman hátt sæta fangelsi allt að 10 árum. Samkvæmt 2. mgr. sömu greinar skal sá sæta sömu refsingu, sem gegn ákvæðum nefndra laga framleiðir, býr til, flytur inn, flytur út, kaupir, lætur af hendi, tekur við eða hefur í vörslum sínum ávana- og fíkniefni í því skyni að afhenda þau á þann hátt sem greinir í 1. mgr. Eins og að framan greinir hefur kærði játað að hafa átt þátt í innflutningi á hættulegum vímuefnum sem hefðu getað stofnað heilsu fólks í hættu hefðu þau komist í umferð. Er því sterkur grunur um að kærði hafi brotið gegn 173. gr. a almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Brot það sem hann er grunaður um að hafa framið getur varðað allt að 10 ára fangelsisrefsingu. Samkvæmt 2. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála má úrskurða mann í gæsluvarð- hald ef sterkur grunur er um að hann hafi framið afbrot sem að lögum getur varðað 10 ára fangelsi, enda sé brotið þess eðlis að ætla megi varðhald nauð- synlegt með tilliti til almannahagsmuna. Af því sem nú hefur verið rakið þykja uppfyllt skilyrði 2. mgr. 103. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19/1991 til að úrskurða megi kærða í gæsluvarð- hald og er því krafa lögreglustjóra tekin til greina eins og hún er fram sett. Greta Baldursdóttir héraðsdómari kveður upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Kærði X sæti áfram gæsluvarðhaldi þar til dómur gengur í máli hans, en þó eigi lengur en til miðvikudagsins 15. mars nk. kl. 16.00. 4662 Miðvikudaginn 8. desember 1999. Nr. 472/1999. - Bergur Axelsson (Páll Arnór Pálsson hrl.) segn tollstjóranum í Reykjavík (Sigrún Guðmundsdóttir hrl.) Kærumál. Fjárnám. Áfrýjunarfjárhæð. Kæruheimild. Frávísun máls frá Hæstarétti. Kærumáli um fjárnám var vísað frá Hæstarétti þar sem ekki var full- nægt skilyrði um áfrýjunarfjárhæð í Í. mgr. 152. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. 6. gr. laga nr. 38/1994. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunn- laugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 20. nóvember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 7. desember sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 10. nóvember 1999, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um að fellt yrði úr gildi fjárnám, sem sýslumaðurinn í Reykjavík gerði 8. apríl 1998 hjá honum að kröfu varnaraðila. Um kæruheimild vísar sóknaraðili til 3. mgr. 95. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, sbr. 102. gr. laga nr. 92/1991. Hann krefst þess aðallega að umrætt fjárnám verði fellt úr gildi, en til vara og þrauta- vara að því verði breytt þannig að það nái til nánar tiltekinna lægri fjár- hæða. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar úr hendi varnaraðila. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumáls- kostnaðar. Sýslumaður gerði fyrrnefnt fjárnám hjá sóknaraðila fyrir kröfu varn- araðila að höfuðstól 303.158 krónur. Er því ekki fullnægt skilyrði um áfrýjunarfjárhæð í 1. mgr. 152. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einka- mála, sbr. 6. gr. laga nr. 38/1994, en því verður beitt um kæru sem þessa, sbr. 4. mgr. 150. gr. fyrrnefndu laganna og 3. mgr. 95. gr. laga nr. 90/1989, svo sem slegið var föstu meðal annars í dómi Hæstaréttar 4663 í dómasafni 1994, bls. 1101. Verður málinu samkvæmt þessu vísað sjálfkrafa frá Hæstarétti. Sóknaraðili verður dæmdur til að greiða varnaraðila kærumáls- kostnað, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti. Sóknaraðili, Bergur Axelsson, greiði varnaraðila, tollstjóranum í Reykjavík, 50.000 krónur í kærumálskostnað. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 10. nóvember 1999. 1. Mál þetta var þingfest 10. september 1998 og tekið til úrskurðar að loknum munnlegum flutningi þess 15. október 1999. Sóknaraðili er Bergur Axelsson, kt. 220862-3569, Hraunbæ 198, Reykjavík. Varnaraðili er tollstjórinn í Reykjavík, kt. 650269-3569. Dómkröfur sóknaraðila eru þær aðallega að fjárnámsgerð sýslumannsins í Reykjavík, nr. 11/1998/01083, sem fram fór í bifreið sóknaraðila, HZ-124, 8. apríl 1998, verði felld úr gildi og ógildingin látin ná til alls þess sem fjárnámið tók til, þ.e. umdeildrar skattfjárhæðar, dráttarvaxta og kostnaðar af gerðinni, þ.á m. aðfarargjalds í ríkissjóð. Til vara gerir sóknaraðili þá dómkröfu að fjárnámsgerðinni verði breytt og hún aðeins látin taka til opinberra gjalda að lægri fjárhæð, lægri dráttarvaxta og kostnaðar hlutfallslega. Verði þá aðilum talið rétt að leggja fyrir skattyfirvöld að endurákvarða gjöld sóknaraðila að teknu tilliti til þeirra breytinga. Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar úr hendi varnaraðila að skaðlausu eftir mati réttarins. Loks gerir sóknaraðili þá kröfu, verði aðfarargerðin staðfest, að í úrskurði dómsins verði kveðið á um, að málskot úrskurðarins fresti frekari fullnustuað- gerðum. Dómkröfur varnaraðila eru að aðfarargerð sýslumannsins í Reykjavík nr. 11/1998/01083, sem fram fór í bifreið sóknaraðila, HZ-124, hinn 8. apríl 1998, verði staðfest fyrir kr. 287.380 auk dráttarvaxta frá 10. september 1997 og alls kostnaðar, þ.m.t. aðfarargjalds kr. 3.500. Þá krefst varnaraðili málskostnaðar fyrir héraðsdómi að mati dómsins. 4664 1. Í máli þessu er deilt um skattlagningu launatekna sóknaraðila árin 1992 og 1993, þ.e. gjaldárin 1993 og 1994. Deilan snýst um það aðallega hvort ríkis- skattstjóri hafi haft heimild til að endurákvarða skatt sóknaraðila vegna frests- ákvæða í 97. gr. laga nr. 75/1981, sbr. 3. mgr. 101. gr. sömu laga. Eins hvort sóknaraðili eigi rétt á því að draga frá dagpeningum, sem hann fékk greidda frá vinnuveitanda sínum erlendis, fjárhæð samkvæmt skattmati ríkisskattstjóra í staðgreiðslu og þurfi því ekki að greiða skatt af hærri fjárhæð en þá stendur eftir. Sóknaraðili er flugstjóri og hafði á árunum 1992 og 1993 flugstjórn með höndum, annars vegar á vegum Íslandsflugs hf. og hins vegar fyrir erlenda áhafnarleigu, sem ber nafnið Flight and Cabin Crew International limited. Það fyrirtæki er með skráð heimilisfang á Ermarsundseyjunni Jersey og „admini- strative Offices“ í London. Einvörðungu er deilt um skattlagningu launatekna sóknaraðila frá hinni erlendu áhafnarleigu. Sóknaraðili mun nær eingöngu hafa starfað í Finnlandi á vegum áhafnarleigunnar og þá fyrir flugfélagið Atlanta hf. Vinnusamningur sóknaraðila er sagður hafa verið munnlegur og engir launa- seðlar sóknaraðila hafa verið lagðir fram í málinu eða kvittanir fyrir móttöku launagreiðslna. Þá hafa engir reikningar verið lagðir fram um kostnað vegna ferðalaga. Um fjárhæð launagreiðslna er þó ekki deilt heldur hitt hve stór hluti þeirra getur talist dagpeningar og hve mikill frádráttur kemur á móti þeim dag- peningum eins og fyrr segir. Á skattframtali sóknaraðila 1993 í reit 7.1 eru launatekjur frá Flight and Cabin Crew International limited (FCC) taldar kr. 610.834. Í fylgiskjali um dagpeninga eru heildargreiðslur frá FCCI sagðar kr. 2.060.240 og þeim skipt í laun, kr. 610.834, og dagpeninga, kr. 1.449.406. Frádráttur á móti dagpeningum er svo talinn nema sömu upphæð eða kr. 1.449.406. Á þetta fylgiskjal, sem lagt hefur verið fram í ljósriti, er stimplað að skatt- rannsóknarstjóri ríkisins hafi tekið á móti því 24. mars 1994. Af hálfu varnaraðila er því haldið fram að fylgiskjal þetta hafi ekki fylgt framtali sóknaraðila, heldur hafi það fyrst orðið til þegar skattrannsókn hófst. Af hálfu sóknaraðila er því haldið fram að skjal þetta hafi fylgt framtali en glatast hjá skattstofunni og því hafi orðið að rita skjalið að nýju. Á skattframtali sóknaraðila 1994 í reit 7.1 eru launatekjur frá FCCI taldar vera 210.938. Í fylgiskjali um dagpeninga kemur fram að greiðslur dagpeninga vegna 39 ferðadaga í Finnlandi nemi kr. 405.403 og vegna 10 ferðadaga í öðrum löndum kr. 66.110. Samanlagðar fjárhæðirnar, kr. 471.513, eru færðar greiddum dagpeningum til frádráttar. Óumdeilt er að fylgiskjal þetta fylgdi framtali sóknaraðila þegar hann skil- aði framtali sínu til skattstofunnar. Skattrannsóknarstjóri ríkisins tók til athugunar þær launatekjur sem sóknar- 4665 aðili fékk greiddar frá framangreindri áhafnarleigu og kvaddi hann til skýrslu- gjafar 29. mars 1994. Rannsökuð voru skattframtöl sóknaraðila árin 1990 til 1994. Í tölulegum niðurstöðum rannsóknarinnar er fullyrt, að vantaldar tekjur sóknaraðila og offærður frádráttur vegna dagpeninga hafi numið kr. 1.486.204 í skattframtali tekjuárið 1992 (vantaldar tekjur kr. 36.798 og offærður frádráttur kr. 1.449.406) og offærður frádráttur vegna dagpeninga tekjuárið 1993, kr. 405.403. Skýrsla skattrannsóknarstjóra, dagsett 4. október 1995, var send sóknaraðila og eftir framlengdan frest sendi sóknaraðili athugasemdir sínar hinn 31. október 1995. Hinn 4. desember 1995 sendi ríkisskattstjóri sóknaraðila nýja skýrslu skatt- rannsóknarstjóra og boðaði endurákvörðun opinberra gjalda hans gjaldárin 1993 og 1994. Í bréfinu er þess getið að frestur til þess að senda ríkisskattstjóra svar séu 30 dagar frá dagsetningu bréfsins. Sóknaraðili segir að vegna misskilnings síns og fjarveru hafi hann ekki sent ríkisskattstjóra athugasemdir. Með bréfi, dags. 1. apríl 1997, tilkynnti ríkisskattstjóri sóknaraðila að hann hefði endurákvarðað gjöld hans gjaldárin 1993 og 1994. Var niðurstaða ríkis- skattstjóra sú, að vanframtaldar tekjur frá áðurnefndri áhafnarleigu hafi við ákvörðun skattstofns numið 541.204 kr. í skattframtali árið 1993 og 140.403 kr. í skattframtali árið 1994. Vanframtaldar tekjur sóknaraðila taldi ríkisskattstjóri því vera samtals kr. 681.607. Ríkisskattstjóri telur sóknaraðila hafa verið heimilt að draga frá dagpeninga- greiðslum á framtali 1993 kr. 945.000 en ekki kr. 1.449.406 eins og hann gerði. Þá telur ríkisskattstjóri sóknaraðila hafa verið heimilt að draga frá dagpen- ingagreiðslum á framtali 1994 kr. 265.000 en ekki kr. 471.513 eins og sóknar- aðili gerði. Ríkisskattstjóri beitti síðan heimild í 2. mgr. 106. gr. laga nr. 75/1981 og bætti 25% álagi á þær tekjur sem hann taldi vera vanframtaldar. Hækkun skattskyldra tekna sóknaraðila leiddi til þess að vaxtabætur til hans lækkuðu og að teknu til- liti til þess taldi ríkisskattstjóri hækkun tekjuskatts og útsvars nema kr. 291.817 gjaldárið 1993 og kr. 78.891 gjaldárið 1994, eða samtals kr. 370.708. Í framangreindu bréfi ríkisskattstjóra frá 1. apríl 1997 kemur fram að hann telur ekki forsendur til þess að fallast á frádrátt hjá sóknaraðila á grundvelli dag- peningareglna og vísar þar m.a. til úrskurðar yfirskattanefndar nr. 583/1995, sbr. úrskurð nr. 1085/1996. Ríkisskattstjóri segir síðan í bréfi sínu: „Kemur þá til skoðunar hvort hægt sé að fallast á frádrátt á öðrum gundvelli. Í framangreindum úrskurðum yfirskattanefndar er byggt á því að af þeim ráðn- ingarsamningum sem notaðir voru þegar FCCI gerði skriflega samninga við 4666 hina íslensku starfsmenn sem ráðnir voru til að sinna verkefnum fyrir Atlanta hf., megi ráða að starfsmennirnir hafi að einhverju leyti borið hliðstæðan kostnað vegna vinnuveitanda og ætlað er að mæta með dagpeningagreiðslum. Sérstaklega er vísað í C-hluta samningsins. Þetta verður að telja að eigi jafnt við í tilvíki gjaldanda, þrátt fyrir að ekki liggi fyrir skriflegur samningur til sönn- unar „Location compensation“. Yfirskattanefnd taldi í framangreindum úrskurði sínum ekki eðlilegt, með sérstakri hliðsjón af skattmeðferð launþega í hlið- stæðum störfum, að skattaðili bæri að öllu leyti hallann af þeirri óvissu sem uppi var í málinu varðandi bæði endurgreiðslufjárhæð og kostnað. Var því frádrátt- urinn ákveðinn að álitum, en höfð hliðsjón af reglum ríkisskattstjóra um dag- peninga. Fallist var á að miða frádráttarheimildina við u.þ.b. helming fæðis- og gistihluta dagpeninga eins og gerð var grein fyrir þeim í skattmatsreglum ríkis- skattstjóra. Gistiþátturinn reiknast aðeins vegna þess tíma sem sannað þykir að viðkomandi hafi dvalið í Helsinki (þar sem talað er um Finnland í gögnum skatt- aðila, hefur ríkisskattstjóri miðað við að um sé að ræða dvöl í Helsinki), en ekki hefur verið ágreiningur um það að á öðrum stöðum sá Atlanta hf. starfsmönnum fyrir gistingu þeim að kostnaðarlausu. Miðað er við þann dagafjölda sem gjald- andi tiltók. Ríkisskattstjóri telur eðlilegt að hafa fyrrnefnda úrskurði yfirskattanefndar til hliðsjónar við ákvörðun sína í máli gjaldanda. Í samræmi við það þykir frá- dráttur hæfilega áætlaður líkt og kemur fram í töflu 1.“ Í töflu 1 koma fram þær tölur sem getið er um að framan, þ.e. að hæfilegur frádráttur frá dagpeningum sé kr. 945.000 gjaldárið 1993 og kr. 265.000 gjald- árið 1994. Í málinu hefur verið lagt fram bréf Air Atlanta hf., dags. 24. febrúar 1994, þar sem segir m.a.: „Eins og áður hefur komið fram hefur Atlanta í samningum sínum við erlendar áhafnaleigur, tekið að sér að annast um húsnæði og flutning áhafnaleigumeðlima til og frá þeim stöðum sem verið er að vinna á, hverju sinni. Þetta er hinn almenni framgangsmáti sem gildir á þessum markaði. Jafnframt hefur Atlanta leitast við, í sk. „ACMT“-samningum að yfirfæra þessa kostnað- arliði yfir á verkkaupa sem unnið er fyrir hverju sinni, enda hafa þeir oftast sem heimamenn bestu möguleikana á að útvega þessa þætti við lægra verði en verk- takinn. Þó eru þau tilvik, einkum þar sem verið er að vinna að langtímaverk- efnum, eins og til dæmis fyrir Finnair, að húsnæðisþátturinn hefur verið færður yfir á starfsmenn áhafnaleiga. Þessi háttur var einkum viðhafður í Helsinki, Finnlandi, á meðan verkefni Atlanta fyrir Finnair stóð, en eins og áður hefur komið fram, starfaði Atlanta í Finnlandi, fyrir Finnair frá því í ársbyrjun 1989 og til loka mars 1993, er verkefninu lauk.“ 4667 TI. Af hálfu sóknaraðila er því haldið fram að umræddar gjaldahækkanir ríkis- skattstjóra fái ekki staðist að lögum bæði af formlegum og efnislegum ástæðum. Að því er form varðar heldur sóknaraðili því fram að skattrannsóknarstjóri hafi ekki haft heimild til þess að fara með og ljúka athugun á réttmæti skattskila sóknaraðila, en tilefni endurákvörðunar ríkisskattstjóra hafi verið rannsókn skattrannsóknarstjóra. Í lögum nr. 75/1981, 102. gr. og 102. gr. A, sé gerður skýr munur á skatteft- irliti sem sé á hendi skattstjóra og ríkisskattstjóra og rannsókn skattrannsóknar- stjóra. Í framtölum sóknaraðila árin 1993 og 1994 hafi verið gerð skýr og sund- urliðuð grein fyrir launagreiðslum og framtölin með þeim hætti að góður og segn skattstjóri hafi mátt sjá um hvað var að ræða. Skattstjóri hefði getað fram- kvæmt venjulegt skatteftirlit og aflað frekari upplýsinga teldi hann þeirra þörf. Rannsókn skattrannsóknarstjóra hafi því verið óþörf. Endurákvörðun ríkisskattstjóra sem byggð sé á óþarfri rannsókn skattrann- sóknarstjóra sé því ólögmæt og ógildanleg sem og aðförin sem á henni sé byggð. Þá hafi frestur sá sem ríkisskattstjóri hafi haft til endurákvörðunar verið runn- inn út samkvæmt 2. mgr. 97. gr. laga nr. 75/1981, sbr. 3. mgr. 101. gr. Í fram- tölum sóknaraðila árin 1993 og 1994 hafi verið gerð glögg grein fyrir þeim liðum framtalanna sem ríkisskattstjóri hafi breytt. Skattstjóri hafi ekki vefengt framtölin eða óskað skýringa á þeim. Sóknaraðila verði ekki um það kennt þótt eyðublað vegna dagpeninga með framtali árið 1993 hafi glatast í vörslu skatt- stjóra en því sé haldið fram að það hafi fylgt framtalinu. Ríkisskattstjóri hafi framkvæmt endurákvörðun sína 1. apríl 1997, en sam- kvæmt ákvæðum 2. mgr. 97. gr. hefði hann þurft að ljúka endurálagningu fyrir tekjuárið 1992 fyrir árslok 1994 og tekjuárið 1993 fyrir árslok 1995. Af hálfu sóknaraðila er því haldið fram að hvorki skattrannsóknarstjóri rík- isins né ríkisskattstjóri hafi sýnt fram á, að skattframtöl sóknaraðila árin 1993 og 1994 hafi verið efnislega röng. Ljóst megi vera að rannsókn skattrannsókn- arstjóra á framtölum sóknaraðila hafi verið alls ófullnægjandi enda hafi mikil sagnaöflun farið fram eftir að rannsókn hans lauk. Hvorki skattstjóri né skatt- rannsóknarstjóri hafi, þrátt fyrir áskorun sóknaraðila, aflað upplýsinga hjá launagreiðanda, sem þeir hafi getað, og verði þeir að bera hallann af þeim sönn- unarskorti sem það hafi í för með sér. Sönnunarbyrðinni verði ekki varpað á sóknaraðila eins og gert hafi verið. Sóknaraðili bendir á að við rannsókn skattrannsóknarstjóra skuli gætt ákvæða laga um meðferð opinberra mála eftir því sem við geti átt, sbr. niðurlagsákvæði 101. gr. Á laga nr. 75/1981. Frádráttur sóknaraðila frá dagpeningagreiðslum hafi í skattframtölunum verið byggður á matsreglum ríkisskattstjóra sem eingöngu hafi verið að finna í 4668 skattmötum vegna staðgreiðslu opinberra gjalda, en ekki í hinu almenna skatt- mati. Kostnaður eða útgjöld sóknaraðila hafi a.m.k. numið þeim fjárhæðum, sem í upphafi voru tilfærð í skattframtölum á móti fengnum dagpeningum, og frá- drátturinn því verið heimill. Sóknaraðili hafi því átt rétt á fullum frádrætti dag- peninga við ákvörðun opinberra gjalda gjaldárin 1993 og 1994, a.m.k. sam- kvæmt matsreglum ríkisskattstjóra vegna dvalardaga í Helsinki. Sem skattskyldur launþegi hér á landi og með ótakmarkaða skattskyldu eigi sóknaraðili eins og aðrir rétt á frádrætti á móti fengnum dagpeningagreiðslum vegna ferða á vegum launagreiðanda. Ekki geti skipt máli hver vinnuveitandi sé eða hvar vinna fjarri heimili sé innt af hendi. Sóknaraðili hafi hagað skattfram- tölum sínum frá upphafi í samræmi við það og horft til fyrirliggjandi sköttun- arheimilda, þ.á m. lagaákvæða og matsreglna ríkisskattstjóra. Hafi dagpeninga- greiðslur frekar verið vantaldar en oftaldar miðað við þær reglur. Sóknaraðili hafi í upphafi getið um umþrættar greiðslur í skattframtölum sínum árin 1993 og 1994. Með tilliti til þess og eðlis ágreiningsefnis þess, sem síðar hafi risið á milli sóknaraðila og skattyfirvalda, líti hann svo á að álagsbeit- ing ríkisskattstjóra hafi verið ómálefnaleg. Sé því krafist að hún verði a.m.k. felld úr gildi og aðfarargerðinni breytt til samræmis. Verði umdeildar gjaldahækkanir ekki að fullu felldar niður heldur lækkaðar sé farið fram á að í úrskurði verði aðilum talið rétt að leggja fyrir ríkisskattstjóra að endurákvarða gjöld sóknaraðila í samræmi við þær lækkanir og tilkynna það varnaraðila. Dráttarvexti beri að fella niður eða lækka. Varðandi málskostnað vísar sóknaraðili til viðkomandi ákvæða XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Um þá kröfu, að málskot úrskurðarins fresti frekari fullnustuaðgerðum, verði aðfarargerðin að einhverju leyti staðfest, sé vísað til ákvæða 2. mgr. 95. gr. laga nr. 90/1989 um aðför. IV. Því er alfarið hafnað af hálfu varnaraðila að skattrannsóknarstjóra hafi skort valdheimildir til að fara með og ljúka athugun á réttmæti skattskila sóknaraðila. Samkvæmt 102. gr. A, 1. mgr., laga nr. 75/1981 eigi skattrannsóknarstjóri rík- isins að hafa með höndum rannsóknir samkvæmt skattalögum á sköttum og gjöldum sem lögð eru á af skattstjórum. Samkvæmt 2. mgr. sömu greinar geti skattrannsóknarstjóri að eigin frumkvæði eða eftir kæru hafið rannsókn á hverju því atriði er varði álagða skatta. Jafnframt eigi skattrannsóknarstjóri að annast rannsóknir í málum sem til hans sé vísað, sbr. 5. mgr. 96. gr. og 4. mgr. 101. gr. laga nr. 75/1981. Þá segi í 102. gr. A, 6. mgr., að gefi aðgerðir skattrannsóknarstjóra tilefni til 4669 endurákvörðunar á sköttum skuli ríkisskattstjóri annast endurákvörðunina, nema hann feli hana skattstjóra. Af þessum lagaákvæðum sé ljóst að skattrannsóknarstjóri ríkisins hafi haft fulla heimild til að rannsaka mál sóknaraðila. Lagastoð skorti fyrir þeirri fullyrðingu sóknaraðila að ekki hefði þurft að koma til skattrannsóknar og við venjulegt skatteftirlit hefði verið unnt að afla frekari skýringa og eftir atvikum gagna. Ljóst sé að fullyrðingar af þessu tagi gangi ekki upp, því að ekki sé vitað áður en rannsókn hefst til hverrar niðurstöðu hún leiði. Varnaraðili hafnar þeirri málsástæðu sóknaraðila að frestur ríkisskattstjóra til að endurákvarða skatta sóknaraðila hafi verið liðinn þegar endurálagningin fór fram. Samkvæmt 1. mgr. 97. gr. laga nr. 75/1981 nái heimild til endurákvörð- unar skatts skv. 96. gr. til tekna og eigna síðustu sex ára sem næst séu á undan því ári þegar endurákvörðunin fer fram. Þetta sé aðalregla. Undantekningu, sem skýra beri þröngt, sé að finna í 2. mgr. 97. gr. en þar segi að hafi skattaðili látið í té í framtali sínu eða fylgigögnum þess fullnægjandi upplýsingar, sem byggja megi rétta álagningu á, sé þó eigi heimilt að endurákvarða honum skatt nema vegna tveggja næstu ára á undan því ári þegar endurákvörðun fer fram þótt í ljós komi að álagning hafi verið of lág. Í athugasemdum með ákvæðinu komi fram að þessi málsgrein eigi aðeins við ef upplýsingar, sem byggja mátti rétta álagningu á, komi beinlínis fram í framtali eða fylgigögnum þess. Samkvæmt |. mgr. 7. gr. laga nr. 75/1981 sé endurgjald fyrir hvers konar vinnu skattskyldar tekjur. Allar tekjur beri að telja fram í reit 21 á framtali og alla dagpeninga í reit 23. Um frádrátt frá tekjum manna utan atvinnurekstrar sé fjallað í 1. mgr. 29. gr. og 30. gr. laga nr. 75/1981. Uppfylli frádrátturinn laga- skilyrði beri að geta hans í reit 33 á framtali. Á framtali sóknaraðila fyrir tekjuárið 1992 séu færðar tekjur frá FCCI, kr. 610.834. Ekki sé frekari grein gerð fyrir tekjum sóknaraðila á skattframtalinu né framtalsgögnum. Fylgiskjal um dagpeninga hafi ekki fylgt framtalinu en verið móttekið 29. mars 1994 af skattrannsóknarstjóra. Þar komi fram að heild- argreiðslur frá FCCI hafi verið kr. 2.060.240 og að sóknaraðili telji dagpeninga- frádrátt vera kr. 1.449.406. Mismuninn hafi sóknaraðili fært á framtalið. Á framtali sóknaraðila fyrir tekjuárið 1993 séu færðar tekjur frá FCCI, kr. 210.938. Með þessu skattframtali hafi fylgt greinargerð um dagpeninga þar sem fram komi að sóknaraðili hafi samtals verið 39 daga erlendis á vegum FCCI. Af greinargerðinni megi ráða að dagpeningarnir í reit 23 séu samtals kr. 405.403 og frádráttur vegna þeirra sama fjárhæð. Heildargreiðslur FCCI til sóknaraðila hafi því verið samtals kr. 616.341 á árinu 1993. Í ljósi þess að bæði hafi verið um að ræða vanframtaldar tekjur og offærðan frádrátt hjá sóknaraðila hafi framtalsgögn hans ekki verið með þeim hætti að 4670 þar væri um að ræða fullnægjandi upplýsingar sem byggja mátti rétta álagningu á. Því komi ekki til álita að beita 2. mgr. 97. gr. laga nr. 75/1981. Af hálfu varnaraðila er því haldið fram, að lagaheimild sé ekki fyrir því að sóknaraðili hafi mátt draga frá tekjum sínum fjárhæð í samræmi við dagpen- ingareglur ríkisskattstjóra. Sóknaraðili hafi ráðið sig til starfa hjá FCCI og við hann gerður munnlegur ráðningarsamningur. Ráðningarstaður hans hafi ekki verið á Íslandi heldur í Finnlandi og Helsinki verið hinn reglulegi vinnustaður hans. Launagreiðandinn hafi ekki sérgreint dagpeningagreiðslur og sóknaraðili hafi séð um greiðslu á öllum kostnaði vegna dvalar sinnar í Helsinki á vegum FCCI. Þrátt fyrir það geti sóknaraðili ekki lagt fram gögn til sönnunar á fæðis- og gistikostnaði sínum vegna dvalarinnar þar. Heildartekjur sóknaraðila frá FCCI á árinu 1992 hafi verið kr. 2.097.038, þar af hafi sóknaraðili talið kr. 1.486.204 vera dagpeninga eða um 70% teknanna. Á árinu 1993 hafi heildartekjur sóknaraðila frá FCCI verið kr. 616.341 og af þeirri fjárhæð hafi sóknaraðili tekjufært á skattframtali kr. 210.938. Þannig telji sóknaraðili dagpeningaþáttinn vera 66%. Meginhluta tekna sinna tilgreini sókn- araðili því sem dagpeninga. Heildartekjur sóknaraðila séu skattskyldar skv. 1. tl. A-liðar 7. gr. laga nr. 715/1981. Samkvæmt 1. tl. A-líðar 30. gr. séu dagpeningar tilgreindir sérstak- lega sem frádráttarbær gjöld í samræmi við matsreglur ríkisskattstjóra. Hér sé um undanþágu frá skattskyldu að ræða sem samkvæmt viðurkenndum lögskýringarreglum í skattarétti beri að skýra þröngt. Í ljósi orðalags frádrátt- arheimildarinnar verði að skilgreina og afmarka dagpeninga sérstaklega af hálfu launagreiðanda. Því sé ekki til að dreifa í tilviki stefnanda og skorti því lagaheimild fyrir frádráttarliðnum. Einnig skuli bent á, að skv. 6. gr. reglu- gerðar nr. 591/1987 um laun, greiðslur og hlunnindi utan staðgreiðslu með áorðnum breytingum, sé það skilyrði fyrir því að halda megi dagpeningum utan staðgreiðslu, að fyrir liggi í bókhaldi launagreiðanda, sem og hjá launa- manni, gögn um tilefni ferðar og fjölda dvalardaga og fjárhæð ferðapeninga eða dagpeninga. Sama skilyrði sé í leiðbeiningum ríkisskattstjóra frá 8. jan- úar 1998 og 15. apríl 1999. Samkvæmt 7. gr. reglugerðarinnar skuli reikna staðgreiðslu af öðrum greiðslum launagreiðanda vegna ferðalaga launamanns, en tekið fram að launamaður geti hins vegar lagt fram með skattframtali sínu gögn um kostnað sem hann hefur sannanlega borið vegna ferða á vegum launa- greiðanda, sbr. |. tl. A 1. mgr. 30. gr. laga nr. 75/1981, og komi þá slíkur kostnaður til frádráttar við álagningu. Eins og fram komi í endurákvörðun ríkisskattstjóra hafi sóknaraðila verið ákvarðaður frádráttur að álitum, kr. 945.000 fyrir fyrra árið og kr. 265.000 fyrir seinna árið, þar sem litið hafi verið svo á að hann hafi haft einhvern kostnað 4671 vegna starfa sinna. Við þessa ákvörðun hafi verið höfð hliðsjón af úrskurðum yfirskattanefndar nr. 583/1995 og 1085/1996. Öll framkvæmd skattyfirvalda varðandi mál sóknaraðila og samstarfsmanna hans hafi einkennst af því að gæta jafnræðis á milli þeirra. Af hálfu varnaraðila hafi verið fallist á niðurfellingu álags vegna tekjuársins 1993 og sé það í samræmi við úrskurði yfirskattanefndar í sambærilegum málum. Aftur á móti sé því hafnað að fella eigi niður álag fyrir fyrra tekjuárið þar sem á skattframtali sóknaraðila hafi engin grein verið gerð fyrir þeim framtals- hætti er hann viðhafði, s.s. að skila ekki útfylltu eyðublaði vegna dagpeninga. Hafnað sé þeirri kröfu að málskot úrskurðarins fresti frekari fullnustugerðum. Um vexti og upphafstíma þeirra fari eftir 6. mgr. 110. gr. og 1. mgr. 112. gr. laga nr. 75/1981. Um málskostnaðarkröfu varnaraðila sé vísað til 130. gr. eml. V. Niðurstaða dómsins. Í skýrslu skattrannsóknarstjóra frá 16. nóvember 1995 kemur fram að upp- haf rannsóknar hans á skattskilum sóknaraðila megi rekja til ábendingar sem honum hafi borist síðsumars 1993 og hafi sú ábending varðað nokkra einstak- linga sem taldir voru starfsmenn flugfélagsins Atlanta hf. Samkvæmt 2. mgr. 102. gr. Á laga nr. 75/1981 getur skattrannsóknarstjóri að eigin frumkvæði hafið rannsókn á hverju því atriði er varðar skatta, lagða á sam- kvæmt lögunum eða öðrum lögum um skatta og gjöld sem á eru lögð af skatt- stjórum eða þeim falin framkvæmd á, en í máli þessu er deilt um álagningu tekjuskatts og útsvars. Skattrannsóknarstjóri hafði þannig fulla lögformlega heimild til rannsóknar sinnar og breytir þar engu um þótt skattstjóri kynni að hafa getað við venjulegt eftirlit sitt komist að þeirri niðurstöðu að afla þyrfti frekari skýringa en komu fram í framtali sóknaraðila eða einhverra gagna áður en álagning færi fram. Hvorki hefur verið sýnt fram á né verður séð að rannsókn skattrannsóknar- stjóra sé haldin ágöllum sem leiði til þess að á henni verði ekki byggt. Samkvæmt 6. mgr. 102. gr. Á laga nr. 75/1981 skal ríkisskattstjóri annast end- urálagningu skatta, nema hann feli það skattstjóra, þegar aðgerðir skattrann- sóknarstjóra gefa tilefni til þess, sem þá er í valdi ríkisskattstjóra að meta. Í því tilviki sem hér um ræðir endurákvarðaði ríkisskattstjóri skatta sóknaraðila. Samkvæmt því sem að framan er rakið verður talið að formlega hafi verið rétt staðið að rannsókn á skattskilum sóknaraðila og endurálagningu. Á skattframtali sóknaraðila árið 1993 eru taldar fram launatekjur frá FCCI að fjárhæð kr. 610.834 eins og að framan er rakið. Þar eru og taldar fram launa- 4672 tekjur frá Íslandsflugi. Enn fremur ökutækjastyrkur og dagpeningar. Kostnaður er færður á móti ökutækjastyrk en enginn á móti dagpeningum. Sóknaraðili heldur því fram að framtalinu hafi fylgt fylgiskjal um dagpen- inga sem hann fékk greidda frá FCCI. Það er hins vegar viðurkennt af hans hálfu að það skjal hafi ekki verið með þeim gögnum sem skattrannsóknarstjóri fékk í hendur frá skattstjóra þegar rannsókn var hafin á skattskilum sóknaraðila og sú skýring gefin að það hljóti að hafa glatast í vörslum skattstjóra. Því er harð- lega mótmælt af hálfu varnaraðila og því haldið fram að skjalið hafi fyrst orðið til þegar eftir því var kallað af hálfu skattrannsóknarstjóra. Á skjalið er stimplað að skattrannsóknarstjóri hafi móttekið það 29. mars 1994, en þá gefur sóknar- aðili skýrslu hjá skattrannsóknarstjóra. Í skýrslu skattrannsóknarstjóra kemur fram að sóknaraðili hafi lagt þetta skjal fram og þar stendur: „sem að sögn skatt- aðila átti að fylgja með skattframtali 1993 ...“ Eins og þessum atvikum er háttað verður talið að sóknaraðila beri að sanna að skýrslan um dagpeningana hafi fylgt skattframtali hans 1993 og gegn mót- mælum varnaraðila hefur honum ekki tekist sú sönnun. Fyrr er rakið að ríkisskattstjóri endurákvarðaði skatta sóknaraðila með úrskurði sem dagsettur er 1. apríl 1997. Sóknaraðili gerði enga grein fyrir þeim fjárhæðum sem hann taldi vera greidda dagpeninga í framtali sínu árið 1993 eins og honum var skylt, sbr. 7. og 91. gr. laga 71/1985. Verður að telja, þegar af þeirri ástæðu, að hann lét skattstjóra ekki í té fullnægjandi upplýsingar sem byggja mátti á rétta álagningu, að endurálagning hafi út af fyrir sig verið ríkis- skattstjóra heimil samkvæmt 96. og 1. mgr. 97. gr. laga nr. 75/1981. Óumdeilt er að með skattframtali sóknaraðila árið 1994 fylgdi greinargerð um greidda dagpeninga á þar til gerðu eyðublaði. Skjal þetta er að vísu ekki undirritað af sóknaraðila, en á því kemur fram hverja dagpeninga hann segir sig hafa fengið greidda erlendis, fyrir hvaða daga og sú fjárhæð sem sóknaraðili telur að eigi að koma þeim til frádráttar. Greidda dagpeninga segir sóknaraðili vera kr. 471.513 og dregur frá þeim sömu fjárhæð. Á framtalinu sjálfu segir sóknaraðili sig hafa fengið greiddar kr. 793.695 í dagpeninga og færir síðan töl- una, kr. 471.513, þeirri tölu til frádráttar. Þá telur sóknaraðili sig hafa fengið kr. 210.938 í greidd laun frá FCCI. Hér kemur til skoðunar hvort framtalsgögn sóknaraðila 1994 höfðu að geyma upplýsingar sem fullnægjandi voru fyrir skattstjóra til að byggja á rétta álagn- ingu. Í skýrslu skattrannsóknarstjóra kemur fram að sóknaraðili lýsti því við yfir- heyrslur að hann hefði engin gögn eða yfirlit fengið frá FCCI um launagreiðslur heldur hafi við gerð framtalsins verið stuðst við staðfestingu Landsbanka Íslands á greiðslum frá FCCI til sín sem hafi verið lagðar inn á reikning í bankanum. FCCI hafi ekki gefið út neina launaseðla vegna vinnu hans eða lagt fram neins 4673 konar uppgjör. Þá kemur fram hjá sóknaraðila að greiðslunum hafi ekki verið skipt í laun og dagpeningagreiðslur. Enn fremur kvaðst sóknaraðili ekki geta lagt fram nein gögn um útlagðan kostnað vegna dvalar sinnar erlendis. Launagreiðandinn FCCI lýtur ekki íslenskum lögum og bar ekki skylda til samkvæmt 92. gr. laga nr. 75/1981 að skila skattstjóra launaskýrslu eins og íslenskum launagreiðendum. Samkvæmt 30. gr. laga nr. 75/1981, A-lið, tölul. 1, má draga frá tekjum manna útgjöld sem eru að hámarki móttekin fjárhæð Ökutækjastyrkja, dagpen- inga eða hliðstæðra endurgreiðslna á kostnaði sem sannað er að séu ferða- eða dvalarkostnaður vegna atvinnurekanda og eru í samræmi við matsreglur ríkis- skattstjóra, sbr. 116. gr. laga nr. 75/1981. Sérstakar matsreglur samkvæmt þessu lagaákvæði munu ekki hafa verið settar á þessum tíma. Í leiðbeiningum um útfyllingu skattframtals einstaklinga fyrir árið 1994 segir að um frádrátt frá mótteknum dagpeningum gildi skattmat ríkisskattstjóra í stað- greiðslu á árinu 1993, sem byggist á því að uppfyllt séu skilyrði 2. og 3. mgr. 6. gr. reglugerðar nr. 591/1987 um laun, greiðslur og hlunnindi utan stað- greiðslu, en reglugerð þessi er sett með heimild í 8. gr. laga nr. 45/1987 um stað- greiðslu opinberra gjalda. Í 2. mgr. 6. gr. reglugerðar nr. 591/1987 er kveðið á um það að heimilt sé að halda utan staðgreiðslu dagpeningum og hliðstæðum endurgreiðslum á ferða- og dvalarkostnaði vegna launagreiðanda, sé fjárhæð þeirra innan Þeirra marka sem leyfist til frádráttar samkvæmt reglum ríkisskattstjóra, sbr. 1. tölul. 30. gr. laga nr. 75/1981 með síðari breytingum. Eins og að framan segir voru reglur af þessu tagi ekki til á þeim tíma sem hér um ræðir. Í 3. mgr. 6. gr. reglugerðarinnar segir að heimildirnar til þess að halda dag- peningum og hliðstæðum endurgreiðslum á ferða- og dvalarkostnaði utan stað- greiðslu séu bundnar þeim skilyrðum að fyrir liggi í bókhaldi launagreiðanda sem og hjá launamanni gögn um tilefni ferðar og fjölda dvalardaga, fjárhæð ferðapeninga eða dagpeninga eða eftir atvikum reikningar frá þriðja aðila, svo og nafn og kennitala launamanns. Í leiðbeiningum um útfyllingu skattframtals 1994 er rakið hverjar upphæðir má draga frá dagpeningagreiðslum í mismunandi tilvikum. Því er haldið fram af hálfu sóknaraðila að sá frádráttur sem hann tilgreinir á móti dagpeningum á framtali sínu 1994 sé í samræmi við skattmat ríkisskattstjóra og er því ekki mót- mælt af hálfu varnaraðila. Ljóst er að heimildin í 30. gr. A, 1. tölul., laga nr. 75/1981, til þess að draga frá tekjum manna, hvort heldur um er að ræða laun, dagpeninga, ökutækjastyrk eða ámóta greiðslur, útgjöld sem sannað er að séu ferða- og dvalarkostnaður vegna atvinnurekanda, byggist á þeirri hugsun að launþega beri ekki að greiða skatt af þeim hluta launa sem rennur til þess að kosta öflun teknanna. Af nettó- 4674 tekjum sínum ber launþeganum hins vegar að greiða skatta og skiptir þá ekki máli með hvaða hætti þau hafa verið greidd, hvort þau hafa verið nefnd dag- peningar, ökutækjastyrkur eða eitthvað annað, nema þá komi til sérstakar frá- dráttarheimildir. Eins og fyrr er rakið taldi sóknaraðili sig hafa fengið á árinu 1993 greiddar kr. 471.513 í dagpeninga og kr. 210.938 í launatekjur frá FCCI eða samtals kr. 682.451. Dagpeninga telur hann hafa verið greidda í 49 daga eða rúmlega 9.600 krónur hvern dag. Sé launatekjum deilt á sama dagafjölda nema þær rúmlega 4.300 krónum á dag. Dagpeningana telur því sóknaraðili vera um 69% af heild- arlaunatekjum frá FCCI. Hafi dagpeningarnir allir mætt kostnaði sóknaraðila við að afla þessara tekna verður varla annað sagt en að tekjuöflun sóknaraðila hafi verið afar dýr, a.m.k. miðað við þau lágu laun sem eftir stóðu honum til ráð- stöfunar. Með þetta í huga verður að telja að óvarlegt hafi verið að byggja álagningu skatta á framtalinu eins og því var skilað eða ákvarða álagningu að einhverjum álitum. Skattstjóra var því rétt og nauðsynlegt að krefjast frekari upplýsinga frá sóknaraðila um dagpeningagreiðslurnar en framtali hans fylgdu í upphafi. Fram- talsgögn sóknaraðila voru þannig ófullnægjandi til þess að byggja mætti á þeim álagningu með viðunandi öryggi í skilningi 2. mgr. 97. gr. laga nr. 75/1981. End- urákvörðun ríkisskattstjóra var því heimil samkvæmt 1. mgr. sömu greinar, sbr. 1. mgr. 96. gr. sömu laga. Samkvæmt framtölum sóknaraðila hefur hann aðallega fengið greidda dag- peninga vegna dvalar sinnar í Finnlandi eða í 161 dag árið 1992 og í 39 daga árið 1993. Það ár fær hann greidda dagpeninga í 10 daga vegna dvalar á öðrum stöðum. Viðurkennt er af hálfu varnaraðila að sóknaraðili eigi rétt á frádrætti vegna kostnaðar við dvöl sína í Finnlandi og ekki er gerður sérstakur ágreiningur um frádrátt vegna 10 daga dvalar hans í öðrum löndum. Ágreiningur aðila snýst um það hvort sóknaraðili á rétt á því að draga frá frá tekjum sínum sömu fjárhæð og fram kemur í leiðbeiningum ríkisskattstjóra um framtal einstaklinga. Sókn- araðili heldur því fram að svo sé. Málflutningur hans verður þó tæplega skilinn svo að hann telji að leiðbeiningar ríkisskattstjóra um framtal einstaklinga skapi einar og sér rétt til frádráttar heldur vegna þess að: „kostnaður eða útgjöld sókn- araðila hafi a.m.k. numið þeim fjárhæðum sem í upphafi voru tilfærð í skatt- framtölum á móti fengnum dagpeningum og því frádrátturinn heimill skv. 1. tl. A-liðar 30. gr. laganna“ (laga nr. 75/1981}, eins og orðrétt segir Í greinargerð sóknaraðila. Það er ljóst að leiðbeiningarreglur ríkisskattstjóra skapa ekki sjálfstæðan rétt til frádráttar en skilyrði frádráttar eru lögbundin, sbr. 30. gr. laga nr. 75/1981. Í leiðbeiningarreglunum er og um frádráttinn vísað til skattmats ríkisskattstjóra Í 4675 staðgreiðslu á árunum 1992 og 1993 sem sagt er að byggist á því að uppfylla þurfi skilyrði 2. og 3. mgr. 6. gr. reglugerðar nr. 591/1987, en þau eru rakin hér að framan. Ríkisskattstjóri virðist þannig nota framangreinda tilvísun í stað þess að setja sérstakar reglur um mat á hlunnindum samkvæmt 116. gr. laga nr. 75/1981. Þótt hér sé ekki um alls kostar heppilega aðferð að ræða verður hún þó að teljast geta staðist, enda eru í matsreglum þessum ekki þau skilyrði sett sem ekki geta talist rúmast innan þess sem kveðið er á um í 30. gr. laga nr. 75/1981, A-lið, tölul. 1. Samkvæmt 30. gr. laga nr. 75/1981, A-lið, tölul. 1, má draga frá tekjum manna útgjöld sem sannað er að séu ferða- og dvalarkostnaður vegna atvinnu- rekanda og verða útgjöldin að vera í samræmi við matsreglur ríkisskattstjóra. sem verður að skilja svo að þau megi ekki nema hærri fjárhæðum en þeim sem ríkisskattstjóri tiltekur í mati sínu og verði að fullnægja skilyrðum matsregln- anna að öðru leyti. Þá mega útgjöldin ekki nema hærri fjárhæð en þær greiðslur atvinnurekanda sem ætlað var að mæta þeim. Eins og fyrr er rakið hefur sóknaraðili engin gögn getað lagt fram um kostnað sinn vegna atvinnurekanda og engin gögn um það hver hluti af launum hans var greiddur sem dagpeningar. Hann hefur einungis tiltekið dvalardaga og marg- faldar þá síðan með þeim tölum sem við eiga í leiðbeiningum ríkisskattstjóra um framtal einstaklinga. Sóknaraðili hefur með þessum hætti, að því er virðist, ákveðið að mestu leyti sjálfur hver hluti af launum hans skuli teljast dagpen- ingar og hvað skuli koma þeim til frádráttar. Sóknaraðili hefur þannig á engan hátt fullnægt þeim skilyrðum til frádráttar frá tekjum sínum sem kveðið er á um í 30. gr. laga nr. 75/1981 og að framan eru rakin. Hins vegar viðurkennir varn- araðili að sóknaraðili eigi rétt á frádrætti en ekki jafnmiklum og sóknaraðili sjálfur tiltekur. Þegar svo háttar til sem hér um ræðir verður að telja ríkisskatt- stjóra heimilt samkvæmt 1. mgr. 96. gr. laga nr. 75/1981 að áætla tekjur sókn- araðila og að beita heimild í 2. mgr. 106. gr. svo sem hann hefur gert. Álagn- ingu ríkisskattstjóra, sem aðfararkrafa varnaraðila er byggð á, verður að telja innan marka framangreindra valdheimilda. Samkvæmt þessu er niðurstaða dómsins sú að fjárnámsgerð sýslumannsins í Reykjavík frá 8. apríl sl. skuli óbreytt standa. Rétt er að geta þess að í greinargerð varnaraðila kemur fram að fallist hafi verið á það að fella niður 25% álag á tekjuskattsstofn vegna tekjuársins 1993. Varnaraðili hefur krafist fjárnáms fyrir kr. 303.158 auk vaxta og kostnaðar. Sú fjárhæð sýnist vera lægri en fjárhæð álagningar ríkisskattstjóra, sem nam kr. 370.708, enda þótt tekið sé tillit til þess að síðar var fallið frá því að beita 25% álagi vegna gjaldársins 1994. Lögmenn aðila gátu ekki skýrt hvernig á því stæði. Þar sem hér er um að ræða lægri fjárhæð en álagningunni nemur breytir það engu um framangreinda niðurstöðu. 4676 Málskot úrskurðar þessa frestar ekki frekari fullnustuaðgerðum. Hvor aðili um sig skal bera kostnað sinn af rekstri málsins. Meðferð þessa máls hefur dregist á langinn af þeim sökum að rétt var talið að bíða eftir úrskurði yfirskattanefndar í ákveðnu máli en síðar kom í ljós að fallið var frá kæru þess máls til yfirskattanefndar. Úrskurð þennan kvað upp Friðgeir Björnsson dómstjóri. Úrskurðarorð: Fjárnámsgerð sýslumannsins í Reykjavík, nr. 11/1998/01083, sem fram fór í bifreið sóknaraðila, HZ-124, 8. apríl 1998, skal óbreytt standa. Málskot úrskurðar þessa frestar ekki frekari fullnustuaðgerðum. Aðilar beri hvor um sig kostnað sinn af rekstri málsins. 4671 Miðvikudaginn 8. desember 1999. Nr. 454/1999. Sigurður Þorsteinsson (Garðar Valdimarsson hrl.) gegn Auðbrekku 2 ehf. (Kristjón Benediktsson) Kærumál. Nauðungarsala. Lögvarðir hagsmunir. Frávísun frá héraðs- dómi. Fasteignin A, eign AB, var seld nauðungarsölu. Við nauðungarsöluna kom fram að óljóst væri hvort byggingarréttur á auðri lóð við A fylgdi með í kaupunum. J seldi KG byggingarréttinn á árinu 1992, en Kópa- vogsbær leysti byggingarréttinn til sín frá KG samhliða því að hann keypti A af K 1994. Kópavogsbær afsalaði A í desember 1997 til V og var tekið fram í afsali að umræddur byggingarréttur fylgdi eigninni. V afsalaði síðan A til AB í maí 1999 og var byggingarréttarins ekki getið sérstaklega í afsalinu. Eftir nauðungarsöluna lýsti sýslumaður þeirri skoðun að byggingarrétturinn hefði fylgt A. Þessum skilningi mótmælti N, sem taldi sig hafa keypt byggingarréttinn í desember 1997. Krafð- ist AB ógildingar nauðungarsölunnar þar sem við uppboðið hafi ekki legið nægilega skýrt fyrir hvað væri verið að selja og hvort umræddur byggingarréttur hafi þar átt að fylgja A og hafi brostið heimild til að selja byggingarréttinn með Á þar sem AB hafi aldrei átt þann rétt. Talið var að AB hefði ekki lögvarða hagsmuni af því að fá uppboðinu hnekkt á þessum grunni og var málinu vísað sjálfkrafa frá héraðsdómi. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arn- ljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 2. nóvember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 10. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 26. október 1999, þar sem fallist var á kröfu varnaraðila um ógildingu uppboðs, sem sýslu- maðurinn í Kópavogi hélt 22. júní 1999 við nauðungarsölu á fasteign- inni Auðbrekku 2, efri hæð frambyggingar. Kæruheimild er í 85. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu. Sóknaraðili krefst þess að fyrr- 4678 nefnt uppboð verði látið standa óhaggað. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumáls- kostnaðar. I. Samkvæmt gögnum málsins var efri hæð frambyggingar að Auð- brekku 2 í Kópavogi, eign varnaraðila, seld nauðungarsölu af sýslu- manninum í Kópavogi við framhald uppboðs 22. júní 1999. Fulltrúi sýslumanns, sem hélt uppboðið, mun hafa greint þar frá því að óljóst væri hvort byggingarréttur á auðri lóð, vestan við eignina sem selja átti, fylgdi með í kaupunum, þar sem tvö síðustu afsöl fyrir fasteigninni væru misvísandi í því efni. Mun þessi vafi eiga rætur að rekja til þess að á árinu 1992 seldi Jöfur hf. Krossgötum umræddan byggingarrétt. Kópavogsbær leysti til sín byggingarréttinn frá Krossgötum samhliða því að hann keypti frambygginguna að Auðbrekku 2 af Krossinum, kristilegu samfélagi, í mars 1994. Bæjarsjóður Kópavogs afsalaði 29. desember 1997 eignarhluta sínum í efri hæð frambyggingar að Auð- brekku 2 til Verndar vátryggingamiðlunar ehf. Var tekið fram í afsali að eigninni fylgdi byggingarréttur vestan megin við húsið fyrir nýbyggingu með allt að 100 m? grunnfleti ásamt kjallara. Vernd vátryggingamiðlun ehf. afsalaði síðan eignarhluta sínum í Auðbrekku 2 til varnaraðila 18. maí 1999. Ekki var tekið sérstaklega fram í afsal- inu hvort umræddur byggingarréttur fylgdi með í kaupunum. Í janúar 1999 bárust sýslumanni beiðnir nokkurra veðhafa um nauðungarsölu á efri hæð frambyggingar Auðbrekku 2. Var fasteignin þá þinglýst eign Verndar vátryggingamiðlunar ehf. Beiðnir þessar voru fyrst teknar fyrir af sýslumanni 24. mars 1999. Við byrjun upp- boðs á eigninni 26. maí 1999 var lagt fram fyrrnefnt afsal Verndar vátryggingamiðlunar ehf. til varnaraðila fyrir fasteigninni. Uppboðinu var síðan fram haldið 22. júní 1999. Sýslumaður tilkynnti sóknarað- ila 8. júlí 1999 að boði, sem hann gerði við framhald uppboðsins, yrði tekið ef greiðsla bærist samkvæmt því í síðasta lagi 13. sama mánaðar. Í bréfi til sóknaraðila 9. júlí 1999 lýsti fulltrúi sýslumanns þeirri skoðun embættisins að fyrrnefndur byggingarréttur fylgdi eign- arhlutanum í Auðbrekku 2 við nauðungarsöluna. Þessum skilningi mótmælti Nýja kökuhúsið ehf. í bréfi til sýslumanns 14. júlí 1999, 4679 þar sem því var lýst yfir að félagið hefði keypt umræddan bygging- arrétt 11. desember 1997. Varnaraðili leitaði 19. júlí 1999 úrlausnar héraðsdómara um gildi nauðungarsölunnar og krafðist ógildingar hennar að því er varðar upp- boðið á eigninni. Sú krafa er í meginatriðum reist á því að við upp- boðið hafi ekki legið nægilega skýrt fyrir hvað væri verið að selja og hvort umræddur byggingarréttur hafi þar átt að fylgja eignarhlutanum í Auðbrekku 2. Telur varnaraðili byggingarréttinn sjálfstæða eign, sem gengið hafi kaupum og sölum óháð eignaraðild að Auðbrekku 2. Hafi Vernd vátryggingamiðlun ehf., sem var gerðarþoli þegar nauðungarsala var fyrst tekin fyrir, verið búin að selja Nýja kökuhúsinu ehf. hluta þessa byggingarréttar þegar varnaraðili keypti húsnæðið af fyrrnefnda félaginu. Því hafi sýslumaður ekki getað selt nauðungarsölu bygging- arrétt, sem Nýja kökuhúsið sé eigandi að. Fyrir Hæstarétt hefur varn- araðili lagt fram yfirlýsingu löggilts endurskoðanda um að Nýja köku- húsið ehf. hafi 11. desember 1997 greitt 400.000 króna innborgun vegna kaupa á byggingarrétti vestan við Auðbrekku 2 í Kópavogi. 1. Varnaraðili, sem var gerðarþoli við nauðungarsöluna á fyrrnefndum eignarhluta í Auðbrekku 2, byggir samkvæmt áðursögðu kröfu sína í málinu á því að sýslumaður hafi þar selt umræddan byggingarrétt með eignarhlutanum, en til þess hafi brostið heimild, því varnaraðili hafi aldrei átt þann rétt. Varnaraðili ber enga ábyrgð á þessari gerð sýslu- manns, þótt síðar kynni að koma í ljós að fyrir henni hefði ekki verið stoð og hún leiddi til tjóns fyrir þriðja mann. Þá hefur varnaraðili ekki haldið því fram að sýslumaður hafi gengið á rétt sinn með þessum hætti, en til þess verður og að líta að ætla verður að boð í eignarhlut- ann hafi orðið hærri vegna byggingarréttarins en ella hefði orðið. Eins og málið liggur fyrir verður því ekki séð að varnaraðili hafi neina lög- varða hagsmuni af því að fá umræddu uppboði hnekkt á þessum grunni. Af þeirri ástæðu er óhjákvæmilegt að vísa málinu sjálfkrafa frá héraðsdómi. Rétt þykir að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti. 4680 Dómsorð: Máli þessu er vísað frá héraðsdómi. Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 26. október 1999. 1. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar 5. október sl. að loknum munnlegum málflutningi, barst Héraðsdómi Reykjaness með málskoti mótteknu 20. júlí 1999. Sóknaraðili er Auðbrekka 2 ehf., kt. 440796-2499, Auðbrekku 2, Kópavogi, en varnaraðilar eru Sigurður Þorsteinsson, kt. 070553-2529, Fiskakvísl 30, Reykjavík, Flugleiðir hf., kt. 601273-0129, Reykjavíkurflugvelli, Reykjavík, Samvinnusjóður Íslands hf., kt. 691282-0829, Sigtúni 42, Reykjavík, bæjar- sjóður Kópavogs, kt. 700169-3759, Fannborg 2, Kópavogi, Gunnar Örn Gunn- arsson, kt. 180272-3219, Breiðuvík 3, Reykjavík, Hamra ehf., kt. 671097-2039, Hamraborg 7, Kópavogi, Sparisjóður Kópavogs, kt. 610269-2739, Hlíðasmára 19, Kópavogi, og Tryggingamiðstöðin hf., kt. 660269-2079, Aðalstræti 6-8, Reykjavík. Sóknaraðili hefur á grundvelli 14. kafla laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu skotið uppboði, er fram fór þann 22. júní 1999 á Auðbrekku 2, Kópavogi, til dómsins og krafist þess að uppboðið verði ógilt. Jafnframt krefst sóknaraðili málskostnaðar að skaðlausu. Varnaraðili, Sigurður Þorsteinsson, krefst þess að þetta uppboð sýslumannsins standi óhaggað. Hann krefst einnig málskostnaðar að skaðlausu úr hendi sóknaraðila að mati dómsins auk virðisaukaskatts af mál- flutningsþóknun. Aðrir varnaraðilar í málinu hafa ekki látið það til sín taka. TI. Forsaga þessa máls er sú að 29. desember 1997 afsalaði bæjarsjóður Kópa- vogs eignarhluta sínum í efri hæð frambyggingar að Auðbrekku 2, Kópavogi, ásamt lóðarréttindum til Verndar vátryggingamiðlunar ehf. Kaupsamningur hafði verið gerður 1. 4. 1996. Í afsalinu segir orðrétt undir liðnum „Lýsing eignar“: „Atvinnuhúsnæði, frambygging efri hæðar, að Auðbrekku 2 Kópavogi ásamt tilheyrandi lóðarréttindum. Byggingarréttur vestan megin við húsið fyrir allt að 100 m? grunnfleti ásamt kjallara fylgir með í kaupunum.“ Í lok janúar árið 1999 óskuðu nokkrir veðhafar eftir nauðungarsölu á efri hæð frambygg- ingar að Auðbrekku 2. Hinn 10. febrúar auglýsti sýslumaður söluna og var þá tilgreint að eignin væri „Auðbrekka 2, efri hæð frambyggingar“. Fyrsta fyrir- taka uppboðs á þessari eign fór fram 24. mars 1999. Þann 18. maí s.á. afsalaði 4681 Vernd vátryggingamiðlun ehf. eignarhluta sínum í Auðbrekku 2, þ.e.a.s. efri hæð frambyggingar, til Auðbrekku 2 ehf. „ásamt öllum tilheyrandi réttindum til lóðar og sameignar“. (Það var ekki sérstaklega tekið fram að byggingarréttur fylgdi með í kaupunum.) Þann 26. maí fór fram byrjun uppboðs á eigninni. Þá bauð Samvinnusjóður Íslands hf. kr. 200.000 í eignina. Því uppboði var framhaldið 22. júní 1999. Þá mun fulltrúi sýslumanns hafa verið spurður að því hvort bygg- ingarréttur á auðri lóð vestan við bygginguna sem selja átti fylgdi með í kaup- unum. Fulltrúi mun hafa svarað því til að hann væri ekki viss en vísaði til þess að tvö síðustu afsöl fyrir fasteigninni væru misvísandi í því efni. Á framhalds- uppboðinu bauð Samvinnusjóður Íslands kr. 10.000.000, næst bauð Hamra ehf. kr. 19.400.000, þá Sigurður Þorsteinsson kr. 16.500.000. Uppboðshaldari ákvað að samþykkisfrestur yrði tvær vikur og jafnframt að kaupandi yrði að setja tryggingu fyrir greiðslu kaupverðs innan viku frá uppboði. Þá greindi hann hæst- bjóðanda frá því að boð hans í eignina væri samþykkt ef greiðsla bærist þriðju- daginn 6. júlí 1999 kl. 15.00 í samræmi við uppboðsskilmála. Þann 6. júlí hafði hæstbjóðandi ekki sett fram skriflega tryggingu fyrir greiðslum en viðskipta- banki hans, Sparisjóður Hafnarfjarðar, hafði símleiðis tilkynnt sýslumanni fyrir kl. 15.00 að bankinn ábyrgðist greiðslur uppboðsfjárhæðarinnar. Þennan dag, 6. júlí, tilkynnti sýslumaður næsthæstbjóðanda, Sigurði Þorsteinssyni, símleiðis að boði hans í eignina yrði tekið. Þann 7. júlí sendir Sigurður sýslumanni símbréf þar sem óskað var eftir skriflegri staðfestingu á ákvörðun sýslumanns. Enn- fremur óskaði hann staðfestingar sýslumanns á því að byggingarréttur sem nefndur er í afsalinu frá 29. 12. 1997 fylgdi með í kaupunum. Sama dag lagði forsvarsmaður hæstbjóðanda, Hamra ehf., fram tékka að fjárhæð kr. 19.400.000 til tryggingar því að kaupverð fasteignarinnar yrði greitt. Með tékkanum fylgdi skrifleg staðfesting viðskiptabanka hans, Sparisjóðs Hafnarfjarðar, á því að bankinn hefði tekið að sér ábyrgð á greiðsluskuldbindingum Hamra ehf. skv. til- boðinu sem gert var á uppboðinu. Þann 8. júlí myndsendi fulltrúi sýslumanns skriflega staðfestingu til næsthæstbjóðanda, Sigurðar Þorsteinssonar, á því að boði hans yrði tekið. Hinn 9. júlí tilkynnti fulltrúinn Sigurði að það væri „álit embættisins að byggingarréttur sem þinglýstur er á eignarhlutann hafi fylgt honum við sölu á ofangreindu uppboði“. Þann 14. júlí sendir lögmaður Nýja kökuhússins sýslumanni bréf þar sem hann mótmælir skilningi sýslumanns á því hvað hafi verið andlag nauðungarsölunnar. Lýsti hann yfir því að Nýja köku- húsið hafi hinn 11. 12. 1997 keypt byggingarrétt þann sem sýslumaður segi vera andlag nauðungarsölunnar ásamt efri hæð frambyggingar að Auðbrekku 2. Þegar sá byggingarréttur hafi verið keyptur hafi hann verið veðbandalaus. Lög- maðurinn mótmælir jafnframt þeim skilningi sýslumanns að byggingarréttinum hafi verið þinglýst á eignarhlutann því ekkert komi fram um byggingarrétt, hvorki í afsali uppboðsþola né þeim veðskjölum sem uppboðið byggist á. Þann 4682 20. júlí 1999 barst Héraðsdómi Reykjaness bréf dagsett 19. sama mánaðar frá uppboðsþola, Auðbrekku 2 ehf., þar sem hann krafðist úrlausnar héraðsdómara um gildi uppboðsins. Ill. Sóknaraðili byggir ógildingarkröfu sína á því að á uppboðsstað og uppboðs- tíma hafi ekki legið nægilega glöggt fyrir hvað var verið að selja, þ.e. hvort réttur til að byggja 200 m? húsnæði (100 fm tvær hæðir) á lóðinni vestan við bygginguna að Auðbrekku 2 hafi verið boðinn upp í einu lagi með byggingunni eða ekki. Hann telur það grundvallarforsendu fyrir gildi nauðungarsölu að fyrir liggi nákvæmlega hvert sé andlag hennar. Hann vísar m.a. til 1. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu þessu til stuðnings. Hann bendir á að enginn upp- boðsbeiðenda hafi krafist nauðungarsölu á byggingarrétti þess gerðarþola sem var þinglýstur eigandi að efri hæð frambyggingar Auðbrekku 2 áður en sá eig- andi framseldi rétt sinn til Auðbrekku 2 ehf. Hann telur umræddan byggingar- rétt sjálfstæða eign með öllu óháðan öðrum eignarhlutum á þessari lóð. Því til stuðnings nefnir hann að byggingarrétturinn hafi gengið kaupum og sölum milli aðila sem eiga hluti í byggingum að Auðbrekku 2 og aðila sem hafi ekki átt nein önnur eignarréttindi á þeirri lóð. Vernd vátryggingamiðlun, sem var gerðarþoli þegar fyrsta fyrirtaka nauðungarsölunnar fór fram, hafi þegar hinn 11. 12. 1997 verið búin að selja hluta byggingarréttar síns til Nýja kökuhússins þegar Vernd hafi selt núverandi gerðarþola, Auðbrekku 2 ehf., efri hæð frambyggingar Auð- brekku 2. Í síðastnefndu tilviki hafi einvörðungu verið seld sú eign og enginn byggingarréttur. Sýslumaður hafi því ekki haft forsendur til þess að selja á nauð- ungarsölu byggingarrétt sem Nýja kökuhúsið og Vernd vátryggingamiðlun séu eigendur að. Sóknaraðili telur framkvæmd sýslumanns einnig hafa verið áfátt að öðru leyti. Fulltrúa sýslumanns hafi borið skv. 37. gr. nsl. að taka ákvörðun um aukauppboð þar sem hann gat ekki afdráttarlaust svarað fyrirspurn um hvert væri andlag sölunnar því ef lýst hefði verið yfir því að í einu lagi væru boðin upp fasteign og byggingarréttur kynnu talsvert hærri boð að hafa fengist þar sem byggingarréttur sé nokkurra milljóna króna virði. IV. Varnaraðili telur að hafna beri kröfu sóknaraðila um ógildingu á uppboðinu þar sem sóknaraðili styðji kröfu sína ekki við annað en ósannaðar fullyrðingar um meint ummæli fulltrúa sýslumanns á framhaldsuppboðinu. Þessi fullyrðing sóknaraðila sé órökstudd og ósönnuð og fari í bága við fullyrðingar fulltrúa sýslumanns um framkvæmd uppboðsins auk þess sem hún sé í andstöðu við fyr- irliggjandi gögn í málinu. Jafnframt telur varnaraðili að sóknaraðili hafi ekki 4683 getað sýnt fram á að fulltrúi sýslumanns hafi á nokkurn hátt staðið rangt að upp- boðinu sjálfu. Ekki verði annað séð en fulltrúi hafi farið í einu og öllu eftir reglum nauðungarsölulaga og ákvæðum auglýsingar nr. 41/1992, um almenna uppboðsskilmála á fasteignum o.fl. Varnaraðili heldur því fram að byggingar- rétturinn hafi hvílt og hvíli enn sem þinglýst eignarheimild á hinni umþrættu eign. Það finnist engin gögn í málinu sem hugsanlega gætu rennt stoðum undir þær fullyrðingar sóknaraðila að byggingarrétturinn hafi ekki fylgt við söluna á efri hæð frambyggingar að Auðbrekku 2 og enn síður að hann tilheyri ein- hverjum öðrum en skráðum eiganda hinnar umdeildu eignar. Það er ennfremur skoðun varnaraðila að verði af einhverjum ástæðum talið að byggingarrétturinn hafi ekki átt að fylgja hinni seldu eign, þá verði ekki séð að það eitt eigi að leiða til ógildingar uppboðsins skv. XIV. kafla nauðungarsölulaga, þar sem sýslu- maður hafi ekki getað annað en framkvæmt uppboðið með þeim hætti sem gert var skv. þeim gögnum sem legið hafi fyrir. Í málinu liggi m.a. fyrir áðurnefnd afsöl og þinglýsingarvottorð stimpluð af sýslumanninum í Kópavogi 21.1., 4.2., 26.2., 30.4., 8.6., og 14.6. Á öllum þessum vottorðum komi skýrt fram að bygg- ingarréttur fylgi fasteigninni skv. þinglýstri yfirlýsingu frá 1992 um sölu á bygg- ingarrétti Jöfurs til Krossgatna (þáverandi eiganda fasteignarinnar). Sýslumaður og aðilar uppboðsins hafi því ekki getað gert ráð fyrir öðru en að byggingarrétt- urinn fylgdi eigninni. v. Við munnlegan málflutning leiddi sóknaraðili fram tvö vitni að uppboðinu hinn 22. júní 1999. Vitnið Kristinn Már Þorsteinsson, framkvæmdastjóri Hamra ehf., bar fyrir dómi að hann hefði spurt fulltrúa sýslumanns um það á uppboð- inu hvort byggingarrétturinn á lóðinni vestan við Auðbrekku 2 tilheyrði uppboð- inu eða ekki. Fulltrúi sýslumanns hefði svarað því til að það væri óljóst og dregið fram tvö afsöl og bent á að misræmi væri í þeim. Byggingarrétturinn væri skýrlega tekinn fram í því eldra en ekki því yngra. Fulltrúinn hefði ekki bent á þetta misræmi að fyrra bragði, heldur aðeins eftir að spurt var. Vitnið Þórður Þórðarson, bæjarlögmaður í Kópavogi, sagðist hafa heyrt full- trúa sýslumanns spurðan um það hvort byggingarrétturinn fylgdi með á uppboð- inu eða ekki. Uppboðshaldari hafi svarað því til að hún gæti ekki svarað því, því hún væri ekki með það á hreinu. Afsöl hafi verið skoðuð og fulltrúi sýslu- manns hafi talið að þau væru misvísandi í þessu efni. Þórður kveðst hafa gengið frá kaupum Kópavogskaupstaðar á byggingarréttinum af Krossgötum á sínum tíma, 2. mars 1994, og þá hafi byggingarrétturinn verið keyptur sérstaklega. Á þeim tíma hafi Krossinn verið eigandi að byggingunni, þannig að frambygging efri hæðar Auðbrekku 2 og byggingarrétturinn á lóðinni vestan við hafi þá ekki verið á einni hendi. 4684. Í athugasemdum sem fulltrúi sýslumannsins í Kópavogi sendi Héraðsdómi Reykjaness 4. október 1999 vegna þessa máls segist hún hafa vakið athygli viðstaddra á nýju afsali, dags. 18. 5. 1999, sem móttekið hafi verið til þing- lýsingar á eignina þann 20. 5. 1999. Samkvæmt því hafi Auðbrekka 2 ehf. verið orðin eigandi eignarinnar í stað Verndar vátryggingamiðlunar. Framlagn- ing afsalsins sé bókuð í gerðabók. Ekki sé þó bókað í gerðabók að hún hafi við sama tækifæri bent á að sá munur væri á eldra afsali og því yngra, að ekki væri í yngra afsalinu getið um byggingarrétt sem tiltekinn er í eldra afsali. Loks lýsir fulltrúinn því yfir að sú spurning hvort byggingarréttur sá sem um getur í eldra afsali fylgi með við nauðungarsöluna hafi ekki verið borin upp við sig á uppboðsstað. vl. Í málinu líggur frammi eignaskiptayfirlýsing dags. 28. apríl 1986, móttekin til þinglýsingar 15. júlí s.á., litra 4092/86, svohljóðandi: „Skipting eignarhluta Útvegsbanka Íslands áður eign Blikksmiðjunnar Vogs hf. að Auðbrekku 2 í Kópavogi, viðauki við áður gerðan skiptasamning um hús- eignir að Auðbrekku 2, dagsettan 28. 11. 1983. Húseignum Útvegsbanka Íslands að Auðbrekku 2 er skipt í þrjá eignarhluta, þ.e. frambygging við Auðbrekku, millibygging og bygging við suður lóðarmörk, að hluta undir verslunar- og íbúðarbyggingu. Nr. 1 Frambygging við Auðbrekku eru tvær hæðir, skiptiflatarmál er 699,98 m' alls 32,99% af eignarhluta Útvegsbanka Íslands, en 22,83% af heildinni. Væntanlegur eigandi er Krossinn kristilegt starf, nafn. 5975-3274. Nr. 2 Millibygging er ein hæð og milliloft, skiptiflatarmál er 454,23 m? alls 21,40% af eignarhluta Útvegsbanka Íslands, en 14,81% af heild. Nr. 3 Bygging við suður lóðarmörk er talin ein hæð, skiptiflatarmál er 967,90 m' alls 45,61% af eignarhluta Útvegsbanka Íslands, en 31,56 af heild- inni.“ Á Þinglýsingarvottorðum er m.a. að finna svofellda áritun í kaflanum um kvaðir og önnur eignabönd: „1533/92 yfirlýsing um sölu á byggingarrétti Jöf- urs til Krossgatna.“ Hið þinglýsta skjal nr. 1533/92 hefur verið lagt fram í mál- inu. Það er dagsett 21. febrúar 1992 og hljóðar svo. „Við undirritaðir, fyrir hönd Jöfur hf., kt. 681276-0259, Nýbýlavegi 2, Kópa- vogi, lýsum því hér með yfir að við höfum selt Krossgötum, kt. 640289-7599, Auðbrekku 2, Kópavogi, réttinn til byggingar á horni okkar að Auðbrekku 2, Kópavogi. Jöfur hf. skuldbindur sig jafnframt til þess að gefa út afsal fyrir væntanlegum byggingarframkvæmdum um leið og lóðarleigusamningi verður þinglýst um framangreinda fasteign.“ 4685 Einnig er lögð fram yfirlýsing byggingarfulltrúans í Kópavogi dagsett sama dag, 21. febrúar 1992, svohljóðandi: „Í 3. gr. samnings dags. 2. júní 1978 milli Blikksmiðjunnar Vogs hf. og Kópa- vogskaupstaðar er m.a. kveðið á um byggingarrétt á lóðinni Auðbrekku 2 (áður Auðbrekku 65). Enn er óbyggt vestan við byggingu þá sem Trúfélagið Krossinn á. Heimilt er að byggja þar hús allt að 200 m? að grunnfleti upp á 2 hæðir. Umræddur byggingarréttur er sá sem Trúfélagið Krossinn og Jöfur hf. hyggjast afsala sín í milli og eru þau viðskipti Kópavogskaupstað óviðkomandi.“ Ganga má út frá að um ritvillu sé að ræða í yfirlýsingu byggingarfulltrúa þegar Krossinn er sagður aðili að kaupunum við Jöfur hf., því samkvæmt skjali því, þinglýsingarnúmer 1533/92, sem yfirlýsing byggingarfulltrúans lýtur að, eru það Krossgötur sem eru tilgreindur kaupandi. Krossinn sem var eigandi Auðbrekku 2, frambyggingar, sbr. áður tilvitnaðan eignaskiptasamning, seldi Kópavogsbæ þá eign með afsali útgefnu 2. mars 1994 og þar er getið um að á eigninni hvíli „kvöð skv. yfirlýsingu 1935/1992 um sölu á byggingarrétti Jöfurs til Krossgatna“. Sem fyrr er greint lýsti bæjarlögmaður- inn í Kópavogi Þórður Þórðarson hdl. því yfir fyrir dómi að Kópavogsbær hefði keypt umræddan byggingarrétt sérstaklega af Krossgötum samhliða því sem bærinn keypti frambygginguna af Krossinum hinn 2. mars 1994. Í afsali Kópavogsbæjar til Verndar — vátryggingamiðlunar ehf. dags. 29. des. 1997 er hinu selda lýst svo: „Atvinnuhúsnæði, frambygging efri hæðar, að Auðbrekku 2 Kópavogi ásamt tilheyrandi lóðarréttindum. Byggingarréttur vestan við húsið fyrir allt að 100 m“ grunnfleti ásamt kjallara fylgir með í kaupunum. Byggingarleyfisgjöld og gatna- gerðargjald greiðir kaupandi þegar teikningar hafa verið samþykktar. Ljósrit af eignaskiptasamningi dags. 21. 3. 1989 fylgir með samningi þessum og hefur kaupandi kynnt sér efni þessara skjala og hafa ekkert við þau að athuga. Eign- arhluti af frambyggingu 51,6%, af heild 11,78%. Kaupandi brunatryggir eign- ina hjá VÍS.“ Þegar nauðungarsölumeðferð hófst var Vernd vátryggingamiðlun ennþá eig- andi skv. afsali þessu. Undir nauðungarsölumeðferð eða hinn 18. 5. 1999 seldi Vernd vátrygginga- miðlun ehf. Auðbrekku ehf. fasteignina Auðbrekku 2 efri hæð framhúss „ásamt öllum tilheyrandi réttindum til lóðar og sameignar“. Byggingarréttar er ekki sér- staklega getið. Í framlögðu bréfi Leós E. Löve hdl. til sýslumannsins í Kópavogi dags. 14. 7. 1999 er því haldið fram að umbjóðandi hans Nýja kökuhúsið ehf. hafi keypt umræddan byggingarrétt hinn 1. desember 1997. Heimildarskjal fyrir þeim kaupum hafi ekki verið lagt fram og það kemur ekki fram á framlögðum þinglýsingarvottorðum, en það nýjasta þeirra er dagsett 15. júlí 1999. 4686 Í greinargerð sóknaraðila er því haldið fram að hinn umdeildi byggingarréttur sé eigi minna en fjögurra milljóna króna virði. Varnaraðilar hafa ekki mótmælt þeirri verðmætisáætlun sérstaklega. Niðurstöður. Af yfirlýsingu byggingarfulltrúans í Kópavogi frá 21. febrúar 1992 og fram- burði Þórðar Þórðarsonar bæjarlögmanns Kópavogskaupstaðar, sem bar að Kópavogskaupstaður hefði keypt hinn umdeilda byggingarrétt sérstaklega af Krossgötum hinn 2. mars 1994, má ljóst vera að byggingarréttur þessi hefur gengið kaupum og sölum sem sjálfstæð eign, átölulaust af hálfu Kópavogskaup- staðar, sem er bæði landeigandinn og fer með yfirstjórn lóðamála. Ómótmælt er að verðmæti hins umdeilda byggingarréttar er verulegt miðað við verðmæti Auðbrekku 2 framhúss án umrædds byggingarréttar og einnig miðað við þær fjárhæðir sem reyndust hæstu boð. Í 11. gr. nauðungarsölulaga nr. 90/1991 er svo fyrir mælt að í nauðungarsölu- beiðni skuli tiltaka nákvæmlega eignina sem krafist er nauðungarsölu á og í 1. tölulið 1. mgr. 19. gr. og 2. mgr. 26. gr., sbr. 5. mgr. 35. gr. sömu laga er mælt fyrir um að í uppboðsauglýsingu skuli meðal annars koma fram heiti eignar þeirrar sem nauðungarsölu er krafist á. Tilgangur slíkrar auglýsingar er einkum að gera þeim, sem njóta beinna eða óbeinna eignarréttinda í viðkomandi eign, viðvart um að krafist hafi verið nauðungarsölu á henni, svo að þeir eigi þess kost að gæta hagsmuna sinna. Í uppboðsauglýsingum var hins umdeilda byggingarréttar eigi getið. Þrátt fyrir það hefur uppboðshaldari gefið út yfirlýsingu þar hann sem segir það „álit embættisins að byggingarréttur sem þinglýstur er á eignarhlutann hafi fylgt honum við sölu á ofangreindu uppboði“. Að þessu athuguðu verður fallist á kröfu sóknaraðila um ógildingu hins umdeilda uppboðs, enda verður eigi talið að uppboðshaldara hafi verið unnt að bæta nægilega úr þeim annmarka sem var á auglýsingu uppboðsins með því að benda við uppboðssöluna á misræmi í afsölum sem ásamt veðbókarvottorðum og fleiri framlögðum gögnum bentu til að það gæti orðið álitaefni hvort marg- nefndur byggingarréttur fylgdi við söluna. Síðar gefin yfirlýsing uppboðshaldara um þá skoðun hans að byggingarrétt- urinn hafi fylgt styrkir þá niðurstöðu að laganauðsyn hafi borið til að geta um það í uppboðsauglýsingunni að umdeildur byggingarréttur fylgdi, úr því að eigi var um það bókað, þrátt fyrir fram komið álitaefni, að hann fylgdi ekki, þannig að neyta mætti málskotsheimildar 3. mgr. 73. gr. nauðungarsölulaga. Rétt þykir að málskostnaður falli niður. Sveinn Sigurkarlsson héraðsdómari kveður upp þennan úrskurð. 4687 Úrskurðarorð: Fallist er á kröfu sóknaraðila, Auðbrekku 2 ehf., um að uppboðssala á eigninni Auðbrekku 2, efri hæð frambyggingar, Kópavogi, er fram fór hinn 22. júní 1999, verði ógilt. Málskostnaður fellur niður. 4688 Fimmtudaginn 9. desember 1999. Nr. 259/1999. — Ástþór Rafn Pálsson Guðmundur Pálsson Páll Pálsson og Karl Pálsson (Jón Hjaltason hrl.) gegn Ferðamálasjóði (Jónatan Sveinsson hrl.) Nauðungarsala. Kröfugerð. Vanreifun. Frávísun máls frá héraðsdómi. Á og fleiri ráku hótel. Reksturinn gekk illa og voru fasteignir, sem hót- elið var rekið í, seldar nauðungarsölu. F, sem naut veðréttinda í eign- unum, leysti hluta þeirra til sín við uppboð og fékk greiðslu upp Í eigin kröfu. F krafði Á og aðra skuldara um greiðslu eftirstöðva skuldanna og krafðist gjaldþrotaskipta á búum þeirra vegna greiðslufalls. Skuld- ararnir stefndu F í þeim tilgangi að fá felldar niður eftirstöðvar veð- skuldarinnar á þeim grunni að F hefði keypt eignirnar fyrir verð sem væri verulega lægra en markaðsverð eignanna. Kröfugerð þeirra og málatilbúnaði í heild þótti á hinn bóginn svo áfátt að málinu var vísað frá héraðsdómi. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arn- ljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar 28. júní 1999. Þeir krefjast þess að stefndi verði dæmdur til að færa niður áhvílandi veðskuldir á eftirtöldum fasteignum í Vestmannaeyjum: Herjólfsgötu 4, Heiðarvegi I, 1. hæð, og Heiðarvegi 3, íbúð á efri hæð. Þeir krefjast þess einnig að felldar verði niður kröfur stefnda í þrotabú áfrýjandans Ástþórs að fjárhæð 44.075.916 krónur, í þrotabú áfrýjandans Páls að fjárhæð 33.685.699 krónur og í „Þrotabú áfrýjandans Karls sömu fjárhæðar. Þá krefjast áfrýjendurnir Ástþór, Páll og Karl hver um sig greiðslu úr hendi stefnda á 2.000.000 krónum með dráttarvöxtum samkvæmt IL. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 5. maí 1998 til greiðsludags. Loks krefj- ast áfrýjendur málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. 4689 Stefndi krefst þess að héraðsdómur verði staðfestur og áfrýjendum gert að greiða sér málskostnað fyrir Hæstarétti. I. Samkvæmt gögnum málsins keyptu áfrýjendur á árinu 1991 sameig- inlega af stefnda fasteignir að Heiðarvegi 3 og Herjólfsgötu 4 í Vest- mannaeyjum ásamt 1. hæð hússins að Heiðarvegi 1, sem þeir munu þegar hafa átt að öðru leyti. Hluta kaupverðsins greiddu áfrýjendur með því að gefa út til stefnda tvö skuldabréf 20. maí 1991. Var fjár- hæð annars þeirra 20.000.000 krónur og hins 332.336,32 bandaríkja- dalir. Skuldabréfin voru tryggð með fyrsta veðrétti í hinum seldu eignum. Áfrýjendur munu í sameiningu hafa rekið veitinga- og gistihús í umræddu húsnæði undir nafninu Hótel Bræðraborg þar til á árinu 1995, en þá eignaðist áfrýjandinn Ástþór húsnæðið einn með kaupsamn- ingum við aðra áfrýjendur og mun hafa tekið að öllu leyti við rekstr- inum. Í kjölfarið gaf áfrýjandinn Ástþór út tvö skuldabréf til stefnda 10. október 1995, annað að fjárhæð 4.250.000 krónur en hitt að fjár- hæð 67.$15,54 bandaríkjadalir. Skuldabréfin voru tryggð með fimmta veðrétti í 2., 3. og 4. hæð hússins að Heiðarvegi 1, en samkvæmt mál- flutningi fyrir Hæstarétti voru þau gefin út til að gera upp vanskil á áðurnefndum skuldabréfum frá 20. maí 1991. Sýslumaðurinn í Vestmannaeyjum seldi fasteignirnar Heiðarveg |, 1. hæð, Heiðarveg 3 og Herjólfsgötu 4 nauðungarsölu við uppboð 11. mars 1998. Var fasteignin að Heiðarvegi 3 greind þar í þrjá eignarhluta. Tvo þeirra keypti Páll Helgason fyrir samtals 6.600.000 krónur, en þriðja hlutann, sem var auðkenndur sem íbúð á efri hæð, keypti stefndi á 500.000 krónur. Stefndi keypti einnig fasteignirnar Heiðarveg 1, 1. hæð, og Herjólfsgötu 4, þá fyrrnefndu fyrir 7.500.000 krónur en þá síð- arnefndu á 15.500.000 krónur. Við þessi uppboð lýsti stefndi í einu lagi kröfum samkvæmt skuldabréfunum tveimur frá 20. maí 1991, sem hann kvað alls nema 54.026.252 krónum. Í frumvörpum, sem sýslu- maður gerði 5. maí 1998 til úthlutunar á söluverði þessara fasteigna, var ráðgert að stefndi fengi upp í kröfu sína samtals 5.201.003 krónur af verði eignarhlutanna í Heiðarvegi 3, sem Páll Helgason keypti. Sölu- verð þeirra þriggja eigna, sem stefndi keypti við uppboð, var sam- kvæmt áðursögðu samanlagt 23.500.000 krónur. Af þeirri fjárhæð átti 4690 að verja alls 4.982.658 krónum til að greiða sölulaun og lögveðskröfur, en eftirstöðvarnar, 18.517.342 krónur, áttu að koma í hlut stefnda sjálfs. Liggur fyrir í málinu að stefndi greiddi sýslumanni fyrrnefndu fjárhæð- ina, en jafnaði þá síðarnefndu út á móti boðum sínum. Með þessum uppboðum fékk stefndi þannig samtals 23.718.345 krónur greiddar upp í umrædda kröfu sína. Miðað við kröfulýsingu stefnda skorti sam- kvæmt þessu 30.307.907 krónur á að hann fengi við nauðungarsöluna fullnustu á kröfum sínum, sem voru tryggðar með veði í umræddum fasteignum. Sýslumaður seldi 2., 3. og 4. hæð hússins að Heiðarvegi Í með til- heyrandi lóðarréttindum nauðungarsölu við uppboð Í. apríl 1998. Kaupandi þar varð Íslandsbanki hf., sem greiddi fyrir eignirnar 5.000.000 krónur. Stefndi mun hafa lýst við nauðungarsöluna kröfum samkvæmt áðurnefndum skuldabréfum frá 10. október 1995, en fékk ekkert greitt upp í þær. Samkvæmt gögnum málsins krafðist stefndi í kjölfar framangreindra atvika gjaldþrotaskipta á búum áfrýjendanna Ástþórs, Páls og Karls. Voru þær kröfur teknar til greina 15. júní 1998 hvað þann fyrstnefnda varðar, en 30. sama mánaðar að því er varðar þá tvo síðarnefndu. Er óumdeilt að stefndi lýsti við gjaldþrotaskiptin kröfum með þeim hætti, sem greint er í dómkröfum áfrýjenda fyrir Hæstarétti. Il. Með málsókn þessari leitast áfrýjendur við að fá færðar eða felldar niður eftirstöðvar þeirra krafna, sem stefndi naut veðréttar fyrir í áður- nefndum fasteignum en fékk ekki fullnustu á við nauðungarsölu þeirra, með heimild í 57. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu. Telja þeir sýnt að mismunur á söluverði fasteignanna við nauðungarsölu og markaðsverði þeirra við samþykki boðs hafi verið meiri en nemur sam- anlagðri fjárhæð allra áðurnefndra veðkrafna stefnda, sem fengust ekki greiddar. Þótt málatilbúnaður áfrýjenda beri áðurgreint markmið með sér koma dómkröfur þeirra ekki að haldi til að ná því fram. Er þannig hvergi í dómkröfunum minnst á að þær lúti að því að fá færðar niður skuldbindingar áfrýjenda vegna ógreiddra eftirstöðva veðskuldabréfa, sem þeir gáfu út til stefnda 20. maí 1991. Ekki er getið um upphaflega fjárhæð skuldanna eða eftirstöðvar þeirra eftir nauðungarsölu hinna 4691 veðsettu fasteigna. Ekki er heldur gerð krafa um að eftirstöðvarnar verði færðar niður um tiltekna fjárhæð. Þess í stað er krafist að stefnda verði gert að „færa niður áhvílandi veðskuldir á Herjólfsgötu 4, Heið- arvegi 3, efri hæð, íbúð og Heiðarvegi 1, 1. hæð, öllum í Vestmanna- eyjum, samkvæmt fyrirmælum 57. gr. 1. mgr. laga um nauðungarsölu nr. 90/1991 eftir nauðungaruppboð 11.03.1998“. Þessara veðskulda er ekki nánar getið í dómkröfunum, en að auki er þess að gæta að sam- kvæmt skýlausu ákvæði í afsölum sýslumannsins í Vestmannaeyjum 26. maí 1998 til stefnda fyrir umræddum fasteignum féllu öll veðbönd á þeim niður við útgáfu afsalanna. Þá er og gerð krafa um að „felldar verði niður kröfur stefnda í gjaldþrotabú áfrýjenda, Karls og Páls, kr. 33.685.699,- á hvorn þeirra og gjaldþrotabú Ástþórs Rafns, kr. 44.075.916,00.“ Dómkröfum átti með réttu að beina að eftirstöðvum skulda samkvæmt umræddum skuldabréfum, en ekki að kröfulýsingu stefnda við gjaldþrotaskipti, sem verður að auki ekki hnekkt með dómi í einkamáli, heldur aðeins eftir þeim leiðum, sem um ræðir í 120. gr., sbr. 171. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl. Þessu til viðbótar skortir á að fyrir liggi í málinu viðhlítandi gögn um kröfur stefnda í þrotabú nefndra áfrýjenda, en af því, sem fram er komið, verður þó meðal annars ráðið að hluti þeirra krafna, sem stefndi lýsti í þrotabú áfrýjandans Ástþórs, er vegna ófullnægðra eftirstöðva skuldabréfa, sem voru tryggð með veði í 2., 3. og 4. hæð hússins að Heiðarvegi Í. Stefndi var ekki kaupandi þeirrar eignar við nauðungarsölu og verður ákvæði 57. gr. laga nr. 90/1991 því ekki beitt um þessa kröfu hans á hendur áfrýjandanum Ástþóri. Að öllu þessu gættu eru dómkröfur áfrýjenda með þeim hætti að ekki er unnt að fella efnisdóm á þær. Í héraðsdómsstefnu áfrýjenda kom með óbeinum hætti fram að bú þriggja þeirra hefðu verið tekin til gjaldþrotaskipta. Allt að einu var þess í engu getið á hvaða grunni þessir áfrýjendur teldu sig sjálfa bæra til að halda fram þeim kröfum, sem þeir gera í málinu, en undir rekstri þess í héraði leituðu þeir fyrst heimildar skiptastjóra í þrotabúum sínum til að standa að því í eigin nafni. Þá var og sá annmarki á málinu af hendi áfrýjenda að ekki komu fram viðhlítandi gögn um markaðsverð áðurnefndra fasteigna á þeim degi, sem boð í þær voru samþykkt við nauðungarsölu, fyrr en þeir öfluðu eftir framlagningu greinargerða allra málsaðila fyrir Hæstarétti matsgerðar dómkvaddra manna um þetta efni. Við svo búið var stefnda ófært að afla gagna um matsefnið. Af 4692 þessum ástæðum voru slíkir gallar á málatilbúnaði áfrýjenda fyrir hér- aðsdómi að þar hefði ekki átt að taka efnislega afstöðu til málsins. Vegna þess, sem að framan greinir, verður ekki komist hjá að vísa málinu sjálfkrafa frá héraðsdómi. Í ljósi atvika þess er rétt að aðilarnir beri hver sinn kostnað af því í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá héraðsdómi. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 28. maí 1999. Mál þetta, sem dómtekið var þann 4. maí sl. að loknum munnlegum mál- flutningi, er höfðað með stefnu birtri 26. október 1998 af Ástþóri Rafni Páls- syni, kt. 261057-3879, Heiðarvegi 20, Vestmannaeyjum, Guðmundi Pálssyni, kt. 200654-4639, Hólagötu 33, Vestmannaeyjum, Páli Pálssyni, kt. 250266-3169, Kleppsvegi 44, Reykjavík, og Karli Pálssyni, kt. 280368-5719, Austurströnd 6, Seltjarnarnesi, á hendur Ferðamálasjóði, kt. 630179-0689, Hverfisgötu 6, Reykjavík. Dómkröfur stefnenda eru þær að stefndi verði dæmdur til að færa niður skuldir, sem tryggðar voru með veði í Herjólfsgötu 4, Heiðarvegi 3, íbúð á efri hæð, og Heiðarvegi 1, 1. hæð, öllum í Vestmannaeyjum, samkvæmt fyrirmælum l. mgr. 57. gr. laga um nauðungarsölu nr. 90/1991 eftir nauðungaruppboð 11. mars 1998. Einnig er þess krafist að felldar verði niður kröfur stefnda, sem lýst hefur verið í þrotabú stefnenda Karls og Páls að fjárhæð 33.685.699 krónur á hvorn þeirra, og í þrotabú stefnanda Ástþórs Rafns að fjárhæð 44.075.916 krónur. Þá er þess krafist að stefndi greiði stefnendum Ástþóri Rafni, Karli og Páli hverjum um sig 2.000.000 króna, samtals 6.000.000 króna, í skaðabætur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 5. maí 1998 til greiðsludags. Loks er þess krafist að stefndi verði dæmdur til að greiða stefn- endum málskostnað að skaðlausu auk virðisaukaskatts á málskostnað. Af hálfu stefnda er krafist sýknu af öllum kröfum stefnenda og málskostn- aðar að mati dómsins. Í greinargerð stefnda er krafist sýknu vegna aðildarskorts og frávísunar þar sem með því væri í málatilbúnaði stefnenda ekki gætt reglna um samaðild en fallið var frá þessum kröfum undir rekstri málsins þegar fyrir lá samþykki skiptastjóra þrotabúa stefnenda Ástþórs Rafns, Karls og Páls fyrir því að þeir rækju mál þetta í eigin nafni enda bæru þeir sjálfir kostnað og áhættu af rekstri þess samkvæmt 130. gr. laga um gjaldþrotaskipti o.fl. nr. 21/1991. 4693 Í þinghaldi þann 1. febrúar 1999 var þess krafist af hálfu stefnda að stefn- endum yrði gert að leggja fram málskostnaðartryggingu. Kröfunni var mótmælt af hálfu stefnenda og var úrskurður kveðinn upp um þann ágreining 5. febrúar sl. þar sem kröfu stefnda um málskostnaðartryggingu var hafnað. Yfirlit um málsatvik og ágreiningsefni. Á árinu 1991 keyptu stefnendur af stefnda fasteignir í Vestmannaeyjum að Herjólfsgötu 4, Heiðarvegi 3, neðri hæð, Heiðarvegi 3, netagerð á efri hæð, Heiðarvegi 3, íbúð á efri hæð, og Heiðarvegi 1, 1. hæð. Kaupverðið var að hluta greitt með veðskuldabréfum, útgefnum 20. maí 1991, annað að fjárhæð 20.000.000 króna en hitt að fjárhæð 332.336.32 bandarískra dollara. Stefnendur voru allir skuldarar samkvæmt bréfunum og voru hinar seldu eignir veðsettar til tryggingar greiðslu höfuðstóls, vaxta og kostnaðar. Áður áttu stefnendur Heið- arveg 1, aðra, þriðju og fjórðu hæð. Í fyrstu ráku stefnendur saman hótel og veitingahús, Hótel Bræðraborg, þar til stefnandi Guðmundur afsalaði öðrum sameigendum, þ.e. öðrum stefnendum, eignarhluta sínum í Heiðarvegi 1, Heiðarvegi 3 og Herjólfsgötu 4 í mars 1995. Þann 27. júlí 1995 seldu stefnendur Karl og Páll sína eignarhluti stefnanda Ást- þóri Rafni. Í málatilbúnaði stefnenda kemur fram að þeir Karl og Páll hafi leitað eftir því við stefnda, er þeir seldu sína hluti, að þeir yrðu leystir undan ábyrgð á skuldunum, en ekki hafi verið fallist á það af hálfu stefnda. Þar sem greiðslur af veðskuldabréfunum fóru í vanskil leitaði stefndi fulln- ustu í veðinu með því að krefjast nauðungarsölu með beiðni dagsettri 23. febr- úar 1998 og fór sala fram þann 11. mars það ár. Kaupendur voru Páll Helgason, sem keypti neðri hæð og netagerð á efri hæð að Heiðarvegi 3, og stefndi en hann keypti Herjólfsgötu 4, Heiðarveg 1, 1. hæð, og íbúð á efri hæð að Heiðarvegi 3. Í málinu hefur komið fram að stefndi hefur reynt að selja þessar eignir en það hefur ekki tekist að öðru leyti en því að stefndi seldi Páli Helgasyni íbúðina að Heiðarvegi 3. Nauðungarsala fór fram á Heiðarvegi 1, annarri, þriðju og fjórðu hæð þann 1. apríl 1998 en kaupandi þar var Íslandsbanki hf. Samkvæmt kröfulýsingu stefnda, sem dagsett er 10. mars 1998, voru kröfur hans á uppboðsdegi 54.026.252 krónur. Upp í kröfuna komu 23.718.345 krónur af: Herjólfsgötu 4 kr. 12.068.891 Heiðarvegi 3, neðri hæð 2.627.003 Heiðarvegi 3, efri hæð-netagerð 2.574.000 Heiðarvegi 3, efri hæð-íbúð 495.000 Heiðarvegi |, |. hæð 5.953.451 Samtals kr. 23.718.345 4694 Af hálfu stefnda var krafist gjaldþrotaskipta á búi stefnanda Páls þann 7. maí 1998 en krafan var byggð á árangurslausu fjárnámi sem gert var hjá honum þann 7. apríl sama ár. Var úrskurður kveðinn upp í Héraðsdómi Reykjavíkur þann 30. Júní það ár um að bú hans væri tekið til gjaldþrotaskipta. Sama dag var kveð- inn upp úrskurður í dóminum að kröfu stefnda um að bú stefnanda Karls væri tekið til gjaldþrotaskipta. Einnig hefur bú stefnanda Ástþórs Rafns verið tekið til gjaldþrotaskipta. Stefndi hefur lýst kröfum í þrotabú stefnenda Páls og Karls að fjárhæð 33.688.749 krónur og í þrotabú stefnanda Ástþórs Rafns að fjárhæð 44.075.916 krónur. Af þeirra hálfu var þessum kröfum mótmælt með bréfum til skiptastjóra dagsettum 25. september og 1. október 1998. Í bréfunum er því haldið fram að stefnda hafi eftir nauðungarsöluna, sem fram fór 11. mars 1998, borið að færa niður umræddar skuldir um þá fjárhæð er nemi mismun á því verði, sem eign- irnar voru seldar fyrir, og því sem sýnt þyki að hafi verið markaðsverð þeirra við samþykki boðs samkvæmt 1. mgr. 57. gr. laga um nauðungarsölu nr. 90/1991. Með bréfi skiptastjóra þrotabús stefnanda Páls, dagsettu 6. október sama ár, var stefnda gefinn kostur á að koma að sjónarmiðum sínum og gögnum áður en skiptastjóri tæki afstöðu til framangreindra mótmæla en frestur til þess var til 23. október það ár. Í gögnum málsins kemur fram að stefndi hafi, þrátt fyrir mótmælin, haldið við kröfuna eins og henni var lýst. Eins og áður hefur komið fram var mál þetta höfðað með stefnu birtri 26. október 1998. Í bréfi skiptastjóra þrotabús stefnanda Páls til lögmanns stefnda, dagsettu 21. desem- ber 1998, kemur fram að ekki yrði aðhafst varðandi kröfuna á meðan mál varð- andi hana væri rekið fyrir dómstólum, en dómur í málinu kynni að leysa úr ágreiningi um hana. Ekki kemur fram í gögnum málsins að stefndi hafi gert kröfu á hendur stefnanda Guðmundi vegna eftirstöðva skuldarinnar en enginn ágreiningur er þó um aðild hans að málsókninni. Stefnandi hefur höfðað mál þetta samkvæmt 2. mgr. 57. gr. laga um nauð- ungarsölu nr. 90/1991 þar sem hann krefst þess að stefndi verði dæmdur til að færa niður skuldir, sem tryggðar voru með veði í þeim eignum, sem seldar voru nauðungarsölu þann 11. mars 1998, samkvæmt fyrirmælum í 1. mgr. sömu laga- greinar. Einnig krefst hann þess að felldar verði niður þær kröfur sem lýst hefur verið í þrotabú stefnenda Ástþórs Rafns, Karls og Páls og að stefndi verði dæmdur til að greiða þeim skaðabætur vegna óréttmætra krafna um gjaldþrota- skipti á búum þeirra. Í málinu er deilt um það hvort mismunur hafi verið á sölu- verði fasteignanna, sem stefndi keypti á nauðungarsölunni þann 11. mars 1998, og markaðsverði þeirra þann dag. Einnig er deilt um bótagrundvöll skaða- bótakröfunnar. 4695 Málsástæður og lagarök stefnenda. Af hálfu stefnenda er málsatvikum lýst þannig að þeir hafi á árinu 1991 keypt saman af stefnda Herjólfsgötu 4, Heiðarveg 3, n.h., Heiðarveg 3, e.h., netagerð, Heiðarveg 3, e.h., íbúð, og Heiðarveg 1, 1. hæð, en áður hafi þeir átt Heiðarveg 1,2.,3., og 4. hæð (Heimi), og hafi þeir rekið þessar eignir saman undir nafn- inu Hótel Bræðraborg. Guðmundur hafi afsalað hluta sínum 14. mars 1995 þeim Páli, Karli og Ástþóri Rafni, en 27. júlí 1995 hafi Páll og Karl selt sína hluti Ástþóri Rafni. Stefndi hafi synjað Karli og Páli þess að þeir yrðu leystir undan ábyrgð á veðskuldum, er þeir seldu sína hluti, en stefndi hafi átt |. veðrétt í eign- unum fyrir láninu sem hann veitti stefnendum vegna kaupanna. Reksturinn hafi síðan ekki gengið betur en svo að Ástþór Rafn hafi ekki náð að greiða stefnda af lánunum og hafi eignirnar verið seldar á nauðungaruppboði að hans kröfu 11. mars 1998. Því er haldið fram að stefnandi Ástþór Rafn hafi ætlað að selja eignirnar frjálsri sölu eftir áramótin 1997/1998 og hafi hann því fengið sölumat Fasteigna- markaðar Vestmannaeyja sf. Honum hafi hins vegar ekki gefist ráðrúm til frjálsra sölutilrauna, þar sem stefndi hafi gjaldfellt allar veðskuldirnar og kraf- ist nauðungaruppboðs, er fram hafi farið 11. mars 1998. Samkvæmt kröfulýs- ingu lögmanns stefnda, dagsettri 10. mars 1998, hafi allar uppboðskröfur stefnda á uppboðsdegi numið 54.026.252 krónum. Á uppboðinu hafi stefndi fengið sam- tals 23.718.345 krónur upp í sínar kröfur. Mismunur, sem stefndi hafi ekki fengið upp í kröfurnar á uppboðinu, nemi þannig samtals 30.487.907 krónum. Stefndi hafi við endursölu á Hótel Bræðraborg ákveðið að söluverð væri ekki undir 50.000.000 króna og ef svo tækist til ætti hann næstum 20 milljónir í afgang, er hann hefði fengið öllum sínum uppboðskröfum fullnægt. Fasteignirnar, sem stefndi hafi keypt á uppboðinu, séu að fasteignamati sem hér segi: Herjólfsgata 4 kr. 34.574.000 Heiðarvegur |, |. hæð 8.877.000 Öll eignin Heiðarvegur 3 sé að fasteignamati 12.150.000 króna en Heiðarvegur 3, e.h., íbúðin 133 ferm., þ.e. 22,5% allrar eignarinnar 2.733.750 Herjólfsgata 4 kr. 34.574.000 Samtals kr. 46.184.750 Eignir stefnda eftir uppboðið nemi að brunabótamatsverði: Herjólfsgata 4 kr. 113.108.000 Heiðarvegur 1, allur að brunamati kr. 74.512.000, Heiðarvegur |, |. hæð, sé 33,75% af allri Heimiseigninni kr. 25.147.800 4696 Heiðarvegur 3, íbúð. Öll eignin að brunamati kr. 44.492.000, íbúðin 22,5% allrar eignarinnar 10.010.700 Samtals kr. 148.266.500 Samkvæmt sölumati Guðbjargar Óskar Jónsdóttur, löggilts fasteignasala, 27. janúar 1998, hafi eignirnar, er stefndi fékk á uppboðinu, verið metnar til sölu- verðs þannig: Herjólfsgata 4 kr. 74.000.000 Heiðarvegur 1, öll eignin kr. 47.000.000, þar af 1. hæð 33,75% 15.862.500 Heiðarvegur 3, öll eignin samtals kr. 28.000.00, íbúðin 22,5% allrar eignarinnar 6.300.000 Samtals kr. 96.162.500 Af hálfu stefnenda er því haldið fram að þar sem stefndi hafi keypt Hótel Bræðraborg, þ.e. Herjólfsgötu 4, Heiðarveg 1, 1. hæð, og Heiðarveg 3, e.h. íbúð, á uppboðinu hafi honum borið skylda til samkvæmt 1. mgr. 57. gr. laga um nauðungarsölu nr. 90/1991 að gera upp veðskuldirnar við uppboðsþola eins og lagagreinin mæli fyrir um. Þar sem stefndi hafi ekki fengist til að skila réttu uppgjöri samkvæmt því, heldur hafi hann haldið uppi óskýrðum hluta uppboðskrafna sinna á hendur stefnendum með aðför og gjaldþroti, hafi stefndi bakað sér skaðabótaábyrgð gagnvart þeim Páli, Karli og Ástþóri Rafni samkvæmt almennu skaðabótaregl- unni. Því er haldið fram að eftir uppboðið eigi stefndi engar kröfur á hendur stefnendum þar sem kröfurnar væru fallnar niður samkvæmt framangreindri lagagrein. Guðmundur geri ekki skaðabótakröfur í málinu þar sem stefndi hafi ekki gert kröfu um gjaldþrot á hendur honum. Í málatilbúnaði stefnenda er vísað til þess að málið sé höfðað á heimilisvarn- arþing stefnda. Dómkröfur séu byggðar á 1. mgr. 57. gr. laga um nauðungarsölu nr. 90/1991. Þá telji stefnendur alla meðferð stefnda í sambandi við uppboðs- málið og síðari meðferð, til að ná fram gjaldþroti á þeim, ótímabæra, í bága við góða viðskiptahætti og ólöglega með hliðsjón af 3. kafla laga um samninga, umboð og ógilda löggerninga nr. 7/1936, sbr. einkum 31. og 33. gr. Málsástæður og lagarök stefnda. Af hálfu stefnda hefur komið fram að lýstar kröfur stefnda í andvirði fast- eignanna hafi verið 54.026.252 krónur. Stefndi hafi keypt eignirnar Herjólfsgötu 4, Heiðarveg 3, e.h. (íbúð) og Heiðarveg 1, 1. hæð, fyrir samtals 23.500.000 krónur. Stefndi hafi fengið upp í kröfur sínar samkvæmt úthlutun sýslumanns- 4697 ins í Vestmannaeyjum 23.718.345 krónur þann 25. maí 1998. Dráttarvextir af mismuninum, 30.307.907 krónum (þ.e. 54.026.252 að frádregnum 23.718.345 krónum), séu 4.531.690 krónur, reiknaðir til 10. desember 1998. Að auki hafi stefndi lagt út vegna kaupa á eignunum 23.500.000 krónur. Samtals sé því krafa stefnda, fyrir utan kostnað, sem fallið hafi til á tímabilinu eftir nauðungarsöluna þann 11. mars 1998, 58.339.597 krónur. Vegna þessa sé hugleiðingum stefnenda um að stefndi eigi 20.000.000 króna í afgang, er hann hafi selt eignirnar á 50.000.000 króna, mótmælt sem röngum. Þann 6. maí 1998 hafi stefndi gert leigusamning við Pál Helgason, föður stefnenda, um þær eignir sem stefndi keypti á nauðungarsölunni. Í samningnum sé ákvæði um kauprétt leigutakans Páls á eignum stefnda og tekið fram að eign- irnar verði í sölumeðferð á leigutímabilinu, þ.e. til 28. febrúar 1999. Kauprétt- urinn miðist við ákveðið fast verð, sem aðilar hafi verið ásáttir um að væri mark- aðsverð þegar samningurinn var gerður. Páll hafi nýtt sér kauprétt sinn varðandi Heiðarveg 3, íbúð, sem hann hafi keypt af stefnda á 1.600.000 krónur. Varðandi hinar tvær eignirnar þá hafi Páll hvenær sem er fram til 28. febrúar 1999 getað keypt Herjólfsgötu 4 fyrir 32.000.000 króna og Heiðarveg 1, 1. hæðina, fyrir 8.500.000 krónur. Leigusamningurinn og kaupréttarákvæðið hafi verið í sam- ráði við stefnendur. Markaðsverð eignanna þriggja, sem stefndi hafi keypt, hafi því að hámarki verið 42.100.000 krónur á söludegi, þann 11. mars 1998. Þessar tölur væru í samræmi við það sem stjórn stefnda hafi falið lögmönnum sínum að bjóða í einstaka eignarhluta við nauðungarsöluna að undangenginni ítarlegri könnun á markaðsvirði eignanna. Því er hins vegar mótmælt af hálfu stefnda að stefnendur hafi sýnt fram á að markaðsverð fasteignanna hafi verið hærra en það verð sem fékkst fyrir þær á nauðungarsölunni þann 11. mars 1998. Sölumati fasteignasala frá 27. janúar 1998, þar sem söluverð Herjólfsgötu 4 sé metið á 74.000.000 króna og söluverð Heiðarvegar 1, að fjárhæð 47.000.000 króna, er mótmælt sem röngu, ósönnuðu og alveg fráleitu. Bent er á í því sam- bandi að ekki sé víst að fasteignasalinn hafi getað litið alveg hlutlaust á málið þar sem hún sé dóttir lögmanns stefnenda, sem hafi óskað eftir sölumatinu. Því er haldið fram að stefndi hafi, allt frá því að hann eignaðist fasteignirnar, árangurslaust reynt að selja þær á verði sem fasteignasalar teldu eðlilegt. Stefn- endum hafi alla tíð verið ljóst að krafa stefnda á þá yrði lækkuð í samræmi við það sem fáist fyrir eignirnar þegar þær verði seldar. Reynt hafi verið að fá 50.000.000 króna fyrir báðar eignirnar en það hafi ekki gengið þrátt fyrir að búist væri við mjög auknum ferðamannastraumi til Vestmannaeyja. Kröfum stefnenda um að áhvílandi veðskuldir á Herjólfsgötu 4, Heiðarvegi 1, 1. hæð og Heiðarvegi 3, íbúð, verði færðar niður er af hálfu stefnda hafnað með vísan til þessa. Því er jafnframt haldið fram að í engu íslensku dómsmáli hafi kröfur um niðurfærslu skulda, líkt og stefnendur krefjist, verið teknar til 4698 greina og er í því sambandi vísað t.d. til Hrd. 1996:3669, Hrd. 1996:2063, Hrd. 1992:1434 og Hrd. 1981:1398. Einnig er því mótmælt að kröfurnar, sem lýst hefur verið í þrotabú þriggja stefnenda, verði lækkaðar í því máli sem hér er til úrlausnar. Í kröfulýsingunum sé tekið tillit til væntanlegs söluverðs fasteigna stefnda. Skaðabótakröfum og málskostnaðarkröfum stefnenda er jafnframt mótmælt en af hálfu stefnda er því haldið fram að engin stoð sé fyrir þeim. Niðurstöður. Eins og að framan er rakið er krafa stefnenda um að stefnda verði gert að færa niður skuldir byggð á 1. mgr. 57. gr. laga um nauðungarsölu nr. 90/1991 en þar segir: „Nú hefur einhver sá, sem hefur notið réttinda yfir eigninni, gerst kaupandi að henni við nauðungarsölu án þess að réttindum hans hafi verið fullnægt með öllu af söluverðinu og hann krefur síðan gerðarþola eða annan um greiðslu þess sem stendur eftir af skuldbindingunni. Getur þá sá, sem kröfunni er beint að, krafist þess að hún verði færð niður um fjárhæð sem nemur mismun á því verði sem eignin var seld fyrir og því sem þykir sýnt að hafi verið markaðsverð eign- arinnar við samþykki boðs miðað við þau greiðslukjör sem eignin var seld segn.“ Í málinu hafa verið lögð fram gögn um ætlað markaðs- eða söluverð fast- eignanna sem hér um ræðir. Í fyrsta lagi er þar um að ræða sölumat Guðbjargar Óskar Jónsdóttur fasteignasala en samkvæmt útreikningi stefnenda, sem byggður er á matinu, er söluverð metið að fjárhæð samtals 96.162.500 krónur. Einnig hafa í því sambandi verið lagðar fram upplýsingar um brunabótamat fast- eignanna en sölumatið virðist að nokkru leyti byggt á því. Í öðru lagi hafa verið lagðar fram auglýsingar, sem birtar voru í Morgunblaðinu 7. febrúar og 11. apríl 1999, þar sem umræddar fasteignir eru boðnar til sölu, og upplýsingar frá fast- eignasala um að þær væru til sölu sem einnig voru birtar í blaðinu. Í fyrri auglýsingunni er tekið fram að verðhugmynd sé 55 milljónir króna en í þeirri síðari er óskað eftir tilboði. Í þriðja lagi hefur stefndi lagt fram mat starfandi lögmanns og fasteignasala í Vestmannaeyjum, dagsett 24. febrúar 1999, á sölu- verði fasteignanna, sem hann metur á u.þ.b. 30.000.000 króna, en af hálfu stefn- enda er þessu mati mótmælt sem röngu. Í fjórða lagi hefur verið lagður fram leigusamningur um eignirnar við Pál Helgason, föður stefnenda, dagsettur 6. maí 1998, en leigutíminn er frá 1. maí það ár til 28. febrúar 1999. Í samningnum er ákvæði um kauprétt og forkaupsrétt hans að húsnæðinu þar sem kaupverðið er tilgreint samtals 42.100.000 krónur og einnig eru þar tilgreind greiðslukjör. Eins og áður er komið fram keypti Páll íbúðina á 2. hæð að Heiðarvegi 3 af stefnda og var kaupverðið 1.600.000 krónur. Engin skrifleg gögn hafa þó verið 4699 lögð fram um þá sölu eða um greiðslukjör. Á blaði, sem lögmaður stefnda lagði fram til hliðsjónar í munnlegum málflutningi við tölulega útlistun á kröfum stefnda á hendur stefnendum, er gert ráð fyrir því að söluhagnaður vegna íbúð- arinnar að fjárhæð 1.105.000 krónur verði dreginn frá kröfunum. Af því sem hér hefur verið rakið verða ekki dregnar haldbærar ályktanir um markaðsverð umræddra fasteigna þegar boð, sem fram komu við nauðungarsöl- una, voru samþykkt. Stefnendur hafa ekki aflað mats dómkvaddra matsmanna um markaðsverð fasteignanna á þeim tíma eða annarra gagna sem lögð verða til grundvallar við úrlausn málsins að þessu leyti. Eru því ekki skilyrði til að verða við kröfu stefnenda um að stefnda verði gert að færa niður eftirstöðvar kröfu sinnar á hendur stefnendum samkvæmt framangreindri lagagrein. Af sömu ástæðu eru heldur ekki lagaskilyrði til að verða við kröfu stefnenda þess efnis að felldar verði niður kröfur sem stefndi hefur lýst í þrotabú stefnenda Ástþórs Rafns, Karls og Páls. Skaðabótakröfur stefnenda Ástþórs Rafns, Karls og Páls eru reistar á því að stefndi hafi af óréttmætum ástæðum krafist gjaldþrotaskipta á búum þeirra enda ætti stefndi engar kröfur á hendur þeim þar sem þær væru fallnar niður sam- kvæmt 1. mgr. 57. gr. laga um nauðungarsölu. Með því hafi stefndi valdið stefn- endum tjóni sem stefndi beri ábyrgð á samkvæmt almennu skaðabótareglunni. Þar sem kröfum stefnenda um að stefnda verði gert að færa niður skuldirnar samkvæmt nefndri lagagrein hefur verið hafnað hafa þessar skuldið ekki fallið niður eins og stefnendur halda fram. Bótakröfur þeirra skortir því lagagrundvöll og ber þess vegna að sýkna stefnda af þeim. Með vísan til 1. mgr. 130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991 þykir rétt að stefnendur greiði stefnda 100.000 krónur í málskostnað. Dóm þennan kvað upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, Ferðamálasjóður, skal sýkn vera af kröfum stefnenda, Ástþórs Rafns Pálssonar, Guðmundar Pálssonar, Páls Pálssonar og Karls Páls- sonar, í máli þessu. Stefnendur greiði stefnda 100.000 krónur í málskostnað. 4700 Fimmtudaginn 9. desember 1999. Nr. 276/1999. — Sigurlaug Halldórsdóttir (Gylfi Thorlacius hrl.) gegn íslenska ríkinu (Sigrún Guðmundsdóttir hrl.) Skaðabætur. Líkamstjón. Fasteign. S féll í tröppum lögreglustöðvar en snjór var í tröppunum. Stefndi hún íslenska ríkinu til greiðslu bóta fyrir það tjón, sem hún varð fyrir við fallið. Talið var að S hefði borið að sýna sérstaka gát, enda hefði henni mátt vera ljóst hvernig aðstæður voru. Hefði henni ekki tekist að sýna fram á að slysið yrði rakið til yfirsjónar eða vanrækslu manna, sem ríkið bar ábyrgð á. Var því sýknað. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 12. júlí 1999. Hann krefst þess að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 2.271.100 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá 9. október 1993 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst þess aðallega að héraðsdómur verði staðfestur og áfrýjanda gert að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti, en til vara að krafa áfrýjanda verði lækkuð og málskostnaður falli þá niður. I. Áfrýjandi kom til rannsóknardeildar lögreglunnar í Reykjavík 8. mars 1993 og kvaðst hafa slasast á tröppum lögreglustöðvarinnar við Hverfisgötu 113 um kl. 15 hinn 13. janúar það ár. Í skýrslu, sem þá var skráð, lýsti áfrýjandi atvikinu svo: „Þegar ég var að ganga niður tröpp- urnar rann ég í einni af tröppunum. Það var talsverður snjór á tröpp- unum en tröppubrúnirnar stóðu út úr snjónum. Við það að renna til féll ég en gat gripið í handriðið mér til stuðnings. Ég bar samt fyrir mig hægri höndina þegar ég datt.“ Sama dag ritaði aðstoðaryfirlögregluþjónn frásögn um slysið á 4701 skýrslueyðublað. Þar segir svo: „Tröppurnar inn á lögreglustöðina eru fimm og höfðu þær fyllst af snjó. Snjórinn hafði troðist og myndast hálka, sem virkaði eins og rennibraut niður tröppurnar.“ Fyrir dómi kvaðst aðstoðaryfirlögregluþjónninn hafa skráð þessa frásögn sína eftir punktum frá 13. janúar 1993. Hann bar einnig að eftir óhappið hafi verið kallað á sig og hann hitt áfrýjanda í anddyri lögreglustöðvarinnar. Hafi hann síðan farið út og séð að snjór í tröppunum var nýfallinn og troðin slóð hafi verið þar. Í henni hafi verið hált. Hafi þetta myndað „svona rennibraut“. Nánar aðspurður sagði hann að sig minnti að logn- drífa hafi verið öðru hvorum megin við hádegið. Því hafi snjórinn verið hreinn. Hafi hann falið húsverði að hreinsa tröppurnar og stéttina fyrir framan. Fyrir dómi skýrði áfrýjandi svo frá að kalt hafi verið í veðri og snjór yfir öllu. Tröppurnar hafi verið fullar af snjó, þannig að þær hafi nán- ast verið eins og rennibraut, en brúnir þeirra hafi verið auðar. Samkvæmt vottorði Veðurstofu Íslands var snjódýpt í Reykjavík frá 30. desember 1992 til 11. janúar 1993 frá 10 cm til 27 cm, en 17 em daginn fyrir slysið. Hinn 11. og 12. janúar var jörð alþakin misþykku lagi af þéttum eða votum snjó. Loks kemur fram í vottorði Veðurstof- unnar að engin úrkoma hafi verið í Reykjavík kl. 9, 12 og 15 slysdag- inn, en kl. 15 hafi verið úrkoma í grennd við veðurathugunarstaðinn. Við mælingar á sama tíma var frost 1,7%, 1,8? og 2,6%. Þessar upp- lýsingar frá Veðurstofunni styðja framburð áfrýjanda og aðstoðaryfir- lögregluþjónsins, sem áður er getið, um að snjór hafi verið í tröpp- unum, þótt þær bendi ekki til að hann hafi verið nýfallinn, eins og sá síðarnefndi bar fyrir dómi. Verður því lagt til grundvallar að snjór hafi verið á umferðarleiðum fótgangenda í borginni, þar á meðal í tröpp- unum við lögreglustöðina. Í umrætt sinn var áfrýjandi á förum til Bandaríkjanna ásamt þáver- andi eiginmanni sínum og tveimur börnum, sem biðu í bifreið þeirra hjóna meðan þau sinntu erindum á lögreglustöðinni. Sagðist áfrýjandi hafa verið að flýta sér út í bifreiðina til þeirra. Áfrýjandi kvaðst hafa meitt sig mjög mikið við fallið. Áfrýjandi leitaði þó ekki læknis og sagði ástæðu þess hafa verið þá að klukkan hafi verið að verða þrjú, en flugvélin hafi átt að leggja af stað tveimur tímum síðar. Ekki leit- aði áfrýjandi heldur læknis á meðan á tveggja vikna dvöl fjölskyld- unnar í Bandaríkjunum stóð. 4702 1. Þegar slysið bar að höndum var bjart af degi. Svo sem fyrr greinir lýsti áfrýjandi aðstæðum svo að tröppurnar hafi verið fullar af snjó, nánast eins og rennibraut. Ef svo var, bar áfrýjanda að sýna sérstaka aðgæslu, einkum með því að halda sér í handriðið og þræða brúnir, sem voru að hans sögn auðar. Er þess einnig að gæta að áfrýjandi hafði skömmu áður gengið upp tröppurnar og hlaut að vera ljóst hvernig aðstæður voru. Ekki hefur verið leitt í ljós að vanbúnaður á tröppunum hafi átt þátt í slysi áfrýjanda. Samkvæmt þessu verður ekki talið að áfrýjandi hafi sýnt fram á, að slysið verði rakið til yfirsjónar eða vanrækslu manna, sem stefndi ber ábyrgð á. Verður hinn áfrýjaði dómur því staðfestur. Aðilarnir skulu hvor bera sinn kostnað af málinu fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 13. apríl 1999. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutningi 26. mars sl., var höfðað með stefnu áritaðri um birtingu 23. júní 1998 og þingfestri 25. sama mánaðar. Stefnandi er Sigurlaug Halldórsdóttir, kt. 091159-2529, Kaplaskjólsvegi 61, Reykjavík. Stefndi er íslenska ríkið, kt. 540269-6459. Dómkröfur stefnanda. Að stefndi verði dæmdur til að greiða 2.271.100 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 9. október 1993 til greiðsludags. Þess er krafist að vextir leggist við höfuðstól kröfunnar á 12 mánaða fresti, í fyrsta skipti þann 9. október 1994. Jafnframt er þess krafist að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað auk virðisaukaskatts skv. máls- kostnaðarreikningi. Dómkröfur stefnda. Stefndi krefst sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar að mati réttarins. 4703 Til vara er gerð krafa um lækkun á dómkröfum stefnanda og að málskostn- aður verði látinn falla niður. Málavextir. Að sögn stefnanda var hún þann 13. janúar 1993 um klukkan 15.00 á leið út af lögreglustöðinni við Hverfisgötu 113 í Reykjavík þegar hún rann til í hálku á tröppunum. Að sögn stefnanda var snjór á tröppunum þegar óhappið varð. Af hálfu stefnanda er því haldið fram að tröppurnar hafi ekki verið ruddar en á þeim hafi verið snjór sem hafi troðist niður og myndað hálku ofan á flísum þeim sem á tröppunum eru. Stefnandi kveðst hafa fallið á bak og hægri mjöðm með þeim afleiðingum að hún hafi fundið til sársauka í baki, mjöðm og öxl. Auk þess kveðst stefnandi hafa fengið verk í höfuð og herðar, sérstaklega hægri öxl. Stefnandi kveðst hafa verið á leið til útlanda ásamt manni sínum síðar þennan sama dag og hafi henni þess vegna ekki gefist tími til að leita læknis. Í flugvélinni á leið frá landinu hafi hún fengið verkjalyf. Ferðalagið allt hafi reynst stefnanda erfitt vegna áverka þeirra sem hún varð fyrir og hafi þau hjónin neyðst til þess að stytta ferð sína um viku. Við heimkomuna tveim vikum síðar kveðst stefnandi hafa leitað til heimilislæknis síns þar sem hún hafi verið illa haldin af verkjum í höfði og herðum. Þá hafi verkur frá öxl verið heldur vaxandi. Heimilislæknir stefnanda hafi vísað stefnanda til sjúkranuddara til meðferðar. Sú meðferð hafi borið tak- markaðan árangur. Síðan leitaði stefnandi til Stefáns Carlssonar læknis. Í skoðun sem fram fór þann 13. janúar 1994 kom fram að stefnandi var með greinilega rýrnun ofankambsvöðva og eymsli í öxl. Vegna þessa var stefnandi sprautuð þrisvar sinnum í öxlina. Stefnandi kveðst hafa lagast skamma stund en versnað síðan aftur. Hinn 1. nóvember 1994 var aðgerð framkvæmd á öxl stefnanda þar sem aukið var rými fyrir sinafestu og fjarlægt kalk við sin. Eftir aðgerðina var stefnandi send í sjúkraþjálfun og fékk bólgu- og verkjastillandi lyf. Hinn 25. júlí 1997 mat Atli Þór Ólason læknir örorku stefnanda. Niðurstaða hans var að stefn- andi hafi orðið fyrir varanlegu tjóni í slysinu 13. janúar 1993. Læknirinn mat tímabundna örorku stefnanda 100% í einn og hálfan mánuð eftir |. nóv. 1994 og varanlega örorku 8%. Hinn 9. september 1993 ritaði lögmaður stefnanda bréf til lögreglunnar í Reykjavík þar sem óskað var eftir afstöðu til bótakröfu stefnanda vegna slyss- ins. Ekki var gerð krafa um greiðslu ákveðinnar fjárhæðar með bréfi þessu en tekið fram að ferðalag (líklega ferðalag stefnanda til Bandaríkjanna 13. janúar 1993) muni hafa kostað stefnanda og fjölskyldu hennar 5-600.000 kr. Með bréfi lögreglustjórans í Reykjavík, dags. 2. nóvember 1993, var bótaskyldu stefnda hafnað. 4704 Bótakrafa stefnanda sundurliðast þannig: Bætur vegna varanlegrar örorku 1.840.700 kr. Bætur vegna tapaðra lífeyrisréttinda 110.400 kr. Miskabætur 320.000 kr. 2.271.100 kr. Í skjölum málsins kemur fram að í ágúst 1997 fékk stefnandi greiðslu v/ 8% varanlegrar örorku og vexti 590.590 kr. frá Sjóvá-Almennum tryggingum hf. Greiðsla þessi mun, eftir því sem fram kom hjá stefnanda hér fyrir dómi, vera vegna slyss þess sem málið er af risið og greidd úr ferðatryggingu Visa. Málsástæður og rökstuðningur stefnanda. Af hálfu stefnanda er á því byggt að stefndi, sem eigandi húsnæðisins að Hverfisgötu 113 í Reykjavík og sem húsbóndi þeirra sem sjá áttu um að frá- gangur og umhirða við húsið væri í lagi, beri ábyrgð á því tjóni sem stefnandi varð fyrir þann 13. janúar 1993. Orsök slyssins telur stefnandi mega rekja til óforsvaranlegs frágangs á tröpp- unum þegar slysið varð. Tröppurnar séu flísalagðar og verði mjög sleipar í rign- ingu og þegar snjór liggur yfir þeim eins og umræddan dag. Vanrækt hafi verið að ryðja snjó af tröppunum eða gera aðrar þær ráðstafanir sem nauðsynlegar megi telja til að draga úr hættu á að fólk slasist vegna hálkunnar svo sem að dreifa á þær sandi eða salti. Ekki hafi verið gripið til slíkra ráðstafana fyrr en eftir að stefnandi féll í tröppunum en þá hafi húsverði verið falið það verkefni að hreinsa snjóinn burtu og saltbera tröppurnar. Húsið sem stefnandi slasaðist við sé opinber stofnun og almennt verði að gera miklar kröfur til aðbúnaðar og umhirðu við slík hús vegna þess fjölda fólks sem leita verði þangað eftir þjónustu sem þar er innt af hendi. Ekki hafi verið gerðar neinar ráðstafanir til að vara fólk við þeirri hættu sem í tröppunum hafi falist en telja megi að sérstök ástæða hafi verið til að gera slíkar ráðstafanir eða tryggja að tröppurnar væru vel hirtar og ekki hálar, sérstaklega þar sem ljóst sé að starfsmönnum embættis lögreglustjóra hafi verið ljóst að tröppurnar verði mjög hálar í snjó og frosti eins og fram komi í lögregluskýrslu Harðar Jóhann- essonar, dags. 8. mars 1993. Samkvæmt almennum reglum skaðabótaréttar beri stefndi bótaábyrgð á tjóni því sem rekja megi til vanbúnaðar húsnæðis í hans eigu. Þá beri stefndi einnig ábyrgð á því tjóni sem rekja megi til vanrækslu þeirra sem annast eigi um rekstur og umhirðu hússins. Af hálfu stefnanda er vísað til almennra ólögfestra reglna skaðabótaréttarins um bótaábyrgð. Sérstaklega er vísað til reglna um ábyrgð húseigenda og reglna um ábyrgð vinnuveitanda á starfsmönnum sínum. Til stuðnings fjárhæðar dóm- 4705 kröfu stefnanda er vísað til dómhelgaðrar venju um uppgjör skaðabótakrafna. Um vexti og dráttarvexti er vísað til Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum. Um málskostnað er vísað til 129. og 130. gr. laga nr. 91/1991 um almenna meðferð einkamála og um virðisaukaskatt af málskostnaði er vísað til laga nr. 50/1988 en stefnandi sé ekki virðisaukaskattsskyld. Málsástæður og rökstuðningur stefnda. Af hálfu stefnda er á því byggt að ósannað sé að atburður sá sem stefnandi byggir kröfur sínar á hafi átt sér stað svo og að ætlað tjón stefnanda sé að rekja til þessa atburðar. Málsástæðu stefnanda um óforsvaranlegan frágang á tröppunum, að tröpp- urnar séu flísalagðar og verði mjög sleipar í rigningu og þegar snjór liggur yfir þeim eins og umræddan dag er mótmælt sem órökstuddri og vanreifaðri. Engin gögn hafi verið lögð fram í málinu til stuðnings því að tröppurnar hafi verið sleipar vegna þess að þær hafi verið flísalagðar. Vegna fullyrðinga í stefnu um að vanrækt hafi verið að ryðja snjó af tröpp- unum eða gera aðrar ráðstafanir, t.d. að dreifa salti eða sandi, er tekið fram af hálfu stefnda að í vottorði Veðurstofu Íslands komi fram að auð Jörð hafi verið í Reykjavík 28. des. 1992. Dagana á eftir hafi snjóað ca. 20 em og síðan hafi verið snjór allan fyrripart janúarmánaðar. Ljóst sé því að ekki hafi verið um nýfallinn snjó að ræða þar sem ekkert hefði snjóað þrjá daga fyrir óhappið. Mikil umferð sé um tröppur þessar og því myndist fljótt slóð. Tröppurnar hafi verið hreinsaðar þegar þörf var á því talin og ekki hafi orðið óhöpp þar þrátt fyrir mikla umferð. Ekki sé meiri hætta við þessar tröppur heldur en við tröppur ann- ars staðar í borginni þegar snjór og hálka er. Slys stefnanda sé ekki hægt að rekja til saknæmrar hegðunar starfsmanna lögreglustjóraembættisins heldur sé hér um óhappatilvik að ræða sem stefnandi beri sjálf ábyrgð á. Þá er vefengt af hálfu stefnda að ætlað tjón stefnanda sé að rekja til óhapps- ins 13. janúar 1993. Stefnandi hafi ekki leitað læknis fyrr en 4. febrúar 1993. Mestan hluta þess tíma er leið frá óhappinu og þar til hún leitaði læknis hafi hún verið stödd í Bandaríkjunum. Allt eins hafi óhapp getað átt sér stað þar. Það komi fram í örorkumati að stefnandi hafi dottið í baði árið 1991 og fengið þá hnykk á mjöðmina. Hún hafi verið frá vinnu einn og einn dag vegna óþæginda í mjöðminni. Jafnframt komi fram að stefnandi hafi fengið vöðvabólgu í háls og herðar er hún vann við vélritun 15-16 ára gömul. Hún hafi fundið fyrir vöðvabólgunni öðru hvoru síðan. Af hálfu stefnda er því haldið fram að þessi atriði hafi áhrif á örorku stefnanda. Í læknisvottorði 6. apríl 1993 komi fram að stefnandi hafi tognað nokkuð illa á hægri öxl. Ekkert sé minnst á mjöðm í því vottorði. Stefnandi hafi fengið til- vísun á sjúkraþjálfara auk bólgueyðandi lyfja. Stefnandi muni hafa komið aftur 4706 12. mars 1993 og þá til þess að athuga með vottorð. Ekki hafi heldur verið minnst á mjöðm í þeirri heimsókn. Stefnandi hafi farið til Stefáns Carlssonar læknis í byrjun árs 1994. Þá hafi verið teknar röntgenmyndir af öxlum sem hafi sýnt nokkra kölkun en ekki áverkamerki. Hinn 1. nóv. 1994 hafi stefnandi farið í aðgerð hjá Stefáni Carls- syni þar sem gerð hafi verið svokölluð „decompression“ á öxlinni til þess að auka bil milli sina og herðablaðs. Af hálfu stefnda er vefengt að slík aðgerð sé nauðsynleg vegna óhappsins. Samkvæmt vottorði Stefáns Carlssonar læknis, dags. 20. júlí 1997, hafi aðgerðin gengið ágætlega. Í vottorði þessu segir: „Hefur síðan ekki komið til mín fyrr en nú í febrúar 1997. Þá kemur fram að Í byrjun janúar hefur hún haft veruleg óþægindi í öxlinni af og til en þau hafa horfið á milli. Við skoðun lítur öxlin eðlilega út. Það eru ekki neinar vöðvarýrnanir. Það eru eðlilegar hreyfingar í öxlinni en það tekur í við ystu hreyfimörk. Það er ákveðið að taka röntgenmynd og fór hún í þá myndatöku þann 11/2 1997 og var ekki að sjá neinar bein- eða liðbreytingar. Hafði samband við mig símleiðis 27/2 1997 varðandi myndatökuna og það kom fram að líðan var bærileg í öxlinni.“ Í lok vottorðsins segi: „Gerð var aðgerð í nóvember 1994. Skánaði nokkuð eftir aðgerðina. Hefur enn veruleg einkenni frá öxlinni, sem búast má við að verði viðvarandi. Var síðast í skoðun hjá mér 6/2 1997.“ Á bls. 5 í örorkumati Atla Þórs Ólasonar læknis segir í kaflanum Skoðun: „Göngulag og limaburður er eðlilegur. Skoðun á hálsi var eðlileg. Skoðun á hægri öxl var eðlileg. Ofanvert á vinstri öxl var 6 em vel gróið ör. Nokkur eymsli, en væg, fundust framanvert og hliðlægt á vinstri öxl. Axlarhreyfingar voru eðlilegar og sársaukalausar, nema við frásveiflu upphandleggs móti við- námi, þá komu óþægindi fram í vinstri axlarlið. Taugaskoðun eðlileg. Við vinstri spjaldlið og vöðvafestur við vinstri rassvöðva, rétt við spjaldliðinn, fundust væg eymsli en ekki bankeymsli. Skoðun a.ö.1. eðlileg.“ Um mat á varanlegri örorku segir svo: „Við mat á varanlegri örorku er tekið mið af tognunaráverka, frírri hreyfingu axlarliðar, en áreynsluverkir eins og við festumein eða tognunar- áverka, einkum á vöðvafestum (supraspinatus sin) og viðbótar tognun í vinstri mjaðmargrindarhluta. Varanleg hefðbundin læknisfræðileg örorka er einnig metin 8%.“ Tímabundin örorka var metin 100% í einn og hálfan mánuð frá aðgerðinni 1. nóv. 1994. Af hálfu stefnda er þessum mötum mótmælt sem óviðkomandi óhappinu 13. janúar 1993. Sérstaklega er bent á að eymslin hafi öll verið í hægri öxlinni sam- kvæmt framburði stefnanda en samkvæmt örorkumati séu öll eymslin tengd vinstri öxlinni. Þá hafi stefnandi aldrei leitað sér læknis vegna mjaðmahnykks- ins sem sé hluti af metinni örorku. Til vara er gerð krafa um verulega lækkun á dómkröfum stefnanda og í því tilviki verði málskostnaður látinn falla niður. Taka beri tillit til eigin sakar stefn- 4707 anda. Þá er á því byggt að orsakasamband sé ekki milli óhappsins og örorkunnar. Sé það ekki metið til sýknu beri að lækka bætur vegna þess. Stefnandi hafi ekki orðið fyrir tekjutapi vegna óhappsins. Því er sérstaklega mótmælt að aðgerðina 1. nóv. 1994 sé að rekja til óhappsins. Miskabótakröfu er mótmælt sem of hárri. Vöxtum og upphafstíma vaxta er mótmælt. Upphafsdagur vaxta sé dagsetning kröfubréfs. Það líði tæp fimm ár frá því að kröfubréf var sent og þar til málið var höfðað. Sá dráttur sé ekki á ábyrgð stefnda. Þá sé kröfubréfið frá 9. sept. 1993 tölulega órökstutt. Varðandi málskostnaðarkröfu er vísað til 130. gr. eml. Við aðalmeðferð málsins gaf stefnandi skýrslu fyrir dómi svo og Jónas J. Hallsson aðstoðaryfirlögregluþjónn og Atli Þór Ólason læknir. Fram kom hjá Atla Þór Ólasyni lækni að í matsgjörð hafi orðið ruglingur varðandi hægri og vinstri öxl, þannig að þar sem í matsgjörð er fjallað um vinstri öxl eigi að standa hægri öxl og öfugt. Niðurstaða. Stefnandi er ein til frásagnar um óhapp það sem hún kveðst hafa orðið fyrir í tröppum lögreglustöðvarinnar við Hverfisgötu hinn 13. janúar 1993. Í skýrslu stefnanda hjá rannsóknardeild lögreglunnar í Reykjavík 8. mars 1993 segir m.a. svo: „Þetta gerðist þannig að ég var að ljúka erindi sem ég átti inn á lögreglustöðina. Við hjónin vorum að fara til Bandaríkjanna þennan sama dag tveim tímum seinna, miðað við tímann sem slysið gerðist, en það hefur verið um klukkan 15.00. Þegar ég var að ganga niður tröppurnar rann ég Í einni af tröppunum. Það var talsverður snjór á tröppunum en tröppubrúnirnar stóðu út úr snjónum. Við það að renna til féll ég en gat gripið í handriðið mér til stuðn- ings. Ég bar samt fyrir mig hægri höndina þegar ég datt.“ Fram kom hjá stefnanda við skýrslugjöf hér fyrir dómi að slysið hafi orðið við tröppurnar á lögreglustöðvarbyggingunni, sem eru nær Snorrabrautinni. Kalt hafi verið í veðri og snjór. Tröppurnar hafi verið fullar af snjó, nánast eins og rennibraut. Stefnandi kvaðst hafa farið á lögreglustöðina með þáverandi eigin- manni sínum. Þá er stefnandi datt hafi eiginmaður hennar enn verið inni en börn þeirra, fjögurra og sex ára, hafi verið úti í bíl og kvaðst stefnandi hafa verið að flýta sér út í bíl til þeirra. Klukkan hafi verið að verða 3 og flugvélin sem þau hjónin fóru með til Bandaríkjanna hafi átt að leggja af stað kl. 5. Stefnandi kvaðst ekkert hafa hugsað út í að fara þá til læknis. Stefnandi leitaði ekki læknis fyrr en hún kom aftur til landsins eftir ferðina til Bandaríkjanna. Í lögregluskýrslu Jónasar J. Hallssonar aðstoðaryfirlögregluþjóns og þáver- andi stöðvarstjóra á lögreglustöðinni við Hverfisgötu, dags. 8. mars 1993, kemur fram að miðvikudaginn 13. janúar 1993 um kl. 15.00 hafi stefnandi verið að 4108 sinna erindi á lögreglustöðinni við Hverfisgötu 113 ásamt eiginmanni sínum. Þau hafi verið að fara út af stöðinni er stefnandi rann til og féll á hægri mjöðm og bak í útitröppum stöðvarinnar með þeim afleiðingum að hún kenndi til sárs- auka í hægri mjöðm, baki og öxl. Fram kom hjá Jónasi J. Hallssyni við skýrslugjöf hér fyrir dómi að kallað hafi verið í hann eftir slys stefnanda. Þá hafi stefnandi verið stödd í anddyri. Hún hafi verið að flýta sér, enda á leið úr landi. Ekki hafi séð á stefnanda þannig að Jónas teldi að þörf væri að leita læknis. Þegar til þess er litið sem hér hefur verið rakið þykir fram komið að stefn- andi hafi fallið í tröppum lögreglustöðvarinnar við Hverfisgötu hinn 13. janúar 1993. Eins og málið liggur fyrir eru fullyrðingar af hálfu stefnanda um óforsvaran- legan frágang á tröppunum órökstuddar. Af hálfu stefnanda er því haldið fram að vanrækt hafi verið að ryðja snjó af tröppunum eða gera aðrar þær ráðstafanir sem nauðsynlegar megi telja til þess að draga úr slysahættu vegna hálku. Í framangreindri lögregluskýrslu Jónasar J. Hallssonar, dags. 8. mars 1993, segir m.a.: „Tröppurnar inn á lögreglustöðina eru fimm og höfðu þær fyllst af snjó. Snjórinn hafði troðist og myndast hálka, sem virkaði eins og rennibraut niður tröppurnar.“ Síðar í skýrslu þessari segir: „Húsvörðurinn sá um að hreinsa og saltbera tröppurnar og gangstéttina þar fyrir framan.“ Fram kom hjá Jónasi J. Hallssyni við skýrslugjöf hér fyrir dómi að þegar hann kom á vettvang eftir fall stefnanda hafi verið nýfallinn snjór í tröppunum og logndrífa. Troðin slóð hafi verið niður tröppurnar og í slóðinni hafði mynd- ast hálka. Eftir slysið kvaðst Jónas hafa haft samband við húsvörð og sagt honum að hreinsa tröppurnar og stéttina fyrir framan. Almennt eigi húsvörður að moka tröppurnar á hverjum morgni þegar snjór er. Húsvörðurinn hafi sagt Jónasi að hann hefði mokað tröppurnar þennan morgun. Samkvæmt framlögðu vottorði Veðurstofu Íslands varðandi 13. janúar 1993 var engin úrkoma kl. 9.00, þá var hitastig —1,7*. Kl. 12.00 var engin úrkoma, hitastig -1,8? og kl. 15.00 var úrkoma í grennd og hitastig -2,6?. Veðurhæð þann 13. janúar var 5 vindstig kl. 9.00, 4 vindstig kl. 12.00 og 5 vindstig kl. 15.00. Dagana 11. til 12. janúar 1993 var engin úrkoma, en snjódýpt 11. janúar var 19 cm og 12. janúar 17 cm. Með vísan til þess sem hér hefur verið rakið þykir bera að leggja til grund- vallar framburð Jónasar J. Hallssonar yfirlögregluþjóns um að logndrífa hafi verið úti og nýfallinn snjór á tröppunum. Sá skilningur þykir geta samrýmst framangreindu vottorði Veðurstofu Íslands um að úrkoma hafi verið í grennd kl. 15.00 hinn 13. janúar 1993. Dómarar hafa kynnt sér aðstæður á slysstað. Tröppurnar bera með sér að þær 4709 Þarfnast viðhalds, en viðhaldsskortur þeirra mun ekki hafa orsakað fall stefn- anda. Flísar á tröppunum eru mattar, ekki virðast þær vera sérlega sleipar, en vel getur verið að vegna flísanna séu tröppurnar hálli en tröppur sem ekki eru flísalagðar. Ekkert er fram komið um að slys hafi áður eða almennt orðið á tröppum þessum. Gott handrið er báðum megin við tröppurnar. Stefnandi varð fyrir slysi sínu þegar hún var á leið út úr húsinu. Hafi verið hálka í tröppunum, þá hefur henni mátt vera það ljóst eftir ferð sína inn í húsið. Samkvæmt framburði stefnanda fyrir lögreglu þann 8. mars 1993 mun hún ekki hafa stuðst við handrið á leið sinni niður tröppurnar. Í Reykjavík má í janúar alla jafna búast við misjafnri færð og hálku. Dagana fyrir slysdag, nema tvo síðustu dagana, hafði verið snjókoma. Eins og málið liggur fyrir hefur því ekki verið hnekkt að tröppur lögreglustöðvarinnar séu mokaðar daglega þegar snjór er. Ósennilegt er að tröppurnar hafi ekki verið mokaðar eftir snjókomuna frá 29. des. til 10. janúar, en samkvæmt vottorði Veð- urstofu Íslands var engin úrkoma 11. til 12. janúar. Þær kröfur verða trauðla gerðar til umráðamanna húseigna að þeir moki eða láti moka snjó um leið og hann fellur. Álit dómsins er að ekki sé við umsjónarmenn lögreglustöðvarinnar við Hverfisgötu að sakast vegna falls stefnanda heldur sé þar um óhappatilvik að ræða og jafnframt vissu aðgæsluleysi stefnanda að kenna. Með vísan til framanritaðs er sýknukrafa stefnda tekin til greina. Eftir atvikum þykir rétt að málskostnaður falli niður. Málið dæma Auður Þorbergsdóttir héraðsdómari og meðdómendurmnir dr. Ásgeir Ellertsson læknir og Höskuldur Baldursson læknir. Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Sigurlaugar Halldórsdóttur, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 4710 Fimmtudaginn 9. desember 1999. Nr. 316/1999. María Hrönn Magnúsdóttir (Sigurbjörn Magnússon hrl.) gegn Sigurði Hjartarsyni (Guðmundur Ingvi Sigurðsson hrl.) Fasteignakaup. Lán. Kyrrsetning. M og B bjuggu saman í óvígðri sambúð. Vegna kaupa M og B á íbúð í janúar 1998 reiddi S, faðir B, fram samtals 1.611.072 krónur sem runnu beint til seljenda íbúðarinnar, en íbúðin var keypt í nafni M. Eftir að slitnaði upp úr sambúð M og B í mars 1998 krafðist S endurgreiðslu fjárins úr hendi M. M greiddi S 1.000.000 krónur en ákvað að bíða með frekari greiðslur þar til skiptum hefði verið lokið milli hennar og B.S gerði þá kyrrsetningu í íbúðinni fyrir eftirstöðvum skuldarinnar. Talið var ljóst, að framlag S hefði verið innt af hendi á þeirri forsendu að um framhald yrði að ræða á sambúð M og B og hefði M ekki getað vænst þess að þetta væri framlag til hennar. Var því hafnað, að S væri ekki réttur aðili kröfunnar. Var staðfest niðurstaða héraðsdóms um að M skyldi greiða S eftirstöðvar skuldarinnar, þó þannig að vextir voru fyrst dæmdir frá þeim degi er endurgreiðslukrafan var sannanlega gerð. Kyrrsetningargerðin í íbúð M var staðfest. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 9. ágúst 1999. Hún krefst þess að verða sýknuð af öllum kröfum stefnda. Þá krefst hún málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Áfrýjandi og sonur stefnda voru í óvígðri sambúð og lagði stefndi fram fjármuni til kaupa á íbúð fyrir þau í janúar 1998. Íbúðin var keypt á nafn áfrýjanda. Litlu síðar slitnaði upp úr sambúðinni. Áfrýjandi hefur greitt stefnda 1.000.000 krónur af framlagi hans. Eftir standa þá 611.072 krónur sem hann krefst með vöxtum og kostnaði. Áfrýjandi 4711 hefur hafnað frekari greiðslum fyrr en búið sé að skipta eignum hennar og sonar stefnda. Ljóst er að framlag stefnda var innt af hendi á þeirri forsendu að um framhald yrði að ræða á sambúð áfrýjanda og sonar hans. Áfrýjandi gat ekki vænst þess að þetta væri framlag til hennar og þetta voru fjár- munir stefnda en ekki sonar hans. Stefndi er því réttur aðili að kröfu þessari. Hann krafðist eftirstöðva framlags síns sannanlega með bréfi 1. apríl 1998 og fékk 21. apríl sama ár kyrrsetta fasteignina Fífurima l í Reykjavík til tryggingar kröfu sinni. Áfrýjandi var skuldsett og stefndi hafði enga tryggingu fyrir kröfunni. Með framangreint í huga og annars með skírskotun til raka héraðs- dóms ber að staðfesta hann um annað en vexti og málskostnað, svo sem nánar greinir í dómsorði. Samkvæmt þessari niðurstöðu skal áfrýjandi greiða málskostnað fyrir Hæstarétti. Það athugast að sýslumanni hefði verið réttara að tilkynna áfrýjanda um framkvæmd kyrrsetningarinnar samkvæmt 4. mgr. 8. gr. laga nr. 31/1990 um kyrrsetningu, lögbann o.fl., sbr. 21. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, þótt það þyki ekki hér leiða til réttarspjalla. Dómsorð: Áfrýjandi, María Hrönn Magnúsdóttir, greiði stefnda, Sigurði Hjartarsyni, 611.072 krónur með ársvöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. apríl 1998 til 1. maí sama ár, en með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla sömu laga frá þeim degi til greiðsludags. Kyrrsetning sem fram fór í íbúð áfrýjanda að Fífurima | í Reykjavík 21. apríl 1998 er staðfest. Áfrýjandi greiði stefnda 300.000 krónur samtals í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, þar með talinn kostnað vegna kyrr- setningargerðar. 4712 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 14. júní 1999. Mál þetta sem dómtekið var 10. júní sl. er höfðað með stefnu útgefinni 27. apríl 1998 og þingfestri 12. maí 1998. Stefnandi er Sigurður Hjartarson, kt. 131241-2679, Hléskógum 24, Reykja- vík. Stefnda er María Hrönn Magnúsdóttir, kt. 110767-5529, Fífurima 1, Reykja- vík. Dómkröfur stefnanda eru þessar: I. Að staðfest verði kyrrsetning sem gerð var hjá sýslumanninum í Reykja- vík þriðjudaginn 21. apríl 1998 í íbúð að Fífurima 1, Reykjavík, sem er þing- lesin eign stefndu. 2. Að stefnda verði dæmd til að greiða stefnanda 649.864 krónur með drátt- arvöxtum skv. Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. maí 1998 til greiðsludags. Þess er jafnframt krafist að dráttarvextir verði lagðir við höfuðstól á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 1. maí 1999, allt í samræmi við 12. gr. vaxtalaga nr. 25/1987. 3. Þá er krafist málskostnaðar, þ.m.t. kyrrsetningarkostnaðar samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi, auk greiðslu er jafngildi virðisaukaskatts- greiðslu stefnanda af málflutningsþóknuninni. Dómkröfur stefndu er þær, að hún verði alfarið sýknuð af kröfum stefnanda. Þá er krafist málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefnanda skv. mati dómsins. Málavextir. Stefnandi kveður málavexti vera þá að stefnda og sonur stefnanda, Birgir Sigurðsson, kt. 300464-2039, hafi verið í óvígðri sambúð undanfarin ár, þó ekki samfellt. Þau hafi til skamms tíma búið að Laugavegi 26, Reykjavík, í húsnæði stefnanda. Húsnæðið hafi verið selt og þau hafi orðið að rýma íbúðina. Þau hafi ákveðið að festa kaup á íbúð í Fífurima 1, Reykjavík. Stefnda hafi gert tilboð í íbúðina 23. janúar sl., sem hafi verið samþykkt. Stefnandi hafi samþykkt að reiða fram lán til stefndu vegna íbúðarkaupanna, samtals 1.611.072 krónur, sem greitt hafi verið þannig: Hinn 23. janúar 1998 kr. 400.000,00 Hinn 11. febrúar 1998 kr. 1.018.474,00 Hinn 11. febrúar 1998 kr. 166.750,00 Hinn 11. febrúar 1998 kr. 25.848,00 Samtals kr. 1.611.072,00 Lánið hafi að sjálfsögðu verið bundið því skilyrði, að sambúð þeirra Birgis og stefndu héldist, en ef ekki þá yrði stefnda að endurgreiða lánið strax. Stefn- andi kveður að sviptingar hafi orðið með stefndu og Birgi, sem leitt hafi til sam- 4113 búðarslita. Þar með hafi lánið fallið í gjalddaga. Stefnandi kveðst hafa krafist þess að stefnda greiddi nú þegar lánið, auk meðaltalsvaxta af almennum óverð- tryggðum skuldbindingum. Stefnda hafi boðist til þess að endurgreiða stefnanda lánið á þann hátt að greiða í peningum 1.225.000 krónur og afganginn með bif- reið, sem hún hafi metið á 400.000 krónur, eða samtals 1.625.000 krónur. Hún hafi bundið þessa greiðslu því skilyrði að fyrst færi fram uppgjör milli sín og Birgis vegna íbúðarinnar og innbús. Stefnandi hafi hafnað boðinu um bifreið- ina. Stefnandi kveðst hafa bent á að sviptingar stefndu og Birgis séu alfarið þeirra mál og honum algerlega óviðkomandi. Stefnandi segir að lögmanni stefndu hafi verið sent kröfubréf út af skuldinni 1. apríl sl., þar sem stefnda hafi verið formlega krafin um endurgreiðslu láns- ins, ásamt vöxtum og kostnaði. Stefnda hafi endurgreitt af láninu 1.000.000 krónur. Hafi hún gert það 3. apríl síðastliðinn. Stefnandi kveður höfuðstól stefnukröfunnar þannig fundinn: Lán stefnanda til stefndu 23.1.1998 kr. 400.000,00 Lán stefnanda til stefndu 11.2.1998 kr. 1.211.072,00 Meðaltalsvextir af óverðtryggðum skuldbindingum frá 23.1.1998 og 11.2.98 til 3.4.98 kr. — 32.600,00 Til frádráttar innborgun 3.4.98, sem gekk fyrst inn á vexti og síðan höfuðstól kr. -1.000.000 Meðaltalsvextir af óverðtryggðum skuldbindingum af kr. 643.672,00 frá 3.4.98 til 30.4.98 kr. 6.192,00 Eftirstöðvar kr. 649.864,00 Stefnanda kveðst vera kunnugt um að stefnda sé mjög skuldug og þess vegna hafi verið hætta á því að kröfuhafar hirtu eignir hennar og væru horfur á að eignastaða hennar myndi mjög versna og því hafi verið nauðsynlegt fyrir stefn- anda að tryggja hagsmuni sína með því að kyrrsetja fyrir kröfu sinni þær eignir sem enn væru í eigu stefndu að því marki sem þær nægðu til að tryggja kröf- urnar. Stefnandi kveðst því hafa beðið um kyrrsetningu í íbúðinni að Fífurima 1, Reykjavík, og hafi sýslumaður orðið við þeirri beiðni. Stefnandi kveðst höfða þetta mál til staðfestingar á kyrrsetningunni og til að fá aðfararhæfan dóm fyrir skuld stefndu við sig. Stefnandi kveðst krefjast með- altalsvaxta af óverðtryggðum skuldbindingum, eins og þeir eru auglýstir af Seðlabanka Íslands á hverjum tíma, af láninu frá þeim dögum sem það var greitt til stefndu og til 30. apríl nk., en eftir það kveðst stefnandi krefjast dráttarvaxta skv. Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, en 1. maí 1998 hafi mánuður verið liðinn frá því að stefnda var formlega krafin um endurgreiðslu lánsins, sbr. 3. mgr. 9. gr. vaxtalaga nr. 25/1987. 4714 Málsástæður. Stefnandi kveðst hafa lánað stefndu, sem verið hafi í sambúð með syni stefn- anda, 1.611.072 krónur í janúar og febrúar síðastliðnum. Lánið kveður stefnandi hafa verið ætlað til íbúðarkaupa. Þegar upp úr sambúð sonar stefnanda og stefndu slitnaði hafi stefnandi endurkrafið stefndu um lánið. Stefnda hafi end- urgreitt hluta af láninu, en ekki allt. Stefnda hafði þar með viðurkennt skuld sína við stefnanda, en ekki hafi að svo stöddu verið hægt að tryggja hana með aðför. Það hafi hins vegar verið nauðsynlegt að tryggja að ekki yrði um undanskot eða rýrnun eigna að ræða meðan verið væri að fá dóm fyrir kröfunni og því hafi verið beðið um kyrrsetningu fyrir skuldinni og hafi hún farið fram. Stefnandi kveður einnig nauðsynlegt fyrir sig að fá dóm fyrir skuld stefndu við sig. Stefnandi kveðst vísa til 36. gr. laga nr. 31/1990 um kyrrsetningu og lögbann o.fl. Varðandi málskostnaðarkröfuna kveðst stefnandi vísa til 1. mgr. 130. gr. og 4. mgr. 129. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Stefnandi bendir á að hann er ekki virðisaukaskattsskyldur aðili og krafa um greiðslu er jafngildir virðisaukaskattsgreiðslu hans á málflutningsþóknuninni byggist á lögum nr. 50/1988 þar sem lögmönnum er gert að innheimtu virðisaukaskatt af þjónustu sinni. Því kveðst stefnandi nauðsynlegt að hann fái dóm fyrir virðisaukaskatts- greiðslunni úr hendi stefndu. Um lagarök að öðru leyti kveðst stefnandi vísa til kaflans um málavexti hér að framan. Af hálfu stefndu er því mótmælt að stefnandi, sem sé faðir Birgis, fyrrver- andi sambýlismanns stefndu, hafi lánað henni fé til að kaupa umrædda íbúð að Fífurima 1 hér í borg. Hér hafi ekki verið um lán að ræða til stefndu heldur framlag stefnanda til sonar síns, Birgis, sem skyldi sérgreint honum og koma til endurgreiðslu ef upp úr sambúð Birgis og stefndu slitnaði. Hafi verið talað um að hér væri um að ræða fyrirframgreiddan arf til Birgis. Í mars 1998 hafi slitnað upp úr sambúð stefndu og sonar stefnanda og hafi þá hafist viðræður um upp- gjör milli þeirra með milligöngu lögmanna aðila. Í þeim viðræðum hafi komið fram boð stefndu um að hún greiddi framlag Birgis með þeim hætti sem lýst sé í stefnu en það hafi þó allaf verið háð því skilyrði að uppgjör færi fram milli stefndu og Birgis. Í því hafi engan veginn falist skuldaviðurkenning. Hinn 3. apríl 1998 hafi stefnda greitt til skrifstofu Guðmundar Ingva Sigurðssonar hrl. kr. 1.000.000 en ákveðið að bíða með greiðslu eftirstöðva þar til skiptum væri lokið vegna sambúðar hennar og Birgis ekki síst vegna þess að farið hafi verið fram á gjaldþrotaskipti á búi Birgis og gætu því umtalsverðar fjárskuldbindingar lent á henni. 4715 Af hálfu stefndu er byggt á því að stefnandi eigi ekki aðild að máli þessu og því beri þegar af þeirri ástæðu að sýkna stefndu af öllum kröfum stefnanda, sbr. 16. gr. eml. nr. 91/1991. Mál þetta snúist um framlag Birgis til sambúðar við stefndu. Framlagi þessu hafi stefnda átt að standa skil á við Birgi en ekki föður hans. Engin skjalleg gögn liggi til grundvallar aðild stefnanda að málinu. Af hálfu stefndu er á því byggt að skilyrði kyrrsetningar, skv. 5. gr. laga nr. 31/1990, hafi ekki verið fyrir hendi. Stefnda hafi haft fullan rétt á því að bíða með uppgjör vegna framlags Birgis þar til uppgjör hefði farið fram á milli þeirra. Þá hafi hún sýnt fullan vilja og getu til þess að greiða umrædda skuld m.a. með innborgun hinn 3. apríl 1998 og engin ástæða til að ætla að hún myndi eða gæti ekki staðið í skilum með eftirstöðvarnar. Kyrrsetning hafi því verið óþörf og því beri að hafna kröfum stefnanda um staðfestingu hennar. Af hálfu stefndu er mótmælt öllum fullyrðingum stefnanda um að hér hafi verið um að ræða lán til stefndu sem hún ætti að endurgreiða með vöxtum. Hér sé um að ræða framlag Birgis sem komi inn í skipti á eignum og skuldum á sambúðartímanum. Fyrr sé ekki hægt að tala um að skuldin sé gjaldfallin. Þá er vaxtakröfum mótmælt. Kröfu um málskostnað styður stefnda við 1. mgr. 130. gr. laga nr. 90/1991 um meðferð einkamála. Varðandi kröfu um virðisaukaskatt er vísað til laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt en stefnda er ekki virðisaukaskattsskyldur aðili. Niðurstaða. Fram kemur í málinu að stefnda er þinglýstur eigandi íbúðar að Fífurima 1 og að hún gerði tilboð í hana sem samþykkt var 23. janúar 1998. Þá kemur fram að stefnandi greiddi útborgun til seljenda fasteignarinnar í janúar og febrúar 1998 og að stefnda greiddi honum 1.000.000 króna 3. apríl 1998. Stefnda varð eigandi nefndrar íbúðar með yfirtöku áhvílandi skulda á henni og greiðslu útborgunar sem stefnandi innti af hendi og er fallist á þá málsástæðu stefnanda að hann hafi lánað henni 1.611.072 krónur vegna íbúðarkaupanna og að henni beri að endurgreiða honum lán þetta með því að ekki er sýnt fram á að um gjalddaga eða lánstíma hafi verið samið. Samkvæmt þessu verður fallist á þá kröfu stefnanda að stefndu verði gert að greiða honum eftirstöðvar skuldarinnar með vöxtum eins og greinir í dómsorði. Þá þykja skilyrði laga nr. 31/1990 um kyrrsetningu og lögbann o.fl. vera upp- fyllt og er ekki fallist á það með stefndu að skilyrði 5. gr. þeirra laga hafi ekki verið fyrir hendi er kyrrsetning fór fram. Framangreind kyrrsetningargerð verður því staðfest. Eftir úrslitum málsins verður stefndu gert að greiða stefnanda 200.000 krónur í málskostnað og er þá litið til reglna um greiðslu virðisaukaskatts af málflutn- ingsþóknun. 4716 Allan V. Magnússon héraðsdómari kvað upp dóminn. Dómsorð: Stefnda, María Hrönn Magnúsdóttir, greiði stefnanda, Sigurði Hjartar- syni, 649.864 krónur með dráttarvöxtum skv. IH. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. maí 1998 til greiðsludags. Stefnda greiði stefnanda 200.000 krónur í málskostnað. Framangreind kyrrsetning er staðfest. 4717 Fimmtudaginn 9. desember 1999. Nr. 274/1999. Garðar Þórðarson (Þorsteinn Júlíusson hrl.) segn Sjóvá-Almennum tryggingum hf. (Ólafur Axelsson hrl.) Bifreiðir. Slysatrygging ökumanns. G, eigandi og ökumaður vörubifreiðar, slasaðist þegar verið var að skipa hjallaefni upp á bifreið hans. Fór G út úr bifreiðinni á meðan á uppskipun stóð og hugðist lagfæra trjáspírur, sem lágu á palli vörubif- reiðarinnar. Féllu þá trjáspírur á hann með þeim afleiðingum, að hann féll í sjóinn milli skips og bryggju og slasaðist á öxl og handlegg. G, sem vátryggt hafði vörubifreiðina lögboðinni ábyrgðartryggingu sam- kvæmt 92. gr. umferðarlaga nr. 50/1987 hjá vátryggingafélaginu SA, krafði félagið um bætur vegna tjóns síns. Komst héraðsdómari að þeirri niðurstöðu, að slysið hefði ekki hlotist af notkun vélknúins öku- tækis í skilningi 1. mgr. 88. gr. umferðarlaga og því félli það utan gild- issviðs vátryggingar samkvæmt 92. gr. sömu laga. Var niðurstaða hér- aðsdóms staðfest og SA sýknað af kröfum G. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 7. júlí 1999. Hann krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 14.042.000 krónur, með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 af 329.400 krónum frá 2. mars 1989 til 17. maí sama ár og af 14.042.000 krónum frá þeim degi til 30. október 1997, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags, allt að frádregnum 43.780 krónum, sem greiddar voru 6. júní 1989, 8.278 krónum, sem greiddar voru á árinu 1997, og 30.952 krónum, sem greiddar voru á árinu 1998. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann lækkunar á dómkröfum áfrýjanda. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður hann staðfestur. 4718 Rétt þykir, að hvor aðila beri sinn kostnað af málinu fyrir Hæsta- rétti. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 16. apríl 1999. Mál þetta, sem dómtekið var hinn 7. apríl sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Garðari Þórðarsyni kt. 230638-4979, Álfhóli 2, Húsavík, með stefnu birtri 24. október 1997. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndi verði dæmdur til greiðslu 14.042.000 kr. með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 af 329.400 kr. frá 2. mars 1989 til 17. maí 1989, af 14.042.000 kr. frá þeim degi til 30. október 1997, en með dráttarvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Allt að frá- dregnum 43.780 kr. sem greitt var þann 6. júní 1989. Þess er krafist að vextir leggist við höfuðstól á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 2. mars 1990. Þá er kraf- ist málskostnaðar að viðbættum virðisaukaskatti og dráttarvöxtum samkvæmt málskostnaðarreikningi. Dómkröfur stefnda eru þær aðallega að hann verði sýknaður af kröfum stefn- anda og hann verði jafnframt dæmdur til greiðslu málskostnaðar en til vara að stefnukröfur verði verulega lækkaðar og málskostnaður felldur niður. I. Atvik máls og ágreiningsefni. Málsatvik eru þau að á árinu 1989 átti stefnandi og rak sem atvinnutæki sitt vörubifreiðina Þ-1570. Bifreið stefnanda var tryggð ábyrgðartryggingu, þ.m.t. ökumannstryggingu, hjá stefnda Sjóvá-Almennum tryggingum hf. Þann 2. mars 1989 var verið að skipa upp hjallaefni í Húsavíkurhöfn úr m/s Tranevaag á vöru- bifreið stefnanda. Trjáspírurnar voru hífðar með krana skipsins og til verksins var notaður nokkurs konar krabbi til að taka utan um spírurnar og hífa þær í land. Trjáspírurnar lágu illa á palli vörubifreiðarinnar og þurfti stefnandi að lag- færa þær svo þær féllu ekki af bifreiðinni eða rækjust í þegar ekið var frá höfn- inni. Til að lagfæra trjáspírurnar hafi stefnandi þurft að fara út úr bifreið sinni og með fram henni, en þá hafi trjáspírur fallið á hann með þeim afleiðingum að hann féll í sjóinn milli skips og bryggju. Í fallinu skall öxl og hægri handleggur stefnanda utan í bryggjuna/skipið. Stefnandi tilkynnti um slysið til Tryggingastofnunar ríkisins og til umboðs- 4119 manns stefnda á Húsavík. Bótaskyldu var neitað af hálfu stefnda. Hvorki lög- reglu né vinnueftirliti var tilkynnt um slysið. Gerð er grein fyrir slysi stefnanda og sjúkrasögu í framlögðum læknisvott- orðum og örorkumötum. Í örorkumati Atla Þórs Ólasonar dags. 16. júlí 1997 er vísað til læknisvottorðs Júlíusar Gestssonar, yfirlæknis á bæklunar- og slysa- deild FSA, Akureyri, dags. 8. júní 1997. þar sem kemur fram að við slysið hafi hæ. öxl stefnanda farið úr liði. Hann fékk fyrstu meðferð á Sjúkrahúsinu á Húsa- vík, þar sem öxlinni var komið í lið, en rtg-rannsókn sýndi að brot hafði orðið á upphandleggsbeininu upp undir liðfleti svarandi til vöðvafestu herðablaðs- vöðva, sem gengur út frá herðablaði út á liðhausinn og stýrir liðkúlunni inn í liðskálina við hreyfingu um öxlina (supraspinatus). Gerð var skurðaðgerð á brotáverkanum á Akureyri 7. mars 1989. Við eftirlitsrannsóknir í mars og apríl 1989 kom í ljós að stefnandi hafði verki í öxlinni og enga stjórn á liðnum milli upphandleggs og herðablaðs svo og stirðleika í öxlinni. Hann gat sveiflað hendi upp á við að 40-50fl og út frá líkamanum að 10-15fl. Síðasta reglulega eftirlit var 15. júní 1989. Þá kom fram mikil rýrnun í vöðva sem gengur frá viðbeini og herðablaði niður á upphandlegg og er aðalkraftvöðvinn við hreyfingar um axl- arlið. Stefnandi var síðan margsinnis til skoðunar og fór í sjúkraþjálfun í tvö meðferðartímabil. Við lokaskoðun þann 28. maí 1997 var ástand í aðalatriðum óbreytt frá þessari lýsingu. Stefnandi var metinn til 50% örorku hjá Trygginga- stofnun ríkisins, 1991-92. Samkvæmt örorkumati Atla Þórs Ólasonar var örorka stefnanda metin 100% tímabundin frá 2. mars 1989 til 17. maí 1989 en frá þeim degi 40% varanleg örorka. Á grundvelli örorkumatsins reiknaði Jón Erlingur Þorláksson tryggingafræðingur út fjártjón stefnanda. Samkvæmt matsgerð læknanna Sigurðar Thorlacius og Magnúsar Ólasonar dags. 9. júní 1998 var varanleg læknisfræðileg Örorka stefnanda af völdum slyssins þann 2. mars 1989 metin 25%. Samkvæmt yfirmatsgerð læknanna Halldórs Jónssonar, Jónasar Hallgríms- sonar og Torfa Magnússonar dags. 9. desember 1998 var varanleg læknisfræði- leg örorka stefnanda af völdum slyssins metin 35%. Leitað var álits úrskurðarnefndar í vátryggingamálum um bótaskyldu stefnda. Niðurstaða nefndarinnar dags. 9. apríl 1997 var sú að bótaábyrgð væri fyrir hendi samkvæmt slysatryggingu ökumanns. Þann 22. apríl 1997 tilkynnti stefndi að hann myndi ekki hlíta úrskurði nefndarinnar og hefur stefnandi því höfðað mál þetta til úrlausnar um rétt sinn. Í málinu er deilt um bótaskyldu og fjárkröfur. H. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi byggir kröfu sína á þeirri málsástæðu að stefndi hafi tryggt vöru- 4720 bifreið stefnanda Þ-1570 lögboðinni ábyrgðartryggingu, þar með talið vegna slysa á ökumanni. Því beri stefndi hlutlæga bótaábyrgð á slysi stefnanda, sem hann varð fyrir þann 2. mars 1989, sbr. 92. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sbr. 88. gr. sömu laga. Stefnandi hafi unnið sem vörubifreiðastjóri og verið ökumaður bifreiðarinnar Þ-1570 þegar slysið átti sér stað. Lestun og losun vörubifreiðar, þ.m.t. að hag- ræða farmi, sem stefnandi vann við þegar slysið átti sér stað, sé þáttur í notkun bifreiðarinnar og eðlilegur hluti af starfi vörubifreiðastjórans. Í 92. gr. umferð- arlaga sé kveðið á um að vátryggingin skuli tryggja bætur vegna slyss, sem öku- maðurinn verði fyrir við starfa sinn. Stefnandi telur að átt sé við slys sem hljót- ist af notkun ökutækis í þeirri merkingu, sem lögð sé til grundvallar samkvæmt 1. mgr. 88. gr. og 1. mgr. 91. gr. umferðarlaga. Stefnandi telur að bifreiðin hafi verið í hefðbundinni notkun og að stefnandi hafi slasast við starfa sinn í skiln- ingi 92. gr. laga nr. 50/1987. Telji stefndi að einhver atvik séu óljós um tildrög slyssins verði hann að bera halla af skorti á sönnunargögnum í ljósi afstöðu sinnar í upphafi, þ.e. að hafna strax bótaskyldu, sem m.a. hafi leitt til þess að frekari rannsókn á tildrögum slyssins hafi ekki verið framkvæmd. Kröfu sína rökstyður stefnandi á eftirfarandi hátt: Á grundvelli örorkumats Atla Þórs Ólasonar dr. med. dags. 16. júlí 1997 hafi Jón Erlingur Þorláksson tryggingafræðingur reiknað út fjártjón stefnanda, sem hann grundvallar kröfugerð sína á. Nánar sundurliðast krafa stefnanda þannig: Vegna tímabundinnar örorku kr. 329.400 Vegna varanlegrar örorku kr. C11.993.000 Verðmæti tapaðra lífeyrisréttinda kr. 119.600 Samtals dómkrafa vegna örorku kr. 13.042.000 Miskabætur kr. 1.000.000 Samtals dómkrafa kr. 14.042.000 Allt að frádreginni greiðslu Tryggingastofnunar ríkisins Þann 6. júní 1989 að fjárhæð 43.780 kr. Stefnandi byggir kröfu sína á ákvæðum umferðarlaga nr. 50/1987, einkum 92., sbr. 88. gr. laganna. Kröfur um dráttarvexti og vaxtavexti styður stefnandi við Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Kröfu um málskostnað styður stefnandi við 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála í héraði. Kröfu um virð- isaukaskatt á málflutningsþóknun styður stefnandi við ákvæði laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt. 4721 I. Málsástæður og lagarök stefnda. Stefndi byggir á því að leggja beri til grundvallar þá málsatvikalýsingu sem fram komi í tilkynningu tjónþola um slysið til Tryggingastofnunar ríkisins dags. 21. mars 1989. Þar segi að hann hafi farið út úr bílnum er verið var að skipa upp hjallaefni á vörubíl hans en til þess hafi verið notaður krani í skipinu. Hafi hann þá runnið til í hálku og á sama tíma hafi dottið af pallinum trjáspíra með þeim afleiðingum að hann hafi fallið í sjóinn og hlotið skaða af. Bifreiðin Þ-1570 hafi verið tryggð lögbundinni slysatryggingu ökumanns samkvæmt 92. gr. umferðarlaga nr. 50/1987 hjá stefnda þegar slysið varð. Engin skýring sé gefin á hinum langa drætti hjá stefnanda að setja fram bóta- kröfu. Í framlögðu örorkumati Atla Þórs Ólasonar læknis segir að Garðar hafi verið metinn til 50% örorku, líklega á árinu 1991-1992. Með vísan til 29. gr. laga nr. 20/1954 sé krafa stefnanda fyrnd en stefndi mun sýna fram á með mati dómkvaddra matsmanna að örorkutjón stefnda hafi allt verið komið fram fyrir löngu. Allur dráttur á að setja fram kröfu sé sérlega bagalegur í ljósi þess að atvik að slysinu virðast ekki liggja ljós fyrir. Bifreiðin hafi verið kyrrstæð þegar slysið varð og hafi stefnandi verið utan hennar. Samkvæmt lýsingu stefnanda hafi hann fallið í sjóinn vegna þess að hann hafi runnið til í hálku auk þess sem trjáspíra hafi fallið á hann af vörubílspallinum. Slysið hafi því hvorki orðið af akstri bifreiðarinnar né af sérstökum búnaði hennar sem flutningabifreiðar og hafi því ekki hlotist af vélknúnu ökutæki í notkun, sem sé skilyrði þess að trygg- ingin eigi við. Slys stefnanda falli því að mati stefnda utan gildissviðs vátrygg- ingar 92. gr. umferðarlaga og beri því að taka aðalkröfu hans til greina. Stefndi vísar m.a. til H. 1997:3287 og H. 1940:370. Varakrafan er byggð á því að stefndi telur örorkutjón stefnanda vera minna vegna slyssins en fram komi í örorkumati Atla Þórs Ólasonar læknis. Er gerður áskilnaður um að dómkvaddir verði hæfir og óvilhallir matsmenn til að stað- reyna þetta. Fjárkröfum er mótmælt að öðru leyti sem of háum. Sérstaklega er átt við bætur vegna tímabundinnar örorku, sem ekki sé studd neinum gögnum, öðrum en líkindareikningi tryggingafræðings, miskabætur séu í engu samræmi við dómvenju og ekkert tillit sé tekið til lækkunar vegna skatt- og eingreiðsluhag- ræðis. IV. Niðurstaða. Fyrir dómi skýrði stefnandi svo frá um aðdraganda slyssins að hann hafi séð það í speglunum á bifreiðinni að farmurinn færi ekki rétt á bílinn, hann hafi stigið út úr bifreiðinni, gengið aftur með henni til þess að laga farminn en um 4722 um leið og hann hafi komið að hlið farmsins á bílnum þá hafi hluti farmsins hrunið út af og á stefnanda sem við það féll í sjóinn milli skips og bryggju. Eftir atvikum þykir mega leggja þessa atvikalýsingu til grundvallar aðdraganda slyss- ins að meginefni til, sem á sér stoð í gögnum máls. Ökumannstrygging samkvæmt 92. gr. umferðarlaga nr. 50/1987 gildir fyrir hvern ökumann sem tækinu stjórnar. Vátryggingin skal tryggja bætur vegna slyss sem ökumaður kann að verða fyrir við starfa sinn. Samkvæmt dómafor- dæmum Hæstaréttar um skýringu á 92. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sbr. H. 1997:3287, eru skilyrði greiðsluskyldu úr þessari vátryggingu þau, að öku- maður hafi orðið fyrir slysinu við stjórnun ökutækisins, og jafnframt að slysið verði rakið til notkunar þess í skilningi 1. mgr. 88. gr. laganna. Þegar slysið varð var verið að skipa upp hjallaefni á vörubifreið stefnanda úr skipi í Húsavíkurhöfn. Stefnandi hugðist hagræða farmi á palli bifreiðarinnar vegna þess að trjáspírurnar röðuðust þar illa. Hann var kominn út úr bifreiðinni og var að ganga með fram henni þegar slysið varð. Bifreiðin var kyrrstæð og slys stefnanda hlaust hvorki af eiginleikum bifreiðarinnar sem ökutækis né af sérstökum búnaði hennar sem vörubifreiðar. Slys stefnanda hlaust því ekki af vélknúnu ökutæki í notkun í skilningi 1. mgr. 88. gr. umferðarlaga nr. 50/1987 og fellur því utan gildissviðs vátryggingar samkvæmt 92. gr. laganna. Ber því að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í málinu, en rétt þykir að málskostnaður falli niður. Eggert Óskarsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Sjóvá-Almennar tryggingar hf., skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Garðars Þórðarsonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 4723 Fimmtudaginn 9. desember 1999. Nr. 203/1999. Hilda Hafsteinsdóttir (sjálf) gegn Jórunni Sigríði Sveinbjörnsdóttur (enginn) Börn. Móðerni. Útivist. Skriflegur málflutningur. H höfðaði mál og krafðist þess að viðurkennt yrði með dómi að J væri ekki móðir sín. Héraðsdómari taldi að H hefði lögvarða hagsmuni af því að fá úr því skorið fyrir dómi hvort J teldist móðir hennar og var henni heimilað að krefjast dóms um kröfuna með lögjöfnun frá Í. mer. 52. gr. barnalaga nr. 20/1992. Varð niðurstaða héraðsdóms sú að fæð- ingarskýrsla og niðurstöður erfðamarkarannsóknar, sem gerð var á H og J, bæru með sér að H væri dóttir J og væru yfirgnæfandi líkur fyrir því að J væri móðir H. Var niðurstaða héraðsdóms staðfest og kröfum H hafnað. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arn- ljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 10. febrúar 1999. Ekki varð af þingfestingu málsins og áfrýjaði hún á ný 20. maí 1999 að fengnu áfrýjunarleyfi. Hún krefst þess að viðurkennt verði með dómi að stefnda sé ekki móðir hennar. Þá krefst hún málskostnaðar fyrir Hæsta- rétti. Stefnda hefur ekki látið málið til sín taka. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann staðfestur. Málskostnaður fyrir Hæstarétti verður ekki dæmdur. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. 4724 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 12. nóvember 1998. I. Mál þetta, sem þingfest var 15. október sl. og dómtekið sama dag, hefur Hilda Hafsteinsdóttir, kt. 170749-3839, höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur með stefnu, birtri 7. október 1998, á hendur Jórunni Sigríði Sveinbjörnsdóttur, kt. 090325-7369, með lögheimili að Miðleiti 1, Reykjavík. Við þingfestingu málsins hinn 15. október 1998 var þing ekki sótt af hálfu stefndu og hefur því orðið útivist af hennar hálfu. Dómkröfur stefnanda eru þær að viðurkennt verði með dómi að stefnda, Jórunn Sigríður Sveinbjörnsdóttir, sé ekki móðir stefn- anda. Þá er einnig krafist málskostnaðar úr hendi stefndu. II. Stefnda hefur ekki látið málið til sín taka fyrir dómi. Samkvæmt gögnum málsins er stefnandi fædd hinn 17. júlí 1949 að Snorrabraut 33, Reykjavík, sbr. bréf Hagstofu Íslands, dags. 6. júlí 1994. Stefnandi kveðst vera alin upp hjá föður sínum og stefndu til 16 ára aldurs. Meðal gagna málsins er bréf Gunnlaugs Geirssonar, prófessors við Rann- sóknastofu Háskólans í meinafræði, varðandi erfðamarkarannsókn til þess að kanna skyldleika stefnanda og stefndu. Fram kemur í bréfi þessu að þeim hafi verið tekið blóð hinn 23. janúar 1995 og það sent út hinn 24. janúar 1995 til rannsóknarstofu The Forensic Science Service, Wetherby, Englandi, þar sem íturrannsóknir hafi verið gerðar á erfðaefninu DNA hjá hvorum aðila um sig. Niðurstaða þeirrar rannsóknar, sbr. álitsgerð, dags. 13. mars 1995, var sú að lík- urnar væru 99,99% fyrir því að stefnda sé móðir stefnanda. HI. Stefnandi kveðst margsinnis hafa óskað eftir því við stefndu að hún kæmi sjálfviljug til blóðrannsóknar. Stefnda hafi samþykkt þetta en ekki mætt þegar tímar hafi verið pantaðir. Stefnandi telur að þar sem hún sé fædd í heimahúsi sé tilkynning til hins opinbera og skráning um fæðingu hennar ekki óyggjandi þar sem hún sé byggð á frásögn stefndu. Stefnandi segist vera ósátt við niðurstöðu erfðamarkarannsóknar, sbr. álits- gerð The Forensic Science Service, Wetherby, Englandi, dags. 13. mars 1995, bæði vegna flótta Gunnlaugs Geirssonar prófessors um að ræða hana nánar við stefnanda og taka aðra blóðprufu og sanna mál sitt. Stefnandi tekur fram að þegar hún hafi unnið hjá Félagsmálastofnun árið 1994 hafi hún verið send inn á heimili gamallar konu, sem hafi verið mjög for- vitin um fjölskyldu stefnanda. Gamla konan hafi sagt að stefnda væri ekki rétta blóðmóðir hennar heldur hafi stefnda einungis alið hana upp. Um lagarök vísar stefnandi til VII. kafla barnalaga nr. 20/1992, sbr. 52., 53. og 54. gr. með lögjöfnun. Þá vísar stefnandi til 62. gr. barnalaga. 4725 Kröfu um málskostnað styður stefnandi við XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, einkum 130. gr. IV. Í máli þessu gerir stefnandi kröfu um að viðurkennt verði með dómi að stefnda Jórunn Sigríður Sveinbjörnsdóttir sé ekki móðir stefnanda. Í barnalögum nr. 20/1992 er ekki að finna sérstök ákvæði sem lúta að vefeng- ingu á móðerni barns. Hins vegar er að finna í 52. gr. ákvæði sem lýtur að vefengingu á faðerni barns. Er í sérákvæði þessu, sem gengur framar almennum reglum, að finna tæmandi talningu á þeim sem geta átt aðild að slíku máli. Enda þótt ekki sé í barnalögum gert ráð fyrir reglum sem varða vefengingu á móð- erni barns, verður að telja að það útiloki ekki að slíkt mál verði höfðað. Leggja verður til grundvallar að barn geti haft jafnríka hagsmuni af því að fá móðerni sínu hnekkt og það hefur af því að fá faðerni sínu hnekkt. Með hliðsjón af framansögðu verður að telja að stefnandi hafi lögvarða hags- muni af því að fá úr því skorið fyrir dómi hvort stefnda telst móðir hennar. Sam- kvæmt þessu þykir rétt eins og hér stendur á og með lögjöfnun frá 1. mgr. 52. gr. barnalaga að heimila stefnanda að krefjast dóms til viðurkenningar á því að stefnda sé ekki móðir hennar. Kemur þá til skoðunar sú fullyrðing stefnanda að þar sem hún sé fædd í heimahúsi þá sé tilkynning til hins opinbera og skráning um fæðingu hennar ekki óyggjandi þar sem hún sé byggð á frásögn stefndu. Fram kemur í bréfi Hagstofu Íslands, dags. 6. júlí 1994, sem er meðal fram- lagðra skjala, að engin önnur gögn séu til eða hafi verið til á Hagstofunni um fæðingu stefnanda en fæðingarskýrsla sem borist hafi frá Fríkirkjuprestakalli og sé númer 71 í kirkjubókinni frá árinu 1949. Ljósrit af fæðingarskýrslu þessari, sem er fyrir meyjar fæddar árið 1949, liggur fyrir í málinu. Samkvæmt fæðing- arskýrslunni er stefnandi máls þessa skráð sem dóttir stefndu Jórunnar Sigríðar Sveinbjörnsdóttur. Þá liggur fyrir í málinu vottorð kvennadeildar Landspítalans, dags. 21. júní 1994, þar sem fram kemur að Jórunn Sigríður Sveinbjörnsdóttir hafi legið á kvennadeild Landspítalans í nóvember 1952 vegna fæðingar. Í þeirri sjúkraskrá standi að Jórunn hafi fætt meybarn í heimahúsi hinn 17. júlí 1949. Loks er meðal framlagðra skjala bréf Gunnlaugs Geirssonar, prófessors við Rannsóknastofu Háskólans í meinafræði. Fram kemur í bréfinu að hlutast hafi verið til um að framkvæmd yrði erfðamarkarannsókn til þess að kanna skyld- leika stefnanda og stefndu. Þeim hafi verið tekið blóð hinn 23. janúar 1995 og það sent út hinn 24. janúar 1995 til rannsóknarstofu The Forensic Science Serv- ice, Wetherby, Englandi, þar sem íturrannsóknir hafi verið gerðar á erfðaefninu DNA hjá hvorum aðila um sig. Í bréfinu segir orðrétt m.a. svo: 4726 „Rannsókninni er nú lokið og liggur fyrir álitsgerð, sem dagsett er 13. mars 1995 og er hún undirrituð af S.M. Hill, B.A, M.Sc. Í álitsgerðinni segir að unnið hafi verið úr blóðfrumum frá málsaðilum, kom í ljós að helmingur af því mynstri, sem fannst í erfðaefni Hildu Hafsteinsdóttur var einnig að finna í erfða- efni Jórunnar Sveinbjörnsdóttur. Því geta niðurstöðurnar vel samrýmst því að Jórunn Sveinbjörnsdóttir sé móðir Hildu Hafsteinsdóttur og með líkindareikningi má finna að það er 20 þús- und sinnum líklegra að Jórunn Sveinbjörnsdóttir sé móðir Hildu Hafsteinsdóttur heldur en að til greina komi önnur kona sem móðir hennar. Þetta samrýmist móðernislíkum, sem nema 99,99%. Niðurstaða: Samkvæmt framanskráðu samrýmast niðurstöðurnar því að Jór- unn Sveinbjörnsdóttir sé móðir Hildu Hafsteinsdóttur og eru líkurnar fyrir móð- erninu 99,99%. Eru líkurnar svo miklar að ekki þykja nein rökræn efni til þess að vefengja móðernið.“ Svo sem að framan er rakið bera gögn málsins með sér að stefnandi sé dóttir stefndu. Þannig kemur fram í fæðingarskýrslu að Jórunn Sigríður Sveinbjörns- dóttir sé móðir stefnanda. Einnig benda niðurstöður erfðamarkarannsóknar, sem rannsóknarstofa The Forensic Science Service, Wetherby, Englandi, fram- kvæmdi, til þess að stefnda sé móðir stefnanda, en móðernislíkur nema 99,99%. Ekki er talin sérstök ástæða til að draga í efa niðurstöður rannsóknar þessarar. Þegar framangreint er virt er það mat dómsins að af gögnum málsins verði ráðið að yfirgnæfandi líkur séu fyrir því að stefnda Jórunn Sigríður Sveinbjörns- dóttir sé móðir stefnanda Hildu Hafsteinsdóttur. Með vísan til þess sem að framan er rakið er kröfu stefnanda um að stefnda sé ekki móðir hennar hafnað. Friðgeir Björnsson dómstjóri kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefnda, Jórunn Sigríður Sveinbjörnsdóttir, skal vera sýkn af kröfum stefnanda í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 4721 Fimmtudaginn 9. desember 1999. Nr. 300/1999. Einar Guðjónsson (Jóhannes Albert Sævarsson hrl.) gegn Elínborgu J. Þorsteinsdóttur og Margréti S. Einarsdóttur (Kristinn Bjarnason hrl.) Húsaleigusamningur. Uppsögn. M keypti rekstur saumastofu og tók yfir leigusamning um húsnæði hennar. Þegar saumastofan flutti úr húsinu reis ágreiningur á milli hennar og leigusalans E um hver væri uppsagnarfrestur samkvæmt samningnum, en samningurinn var ritaður á eyðublað fyrir samninga um íbúðarhúsnæði og innihélt stöðluð ákvæði samkvæmt því. Talið var að E hefði verið í lófa lagið að kveða skýrt á um uppsagnarfrest og yrði hann að bera hallann af vafa um skýringu samningsins. Var kröfum hans um húsaleigu í uppsagnarfresti umfram þrjá mánuði því hafnað. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunn- laugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 3. ágúst 1999. Hann krefst þess að stefndu verði dæmdar til að greiða sér óskipt 679.767 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt IH. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af nánar tilgreindum fjárhæðum frá |. nóvember 1997 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostn- aðar fyrir Hæstarétti, en til vara að krafa áfrýjanda verði lækkuð og málskostnaður látinn falla niður. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður fallist á að stefndu hafi með samþykki áfrýjanda gengið inn í kjör samkvæmt húsaleigusamn- ingi 31. janúar 1987, sem mál þetta fjallar um. Svo sem greinir í héraðsdómi tók Saumnálin sf. á leigu húsnæði af áfrýjanda að Grettisgötu 46 í Reykjavík með fyrrgreindum samningi. Í honum er húsnæðinu lýst svo að það sé „atvinnuhúsnæði á götuhæð 4728 við Grettisgötu, tvö herb. sem snúa út að götu og herbergi á bakvið“. Samningurinn var ritaður á eyðublað, sem auðkennt var með fyrirsögn- inni húsaleigusamningur um íbúðarhúsnæði, en strikað var yfir orð- hlutann „íbúðar“ og í hans stað ritað þar fyrir ofan „atvinnu“. Af útfyll- ingu samningseyðublaðsins er ljóst að samið var um ótímabundna leigu frá 1. febrúar 1987. Um uppsögn voru prentuð ákvæði í samningnum þess efnis að honum skyldi sagt upp skriflega. Uppsagnarfrestur væri einn mánuður á einstökum herbergjum, en uppsagnarfrestur íbúða af hálfu leigutaka ætíð þrír mánuðir. Á öftustu síðu samningsins var undir fyrirsögninni Sérákvæði svohljóðandi handskrifaður texti: „Hér er um atvinnuhúsnæði að ræða og fer um leigusamninginn eftir lögum og venjum sem gilda um leigu á atvinnuhúsnæði. Húsnæðið leigist í því ástandi sem það er og leigutaki hefur kynnt sér.“ Áfrýjandi hefur skýrt svo frá, að þetta eyðublað hafi verið notað þar sem ekki hafi verið til- tæk eyðublöð til nota fyrir leigu á atvinnuhúsnæði. Í 87. gr. húsaleigulaga nr. 36/1994, sem tóku gildi 1. janúar 1995, er kveðið á um að samningar, sem gerðir voru fyrir þann tíma, skyldu endurskoðaðir til samræmis við ákvæði laganna fyrir 1. mars 1995. Samningurinn, sem mál þetta fjallar um, var ekki endurskoðaður. Sam- kvæmt 2. mgr. 2. gr. laganna eru ákvæði þeirra um atvinnuhúsnæði frá- víkjanleg og gilda þau því aðeins um slíkt húsnæði að ekki sé á annan veg samið. Þegar stefndu gengu inn í samninginn með samþykki áfrýjanda var ekkert rætt þeirra í milli um efni hans. Einu ákvæði samningsins um uppsagnarfrest voru í hinu prentaða formi hans, en eftir orðum sínum áttu þau við um íbúðarhúsnæði. Áfrýjanda var í lófa lagið að kveða skýrt á um þetta og strika út ákvæði eða breyta ef það átti ekki að gilda í samningnum, eins og gert var við ýmis önnur ákvæði hans. Það gerði hann ekki. Verður hann að bera hallann af vafa um þennan efnisþátt samningsins. Verður héraðsdómur því staðfestur. Áfrýjandi greiði stefndu málskostnað fyrir Hæstarétti eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Einar Guðjónsson, greiði stefndu, Elínborgu J. Þor- steinsdóttur og Margréti S. Einarsdóttur, hvorri um sig 75.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. 4729 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 3. maí 1999. I. Mál þetta var höfðað með stefnu birtri 9. desember 1998 og dómtekið 12. apríl sl. Stefnandi er Einar Guðjónsson, kt. 150961-2469, Leifsgötu 8, Reykjavík. Stefndu eru Elínborg J. Þorsteinsdóttir, kt. 010260-3619, Framnesvegi 22a, Reykjavík, og Margrét S. Einarsdóttir, kt. 210330-4299, Fannborg 7, Kópavogi. Stefnandi krefst þess aðallega að stefndu verði dæmdar in solidum til greiðslu skaðabóta að fjárhæð kr. 679.767,00, ásamt dráttarvöxtum skv. Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum af kr. 59.307,- frá 01.11.97 til 01.12.97, en af kr. 118.614,- frá þ.d. til 01.01.98, en af kr. 178.870,- frá þ.d. til 01.02.98, en af kr. 239.126,- frá þ.d. til 01.03.98, en af kr. 209.382,- frá þ.d. til 01.04.98, en af kr. 362.590,- frá þ.d. til 01.05.98, en af kr. 425.798,- frá þ.d. til 01.06.98, en af kr. 489.006,- frá þ.d. til 01.07.98, en af kr. 552.593,- frá þ.d. til 01.08.98, en af kr. 616.180,- frá þ.d. til 01.09.98, en af stefnufjárhæðinni frá þ.d. til greiðsludags. Til vara er krafist að stefndu verði dæmdar in solidum til greiðslu húsaleigu í uppsagnarfresti leigumála sömu fjárhæðar og með sömu dráttarvaxtakröfu og aðalkrafan hér að framan. Undir báðum kröfuliðum er krafist málskostnaðar úr hendi stefndu, þ.m.t. kostnaður stefnanda af 24,5% virðisaukaskatti. Af hálfu stefndu er aðallega krafist sýknu en til vara verulegrar lækkunar á kröfum stefnanda. Þá er þess krafist að stefnandi verði dæmdur til að greiða stefndu málskostnað að meðtöldum virðisaukaskatti. 11. Málsástæður stefnanda og lagarök. Stefnandi gerði þann 31. janúar 1987 leigusamning við Saumnálina sf., nnr. 9344-0498, kt. 610486-1429, um húsnæði stefnanda á 1. hæð (götuhæð) í hús- inu nr. 46 við Grettisgötu í Reykjavík, sem var nánar tiltekið 3ja herbergja atvinnuhúsnæði þar sem tvö herbergi snúa út að götu og eitt herbergi á bakvið. Í hinu leigða húsnæði ráku leigutakar saumastofu. Um var að ræða ótímabund- inn leigumála sem tók gildi frá |. febrúar 1987. Leigugjaldið skyldi vera 25.500 kr. á mánuði bundið vísitölu húsaleigu. Húsnæðið skyldi leigjast sem atvinnu- húsnæði og skyldi fara um leigusamninginn eftir lögum og venjum sem gilda um leigu á atvinnuhúsnæði. Húsnæðið leigðist í því ástandi sem það var og leigutakar höfðu kynnt sér. Undir leigumálann rituðu sameigendur leigutaka, þær Halldóra G. Ólafsdóttir og Þuríður G. Óskarsdóttur. Með kaupsamningi dags. 30. apríl 1997 seldu þær Halldóra og Þuríður rekstur saumastofunnar Saumnálarinnar sf. til stefndu. Í kaupsamningi segir að 4730 Einar Guðjónsson, stefnandi þessa máls, hafi samþykkt að nýr leigutaki verði að hinu leigða húsnæði Saumnálarinnar og vísast um það efni til bréfs frá honum sem dags. er 25. apríl 1997 og varð það fylgiskjal með kaupsamningi skv. beinni tilvísun í samningnum sjálfum. Í bréfinu segir: „Til þess er málið varðar. Vegna fyrirhugaðrar sölu á rekstri og viðskiptavild Saumnálarinnar sf., Grett- isgötu 46, upplýsist að Saumnálin sf. hefur fullt samþykki mitt sem leigusala til að nýi aðilinn taki yfir húsaleigusamninginn eins og hann er, þ.e. leigusamning frá árinu 1987 (þó með þeim fyrirvara að nýi aðilinn sé ekki þekktur fyrir langvarandi óreiðu og vanskil)“ Einnig segir í kaupsamningi að kaupandi, stefndu, og seljandi taki fulla ábyrgð á húsaleigusamningi þeim sem er í gildi um hið leigða húsnæði. Með bréfi dags. 24. okt. 1997 (móttekið 12. nóvember 1997) barst stefnanda bréf frá RBS ráðgjöf, bókhaldi og skattskilum (RBS), f.h. Saumnálarinnar ehf. um að leigumálanum væri rift. Stefnandi ritaði stefndu bréf sem dags. er 6. nóv- ember 1997 þar sem hann svaraði efnislega þeim athugasemdum sem fram koma í bréfi RBS f.h. Saumnálarinnar ehf. Þar mótmælir stefnandi þegar hinni meintu riftun á húsaleigusamningi sem lögleysu. Með bréfi 17. nóvember 1997 ritaði stefnandi stefndu enn bréf þar sem hann óskar eftir viðbrögðum frá stefndu um hvort skoða beri bréf RBS dags. 24. októ- ber 97 og auglýsingu sem birtist í glugga leiguhúsnæðisins á Grettisgötu 46 sem uppsögn af hálfu stefndu. Í bréfi þessu ítrekar stefnandi að leigumálinn hafi verið gerður við stefndu persónulega og því hafi verið nauðsynlegt fyrir hann að fá upplýst um þetta atriði. Einnig leit stefnandi svo á að það væri ábyrgðar- hlutur að taka mark á bréfi frá manni úti í bæ nema að fá á einhvern hátt stað- fest að hann hafi starfað í umboði stefndu, enda samningurinn við þær persónu- lega. Stefnandi sendi bréf þetta í ábyrgðarpósti til beggja stefndu. Með bréfi til stefnanda dags. 27. nóvember 1997 frá RBS, undirrituðu af Gunnari Haraldssyni, er m.a. vísað til bréfs stefnanda dags. 17. nóvember 1997, riftunarbréfs f.h. Saumnálarinnar ehf. dags. 24. október 1997 og símskeytis um riftun dags. 31. október 1997. Þar segir síðan orðrétt: „ður er hér með enn á ný bent á að ekki er um að ræða að húsaleigusamn- ingi hafi verið sagt upp heldur var samningi rift af ástæðum sem fram koma í bréfi dagsettu 24.10.1997. Riftunin fór fram með símskeyti 31.10.1997 og þarfnast ekki frekari skýringa af hálfu Saumnálarinnar ehf. en sem fram koma í bréfi dags. 24.10.1997. Um frekari leigugreiðslur af hálfu Saumnálarinnar ehf. verður ekki að ræða enda öll húsaleiga samkvæmt þeim samningi sem rift |er| að fullu greidd. Saumnálin ehf. og undirritaður telja fyrir sitt leyti að málinu sé lokið. Hafi 4731 bréfritari frekari fyrirspurnir fram að færa er bent á að skrifstofa mín að Skip- holti 50b er opin á almennum skrifstofutíma og er tímapöntunum veitt móttaka í síma 561-0244.“ Með bréfi þessu fylgdi umboð þar sem Gunnari Haraldssyni er veitt f.h. Saumnálarinnar ehf. fullt umboð til allra samskipta við stefnanda, þ.m.t. að mót- mæla að nokkrir samningar séu í gildi milli aðila og til riftunar hvers konar skuldbindingum sem vera kunna milli aðila um afnot húsnæðis að Grettisgötu 46. Undir umboð þetta rita Elínborg J. Þorsteinsdóttir og Margrét Einarsdóttir f.h. Saumnálarinnar ehf. Með skeyti dags. 8. desember 1997 krafði stefnandi Elínborgu Þorsteins- dóttur um greiðslu húsaleiguskuldar fyrir mánuðina nóvember og desember 1997, samtals að fjh. 126.766 kr. Stefnandi sendi stefndu bréf dags. 14. desember 1997 þar sem stefnandi til- kynnir m.a. stefndu að nýju að hann eigi engin viðskipti við Saumnálina ehf. Fyrir riftun á leiguhúsnæði séu að lögum gerðar mjög ríkar kröfur um sönnun fyrir því að þau tilvik eigi við er heimili riftun skv. húsaleigulögum. Einnig er ítrekuð krafa um ógreidda húsaleigu fyrir nóvember og desember 1997. Bréf til innheimtu leiguskuldar fyrir nóvember 1997 t.o.m. febrúar 1998, samtals að höfuðstól 275.032 kr., var sent stefndu þann 3. febrúar 1998. Bréfi þessu er svarað 16. febrúar 1998 af Gunnari Haraldssyni f.h. Saumnálarinnar ehf. þar sem kröfunni er hafnað. Stefnanda tókst loks að leigja húsnæðið út frá og með 1. október 1998 og eru stefndu því krafðar um greiðslu skaðabóta eða húsaleigu fram til þess tíma, en húsnæðið hafði þá staðið autt frá því að stefndu yfirgáfu það í lok október 1997. Stefnandi taldi það vera skyldu sína gagnvart stefndu að draga þannig úr tjóni sínu vegna þeirrar háttsemi stefndu að yfirgefa húsnæðið fyrirvaralaust án lögmætrar ástæðu og án þess að hafa áður sagt upp leigunni með réttmætum fyrirvara. Samkvæmt 87. gr. húsaleigulaga nr. 36/1994, sem tóku gildi 1. janúar 1995, skyldu þeir leigusamningar sem gerðir voru fyrir þann tíma endurskoðaðir til samræmis við ákvæði laganna. Jafnframt eru felld úr gildi lög nr. 44/1979 sem voru í gildi við gerð leigumálans. Leigumáli sá sem hér um ræðir var ekki end- urskoðaður fyrir 1. mars 1995 eins og kveðið er á um í 87. gr. Þannig taka ákvæði laganna til þess samnings sem gilti á milli Saumnálarinnar sf. og stefn- anda frá gildistöku laganna að telja og áfram við yfirtöku stefndu á þeim samn- ingi, að því marki sem samningurinn er ekki í samræmi við ákvæði laganna. Stefnandi hafði gagnvart fyrri leigutökum að húsnæðinu áunnið sér rétt til 12 mánaða uppsagnarfrests. Um uppsögn á ótímabundnum leigumála gilda ákvæði 56. gr. um uppsagnir og uppsagnarfresti. Samkvæmt því ákvæði var uppsagnar- frestur á leigumálanum 12 mánuðir frá og með |. febrúar 1997, en þá voru liðin 4732 10 ár frá gerð samningsins. Þannig að á hvorn veginn sem á það er litið var upp- sagnarfrestur á hinu leigða húsnæði 12 mánuðir og gengu stefndu inn í samn- inginn með þeim skilmálum. Stefndu yfirtóku réttindi og skyldur skv. húsaleigusamningi við stefnanda með kaupum á rekstri Saumnálarinnar sf. Skuldaraskipti fór fram með samþykki stefnanda fyrir framsali leiguréttarins skv. húsaleigusamningi og var samþykkið gert að hluta kaupsamnings á milli stefndu og fyrrum eigenda Saumnálarinnar sf. Ekki var gerður nýr leigusamningur heldur færðust réttindi og skyldur gild- andi samnings yfir á stefndu fyrir framsal. Meðal forsendna stefnanda fyrir þessum breytingum voru þær að stefndu yfirtækju við kaupin þann áunna upp- sagnarfrest sem stofnast hafði við 10 ára samfellda leigu á húsnæðinu. Þær breytingar sem síðar urðu á rekstrarformi Saumnálarinnar sf. eru stefnanda óvið- komandi. Hann hefur ekki samþykkt að stefndu framseldu húsaleigusamninginn áfram til Saumnálarinnar ehf. Þar er um að ræða nýja lögpersónu og bera stefndu ekki persónulega ábyrgð á skuldbindingum þess félags gagnvart stefnanda. Stefnandi lítur því svo á að stefndu séu áfram bundnar við húsaleigusamning- inn þar til honum hefur verið sagt upp með lögformlegum hætti og að 12 mán- aða uppsagnarfresti liðnum. Það hefur ekki verið gert og breytir í engu þar um meint riftun eða uppsögn leigusamnings í nafni Saumnálarinnar ehf., sem ekki er aðili samningsins. Þannig hefur sú ólögmæta háttsemi sem stefndu eru ábyrgar fyrir valdið stefnanda tjóni sem felst í að hann varð af húsaleigutekjum frá 1. nóvember 1997 til 1. október 1998, eða þar til honum tókst að leigja út húsnæðið að nýju. Krafist er skaðabóta úr hendi stefndu vegna þessa tjóns. Verði litið svo á, þrátt fyrir að uppsögn eða riftun hafi verið gerð í nafni óskylds aðila, að stefndu hafi sagt upp húsaleigusamningi við stefnanda og að sú uppsögn verði metin gild, þá er krafist húsaleigu í uppsagnarfresti í 11 mán- uði frá 1. nóvember 1997 að telja til 1. okt. 1998 og er sú krafa jafnhá þeim skaðabótum sem krafist er í aðalkröfu. Sömu málsástæður og að ofan greinir eiga við um meinta riftun Saumnálar- innar ehf. Sú lögpersóna var ekki aðili húsaleigusamningsins eða kaupsamnings um rekstur Saumnálarinnar sf., sem samþykki stefnanda um skuldskeytingu var bundið við. Saumnálin ehf. getur ekki rift samningi í eigin nafni sem hún er ekki aðili að. Það er málsástæða hjá stefnanda að riftunarástæður hafi ekki verið fyrir hendi þegar Gunnar Haraldsson f.h. Saumnálarinnar ehf. rifti leigumálanum með skeyti dags. 31. október 1997. Öllum meiningum af hans hálfu um van- efndir af hálfu leigusala, stefnanda þessa máls, um viðhald eða úrbætur á hinu leigða húsnæði er vísað á bug sem órökstuddum og ósönnuðum. Engin gögn líggja fyrir um að húsnæðinu hafi á einhvern hátt verið ábótavant þannig að varða kunni riftun leigumálans skv. 60. gr. laga nr. 36/1994. Samkvæmt ákvæðum leigumálans, sbr. 44. gr. laga nr. 36/1994, var stefndu 4133 óheimilt að framselja leigurétt sinn eða framleigja hið leigða húsnæði án sam- þykkis leigusala. Stefnandi heimilaði aldrei að Saumnálin ehf. tæki yfir skuld- bindingar stefndu skv. leigumálanum gagnvart stefnanda. Stefndu persónulega greiddu ávallt húsaleiguna inn á reikning stefnanda hjá SPRON nr. 1163-26- 3005. Stefnandi byggir kröfur sínar á ólögfestum meginreglum skaðabótaréttar. Einnig er byggt á húsaleigulögum nr. 36/1994 og á leigumála milli aðila sem dags. er 1. febrúar 1987. Einnig styðst stefnandi við almennar reglur kröfuréttar, einkum reglur um skuldskeytingar. Stefnandi styður kröfur um málskostnað við 1. nr. 91/1991, einkum 1. mgr. 130. gr. Krafan um virðisaukaskatt á málskostnað er reist á 1. nr. 50/1988, sbr. og reglugerð nr. 562/1989. Stefnandi er ekki virð- isaukaskattsskyldur aðili og er honum því nauðsyn að fá dóm fyrir þeim kostn- aði sem hann ber af þessum skatti úr hendi stefndu. Kröfugerð stefnanda um skaðabætur styðst við þær húsaleigutekjur sem stefnandi varð af þegar stefndu yfirgáfu leiguhúsnæðið án þess að hafa staðið að því með réttmætum hætti. Skaðabótakrafan er sömu fjárhæðar og til sama tímamarks og varakrafa stefnanda um greiðslu húsaleigu frá 1. nóvember 1997 að telja og til 1. október 1998 og sundurliðist kröfurnar nánar þannig: Húsaleiguskuld: 25.500 verðbótaþáttur Nóvember 1997: 33.807 verðbótaþáttur kr. 59.307 Desember 1997: 33.807 verðbótaþáttur kr. 59.307 Janúar 1998: 34.756 verðbótaþáttur kr. 60.256 Febrúar 1998: 34.756 verðbótaþáttur kr. 60.256 Mars 1998: 34.756 verðbótaþáttur kr. 60.256 Apríl 1998: 37.708 verðbótaþáttur kr. 63.208 Maí 1998: 37.708 verðbótaþáttur kr. 63.208 Júní 1998: 37.708 verðbótaþáttur kr. 63.208 Júlí 1998: 38.087 verðbótaþáttur kr. 63.587 Ágúst 1998: 38.087 verðbótaþáttur kr. 63.587 September 1998: 38.087 verðbótaþáttur kr. 63.587 Samtals kr. 679.767 Fjárhæð skaðabótakröfunnar og húsaleigukröfunnar nemur verðbættum höf- uðstól húsaleigunnar sem þann 1. febrúar 1987 nam 25.500 kr. miðað við breyt- ingar á húsaleiguvísitölu frá 1. febrúar 1987 til einstakra gjalddaga húsaleig- unnar, en samkvæmt upplýsingum frá Hagstofu Íslands breytist vísitala ársfjórð- ungslega. 4734 11. Málsástæður stefndu og lagarök. Í ljósi málatilbúnaðar stefnanda er nauðsynlegt að rekja málavexti ítarlega. Með kaupsamningi dags. 30. apríl 1997 keyptu stefndu nafn, viðskiptavild og lager Saumnálarinnar sf. er leigði hjá stefnda. Fyrir stefndu vakti að stofna einkahlutafélag um rekstur saumastofu með sama nafni á sama stað. Þann 15. maí 1997 stofnuðu stefndu því einkahlutafélagið Saumnálina en samhliða því var Saumnálin sf. lögð niður, sbr. dskj. nr. 23-24 og dskj. nr. 29. Vegna þessara aðstæðna urðu stefndu að kaupa rekstur Saumnálarinnar sf. í eigin nafni og urðu Jafnframt að tryggja sér að þær hefðu aðgang að því húsnæði sem Saumnálin sf. var í. Þar sem ekki reyndist unnt, á þeim tíma sem kaupsamningurinn var gerður, að fá stefnanda til að gera nýjan leigusamning frá upphafi við hinn nýja rekstraraðila var í kaupsamningnum vísað til gildandi leigusamnings stefnanda við Saumnálina sf. og yfirlýsingar hans um að hinn nýi „aðili“ mætti hans vegna „taka yfir“ húsaleigusamninginn. Því var aldrei gerður leigusamningur á milli stefndu eða Saumnálarinnar ehf. og stefnanda. Var umrætt fyrirkomulag um leiguna aðeins til bráðabirgða en af hálfu stefndu var ljóst að gera þyrfti nýjan samning á milli stefnanda og Saumnálarinnar ehf. Við kaupsamningsgerðina kom fram af hálfu seljenda að leigan væri 46.000 kr. á mánuði þrátt fyrir ákvæði leigusamningsins um vísitöluhækkun. Töldu stefndu að Saumnálin ehf. myndi greiða þá upphæð í leigu þar til nýr samningur yrði gerður enda virtist það raunin í fyrstu. Fljótlega ettir að starfsemi Saumnálarinnar ehf. hófst var leitað eftir því við stefnanda að gerður yrði leigusamningur á milli aðila en stefnandi hunsaði þær óskir stefndu. Þá komu fram óskir af hálfu stefndu um úrbætur á húsnæðinu sem var Í mesta ólestri. Voru engar dósir fyrir loftljósum og vírar sumpart berir í hús- inu þannig að hætta stafaði af. Þá náðu milliveggir á salerni ekki upp í loft en salernið var við hliðina á eldhúsi og kaffistofu. Engin hurð var fyrir salerni heldur aðeins tjald. Frágangi við hurðarop sem lokað hafði verið var óviðunandi og varð vart leka þar. Loks var frágangur á útidyrahurð í ólestri en pússning í kringum hurðina var farin að losna. Var komið gat fyrir ofan hurðina af þessum sökum og hrundi steypumylsna úr pússningunni þegar hurðinni var lokað á leið inn og út úr húsnæðinu. Saumnálin ehf. greiddi húsaleigu fyrir maí-júní 1997 46.000 kr. hvorn mánuð, sbr. dskj. nr. 30. Með bréfi dags. 30. júní 1997 krafði stefnandi Saum- nálina ehf. um aukna húsaleigu 48.800 kr. með vísan til vísitöluákvæðis leigu- samningsins á milli Saumnálarinnar sf. og stefnanda. Þar sem Saumnálin sf. hafði greitt 46.000 kr. á þeim tíma sem Saumnálin ehf. tók við rekstrinum og enginn samningur hafði enn verið gerður við Saumnálina ehf., greiddi Saum- nálin ehf. húsaleigu fyrir júlí-ágúst 46.000 kr. hvorn mánuð, sbr. dskj. nr. 30 og 4735 dskj. nr. 27. Í viðleitni sinni til að fá leigusamning um húsnæðið og leysa málin friðsamlega greiddi Saumnálin ehf. uppsetta leigu 48.800 kr. fyrir september. Með bréfi dags. 29. september 1997 tilkynnti stefnandi að leiga Saumnálarinnar (sf) myndi hækka um 20% þar sem afsláttur vegna meintra rekstrarerfiðleika Saumnálarinnar væri fallinn niður. Stefndu varð loksins ljóst við hvað stefnandi miðaði fjárhæð leigugreiðslna. Þá voru þær orðnar úrkula vonar um að stefnandi fengist til að gera við þær leigusamning. Allt virtist benda til þess að stefnandi ætlaði að halda fast við að samningur hans við Saumnálina sf. væri enn í gildi þó að hvorki stefndu né Saumnálin ehf. væru aðilar að þeim samningi. Þar sem stefndu þótti óviðunandi að Saumnálin leigði húsnæði án þess að hafa skriflegan samning og þar sem stefnandi hafði í verulegum atriðum ekki sinnt kröfum fyrirsvarsmanna Saum- nálarinnar ehf. um endurbætur á húsnæðinu, var stefndu, f.h. félagsins, nauð- ugur sá kostur að rifta því samningssambandi sem stofnast hafði við afnot félagsins af húsnæðinu og greiðslu leigu til stefnanda. Eftir að hafa greitt leigu fyrir október 1997 54.400 kr. rifti Saumnálin ehf. samningi sínum við stefnanda með símskeyti frá Gunnari Haraldssyni hagfræðingi dags. 31. október 1997. Um atburði og bréfaskriftir aðila eftir þennan tíma vísast til stefnu og framlagðra dómskjala. Stefndu byggja sýknukröfu sína aðallega á því að málinu sé ranglega beint að þeim. Beina eigi málinu að Saumnálinni ehf. Í þessu sambandi er bent á að enginn skriflegur samningur er til á milli aðila. Með undirskrift sinni á kaup- samning á dskj. nr. 4 skuldbundu stefndu sig til að kaupa nafn, viðskiptavild og lager Saumnálarinnar sf. Í þeirri undirskrift fólst ekki undirritun leigusamnings við stefnanda. Yfirlýsing stefnanda, sem lá frammi við gerð kaupsamningsins, hafi verið ætluð til að tryggja húsnæði Saumnálarinnar til bráðabirgða þar til hægt væri að gera annan leigusamning. Samningssambandið komst í raun fyrst á við leigugreiðslur Saumnálarinnar ehf. til stefnanda. Þannig hafi aldrei stofn- ast samningssamband við stefndu persónulega heldur aðeins fyrirtæki þeirra Saumnálina ehf. Þá er því sérstaklega mótmælt að stefnandi geti byggt rétt á ábyrgðarleysisfyrirvara fyrirtækjasölu Hóls í kaupsamningi stefndu og Saum- nálarinnar sf. Þetta ákvæði samningsins undanþiggur fyrirtækjasöluna frá bóta- ábyrgð vegna þessara óvanalegu viðskiptahátta. þ.e. vegna tjóns er stefndu gætu orðið fyrir vegna þess að enginn leigusamningur við Saumnálina ehf. lá fyrir þegar samningurinn var gerður. Í þessu sambandi er bent á að meint yfirtaka stefndu á leigusamningnum frá 1987 geti aldrei fullnægt þeim skilyrðum sem gerð eru til leigusamninga í Il. kafla húsaleigulaga. Þá varði málið leigu á atvinnuhúsnæði og ljóst var við kaupsamningsgerðina að ný saumastofa með sama nafni ætti að taka við rekstrinum. Augljóst er og eðlilegt að sá aðili er tók við rekstrinum sé samningsaðili stefnanda. Stefnandi 4736 virðist enda í upphafi hafa talið samningssamband á milli sín og Saumnálarinnar ehf. en ekki við stefndu persónulega. Að þessu leyti er vísað til dskj. nr. 26, 28 og dskj. nr. 5 þar sem stefnandi talar um hinn „nýja aðila“. Af þessum gögnum má sjá að stefnandi taldi hina nýju saumastofu vera aðila að samningnum en ekki stefndu. Þá voru allar leigugreiðslur greiddar af Saumnálinni ehf. en ekki af stefndu persónulega eins og haldið er fram í stefnu, sbr. dskj. nr. 30-31. Af framangreindu leiðir að stefnandi var í samningssambandi við Saumnál- ína ehf. en ekki stefndu persónulega og stefnanda duldist það ekki. Málinu er því beint að röngum aðilum og ber að vísa því frá dómi vegna aðildarskorts. Komist dómurinn að þeirri niðurstöðu að stefndu hafi með undirritun sinni á kaupsamning, dags. 30. apríl 1997, um kaup stefndu á viðskiptavild, nafni og lager Saumnálarinnar sf., skuldbundið sig persónulega til að yfirtaka efnislega leigusamning Saumnálarinnar sf. við stefnanda frá 1987 byggja stefndu sýknu- kröfu sína til vara á því að samningssambandi stefndu og stefnanda hafi verið réttilega rift með símskeyti þann 31. október 1997 þar sem stefnandi hafi van- rækt verulega skyldur sínar sem leigusali. Í þessu sambandi benda stefndu á að stefnandi vanrækti að gera um við- skiptin skriflegan leigusamning þrátt fyrir kröfur stefndu þar að lútandi og braut þannig í bága við skyldur sínar samkvæmt 11. kafla húsaleigulaga nr. 36/1994. Þá hafi ástand húsnæðisins verið bágborið og stefnandi hafi ekki bætt úr því þrátt fyrir ítrekaðar áskoranir. Stefndu byggja á því að þessar vanefndir stefn- anda séu nægjanlegar til að hægt sé að rifta samningnum, sbr. 4. og 8. tl. 1. mgr. 60. gr. húsaleigulaga nr. 36/1994. Varakröfu um lækkun stefnufjárhæðarinnar byggja stefndu á því að stefnandi geti aðeins krafist skaðabóta er nemur uppsagnarfresti og sá uppsagnarfrestur sé verulega ofreiknaður í stefnu. Í þessu sambandi benda stefndu á að tjón stefnanda nemi aðeins áunnum upp- sagnarfresti. Stefnandi hafi mátt líta á riftun stefndu sem uppsögn samningsins enda hafi stefndu allt að einu verið sú leið fær að losna undan skyldum sínum skv. samningnum með uppsögn. Þá benda stefndu á að engin skuldskeyting með samþykki kröfuhafa hafi átt sér stað eins og haldið er fram í stefnu. Um er að ræða gagnkvæman samning en ekki einhliða kröfuréttarsamband. Stefndu gerðu einfaldlega leigusamning sama efnis og leigusamning stefnanda við Saumnálina sf. Þess vegna er því harðlega mótmælt að stefnandi hafi með útleigu húsnæðisins til Saumnálarinnar sf. áunnið sér uppsagnarfrest gagnvart stefndu sem hafa engin tengsl við Saum- nálina sf. Stefnandi á þannig aðeins rétt á uppsagnarfresti sem áunnist hefur á þeim tíma sem stefndu leigðu húsnæðið eða frá 3. maí 1997 til 31. október 1997. Sú forsenda stefnanda að hann héldi áunnum uppsagnarfresti komi ekki fram í bréfi hans á dskj. nr. 5 né hafi hún komið fram við samningsgerðina, enda hafi 4737 engin samningsgerð farið fram á milli stefnanda og stefndu en hann hefur hunsað tilmæli stefndu um gerð nýs leigusamnings. Stefnandi beri að sjálfsögðu hallann af því að þessi viðamikli fyrirvari komi ekki fram með skýrum hætti í viðskiptum aðila. Þá benda stefndu á að samkvæmt 3. gr. B húsaleigusamningsins sé uppsagn- arfrestur af hálfu leigutaka 3 mánuðir. Ekki hafi verið strikað yfir þetta ákvæði samningsins eins og önnur sem ekki áttu að gilda. Fyrirvari í 13. gr. samnings- ins breyti því engu í þessu efni. Þá er rétt eins og fram kemur í stefnu að samn- ingurinn hafi ekki verið endurskoðaður í samræmi við reglur húsaleigulaga nr. 36/1994 fyrir 1. mars 1995 og að reglur húsaleigulaga gilda um samninginn. Þetta hefur þó ekki þau áhrif að reglur laganna gildi framar ákvæðum samnings- ins eins og haldið er fram í stefnu. Ákvæði laganna eru frávíkjanleg þegar um er að ræða húsaleigusamninga um atvinnuhúsnæði, sbr. 1. mgr. 2. gr. húsa- leigulaga nr. 36/1994. Stefnandi á samkvæmt þessu aðeins rétt á 3 mánaða upp- sagnarfresti. Stefnandi hlýtur jafnframt að bera hallann af því að samningssam- band aðila sé talið óskýrt að þessu leyti enda hefur hann neitað að gera nýjan leigusamning og ber alla ábyrgð á gerð og endurskoðun fyrri samningsins sem stefndu komu hvergi nærri. Telji dómurinn að ákvæði 3. tl. 1. mgr. 56. gr. húsaleigulaga nr. 36/1994 eigi að gilda framar 3. gr. B leigusamningsins er ljóst að stefnandi getur aðeins átt rétt á 6 mánaða uppsagnarfresti, sbr. það sem áður var sagt um áunninn upp- sagnarfrest stefnanda. Hvað fjárhæð leigugjalds varðar byggja stefndu á því að miða eigi við upp- runalega leigu sem Saumnálin sf. greiddi til stefnanda við gerð kaupsamnings- ins, þ.e. það sama og Saumnálin ehf. greiddi fram til september 1997 eða 46.000 kr. á mánuði. Ofangreind fjárhæð hafi verið nefnd sem leiga við kaupsamnings- gerðina en stefnandi ber hér, sem endranær, halla af því að koma ekki að leigu húsnæðisins með nokkrum hætti öðrum en með bréfi sínu á dskj. nr. 5. Þá hefur stefnandi slegið í og úr um fjárhæð leigunnar og viðurkennt í verki með athuga- semdalausri viðtöku ofangreindrar fjárhæðar að hún eigi að gilda. Komist dóm- urinn að annarri niðurstöðu er þess krafist að miðað verði við þann 20% afslátt á leigugjaldi sem venja var orðin um í viðskiptum stefnanda við Saumnálina sf. Þá er því sérstaklega mótmælt að stefndu hafi farið úr húsnæðinu án þess að stefndi hafi nokkuð um það vitað eins og má skilja af bréfaskriftum stefnanda. Hið rétta er að stefnandi vissi að stefndu gátu ekki unað við það ástand sem orðið var og hafði fulla vissu fyrir því að stefndu ætluðu sér að flytja starfsemi sína jafnvel áður en riftunin kom til. Í þessu efni er vísað til dskj. nr. 25 þar sem stefnandi auglýsir húsnæðið laust til leigu í DV 23. október 1997, eða einni viku áður en samningnum var rift. Loks vilja stefndu árétta hvað allar kröfur þeirra varðar að stefnandi eigi, 4738 vegna tómlætis síns, að bera halla af því að eitthvað verði talið óskýrt eða ósannað um samningssamband aðila. Stefnanda hafi alltaf staðið til boða að gera leigusamning við Saumnálina ehf. þar sem öllum vafa um réttarsamband aðila hefði verið eytt. Máli sínu til stuðnings vísa stefndu til almennra reglna samninga-, kröfu- og skaðabótaréttar auka reglna húsaleigulaga nr. 36/1994. Þá vísa stefndu til almennra reglna réttarfars um sönnun og sönnunarbyrði. Málskostnaðarkröfu byggja stefndu á XXI. kafla einkamálalaga nr. 91/1991, einkum 130. og 131. gr. Krafa um virðisaukaskatt á málskostnað er byggð á lögum um virðisaukaskatt nr. 50/1988 en stefndu eru ekki virðisaukaskattsskyldir aðilar. IV. Með kaupsamningi og afsali, dags. 30. apríl 1997, keyptu stefndu af Saum- nálinni sf. „Saumastofuna Saumnálina að Grettisgötu 46 í Reykjavík ásamt öllu því sem rekstrinum fylgir“. Um húsaleigusamning segir: „Einar Guðjónsson húseigandi hefur samþykkt að nýr leigutaki verði að hinu leigða húsnæði Saumnálarinnar og vísast í bréf frá honum þess efnis sem verður fylgirit kaup- samnings þessa.“ Í tilvitnuðu bréfi, dags. 25. apríl 1997, er lýst fullu samþykki til handa Saumnálinni sf. vegna fyrirhugaðrar sölu á rekstri og viðskiptavild fyr- irtækisins við því að nýi aðilinn taki yfir húsaleigusamninginn eins og hann er, þ.e. leigusamning frá árinu 1987. Við söluna lá einnig frammi ótímabundinn húsaleigusamningur um atvinnu- húsnæði á 1. hæð (sötuhæð) Grettisgötu 46, Reykjavík, frá 31. janúar 1987 milli stefnanda sem leigusala og Saumnálarinnar sf. sem leigutaka. Í samningnum er svofellt ákvæði: „Hér er um atvinnuhúsnæði að ræða og fer um leigusamning- inn eftir lögum og venjum sem gilda um leigu á atvinnuhúsnæði. Húsnæðið leigist í því ástandi sem það er og leigutaki hefur kynnt sér.“ Stefnanda var frá upphafi eða a.m.k. mjög fljótlega ljóst að stefndu voru hinn „nýi aðili“ að leigumálanum. Stefndu stofnuðu einkahlutafélagið Saumnálin um rekstur saumastofunnar 15. maí 1997 en það fyrirtæki varð aldrei aðili að húsa- leigusamningnum. Stefnda, Elínborg J. Þorsteinsdóttir, annaðist leigugreiðslur og var nafn hennar tilgreint sem greiðanda með einni undantekningu (þá Saum- nálin ehf.) á bankayfirlitum sem stefnandi fékk í hendur. Stefndu voru samkvæmt framangreindu með samþykki stefnanda aðilar að réttindum og skyldum á grundvelli húsaleigusamningsins. Ákvæði hans giltu áfram eftir 1. janúar 1995 er húsaleigulög nr. 36/1994 tóku gildi, sbr. 2. mgr. 2. gr. þeirra. Í málinu reynir einkum á ákvæði um uppsagnarfrest og leigufjárhæð. Um uppsagnarfrest segir að hann sé ætíð þrír mánuðir af hálfu leigutaka og um leigufjárhæð að hún sé 25.500 kr. á mánuði með gjalddaga fyrsta dag hvers mán- aðar og skuli hún vera bundin vísitölu húsaleigu. 4739 Með símskeyti 31. október 1997 tilkynnti Saumnálin ehf. stefnanda um riftun húsaleigusamningsins. Gegn andmælum stefnanda er ekki sýnt fram á atvik, sem réttlætt gætu riftunina, og fyrirtækið var ekki bært til að rifta samningnum. Litið verður svo á að í raun hafi verið um að ræða uppsögn leigumálans af hálfu stefndu. Samkvæmt húsaleigusamningi aðila á stefnandi rétt á greiðslu húsaleigu í þrjá mánuði frá og með 1. nóvember 1997 og er fallist á útreikning hans á leigufjárhæðum mánuðina nóvember og desember 1997 og janúar 1998. Niðurstaða málsins er samkvæmt þessu sú að dæma beri stefndu óskipt til að greiða stefnanda 178.870 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt HI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 59.307 krónum frá 1. nóvember 1997 til 1. desember s.á., af 118.614 krónum frá þeim degi til 1. janúar 1998 og af 178.870 krónum frá þeim degi til greiðsludags og málskostnað sem ákveðst 90.000 krónur. Mál þetta dæmir Sigurður Hallur Stefánsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndu, Elínborg J. Þorsteinsdóttir og Margrét S. Einarsdóttir, greiði óskipt stefnanda, Einari Guðjónssyni, 178.870 krónur ásamt dráttar- vöxtum samkvæmt lll. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 59.307 krónum frá 1. nóvember 1997 til |. desember s.á., af 118.614 krónum frá þeim degi til 1. janúar 1998 og af 178.870 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Stefndu greiði óskipt stefnanda 90.000 krónur í málskostnað. 4740 Fimmtudaginn 9. desember 1999. Nr. 410/1999. Ákæruvaldið (Sigríður Jósefsdóttir saksóknari) gegn Guðmundi Max Jónssyni (Hilmar Ingimundarson hrl.) Ölvunarakstur. Brot gegn 4. mgr. 220. gr. almennra hegningarlaga. Aðfinnslur. G var dæmdur fyrir að hafa ekið bifreið undir áhrifum áfengis og að hafa stofnað í hættu lífi eða heilsu fjölda fólks með því að hafa ekið bifreiðinni inn í mannþröng og á ljósastaur með þeim afleiðingum að staurinn brotnaði og féll niður á gangstétt þar sem fólk var saman komið. Var G gerð fangelsisrefsing vegna þessa. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar 1. október 1999 í sam- ræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun en einnig af hálfu ákæruvalds, sem krefst þess að niðurstaða héraðsdóms um sviptingu ökuréttar ákærða verði staðfest og að refsing hans verði þyngd. Ákærði krefst aðallega sýknu, en til vara að refsing hans verði milduð. I. Svo sem greinir í ákæru er ákærða gefið að sök að hafa aðfaranótt 11. janúar 1998 ekið jeppabifreiðinni Ö 4737 undir áhrifum áfengis frá bifreiðastæði við Hótel Selfoss að gatnamótum Kirkjuvegar og Smára- túns á Selfossi og að hafa með óvarlegum akstri á þeirri leið stofnað í augljósa hættu lífi eða heilsu fjölda fólks, sem var saman kominn við aðalinngang hótelsins, þar sem ákærði hafi ekið bifreiðinni á ljósastaur með þeim afleiðingum að staurinn brotnaði og féll niður á gangstétt við innganginn. Ákærði neitar sök og kveðst ekki hafa ekið bifreiðinni í umrætt sinn. Hann hefur einnig neitað því að hafa skömmu fyrir atburðinn reynt án 4741 árangurs að komast inn á Hótel Selfoss, en þar stóð þá yfir dansleikur, sem var að ljúka. Nokkur vitni hafa gefið skýrslu fyrir dómi um málsatvik. Meðal þeirra er Ingvar Guðmundsson, sem starfaði sem dyravörður á Hótel Selfossi umrætt kvöld. Kveður hann ákærða hafa án árangurs leitað inngöngu á dansleikinn eftir að hætt var að selja aðgang að honum. Hafi þá ákærði, sem var áberandi ölvaður, orðið mjög æstur og barið á útidyrnar. Hann hafi síðan horfið af vettvangi. Skömmu eftir þetta heyrði vitnið í bifreið rétt utan við útidyr hótelsins, en athygli þess var vakin við það að eldsneytisgjöf bifreiðarinnar var aukin. Við athugun sá hann að svörtum jeppa var ekið á verulegri ferð á og síðan yfir ljósa- staur, sem var skammt frá innganginum á hótelið. Hafi bifreiðin þá verið stöðvuð, ekið aftur á bak og síðan ekið burt á mikilli ferð. Kvaðst vitnið hafa fylgst með atburðarás frá því bifreiðin „geystist yfir ljósa- staurinn“ þar til hún hvarf burt. Á bifreiðastæðinu utan við hótelið hafi verið nokkrir tugir manna og hafi bifreiðinni verið ekið inn í mann- Þröngina á gangstéttinni. Viðbrögð fólks hafi orðið undrun og hræðsla og menn reynt að koma sér undan og síðan án árangurs að stöðva bif- reiðina. Taldi vitnið að fólk hafi verið í mikilli hættu og lán að enginn skyldi verða fyrir bílnum eða ljósastaurnum. Lýsti vitnið því yfir að það hafi séð ökumanninn greinilega, þar sem bifreiðinni var ekið mjög nærri þar sem það stóð. Hafi hann verið sami maður og reyndi skömmu áður án árangurs að komast inn á dansleikinn. Benti vitnið á ákærða sem ökumanninn, en hann var viðstaddur skýrslutöku yfir vitnum fyrir dómi. Ármann Ingi Sigurðsson starfaði einnig sem dyravörður á hótelinu umrætt kvöld. Hann skýrði svo frá fyrir dómi að maður hafi komið um klukkan þrjú um nóttina að dyrum hótelsins og viljað komast inn. Þegar því var neitað hafi hann lamið og sparkað í hurðina og látið dólgslega. Skömmu síðar hafi svörtum, upphækkuðum jeppa verið ekið inn á svæðið framan við hótelið. Hafi bifreiðinni verið ekið inn í mann- þröng, sem var þar eftir dansleikinn, og menn forðað sér á hlaupum. Staurinn hafi fallið niður í þvöguna, en svo vel hafi viljað til að eng- inn slasaðist. Lögreglumenn hafi komið á vettvang nokkrum mínútum síðar. Kvaðst vitnið hafa séð ökumanninum bregða fyrir og taldi það hann vera sama mann og hafði skömmu áður sparkað í útihurð hótels- ins og sem staddur væri í dómsal við skýrslutökuna. 4742 Þrjú önnur vitni, Birgir Örn Arnarson, Helgi Már Björnsson og Linda María Jóhannsdóttir, báru fyrir dómi að þau hafi fylgst með atburðarás umrætt sinn, þar sem þau sátu öll í bifreið framan við aðal- inngang hótelsins. Kvaðst vitnið Birgir hafa séð er ákærði reyndi að komast inn í hótelið og þegar jeppabifreiðinni var skömmu síðar ekið um svæðið framan við það. Var frásögn hans um þetta á sömu lund og framburður dyravarðanna tveggja, sem áður er rakinn. Taldi Birgir sig einnig hafa séð er ákærði, sem hafi verið einn í bifreiðinni, stöðvaði hana nokkurn spöl frá hótelinu og færði sig yfir í farþegasætið, þar sem hann hafi setið þar til lögreglumenn komu og handtóku hann. Lýsti vitnið yfir að það hafi séð ökumanninn greinilega og enginn vafi léki á að hann væri ákærði í málinu. Vitnið Helgi lýsti atvikum framan við hótelið mjög á sama veg og sagði jafnframt að bifreið þeirra félaga hafi verið lagt um það bil tíu metra frá aðalinnganginum. Taldi hann með ólíkindum að enginn skyldi meiðast við atganginn, þegar jeppabifreið- inni var ekið um svæðið, en menn hafi náð að stökkva undan henni. Enginn vafi léki á að ökumaðurinn væri hinn sami og var með læti, er hann leitaði inngöngu í hótelið skömmu áður. Er vitnið var spurt hvort það þekkti ákærða aftur sem ökumanninn taldi það sig ekki geta full- yrt að svo væri, en því sýndist þó að um sama mann væri að ræða. Vitnið Linda lýsti mjög á sama hátt atvikum framan við hótelið og þau vitni, sem áður eru nefnd. Skýrði hún svo frá að jeppabifreiðinni hafi verið ekið á fleygiferð að hótelinu. Sá hún ökumanninn greinilega og þekkti aftur þann, sem skömmu áður hafði dregið að sér athygli manna vegna ófriðlegrar háttsemi sinnar við inngang að hótelinu. Hafi hún einnig séð sama mann, þar sem hann sat í farþegasæti jeppans við hlið ökumannssætis eftir að akstrinum lauk og þegar lögreglumenn komu þar að honum. Aðspurð um hvort ákærði væri ökumaðurinn svaraði hún því til að hún gæti „ekki alveg sannað að þetta sé hann ...“. Auk framangreindra vitna gaf Magnús Kolbeinsson lögreglumaður skýrslu fyrir dómi. Kvað hann lögreglumenn hafa komið á vettvang fáum mínútum eftir að tilkynning um atburðinn barst þeim. Hafi þar verið mjög margt fólk og menn virst vera æstir eða svolítið miður sín vegna þess, sem þarna hafði gerst. Hafi lögreglumönnunum verið bent á ákærða sem ökumann bifreiðarinnar, sem ók niður ljósastaurinn, og komu þeir að honum þar sem hann sat í hægra framsæti bifreiðar sinnar. Sagði vitnið jafnframt að bifreiðin, sem ákærði sat í, hafi verið 4143 stór, svartur jeppi, upphækkaður og á stórum hjólbörðum. Ekki var kannað hvort skemmdir sæjust framan á bifreiðinni. Var ákærði færður á lögreglustöð og síðan tekið úr honum blóðsýni, sem sýndi magn alkó- hóls í því 1,59%o. Il. Með atdráttarlausum framburði tveggja vitna, sem að framan er rak- inn og á auk þess trausta stoð í framburði annarra vitna, er gefið hafa skýrslu fyrir dómi, telst sannað að ákærði hafi gerst sekur um þá hátt- semi, sem ákæra á hendur honum lýtur að. Verður niðurstaða héraðs- dóms um sakfellingu ákærða því staðfest. Eru brot hans réttilega heim- færð til refsiákvæða í héraðsdómi. Refsing ákærða og svipting öku- réttar er hæfilega ákveðin í hinum áfrýjaða dómi, sem verður stað- festur. Verður ákærða gert að greiða allan áfrýjunarkostnað málsins eins og í dómsorði greinir. Það athugast að lýsingu málavaxta er áfátt í hinum áfrýjaða dómi. Er þar hvorki gerð grein fyrir hvað einstök vitni báru né lýst skilmerki- lega með hverjum hætti sönnun liggi fyrir í málinu. Eru ekki uppfyllt fyrirmæli 1. mgr. 135. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð opinberra mála varðandi það hvað skuli greina í dómi. Er þetta aðfinnsluvert. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Ákærði, Guðmundur Max Jónsson, greiði allan áfrýjunar- kostnað málsins, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlög- manns, 50.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Suðurlands 16. nóvember 1998. Mál þetta var höfðað með ákæru ríkissaksóknara dags. 12. maí 1998 á hendur Guðmundi Max Jónssyni, kt. 151069-5769, Smáravöllum við Fífuhvammsveg, Kópavogi. Málið var dómtekið 29. október sl. Í ákæru er ákærði talinn hafa gerst sekur um „hegningar- og umferðarlaga- brot, með því að hafa, aðfaranótt sunnudagsins 11. janúar 1998, ekið jeppabif- reiðinni Ö-4737 undir áhrifum áfengis frá bifreiðastæði við Hótel Selfoss að gatnamótum Kirkjuvegar og Smáratúns á Selfossi og að hafa með óvarlegum 4744 akstri á þeirri leið stofnað í augljósa hættu lífi eða heilsu fjölda fólks, sem var saman kominn við aðalinngang hótelsins, þar sem ákærði ók bifreiðinni á ljósa- staur með þeim afleiðingum að staurinn brotnaði og féll niður á gangstétt við innganginn.“ Telst þetta varða við 4. mgr. 220. gr. almennra hegningarlaga og Í. mgr. 4. gr., 2. mgr. 10. gr. og 1., sbr. 3. mgr. 45. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðarlaga. Ákæruvald krefst refsingar og sviptingar ökuréttar. Ákærði krefst sýknu. Við aðalmeðferð málsins gáfu skýrslur auk ákærða og lögreglumanna vitnin Ingvar Guðmundsson, Ármann Ingi Sigurðsson, Birgir Örn Arnarson, Helgi Már Björnsson, Magnús Kolbeinsson og Linda María Jóhannsdóttir. Ákærði hefur í skýrslum sínum bæði hjá lögreglu og fyrir dómi neitað því að hann hafi ekið bifreið sinni eins og lýst er í ákæru. Hann kveðst heldur ekki hafa séð bifreiðinni ekið. Vitnin Ingvar, Ármann Ingi, Birgir Örn og Helgi Már hafa öll lýst akstri bif- reiðarinnar eins og fram kemur í ákæru. Hafi bifreiðinni verið ekið þar að sem hópur fólks var utan við Hótel Selfoss. Hafi verið keyrt beint á ljósastaur þar, staurinn hafi fallið inn á milli manna, en ljóskúpan hafi brotnað. Töldu vitnin mildi vera að ekki varð slys á fólki. Vitnin kváðust flest viss um að ákærði hefði verið þarna að verki, kvaðst ekkert þeirra hafa þekkt hann fyrir. Töldu þau sig viss um að ökumaður hefði verið sá hinn sami og handtekinn var skömmu eftir að akstrinum lauk, en samkvæmt frásögn vitnanna olli aksturinn talsverðri reiði þess fólks sem var á vettvangi. Lögreglan kom fljótlega á staðinn og handtók ákærða þar sem hann stóð við bifreið sína. Tekið var blóðsýni úr honum og reyndist alkóhólmagn í því vera 1,59%0. Lögregla kannaði ekki hugsanlegar skemmdir á bíl ákærða, en ákærði stað- hæfir að ekki hafi séð neitt á honum eftir umrætt kvöld. Þá var ekki tekin ljós- mynd af aðstöðu á vettvangi, en við aðalmeðferð var gengið á vettvang og hann skoðaður með lögreglumönnum eru lýstu aðkomu sinni. Niðurstaða. Með framburðum vitna og lýsingum lögreglu á vettvangi er gegn neitun ákærða fram komin sönnun þess að ákærði hafi ekið umrætt sinn eins og lýst er í ákæru. Þá er sannað með niðurstöðum Rannsóknarstofu í lyfjafræði að ákærði var undir áhrifum áfengis. Er brot hans réttilega heimfært til 1., sbr. 3. mgr. 45. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Samkvæmt lýsingum vitna voru fáeinir tugir manna samankomnir utan við Hótel Selfoss. Ákærði ók bifreiðinni, sem samkvæmt lýsingu hans og vitna er upphækkuð, stór jeppabifreið, að hópnum og á ljósastaur sem féll þar sem fólk 4145 stóð. Meta verður þessi atvik svo að ákærði hafi vísvitandi stofnað til hættu þeirrar er þarna skapaðist og hafi með því brotið gegn 4. mgr. 220. gr. almennra hegningarlaga. Tæmir ákvæðið hér sök gagnvart 1. mgr. 4. gr. umferðarlaga. Þá verður háttsemi ákærða ekki talin varða við 2. mgr. 10. gr. umferðarlaga. Ákærði hefur fimm sinnum gengist undir refsingar og önnur viðurlög: 15. desember 1987: 25.000 króna sekt fyrir brot gegn 244. gr. almennra hegn- ingarlaga og Í. mgr. 4. gr. og 1. mgr. 11. gr. umferðarlaga nr. 40/1968. 18. janúar 1989: 5.000 króna sekt fyrir brot gegn 1. mgr. 63. gr. umferðar- laga nr. 50/1987. 7. febrúar 1991: 5.000 króna sekt og ökuleyfissvipting einn mánuð fyrir brot segn Í. mgr. 4. gr. og 1. mgr. 36. gr. umferðarlaga. 31. mars 1992: 15.000 króna sekt og tveggja mánaða ökuleyfissvipting fyrir brot gegn 2. mgr. 37. gr. og 1., sbr. 2. mgr. 45. gr. umferðarlaga. 7. apríl 1993: 75.000 króna sekt og ökuleyfissvipting í tvö ár og tvo mánuði fyrir brot gegn 1., sbr. 3. mgr. 45. gr., 1. mgr. 48. gr. og 1., sbr. 3. mgr. 37. gr. umferðarlaga. Ákærða er nú í þriðja sinn ákveðin refsing vegna ölvunaraksturs. Ákveða verður refsingu hans í samræmi við dómvenju um slík tilvik, að viðbættu hættu- broti því sem hann er sakfelldur fyrir. Verður honum gert að sæta fangelsi í sex- tíu daga. Þá verður einnig í samræmi við dómvenju að svipta hann ökurétti ævi- langt. Ákærða ber að greiða allan sakarkostnað. Saksóknarlaun skulu nema kr. 35.000, en málsvarnarlaun kr. 55.000. Jón Finnbjörnsson héraðsdómari kveður upp dóm þennan. Dómsorð: Ákærði, Guðmundur Max Jónsson, sæti fangelsi í sextíu daga. Ákærði er sviptur ökurétti ævilangt. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þ.m.t. saksóknarlaun til ríkissjóðs, kr. 35.000, og málsvarnarlaun Brynjars Níelssonar hrl., kr. 55.000. 4746 Fimmtudaginn 9. desember 1999. Nr. 272/1999. Nathan ér Olsen hf. (Jónas A. Aðalsteinsson hrl.) gegn PricewaterhouseCoopers ehf. og Gunnari Sigurðssyni (Gestur Jónsson hrl.) Hlutafélög. Endurskoðendur. Reikningsskil. Skaðabætur. Á árunum 1992 til 1996 dró gjaldkeri hlutafélagsins N sér fé úr sjóðum félagsins að fjárhæð rúmlega 32 milljónir króna. Gjaldkerinn faldi fjárdráttinn með færslum í bókhaldi án gildra fylgiskjala, og voru afstemmingar þær, sem hann lagði fram, falsaðar að nokkru leyti. N krafði löggilta endurskoðandann G og einkahlutafélagið P um bætur vegna þess tjóns sem N hafði orðið fyrir af þessum sökum, en N hafði keypt endurskoðunar- og sérfræðiþjónustu frá P um árabil og hafði G verið kjörinn endurskoðandi félagsins samkvæmt lögum nr. 32/1978 um hlutafélög og síðar samkvæmt lögum nr. 144/1994 um ársreikninga. Allt til ársins 1991 höfðu G og P annast gerð milliuppgjöra, auk end- urskoðunar ársreiknings, en frá þeim tíma tók fjármálastjóri N við því verki. G og P höfðu áritað ársreikninga N athugasemdalaust, þótt þeir hefðu ekki fengið afstemmingar allra bókhaldsreikninga og án þess að kanna stoðgögn og fylgiskjöl óafstemmdra reikninga. Höfðu þeir aldrei tilkynnt stjórn N um þessi vanskil á afstemmingu reikninga, en rætt það óformlega á fundi með framkvæmdastjóra og fjármálastjóra félagsins. Talið var að rík skylda hefði hvílt á stjórnendum N að hafa umsjón og eftirlit með bókhaldi félagsins, sbr. 3. mgr. 52. gr. laga nr. 32/1978. Hefði sú skylda verið sérstaklega brýn þar sem sami maður gegndi bæði bókhalds- og gjaldkerastörfum, enda hefði sú skipan falið í sér augljósan veikleika gagnvart innra eftirliti. Hins vegar hefði G áritað ársreikninga N án athugasemda fjögur ár í röð þótt allar afstemmingar lægju ekki fyrir við lokafrágang þeirra. Hefði bæði endurskoðendum og fjármálastjóra og framkvæmdastjóra félagsins verið ljóst, að innra eftirlit var ekki framkvæmt sem skyldi og afstemmingar reikninga lágu ekki fyrir, Ýmist við gerð milliuppgjöra eða ársreiknings, og hafði það gerst ítrekað. G og P hefði borið, sem endurskoðendum N, að sjá um, 4747 að afstemmingar allra bókhaldsreikninga lægju fyrir, áður en þeir luku endurskoðun ársreikningsins, og hefðu þeir átt að vekja athygli stjórnar N skriflega á umræddum annmörkum. Bentu atvik málsins til þess, að á hefði skort, að skyldu þeirra til að sannreyna eignastöðu félagsins hefði verið nægilega gætt. Voru G og P því að hluta til taldir eiga sök á því, að ekki komst upp um fjárdráttinn fyrr en um mitt ár 1996 og bæru þeir nokkra ábyrgð á því gagnvart N, að tjónið varð meira en þurft hefði að vera, hefðu þeir staðið öðruvísi að verki. Voru G og P dæmdir sameiginlega til að greiða N bætur sem ákveðnar voru að álitum. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Braga- son. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 7. júlí 1999. Hann krefst þess, að stefndu verði dæmdir in solidum til þess að greiða sér skaðabætur að fjárhæð 25.528.062 krónur auk vaxta samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, 0,8% frá 16. janúar 1997 til 1. febrúar sama ár, 0,9% frá þeim degi til 1. júní sama ár, 1% frá þeim degi til 1. ágúst sama ár, 0,9% frá þeim degi til 1. september sama ár, 0,8% frá þeim degi til 1. Janúar 1998, 0,9% frá þeim degi til 26. mars sama ár, en með dráttarvöxtum samkvæmt ll. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðslu- dags. Þá krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast aðallega staðfestingar héraðsdóms en til vara veru- legrar lækkunar á dómkröfum áfrýjanda. Í báðum tilvikum krefjast þeir málskostnaðar fyrir Hæstarétti. 1. Eins og lýst er í héraðsdómi dró gjaldkeri áfrýjanda sér fé úr sjóðum fyrirtækisins á árunum 1992 til 1996 að fjárhæð rúmlega 32 milljónir króna. Gjaldkerinn greiddi til baka um 7 milljónir króna, en eftir gjald- þrot hans eru ógreiddar 25.528.062 krónur, sem áfrýjandi krefur stefndu um greiðslu á í máli þessu. Gjaldkerinn kom fjárdrættinum fyrir í fáeinum liðum efnahagsreiknings í bókhaldi fyrirtækisins en ekki rekstrarreikningi þess. Fjárhæðin hækkaði frá ári til árs, og var hún var talin hluti eigna félagsins í efnahagsreikningi allt fjárdráttar- 4148 tímabilið. Gjaldkerinn faldi fjárdráttinn með færslum án gildra fylgi- skjala, og voru afstemmingar þær, sem hún lagði fram, falsaðar að nokkru leyti. Upp komst um fjárdráttinn, er fjármálastjóri áfrýjanda vann að gerð milliuppgjörs fyrir fyrstu sex mánuði ársins 1996, en gjaldkerinn var þá fjarverandi. Áfrýjandi hafði um áratuga skeið keypt endurskoðunar- og sérfræði- þjónustu af hinu stefnda félagi, og hafði stefndi Gunnar, sem er lög- giltur endurskoðandi, áritað reikningsskil félagsins hin síðari ár. Stefndi Gunnar var kosinn endurskoðandi áfrýjanda á grundvelli XI. kafla laga nr. 32/1978 um hlutafélög, og eftir gildistöku laga nr. 144/1994 um ársreikninga var hann kosinn endurskoðandi af hlut- höfum áfrýjanda á grundvelli VII. kafla þeirra laga. Allt til ársins 1991 önnuðust stefndu gerð milliuppgjöra, auk endurskoðunar ársreiknings. Á árinu 1991 kom til starfa hjá áfrýjanda fjármálastjóri, sem var við- skiptafræðingur að mennt. Frá þessum tíma tók fjármálastjórinn við gerð milliuppgjöra, sem stefndu höfðu áður annast. Fram er komið í málinu, að skil gjaldkera áfrýjanda á afstemmingum voru síðbúin og þær voru aldrei tilbúnar allar á sama tíma. Afstemm- ingar á mikilvægum bókhaldsreikningum vantaði í langan tíma. Til dæmis vantaði afstemmingar á reikningi yfir geymsluávísanir frá 31. mars 1993 þar til brotið uppgötvaðist í ágúst 1996. Þrátt fyrir ítrekuð vanskil á afstemmingum við gerð milliuppgjöra kannaði fjármálastjór- inn færslur gjaldkerans ekki sérstaklega og lét sér oft nægja munnlegar upplýsingar hans. Þá er og fram komið, að stefndu árituðu ársreikninga áfrýjanda rekstrarárin 1992 til 1995 athugasemdalaust, þótt þeir hefðu ekki fengið afstemmingar allra bókhaldsreikninga og án þess að kanna stoðgögn og fylgiskjöl óafstemmdra reikninga. Stefndu tilkynntu stjórn áfrýjanda aldrei skriflega um þessi vanskil á afstemmingu reikninga, en ræddu það óformlega á fundi með framkvæmdastjóra og fjármála- stjóra félagsins. 1. Samkvæmt 3. mgr. 52. gr. laga nr. 32/1978, sbr. nú 3. mgr. 68. gr. laga nr. 2/1995 um hlutafélög, skal félagsstjórn annast um, að nægilegt eftirlit sé haft með bókhaldi og meðferð fjármuna félagsins. Ef fram- kvæmdastjóri er ráðinn, skal hann sjá um að bókhald félagsins sé fært í samræmi við lög og venjur og meðferð eigna félagsins sé með tryggi- 4749 legum hætti. Rík skylda hvíldi á stjórnendum áfrýjanda að hafa umsjón og eftirlit með bókhaldi fyrirtækisins. Var sú skylda sérstaklega brýn eins og hér stóð á, þar sem sami maður gegndi bæði bókhalds- og gjaldkerastörfum, enda fól sú skipan í sér augljósan veikleika gagnvart innra eftirliti. Eins og að framan er lýst lét fjármálastjórinn það gott heita, þótt afstemmingar reikninga lægju ekki allar fyrir við gerð milli- uppgjöra. Hann bar fyrir dómi, að hann hefði staðið í þeirri trú, að end- urskoðandinn myndi sjá um, að allar afstemmingar lægju fyrir um hver áramót, en sagði jafnframt, að hann hefði ekki vakið athygli endur- skoðendanna á því, að þær hefðu skilað sér seint og illa og stundum alls ekki. Framkvæmdastjóri áfrýjanda bar fyrir dómi, að hann hafi vitað af því, að gjaldkerinn náði ekki að skila afstemmingum eins og við átti og að svokölluðum geymslutékkum hefði fjölgað verulega. Ill. Samkvæmt 1. mgr. 86. gr. laga nr. 32/1978, sbr. nú 1. mgr. 63. gr. laga um ársreikninga, skulu endurskoðendur í samræmi við góða end- urskoðunarvenju endurskoða ársreikning hlutafélags og í því sambandi kanna bókhaldsgögn félagsins og aðra þætti er varða rekstur þess og stöðu. Félag löggiltra endurskoðenda hefur gefið út leiðbeinandi reglur um grundvallaratriði endurskoðunar á ársreikningum hlutafélaga. Í 3. kafla þeirra reglna segir, að endurskoðanda beri að ganga úr skugga um, að sú lýsing á bókhaldskerfi og innra eftirliti, sem hann byggir mat sitt á, sé áreiðanleg. Komi í ljós veikleikar í bókhaldskerfi eða innra eftirliti beri endurskoðanda að tilkynna það félaginu. Náist ekki nægjanlegt öryggi um áreiðanleik bókhaldsins með eðlilegum endurskoðunarað- gerðum beri endurskoðanda að vekja athygli stjórnar á því bréflega og gera grein fyrir því í áritun sinni. Í 7. kafla reglnanna segir, að könnun endurskoðanda beinist að því að komast að raun um það hvort ársreikn- ingur félags gefi glögga heildarmynd af afkomu og efnahag þess, en beinist ekki sérstaklega að því að leiða í ljós svik eða annað misferli. Við endurskoðun ársreiknings og könnun og mat á innra eftirliti beri endurskoðanda þó að hafa í huga að misferli kunni að eiga sér stað, sem geti haft þýðingu við mat á afkomu og efnahag félags. Í 7. kafla kemur einnig fram, að ársreikningur skuli gerður í samræmi við lög og góða reikningsskilavenju og að stjórnendum beri einnig að sjá til þess, 4750 að félag hafi fullnægjandi bókhald og virkt innra eftirlit og eigi endur- skoðandi að kanna hvort stjórnendur félags ræki þær skyldur sínar. Samkvæmt 10. gr. laga nr. 67/1976 um löggilta endurskoðendur, sbr. nú 8. gr. laga nr. 18/1997 um sama efni, þýðir áritun endurskoðanda á reikningsskil, nema annað komi fram af árituninni, að reikningsskilin og bókhaldið, sem þau eru byggð á, hafi verið endurskoðuð af honum og að reikningsskilin gefi að hans mati glögga mynd af hag og afkomu aðila og að bókhaldið sé fært eftir viðurkenndum bókhaldsreglum. Stefndi Gunnar áritaði ársreikninga áfrýjanda án athugasemda fjögur ár í röð, þótt allar afstemmingar lægju ekki fyrir við lokafrágang árs- reiknings, eins og að framan getur. Í bréfum stefndu til stjórnar áfrýjanda til innfærslu í endurskoðunarbók var heldur ekki að finna neinar athugasemdir. Samkvæmt 66. gr. laga nr. 144/1994 skal skrá í sérstaka endurskoðunarbók eða færa fram skriflega á annan hátt ábend- ingar og athugasemdir, sem endurskoðendur eða skoðunarmenn vilja koma á framfæri við stjórn eða framkvæmdastjóra. Ekki nægir að nefna það á fundi með fjármálastjóra og framkvæmdastjóra, eins og stefndi Gunnar gerði, en hvorugur þeirra var í stjórn félagsins. Gjald- keri áfrýjanda naut mikils trausts forráðamanna fyrirtækisins og einnig endurskoðenda þess. Þótt þeim væri ljós sú áhætta, sem fylgdi því, að sami maðurinn gegndi bæði starfi gjaldkera og bókara, voru engar ráð- stafanir gerðar til þess að bæta innra eftirlit með aukinni gagnaskoðun. Virðist ljóst, að báðir aðilar hafi ofmetið það aðhald og eftirlit, sem hvor um sig taldi hinn veita gjaldkeranum. Sá starfsmaður stefnda, sem annaðist endurskoðunarvinnuna, bar fyrir dómi, að ekki hefði verið kannaður bakgrunnur þeirra reikninga, sem ekki voru skriflegar afstemmingar fyrir, en þeir hefðu talið, að þetta myndi ekki skekkja heildarmyndina á efnahag og rekstri áfrýjanda. Hann sagði, að þeir hefðu treyst fjármálastjóra áfrýjanda, milliuppgjör hans hefðu verið mjög vel unnin og hefðu ekki verið skoðuð neitt sérstaklega og menn hafi haft „tilfinningu fyrir því að allar afstemmingar lægju líka fyrir“. IV. Eins og að framan greinir skal félagsstjórn annast um, að nægilegt eftirlit sé haft með bókhaldi og meðferð fjármuna hlutafélags. Af því leiðir, að stjórn félags ber ábyrgð á ársreikningi þess og gefur hann út. Ársreikningurinn er mynd fyrirtækisins út á við og er mikilvægt fyrir 4751 traust fyrirtækisins, að hann sýni rétta og glögga mynd af hag og afkomu þess. Athugasemdalaus áritun endurskoðanda á ársreikning felur í sér staðfestingu á þessu. Í máli því, sem hér er til úrlausnar, var bæði endurskoðendum og fjármálastjóra og framkvæmdastjóra félags- ins ljóst, að innra eftirlit var ekki framkvæmt sem skyldi og afstemm- ingar reikninga lágu ekki alltaf fyrir, ýmist við gerð milliuppgjöra eða ársreiknings, og hafði það gerst ítrekað. Sú skylda hvíldi á fram- kvæmdastjóra og fjármálastjóra félagsins að kanna þetta nánar. Stefndu bar sem endurskoðendum félagsins einnig að sjá um, að afstemmingar allra bókhaldsreikninga þess lægju fyrir, áður en þeir luku endurskoðun ársreikningsins, og áttu þeir að vekja athygli stjórnar áfrýjanda skrif- lega á umræddum annmörkum. Benda atvik málsins til þess, að á hafi skort, að skyldu þeirra til að sannreyna eignastöðu félagsins hafi verið nægjanlega gætt. Samkvæmt framansögðu verður ekki hjá því komist að telja stefndu eiga að hluta til sök á því, að ekki komst upp um fjárdráttinn fyrr en um mitt ár 1996, en hann hafði staðið yfir óslitið frá árinu 1992. Þykja þeir bera nokkra ábyrgð á því gagnvart félaginu sjálfu, að tjónið varð meira en þurft hefði að vera, hefðu þeir staðið öðruvísi að verki. Verða stefndu því dæmdir til að greiða áfrýjanda bætur að álitum. Með hlið- sjón af 134. gr. laga nr. 2/1995 teljast þær hæfilegar 4.000.000 krónur með vöxtum svo sem í dómsorði greinir. Stefndu greiði áfrýjendum málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 600.000 krónur. Dómsorð: Stefndu, PricewaterhouseCoopers ehf. og Gunnar Sigurðsson, greiði in solidum áfrýjanda, Nathan á. Olsen hf., 4.000.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt HI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 26. mars 1998 til greiðsludags. Stefndu greiði áfrýjanda samtals 600.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. 4752 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 28. júní 1999. I. Mál þetta, sem dómtekið var miðvikudaginn 26. maí sl., er höfðað fyrir Hér- aðsdómi Reykjavíkur af Nathan og Olsen hf., Vatnagörðum 20, Reykjavík, með stefnu birtri 26. febrúar 1998 in solidum á hendur PricewaterhouseCoopers ehf. (hét við stefnubirtingu Coopers ér Lybrand — Hagvangur hf.), kt. 690681-0139, Höfðabakka 9, Reykjavík, og Gunnari Sigurðssyni, löggiltum endurskoðanda, kt. 250139-4709, Vesturfold 52, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndu verði dæmdir in solidum til að greiða stefnanda skaðabætur að fjárhæð kr. 25.528.062,00, auk vaxta samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, með 0,8% vöxtum frá 16. janúar 1997 til 1. febr- úar s.á., með 0,9% vöxtum frá þeim degi til 1. júní s.á., með 1% vöxtum frá þeim degi til 1. ágúst s.á., með 0,9% vöxtum frá þeim degi til 1. september s.á., með 0,8% vöxtum frá þeim degi til 1. janúar 1998 og með 0,9% vöxtum frá þeim degi til 26. mars s.á., en með dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxta- laga nr. 25/1987 með síðari breytingum frá þeim degi til greiðsludags. Þess er krafist, að dæmt verði, að áfallnir dráttarvextir leggist við höfuðstól á tólf mán- aða fresti, í fyrsta sinn 26. mars 1999. Að auki er þess krafist, að stefndu verði dæmdir in solidum til að greiða stefnanda málskostnað samkvæmt reikningi eða mati dómsins. Dómkröfur stefndu eru þær aðallega, að þeir verði sýknaðir af öllum kröfum stefnanda, en til vara, að kröfur stefnanda verði lækkaðar verulega. Í báðum tilvikum er gerð krafa um málskostnað. I. Málavextir. Málavextir eru þeir, að við gerð milliuppgjörs í Nathan ér Olsen hf. fyrir fyrstu 6 mánuði ársins 1996 og afstemmingar því tengdu kom í ljós misræmi í bókhaldi félagsins. Nánari eftirgrennslan leiddi í ljós, að gjaldkeri félagsins, Sæunn Þuríður Sævarsdóttir, kt. 150864-2599, Lækjarhjalla 4, Kópavogi, hafði dregið sér fé úr sjóðum fyrirtækisins. Málið var kært til Rannsóknarlögreglu rík- isins hinn 28. ágúst 1996. Sæunn viðurkenndi fjárdrátt á tímabilinu apríl 1992 til júlí/ágúst 1996, án þátttöku eða vitundar annarra starfsmanna félagsins. Rannsókn á bókhaldsgögnum stefnanda, sem framkvæmd var af starfs- mönnum stefndu og stefnanda, leiddi í ljós, að fjárdrátturinn á umræddu tíma- bili nam samtals kr. 32.037.325, sem skiptist þannig milli ára: 1992 kr. 5.287.411 1993 kr. 3.432.862 1994 kr. 8.429.358 1995 kr. 10.498.120 1996 kr. 4.389.574 4153 Aðdragandi málsins var sá, að Nathan ér Olsen hafði keypt endurskoðunar- og sérfræðiþjónustu frá PricewaterhouseCoopers ehf. í nokkra áratugi og allt fram til desember 1996. Gunnar Sigurðsson, löggiltur endurskoðandi, hafði áritað reikningsskil félagsins hin síðari ár og verið ábyrgur fyrir þeirri þjónustu, sem félaginu var veitt, og hafði hann verið kjörinn endurskoðandi félagsins á grundvelli laga um hlutafélög nr. 32/1978, XI. kafla, og eftir gildistöku laga um ársreikninga nr. 144/1994 var hann kosinn á grundvelli VII. kafla þeirra laga af hluthöfum stefnanda. Jafnframt endurskoðun ársreiknings félagsins, auk ráð- gjafarstarfa, annaðist PWC einnig gerð milliuppgjöra fyrir félagið, allt til ársins 1991. Dótturfyrirtæki PWC, Tölvumiðstöðin hf., annaðist tölvuvinnslu bók- haldsgagna stefnanda árin 1975-1985. Frá árinu 1985 veitti PWC stefnanda ráð- gjöf um skipulagningu bókhalds og innra eftirlits, auk þess að vera endurskoð- endur félagsins. Starfsmaður Tölvumiðstöðvarinnar hf. frá 1981 og fram- kvæmdastjóri frá 1983 var Ólafur Tryggvason, en hann útskrifaðist sem við- skiptafræðingur af endurskoðunarsviði árið 1982, en með námi hafði hann unnið hjá PWC á árunum 1977-1981. Árin 1981 til 1991 vann Ólafur við bókhald og gerð milliuppgjöra og ársreikninga fyrir stefnanda undir stjórn Gunnars Sigurðs- sonar. Breyting varð á verkaskiptingu stefnanda og stefndu á árinu 1991, þegar Ólafur Tryggvason lét af störfum hjá Tölvumiðstöðinni hf. og var ráðinn fjár- málastjóri hjá stefnanda. Tók Ólafur þá við gerð milliuppgjöra og ársreikninga, sem PWC hafði áður annast. Starf PWC eftir þessa breytingu laut að endur- skoðun á ársreikningi félagsins, auk tilfallandi ráðgjafar, sem leitað var eftir hverju sinni af félagsins hálfu. Fram til ársins 1991 eða 1992 var gjaldkeri Nathan ár Olsen hf. Garðar Feng- er. Sæunn færði bókhaldið, og starfsmaður að nafni Birna sá að mestu um afstemmingar á því. Á árinu 1991 eða 1992 tók Sæunn að sér öll þessi verkefni. Næsti yfirmaður hennar var fjármálastjóri félagsins, sem jafnframt hafði yfir- umsjón með bókhaldi þess. Sæunn mun hafa notið mikils trausts, m.a. vegna þess að afi hennar hafði átt farsælt starf hjá félaginu í fjöldamörg ár, áður en Sæunn tók við, en einnig hafði hún verið formaður starfsmannafélags og var vinsæl og virk í félagslífi. Öll árin, sem Sæunn gegndi samhliða starfi bókara og gjaldkera, voru skil hennar á afstemmingum síðbúin, og þegar gengið var eftir þeim, bar hún fyrir sig önnum vegna annarra verkefna. Af hálfu stefnanda var ekki talin ástæða, að því er virðist vegna þess mikla trausts, sem hún naut innan félagsins, til að kanna færslur hennar sérstaklega, þrátt fyrir ítrekuð vanskil á afstemmingum, auk þess sem afstemmingar voru aldrei tilbúnar allar á sama tíma. Þá liggur enn fremur fyrir, að ársreikningar voru áritaðir af endurskoðanda félagsins án athugasemda, þótt allar afstemmingar lægju ekki fyrir við lokafrágang ársreiknings. 4754 Stefndu sáu m.a. um endurskoðun ársreikninga stefnanda fyrir rekstrarárin 1992-1995 og fram eftir árinu 1996, er samstarfsslit urðu í kjölfar þess að fjár- drátturinn uppgötvaðist. Fyrir árin 1992, 1993 og 1994 fylgdi svohljóðandi áritun skýrslu endurskoðenda: „Við höfum endurskoðað ársreikning þennan fyrir Nathan á Olsen hf. árið 1992 (1993 og 1994). Ársreikningurinn hefur að geyma rekstrarreikning, efna- hagsreikning, sjóðstreymi, yfirlit um reikningsskilaaðferðir, skýringar nr. 1-10 (1-11 fyrir 1993 og 1-9 fyrir 1994) og yfirlit yfir rekstur síðastliðinna 5 ára. Endurskoðunin var framkvæmd eftir góðri endurskoðunarvenju og voru í því sambandi gerðar þær kannanir á bókhaldi og bókhaldsgögnum, sem við töldum nauðsynlegar. Ársreikningurinn sem gerður er í samræmi við lög og góða reikn- ingsskilavenju, sýnir að okkar áliti glögga mynd af rekstri félagsins árið 1992, efnahag þess 31. desember 1992 og breytingu á handbæru fé árið 1992.“ Áritun endurskoðenda fyrir árið 1995 var svohljóðandi: „Til stjórnenda og hluthafa Nathan á Olsen hf. Við höfum endurskoðað ársreikning Nathan £c Olsen hf. fyrir árið 1995. Árs- reikningurinn hefur að geyma rekstrarreikning, efnahagsreikning, sjóðstreymi, yfirlit um reikningsskilaaðferðir og skýringar nr. 1-9. Ársreikningurinn er lagður fram af stjórnendum félagsins og á ábyrgð þeirra og í samræmi við lög og reglur. Ábyrgð okkar felst í því áliti sem við látum í ljós á ársreikningum á grundvelli endurskoðunarinnar. Endurskoðað var í samræmi við góðar endurskoðunarvenjur. Samkvæmt því ber okkur að skipuleggja og haga endurskoðuninni þannig að nægileg vissa fáist um að ársreikningurinn sé án verulegra annmarka. Endurskoðunin felur í sér athuganir á gögnum með úrtakskönnunum til að sannreyna fjárhæðir og upplýsingar sem koma fram í ársreikningnum. Endurskoðunin felur einnig í sér athugun á þeim reikningsskilaaðferðum og matsreglum sem notaðar eru við gerð ársreikningsins og mat á framsetningu hans í heild. Við teljum að endurskoð- unin sé nægjanlega traustur grunnur til að byggja álit okkar á. Það er álit okkar að ársreikningurinn gefi glögga mynd af afkomu félagsins árið 1995, efnahag þess 31. desember 1995 og breytingu á handbæru fé árið 1995, í samræmi við lög, samþykktir félagsins og góða reikningsskilavenju. Reykjavík, 1. mars 1996. Endurskoðunarmiðstöðin Coopers á Lybrand ehf. Gunnar Sigurðsson lögg. endurskoðandi“. Tilsvarandi áritanir koma fram í samstæðureikningum stefnanda fyrir sömu ár. Í bréfum stefndu til stjórnar stefnanda fyrir árin 1995, dags. 1. mars 1996, 1994, dags. 1. mars 1995, og 1992, dags. 12. febrúar 1993, til innfærslu í end- urskoðunarbók vegna þeirra ára, segir efnislega, að framkvæmd hafi verið end- 4755 urskoðun á ársreikningi félagsins í samræmi við viðteknar endurskoðunarvenjur, gerð hafi verið könnun á innra eftirliti, og hafi sú endurskoðun og könnun ekki gefið tilefni til sérstakra athugasemda. Sæunn var ákærð fyrir fjárdrátt með ákæruskjali ríkissaksóknara, dags. 18. febrúar 1997, og var dómur kveðinn upp í því máli hinn 13. mars sama ár. Var hún dæmd til að sæta fangelsi í 2 ár. Í því máli var lögð fram bótakrafa, að fjár- hæð kr. 32.037.322, sem Sæunn samþykkti sem rétta. Var hún dæmd til greiðslu á kr. 25.528.062,72, ásamt vöxtum, en þá var hún búin að greiða inn á kröfuna kr. 7.004.684. Aðfararbeiðni var send til sýslumannsins í Kópavogi hinn 12. maí 1997. Aðför varð árangurslaus. Þegar það lá fyrir, var óskað gjaldþrotaskipta á búi Sæunnar, en samkvæmt skýrslu skiptastjóra, dags. 30. október 1997, fundust engar eignir í búinu. Þegar fyrir lá, að stefnandi fengi tjón sitt ekki bætt fremur en að framan er rakið úr búi Sæunnar, freistuðu þeir þess að semja við stefndu um bótagreiðslur. Þær umleitanir báru ekki árangur, en aðilar sættust á að leita óskuldbindandi álits tveggja tilkvaddra, sérfróðra, óvilhallra manna um það verkefni að greina orsakir þess, að umræddur fjárdráttarferill komst ekki fyrr upp en raun varð á. Til þess starfa voru fengnir tveir löggiltir endurskoðendur, þeir Guðlaugur Guð- mundsson og Þorvarður Gunnarsson, og skiluðu þeir skýrslu um málið þann 9. febrúar 1998. Í niðurstöðum þeirra kemur m.a. fram, að Sæunn hafi notið nær ótakmarkaðs trausts bæði forráðamanna félagsins og endurskoðenda, að innra eftirlit félagsins hafi verið veikt í ýmsum atriðum og ekki hafi verið hafðar í frammi nauðsynlegar aðgerðir til að bæta úr þeim veikleikum og að bæði stefn- andi og stefndu hafi ofmetið það aðhald og eftirlit, sem hvor um sig taldi hinn veita Sæunni. Ágreiningur aðila í máli þessu snýst um bótaskyldu stefndu fyrir það tjón, sem stefnandi varð fyrir vegna fjárdráttarins. II. Málsástæður stefnanda. Stefnandi byggir á því, að hann hafi um árabil notið sérfræðiaðstoðar stefndu á sviði reikningshalds, og hafi þeir gegnt endurskoðunarstörfum í þágu stefn- anda á umræddu tímabili. Hafi stjórn stefnanda, jafnt sem framkvæmdastjórn, ekki haft ástæðu til annars en að treysta réttmæti árlegra bréfa og skýrslna stefndu til stjórnar félagsins um að jafnt innri sem ytri málefni stefnanda væru í góðu horfi, og hvorki væri ástæða til athugasemda eða aðgerða af þeirra hálfu í því sambandi. Nú hafi stefndi, Gunnar Sigurðsson, aftur á móti staðfest fyrir rétti við skýrslutöku hinn 11. mars 1997, að hann hafi lokað ársreikningum félagsins 4756 fyrir árið 1995 með athugasemdalausri áritun, enda þótt Sæunn Sævarsdóttir, sem átti að láta hann fá lykilgögn til staðfestingar réttmætis reikninganna, hefði ekki skilað afstemmingum til hans í „tæka tíð“ fyrir gerð ársreikningsins 1995, eins og hann orði það í skýrslunni. Jafnframt lýsi stefndi, Gunnar, því viðhorfi sínu til endurskoðunarstarfans, „að endurskoðun sé ekki skipulögð með það fyrir augum að koma í veg fyrir eða upplýsa misferli, þótt slíkt geti komið í ljós við endurskoðun, en það sé fyrst og fremst innra eftirlit fyrirtækis og stjórnenda þess, sem ætti að koma í veg fyrir eða að upplýsa slík tilfelli“. Stefndu hafi verið skylt sem kosnum og ráðnum sérfræðingum á sviði reikn- ingsskila, bæði á grundvelli laga og samninga við stefnanda, að kanna og stað- reyna alla þá þætti í bókhaldi félagsins, sem hefðu komið upp um fjárdrátt Sæunnar. Það hafi þeir aftur á móti ekki gert, og því hafi farið sem fór. Í skýrslu endurskoðendanna frá 9. febrúar 1998 komi fram, að endurskoð- endur félagsins hafi tekið eftir misfellum varðandi afstemmingar á tékkareikn- ingum ársins 1994, en þeir hafi hvorki fylgt þeirri vitneskju eftir með gagna- könnunum né skriflegum athugasemdum við stjórnendur félagsins. Í sömu skýrslu sé staðfest, að stefndu hafi aldrei kynnt forráðamönnum stefnanda skrif- lega þann veikleika, sem hann segist nú ætíð hafa gert sér grein fyrir, að hafi verið til staðar varðandi innra eftirlit hjá félaginu. Stefndi, Gunnar, kveðist þó eitthvað hafa rætt skort á afstemmingum við yfirmenn stefnanda, gjarnan fyrir aðalfundi félagsins. Í skýrslunni segi aftur á móti, að þeir hafi talið stefndu hafa allar afstemmingar og/eða myndu ganga eftir þeim afstemmingum við Sæunni Sævarsdóttur, sem þeir hefðu ekki undir höndum. Í einhverjum tilvikum muni starfsmenn stefndu, sem ekki séu löggiltir til starfans, hafa unnið að endurskoðunarverkefnum stefndu, en ef ágallar verksins verði raktir til starfa þeirra, sé á því byggt, að stefndu beri húsbóndaábyrgð á störfum þeirra aðila. Bæði hin faglega endurskoðunarvinna stefnda, Gunnars, og annarra starfs- manna hins stefnda endurskoðunarfélags og önnur þjónusta, sem þeir hafi látið í té, hafi ekki uppfyllt lágmarkskröfur, sem gera verði til slíkrar vinnu. Sú vinna hafi ekki uppfyllt ákvæði 1. mgr. 63. gr. laga um ársreikninga nr. 144/1994 eða ákvæði 1. mgr. 86. gr. laga nr. 32/1978 um hlutafélög. Jafnframt liggi nú fyrir, að stefndu hafi beinlínis blekkt stjórn og hluthafa stefnanda með bréfum til stjórnarinnar um innra eftirlit félagsins og athugasemdalausum áritunum og með því hafi stefndu þverbrotið ákvæði 10. gr. laga um endurskoðendur nr. 67/1976 og 7. og 8. gr. núgildandi laga nr. 18/1997 um endurskoðendur. Á því sé byggt, að hefðu störf þau og þjónusta, sem stefndu voru ýmist kosnir til og/eða ráðnir til, verið unnin á fullnægjandi hátt og í samræmi við grundvall- aratriði endurskoðunar samkvæmt ákvæðum laga, reglugerða og samkvæmt 4751 leiðbeiningum í handbók Félags löggiltra endurskoðenda, hefði fjárdrátturinn komist upp strax haustið 1992, eða í síðasta lagi við endurskoðun reikninga þess árs á fyrri hluta ársins 1993. Þá hefði verið unnt að koma í veg fyrir allt það tjón, sem síðar hafi orðið, auk þess sem fyrir liggi, að greiðslugeta Sæunnar Þ. Sævarsdóttur hafi verið slík, að hún hefði getað endurgreitt það fé, sem hún hafði þá dregið sér. Krafa stefnanda um tjónbætur sé öðrum þræði byggð á ákvæðum XVI. kafla hlutafélagalaga nr. 32/1978, nú XV. kafla hlutafélagalaga nr. 2/1995 og almennu skaðabótareglunni, og sé á því byggt, að stefndi, Gunnar, persónulega og sem starfsmaður hins stefnda félags og sem kosinn endurskoðandi stefnanda, hafi valdið stefnanda tjóni af stórkostlegu gáleysi. Á því sé byggt af hálfu stefnanda, að beint orsakasamband sé á milli vanrækslu stefndu og fjárhagslegs tjóns stefn- anda, jafnframt því að tjónið sé bein afleiðing af vanrækslu stefndu. Að því marki, sem við eigi, sé annars vegar byggt á húsbóndaábyrgð stefnda, Coopers €c Lybrand — Hagvangs hf. (nú PricewaterhouseCoopers ehf.), á starfsmönnum félagsins við umrædda vinnu í þágu stefnanda, og hins vegar á faglegri ábyrgð stefnda, Gunnars, á heildarverkinu. Byggt sé á solidariskri ábyrgð stefndu vegna tengsla þeirra, kosningu Gunn- ars og ráðningu beggja til hins umrædda verkefnis, auk undirritunar beggja undir áritanir á ársreikninga og endurskoðunarskýrslur. Ekki hafi komist upp um fjárdráttarferil Sæunnar fyrr en um mitt ár 1996. Sá ferill hafi verið óslitinn frá árinu 1992, og á öllu því tímabili hafi stefndu annast endurskoðun bókhalds og ársreikningagerð, ásamt þeim skýrslum og annarri vinnu, sem gerð hafi verið grein fyrir í stuttu máli. Stefnandi hafi því hvorki haft möguleika né ástæðu til neinna aðgerða, fyrr en á árinu 1996. Málið hafi verið rekið gagnvart Sæunni með eins miklum hraða og unnt var, og það sé ekki fyrr en nú, sem telja megi fyllilega ljóst, hvert fjárhagslegt tjón stefn- anda raunverulega sé, auk þess sem nú liggi fyrir, að Sæunn muni ekki bæta tjónið frekar. Á því sé byggt af hálfu stefnanda, að vanræksla stefndu á árunum 1992-1996 á skyldum sínum að lögum og samningsskyldum gagnvart stefnanda um að kanna innra eftirlit stefnanda á fullnægjandi hátt og viðhafa viðeigandi rannsóknir, svo sem að framan sé rakið, allan þennan tíma, hafi leitt til þess ann- ars vegar, að ekki komst upp um fjárdráttinn fyrr og hins vegar til hins mikla umfangs tjónsins. Ákvörðun um höfðun máls þessa hafi verið tekin á hluthafafundi stefnanda hinn 18. febrúar 1998. Hún hafi verið ákveðin að því gefnu, að samkomulag hefði ekki tekist um greiðslu tjónbóta fyrir 25. þess mánaðar. Stefndu hafi hafnað bótagreiðslu með bréfi dags. 23. þess mánaðar. Hafi því ekki verið kom- ist hjá málshöfðun. Stefndu muni hafa vátryggt starfsemi sína fyrir tjónbótum af því tagi, sem 4158 mál þetta fjalli um, en stefnandi eigi þess ekki kost að stefna því félagi inn í mál þetta. Stefnandi sundurliðar dómkröfu sína þannig: Fjárdráttur 1992 kr. 5.287.411,00 Fjárdráttur 1993 kr. 3.432.862,00 Fjárdráttur 1994 kr. 8.420.358.00 Fjárdráttur 1995 kr. 10.498.120,00 Fjárdráttur 1996 kr. 4.389.574,00 Fjárdráttur samtals árin 1992-1996 kr. 32.037.325,00 Óleiðrétt samlagningarvilla kr. 3,00 Höfuðstóll tjónbótakröfu í sakamálinu Kr 32.037.322,00 Vextir samkvæmt 7. gr. vaxtal. til 16. 1. 1997 (2) 495.424.70 Samtals k 32.532.746,72 Innborganir Sæunnar samtals kr. 7.004.684,00 Bótakrafa og dómur í sakamálinu kr. 25.528.062,00 Stefnandi kveðst byggja á eftirtöldum lagaákvæðum. L. nr. 32/1978 um hlutafélög, einkum XI. kafla og XVI. kafla; 1. nr. 2/1995 um hlutafélög, XV. kafla o.fl. ákvæðum; 1. nr. 67/1976 um löggilta endurskoð- endur, 7. og 10. gr.; 1. nr. 18/1997 um endurskoðendur, 1., 6., 7., 8. og 10. gr.; 1. nr. 144/1994 um ársreikninga, VI. kafla um endurskoðun; almennum reglum skaðabóta-, kröfu- og samningaréttar. Málskostnaðarkrafan er gerð á grundvelli 130. gr. 1. nr. 91/1991 um meðferð einkamála í héraði. Málsástæður stefndu. Stefndu byggja kröfur sínar á eftirfarandi málsástæðum: 1. Ársreikningar séu gefnir út á ábyrgð stjórnar félagsins. Stjórn beri ábyrgð á innra eftirliti. Markmið endurskoðunar sé ekki að koma upp um misferli. Þegar fjárdrátturinn hófst, hafi verið í gildi lög um hlutafélög nr. 32/1978, sbr. nú lög nr. 2/1995. Í 3. mgr. 52. gr. eldri laganna, sbr. 68. gr. yngri laganna segi: „Félagsstjórn skal annast um að nægilegt eftirlit sé með bókhaldi og meðferð fjármuna félagsins. Ef ráðinn er framkvæmdastjóri skal hann sjá um að bókhald félagsins sé fært í samræmi við lög og venjur og meðferð eigna félagsins sé með tryggilegum hætti.“ Í leiðbeinandi reglum um grundvallaratriði endurskoðunar á ársreikningum hlutafélaga (dskj. nr. 46) segi svo í greinum 4.1 og 4.2: 4159 „4.1 Innra eftirlit, sem á að vera til staðar í félagi og hefur þýðingu fyrir könnun endurskoðanda, felst í aðferðum og aðgerðum til að tryggja örugga og markvissa bókhaldsskráningu að varðveita eignir félags að koma í veg fyrir tjón vegna mistaka eða misferlis 4.2 Stjórn félags ber ábyrgð á að fullnægjandi innra eftirlit sé fyrir hendi.“ Kafli 7 í sömu reglum sé um aðgreiningu á ábyrgð endurskoðanda og stjórn- enda félags. Þar segi: „7.1 Stjórnendur félags bera ábyrgð á að ársreikningur sé gerður í samræmi við lög og góða reikningsskilavenju. Stjórnendum ber einnig að sjá til þess að félag hafi fullnægjandi bókhald og virkt innra eftirlit. Endurskoðanda ber að kanna hvort stjórnendur félags ræki þær skyldur sem að framan greinir. 7.2 Könnun endurskoðanda beinist að því að komast að raun um hvort árs- reikningur félags gefi glögga heildarmynd af afkomu og efnahag þess, en hún beinist ekki sérstaklega að því að leiða í ljós svik eða annað misferli. Við end- urskoðun ársreiknings og við könnun og mat á innra eftirliti ber endurskoðanda þó að hafa í huga að misferli kann að eiga sér stað, sem getur haft þýðingu við mat á afkomu og efnahag félags.“ 2. Skipulag innra eftirlits hjá stefnanda hafi verið gott að mati endurskoð- anda. Lagareglan og leiðbeiningarreglurnar, sem raktar séu hér að framan, séu skýrar um, að félagsstjórn beri ábyrgð á bókhaldi félags og því, að fullnægjandi innra eftirlit sé fyrir hendi. Þá komi skýrt fram, að könnun endurskoðanda við endurskoðun og gerð ársreiknings beinist ekki sérstaklega að því að leiða í ljós svik eða annað misferli. Slíkt beri þó að hafa í huga að því marki, sem það geti haft þýðingu við mat á afkomu og efnahag félags. Við mat á því, hvað geti haft þýðingu í því efni, beri að líta til kafla 3 í leiðbeiningarreglunum, þar sem fram komi, að umfang endurskoðunar ráðist m.a. af mati endurskoðandans á gæðum innra eftirlits félagsins, bókhaldskerfi þess og hæfni starfsmanna og ekki síst kafla 5, þar sem ákvörðun um framkvæmd og umfang endurskoðunar sé háð mikilvægi einstakra þátta og áhættu. Af dskj. 45 megi ráða, að það hafi verið mat stefnda, Gunnars, að svonefnt eftirlitsumhverfi væri í góðu lagi. Í skjalinu komi fram, að mat stefnda, Gunn- ars, hafi verið, að stjórnendur fyrirtækisins væru vel hæfir, og skipurit væri vel skilgreint. Fram komi, að áreiðanleiki fjárhagsuppgjöra sé mikill og mjög vel virðist vandað til uppgjöra, sem unnin séu af fjármálastjóra. Fjármálastjórinn hafi sérstakar vinnumöppur, þar sem hvert uppgjör fyrir sig sé varðveitt, og þar séu geymdar afstemmingar. Þá hafi endurskoðandinn ekki vitað betur en að við 4760 gerð milliuppgjöra félagsins, sem voru þrjú á ári, hefði legið fyrir afstemming þeirra reikninga, sem Sæunn annaðist. Á dskj. 45A sé niðurstaða af könnun stefnda, Gunnars, á innra eftirliti félags- ins árið 1995. Sambærilegar kannanir hafi verið gerðar á hverju ári. Eins og sjá- ist af spurningalistanum, sé viðfangsefnið að kanna, hvort fyrir hendi séu í fyr- irtækinu aðferðir og aðgerðir til að tryggja örugga og markvissa bókhaldsskrán- ingu til að varðveita eignir félagsins og koma í veg fyrir tjón vegna mistaka eða misferlis, sbr. það sem fram komi í grein 4.1 í leiðbeinandi reglum um endur- skoðun ársreikninga hlutafélaga. Niðurstaðan í tilviki stefnanda hafi verið sú, að þessi atriði væru í lagi. Til framangreindra niðurstaðna hafi endurskoðandanum borið að líta, þegar tekin hafi verið ákvörðun um framkvæmd og umfang endurskoðunar, sbr. það sem rakið hafi verið um efni 3. kafla leiðbeiningarreglnanna. 3. Áritun hafi verið í samræmi við góða endurskoðunarvenju. Áritun stefnda, Gunnars, á ársreikning félagsins hafi verið í samræmi við góða endurskoðunarvenju. Eins og fram komi á minnisblöðunum á dskj. 41-44, hafi endurskoðandinn jafnan átt fund með stjórnendum félagsins, áður en árs- reikningurinn var áritaður. Á þessum fundum hafi verið farið yfir þau atriði, sem í ljós höfðu komið við endurskoðunarvinnuna, sem betur máttu fara, eða end- urskoðandinn vildi ræða við stjórnendurna. Minnisblöðin beri það með sér, að meðal þessara atriða hafi verið, að afstemmingar á tilteknum reikningum vant- aði. Stjórnendur félagsins kannist við að hafa móttekið þessar athugasemdir, en haldi því fram, að þær hafi ekki verið gerðar af miklum þunga. Ársreikningur hlutafélags sé gefinn út á ábyrgð stjórnar, og ákvörðun um útgáfu hans hafi stjórnendur félagsins tekið, að fengnum athugasemdum end- urskoðandans. Stefndi, Gunnar, hafi áritað reikninginn um endurskoðun, enda hafi hann talið, að reikningurinn í heild sinni gæfi glögga mynd af stöðu félagsins. Við þetta mat hafi honum borið að líta til mikilvægisreglunnar, sem lýst er í kafla 5 í leiðbeiningarreglunum á dskj. nr. 46. Að mati stefnda, Gunn- ars, hafi hugsanlegar skekkjur á þeim reikningum, sem afstemmingar vantaði á, ekki getað breytt þeirri heildarmynd, sem reikningsskilin sýndu af stöðu félagsins. Hér beri og að hafa í huga, að mat Gunnars hafi verið, að innra eftirlit félagsins væri gott, eftirlit fjármálastjóra með störfum Sæunnar væri traust, og þá staðreynd, að hann taldi milliuppgjör félagsins byggð á af- stemmdum reikningum. Líkur á, að skekkjur á óafstemmdum reikningum hefðu áhrif á heildarniðurstöðu reikningsskilanna, hafi því verið hverfandi að mati endurskoðandans. Í samantekt endurskoðendanna, Guðlaugs og Þorvarðar, á umfangi fjárdrátt- arins (dskj. nr. 29, bls. 8) megi sjá, hvert umfang fjárdráttarins var sem hlutfall 4761 af tekjum og niðurstöðu efnahagsreiknings árin 1992-1995, þ.e þau ár, sem stefndi, Gunnar, áritaði ársreikninginn um endurskoðun: Ár Hlutfall af efnahagsreikningi Hlutfall af tekjum 1992 1,1% 0,9% 1993 1,6% 0.5% 1994 2.8% 1,0% 1995 4,1% 1,1% Það hafi verið fyrst á árinu 1995, sem umfang fjárdráttarins var farið að nálg- ast þau mörk (5%) að hafa áhrif á niðurstöðu reikningsskilanna í þeim mæli, að unnt sé að halda því fram, að heildarmynd hafi tekið að raskast. Öll árin hafi fjárdrátturinn verið mjög lágt hlutfall af tekjum félagsins. Þegar það sé og haft í huga, að stefndi, Gunnar, hafi talið, að milliuppgjör félagsins hefðu byggst á afstemmdum reikningum, verði honum ekki gefið að sök að hafa metið stöðuna Þannig, að það raskaði ekki heildarmynd reikningsskilanna, þótt afstemmingar allra reikninga lægju ekki fyrir. 4. Ástæður þess að fjárdrátturinn uppgötvaðist svo seint. Að mati stefndu séu tvær aðalástæður fyrir því, að fjárdráttur Sæunnar gat staðið svo lengi: Önnur aðalorsökin sé sú, að Sæunn gerði allt, sem henni var unnt, til þess að leyna fjárdrættinum, m.a. með fölsun fylgiskjala. Hin aðalorsökin sé sú, að stjórnendur fyrirtækisins hafi horft fram hjá venju- legum varúðarreglum, þegar Sæunn átti í hlut, að því er virðist vegna þess, að þeir töldu, að hún væri sérstaks trausts verð. Fjármálastjóri fyrirtækisins hafi gert milliuppgjör félagsins árum saman, án þess að afstemmingar lægju fyrir á þeim reikningum, sem Sæunn hafði með að gera. Stefndi, Gunnar, hafi gert stjórnendum félagsins grein fyrir því við áritun ársreiknings, að ekki lægju fyrir afstemmingar á öllum reikningum, sem Sæunn bar ábyrgð á. Við þessu hafi ekki verið brugðist í fyrirtækinu. Á því beri stjórnendur þess einir ábyrgð, enda hafi þeir einir haft rétt til þess að skipa Sæunni fyrir í störfum hennar og/eða gera ráðstafanir til þess að breyta verkaskiptingu hjá félaginu, í því skyni að draga úr áhættu á misferli. Endurskoðandi félags hafi engan slíkan afskiptarétt gagn- vart starfsmönnum þess. Að mati stefnda hafi skipulag innra eftirlits hjá félag- inu verið í megindráttum gott. Það sem brást hafi ekki verið skipulagið sem slíkt, heldur hafi framkvæmd þess misfarist í höndum stjórnenda félagsins. 5. Ekkert tjón hefði orðið ef fjármálastjóri og framkvæmd innra eftirlits hefði ekki brugðist. 4762 Óumdeilt sé, að fjárdráttur Sæunnar uppgötvaðist með þeim hætti, að fjár- málastjóri stefnanda, Ólafur Tryggvason, hafi unnið að gerð milliuppgjörs fyrir annan ársfjórðung ársins 1996. Að hans eigin sögn (dskj. nr. 32) hafi hann ekki fengið í hendur fullnægjandi afstemmingar. Hann hafi því yfirfarið þær afstemmingar, sem Sæunn hafði lokið, og gert sjálfur þær, sem ólokið var. Þegar þetta var gert, hafi undanskotið komið í ljós. Milliuppgjör hafi verið gerð af fjármálastjóra stefnanda þrisvar sinnum á ári og ársreikningur eftir lok reikningsársins. Stefnandi hafi sjálfur annast gerð milliuppgjöranna og ársreikningsins, en stefndi endurskoðaði ársreikninginn. Við gerð milliuppgjöranna hafi fjármálastjórinn hverju sinni kallað eftir afstemmingum á öllum reikningum frá Sæunni. Fram komi í greinargerð fjár- málastjórans (dskj. nr. 32, bls. 4), að Sæunn hafi iðulega svarað því til, að hún væri að vinna í afstemmingunum og hún ætti aðeins eftir að lista þær upp og honum væri óhætt að klára uppgjörið, þar sem fyrirsjáanlegt væri, að engar leið- réttingar þyrfti að gera. Ekki geti verið vafa undirorpið, að óforsvaranlegt hafi verið af fjármálastjóranum að ljúka gerð milliuppgjöranna, án þess að ganga úr skugga um, að afstemmingarnar kæmu fram. Sérstök ástæða hafi verið til var- færni, þegar sömu viðbárur frá bókaranum/gjaldkeranum voru settar fram aftur og aftur. Virðist blasa við, að hefði fjármálastjórinn hverju sinni beitt þeim vinnubrögðum, sem hann notaði við gerð milliuppgjörsins fyrir 2. ársfjórðung 1996, hefði fjárdrátturinn aldrei getað staðið nema skamman tíma og tjón því ekkert orðið. Það tilefni, sem fjármálastjórinn hafði árið 1996 til þess að yfir- fara afstemmingar frá Sæunni og vinna aðrar sjálfur, hafi verið fyrir hendi allan þann tíma, sem fjárdrátturinn stóð. 6. Væntingabil. Að mati stefnda beri málsókn þessi keim af því væntingabili (enska „„audit expectations gap“), sem sé á milli þeirrar tryggingar, sem stjórnendur fyrirtækja telji oft, að felist í endurskoðun ársreikninga félags, og þess. sem þeir í reynd megi gera ráð fyrir. Kjarni málsins sé sá, að endurskoðun ársreiknings feli ekki í sér tryggingu gegn misferli. Þvert á móti sé skýrlega tekið fram í leiðbeinandi reglum um grundvallaratriði endurskoðunar á ársreikningum hlutafélaga (dskj. nr. 46, grein 7.2), að könnun endurskoðandans beinist að því að komast að raun um, að reikningurinn gefi glögga heildarmynd af afkomu og efnahag félags, en ekki sérstaklega að því að leiða í ljós svik eða annað misferli. 7. Mismunandi staða þegar þriðji aðili verði fyrir tjóni og þegar félagið sjálft verði fyrir tjóni. Í máli þessu liggi fyrir, að stefndi, Gunnar, hafi vakið athygli stjórnenda félagsins á því, að honum hefðu ekki borist afstemmingar allra þeirra reikninga, 4163 sem Sæunn annaðist, áður en ársreikningurinn var áritaður um endurskoðun. Þessara athugasemda hafi hins vegar ekki verið getið í áritun endurskoðandans. Við mat á þýðingu þessa verði að líta til þess, hver hafi orðið fyrir tjóni. Reyn- íst heildarmynd reikningsskila röng af ástæðu eins og þessari, og verði þriðji aðili fyrir tjóni af þeim völdum, eins og t.d. lánveitandi, sem láni félagi fé í trausti réttmætis reikningsskilanna, en tapi því síðar vegna gjaldþrots félagsins, þá kynni ábyrgð endurskoðandans að koma til álita, að uppfylltum almennum skilyrðum um bótaskyldu. Allt öðru máli gegni um félagið sjálft. Félagið sjálft hafi borið ábyrgð á störfum Sæunnar og eftirliti með þeim. Stjórnendum þess hafi verið gerð grein fyrir því, að afstemmingar höfðu ekki borist. Við þessar aðstæður sé útilokað, að félagið geti gert endurskoðandann ábyrgan fyrir tjóni, sem leiddi af misferli starfsmannsins og því eftirlitsleysi, sem gerði langvarandi misferli mögulegt. 8. Mótmæli gegn málsástæðum stefnanda. Mótmælt sé þeim málsástæðum, sem fram komi í stefnu, sem stefnandi telji leiða til skaðabótaskyldu stefndu. Því sé almennt mótmælt, að háttsemi stefnda, Gunnars, og samstarfsmanna hans geti á nokkurn hátt talist saknæm, og því séu hvorki skilyrði til beinnar skaðabótaábyrgðar né bótaskyldu á grundvelli hús- bóndaábyrgðar. Því sé sérstaklega mótmælt, að stefnda, Gunnari, „... hafi verið skylt sem kosnum og ráðnum sérfræðingi á sviði reikningsskila, bæði á grund- velli laga og samninga við stefnanda, að kanna og staðreyna alla þá þætti í bók- haldi félagsins, sem hefðu komið upp um fjárdrátt Sæunnar.“ Í leiðbeiningar- reglum um grundvallaratriði endurskoðunar á ársreikningum hlutafélaga, grein 7.2, komi fram, að könnun endurskoðanda beinist að því að komast að raun um, hvort ársreikningur gefi glögga heildarmynd af afkomu og efnahag félags, en beinist ekki sérstaklega að því að leiða í ljós svik eða annað misferli. Þá sé við- urkennt, að stefndi, Gunnar, hafi gert stjórnendum félagsins grein fyrir því á fundum, að afstemmingar á tilteknum reikningum væru ekki fyrir hendi. Þótt slíkt hafi ekki verið tilkynnt skriflega, geti það ekki skipt máli, þegar fyrir liggi sönnun þess, að á annmarkann hafi verið bent. Því sé andmælt, að fagleg end- urskoðunarvinna stefndu hafi ekki uppfyllt lágmarkskröfur um slíka vinnu. Þvert á móti hafi endurskoðunin verið vel unnin og gerð með kerfisbundnum hætti, samkvæmt þeim kröfum, sem gera megi til vinnu við endurskoðun árs- reikninga. Sé almennt viðurkennt, að stefndi, Gunnar, sé meðal færustu sérfræð- inga á þessu sviði. Hafa verði hugfast, að félagið sjálft hafi annast gerð og end- urskoðun milliuppgjöra og séð um gerð ársreikningsins. 9. Varakrafa stefndu. Komist dómurinn að þeirri niðurstöðu, að stefndu hafi, með saknæmum og 4764 ólögmætum hætti, átt þátt í því tjóni, sem stefnandi varð fyrir vegna fjárdráttar starfsmanns hans, þá sé þess krafist, að bótafjárhæðin verði lækkuð verulega eða felld niður með vísan til 3. mgr. 134. gr. laga um hlutafélög, 24. gr. skaðabóta- laga og reglna um eigin sök tjónþola. Að mati stefndu sé ljóst, að tjón stefnanda eigi sér einkum tvær orsakir. Annars vegar sé tjónið afleiðing af refsiverðri hátt- semi starfsmanns stefnanda og hins vegar af því andvaraleysi stjórnenda félags- ins, sem leitt hafi af takmarkalitlu trausti í garð starfsmannsins, ásamt alvar- legum skorti á eftirliti með störfum hans. Hugsanleg sök stefndu sé svo lítil, samanborið við sök stefnanda, að leiða ætti til niðurfellingar bótaábyrgðar eða stórkostlegrar lækkunar bótafjárhæðar. 10. Krafa um málskostnað. Krafa um málskostnað sé reist á 130. gr. laga um meðferð einkamála. Vakin sé athygli á því, að stefndu hafi greitt helming kostnaðar við álitsgerð endur- skoðendanna, Þorvarðar og Guðlaugs, samkvæmt reikningi á dskj. nr. 30. IV. Forsendur og niðurstaða. Fyrir dóminn komu til skýrslugjafar Ólafur Tryggvason, fjármálastjóri stefn- anda, stefndi, Gunnar Sigurðsson, löggiltur endurskoðandi, Guðlaugur Guð- mundsson og Þorvarður Gunnarsson, löggiltir endurskoðendur, Vilhjálmur Fenger, framkvæmdastjóri stefnanda, og Sighvatur Halldórsson, löggiltur end- urskoðandi, starfsmaður stefnda. Það er ágreiningslaust, að umræddur fjárdráttur var falinn með því að gjald- kerinn/bókarinn, Sæunn Sævarsdóttir, ýmist falsaði afstemmingar eða skilaði þeim ekki á réttum tíma og aldrei öllum í einu, og að ársreikningar félagsins voru áritaðir án athugasemda, þótt allar afstemmingar lægju ekki fyrir. Í framburði Ólafs Tryggvasonar fyrir dómi kemur fram, að hann fékk ítrekað munnlegar upplýsingar frá Sæunni um afstemmingar fyrir gerð milliuppgjöra og lét það gott heita. Af framburði hans má skilja, að hann hafi fremur litið á það sem formsatriði, að afstemmingar lægju fyrir á réttum tíma, og yfirfór hann aldrei afstemmingarnar, heldur treysti hann Sæunni fullkomlega og trúði því, að hún næði ekki að skila af sér á réttum tíma vegna mikils vinnuálags. Hann kvaðst eingöngu hafa afstemmt bókhaldslykla á efnahagsliðum að því leyti, að hann bar saman niðurstöðu á afstemmingu við bókhaldið, þegar hann hafði skriflega afstemmingu. Meira kvaðst hann ekki hafa gert. Þá kvaðst hann hafa haft í huga, að endurskoðendur félagsins myndu ganga eftir því, að allar afstemmingar væru til staðar við gerð ársuppgjörs. Hann kvaðst þó ekki hafa gert Gunnari Sigurðssyni endurskoðanda grein fyrir þessari skoðun sinni. Einnig bar hann, að hann hefði aldrei gert Gunnari grein fyrir, að Sæunn skilaði 4765 afstemmingum almennt seint og illa og stundum alls ekki, og að við gerð milli- uppgjöra hafi afstemmingar mikilvægra reikninga oft vantað. Hann viðurkenndi enn fremur að hafa vitað af veikleika á innra eftirliti félagsins, en margítrekað aðspurður svaraði hann því aldrei hverjum hafi borið að annast þetta innra eft- irlit. Hann kvað það hins vegar ekki vera hluta af innra eftirliti að yfirfara afstemmingu. Hann bar jafnframt, að hann hefði ekki fylgt því eftir, að Sæunn skilaði þeim afstemmingum, sem á vantaði um áramót, þar sem hann hefði verið sannfærður um, að hún hefði staðið í skilum með þær. Hann skýrði enn fremur svo frá, að á hverju ári, skömmu fyrir aðalfund, þegar handrit af ársreikningi var tilbúið, hafi hann átt fund með framkvæmdastjóra og endurskoðanda og oft- ast einnig Sighvati Halldórssyni, aðstoðarmanni Gunnars, og hafi þá verið farið yfir handritið af ársreikningnum. Kvað hann dskj. nr. 42 greinilega vera minn- ispunkta frá einum slíkum fundi og stafa frá Gunnari, og ekki ólíklegt að þeir punktar, sem þar komi fram, hafi verið ræddir á þessum fundi. Alltaf hafi verið farið yfir þar til greinda liði á þessum fundum. Þar á meðal hafi verið rætt um afstemmingar, sem vantaði. Hann kvaðst þó aðeins muna eftir einu tilviki, þar sem minnst var á afstemmingar frá Sæunni, sem vantaði. Hefði verið talað um, að þær væru raunverulega bara í vinnslu og væru að berast. Ítrekað aðspurður um þessi atriði, svaraði hann: „Ég verð að ítreka það sem ég sagði áðan með þessar afstemmingar, sem vantaði. Ég man eftir, að þetta var einu sinni nefnt við mig eða okkur Vilhjálm á þann hátt, sem ég lýsti áðan.“ Hann skýrði einnig svo frá, að hann hefði oftar en einu sinni átt fund með Sæunni ásamt Vilhjálmi Fenger, framkvæmdastjóra fyrirtækisins, um hennar starf og hvort ráða þyrfti manneskju til að létta af henni vinnuálagi, en það hafi verið sameiginleg niður- staða, að vinnuálag hennar stafaði af „kúrfum“, sem kæmu vegna kaupa á öðrum fyrirtækjum, og ekki væri þörf á aðstoð. Vilhjálmur Fenger framkvæmdastjóri skýrði svo frá fyrir dómi, að hann minntist þess ekki, að rætt hefði verið á fundunum, sem haldnir voru með endurskoðanda og fjármálastjóra fyrir aðalfund, að afstemmingar hefði vantað frá Sæunni. Hann kvaðst hins vegar kannast við, að það hafi vantað skriflegar afstemmingar í vinnugögn þeirra Ólafs, en hann kvaðst ekki minnast þess að hafa sagt við endurskoðendurna, Guðlaug Guðmundsson og Þorvarð Gunnars- son, að þeir (Ólafur) hafi aldrei litið á athugasemdir Gunnars Sigurðssonar við vöntun á afstemmingum sem alvarlegt vandamál, eða að Gunnar hafi stundum komið þeim á framfæri og stundum ekki. Ítrekað aðspurður kvaðst hann hafa vitað af því, að Sæunn náði ekki að skila afstemmingunum og enn fremur hafi honum verið kunnugt um, að svokallaðir geymslutékkar hefðu aukist verulega. Endurskoðendurnir, Þorvarður Gunnarsson og Guðlaugur Guðmundsson, staðfestu skýrslu sína á dskj. nr. 29 sem rétta og kváðu það, sem eftir Vilhjálmi 4766 Fenger, Ólafi Tryggvasyni og Gunnari Sigurðssyni væri haft, vera byggt á per- sónulegum samtölum við þá. Stefndi, Gunnar Sigurðsson, skýrði svo frá fyrir dómi, að Ólafur Tryggvason hefði gert drög að ársreikningi félagsins, og síðan hafi stefndi lokið gerð hans. Hann kvað sér ekki hafa verið kunnugt um, að Sæunn skilaði ekki reglulega afstemmingum fyrir milliuppgjör, eftir að Ólafur Tryggvason tók við gerð þeirra. Meðan stefndi annaðist milliuppgjörin, hafi alltaf verið gengið eftir því, að afstemmingar væru fyrir hendi, og hafi stefndi ekki vitað betur en að svo væri áfram. Ólafur hafi starfað á endurskoðunarskrifstofu stefnda og verið mjög fær í sínu starfi og þekkt vel þær vinnureglur, sem venjulega sé farið eftir. Hann kvaðst hafa talið, að þær afstemmingar, sem vantaði við gerð áramótauppgjörs, hafi verið einangruð tilvik, en afstemmingar við milliuppgjör, sem gerð væru þrisvar á ári, hefðu legið fyrir þá. Þegar afstemmingar lágu ekki fyrir við ára- mót í þeim gögnum, sem Ólafur lét þá hafa, hafi stefndu fyrst leitað til Ólafs og beðið hann um að skila gögnunum til þeirra, en þegar það ekki bar árangur, hafi þeir leitað til Sæunnar. Hann kvað þá hafa lokið við gerð ársreikninganna engu að síður, en það hafi byggst á því, að raunverulega hefðu þeir verið búnir að endurskoða allan ársreikninginn, allan rekstrarreikninginn, tekjur og gjöld þar og allan efnahagsreikning, allar eignir og allar skuldir og eigið fé, nema tiltekna, fáa, afmarkaða reikninga. Þegar svo var komið, að þessa reikninga vantaði, hafi þetta oft verið í tengslum við það, að búið var að ákveða aðalfund hjá félaginu, og stefndi hafi ekki fengið vitneskju um það fyrr en sama dag og fundur var ákveðinn. Stefndi kvaðst hafa staðið frammi fyrir ákveðnu vandamáli í tengslum við það. Þegar reikningurinn lá síðan fyrir í uppkasti og áritun tilbúin, þá hafi hann farið yfir þessi atriði með Vilhjálmi Fenger og Ólafi Tryggvasyni á fundi, þar sem gerð hafi verið grein fyrir því, sem vantaði. Þeir hafi ekki getað bætt úr því á þeim tíma, þannig að það hafi verið sjálfstæð ákvörðun stefnda að árita ársreikninginn eins og hann lá fyrir, þótt vantað hafi afstemmingu á tiltölulega afmörkuðum reikningum, þ.e. þannig að ekki hafi verið líkur á því, að þetta skerti heildarmynd ársreikningsins. Hann kvað það vera hlutverk endurskoðand- ans að kanna ársreikninginn og þau stoðgögn, sem þar búi að baki. Það hafi ekki vakið grunsemdir hjá stefnda, þótt afstemmingar hafi ítrekað vantað, vegna þess að þeir hafi fengið skýringar á því þess efnis, að fyrirtækið hefði vaxið mjög mikið á þessum tíma og starfsfólki jafnframt verið fækkað í bókhaldi. Sæunn hafi verið störfum hlaðin, en hún hafi greinilega verið mjög dugleg og afkasta- mikil og virst komast upp með að skila ekki afstemmingum á réttum tíma. Þetta hafi verið þau svör, sem þeir fengu á fundum með Vilhjálmi og Ólafi og reyndar frá Sæunni einnig. Þegar Sighvatur hafi farið í gegnum venjulega endurskoðun í fyrirtækinu, hafi hann séð, að fyrir lágu yfirleitt afstemmingar á öllum liðum allt árið, en hins vegar komi hvergi fram, að þessar afstemmingar hafi kannski 4761 aldrei verið gerðar á sama tíma. Hún (þ.e. Sæunn) stemmi af ákveðna reikninga yfir einn mánuð og þá þurfi bara að færa þessar fjárhæðir til á tiltölulega fáum reikningum. Stefndi skýrði einnig svo frá, að viðbrögð þeirra Vilhjálms Fenger og Ólafs Tryggvasonar við þeim upplýsingum, að ekki hefði verið hægt að fá afstemmingar á tiltekna reikninga, hefðu alltaf verið mjög léttvæg. Þeir hafi aldrei litið á þetta sem verulegt vandamál. Vandamálið væri í raun tímaskortur Sæunnar. Í umræðum hans og þeirra Vilhjálms og Ólafs hafi komið fram, að þeir síðarnefndu hefðu rætt þetta við Sæunni og boðið henni aðstoð til að leysa þessi mál, en hún afþakkað. Með hliðsjón af gögnum málsins og skýrslugjöfum aðila og vitna telur dóm- urinn í ljós leitt, að innra eftirliti fyrirtækisins, sem var í höndum stjórnenda þess, hafi verið ábótavant hvað varðar umsjón og eftirlit með störfum Sæunnar. Þó að það þekkist í fyrirtækjum, að starf bókara og gjaldkera sé á einni og sömu hendi, kallar það á aukið eftirlit með þeim starfsmanni. Sæunn naut mikils trausts hjá stjórnendum fyrirtækisins, svo sem áður hefur verið rakið. Þegar ítrekað kom í ljós, að hún skilaði afstemmingum seint og illa og aðeins hluta þeirra við hvert uppgjör, var ekki brugðist við því með neinum hætti, heldur látið gott heita, að hún væri störfum hlaðin og því treyst, að ástandið myndi lag- ast, þegar um færi að hægjast hjá fyrirtækinu. Það telst og sannað, með vísan til skýrslu endurskoðendanna, Guðlaugs Guð- mundssonar og Þorvarðar Gunnarssonar, svo og með hliðsjón af framburði aðila og vitna, að Vilhjálmur Fenger, framkvæmdastjóri fyrirtækisins, vissi af því, að Sæunn skilaði afstemmingum ekki tímanlega, og afstemmingar nokkurra liða vantaði ítrekað við gerð ársreikninga félagsins. Samkvæmt |. mgr. 68. gr. laga nr. 2/1995 um hlutafélög, fara félagsstjórn og framkvæmdastjóri með stjórn félagsins. Í 3. mgr. sömu greinar segir svo: „Félagsstjórn skal annast um að nægilegt eftirlit sé með bókhaldi og meðferð fjármuna félagsins. Ef ráðinn er framkvæmdastjóri skal hann sjá um að bókhald félagsins sé fært í samræmi við lög og venjur og meðferð eigna félagsins sé með tryggilegum hætti.“ Samsvar- andi ákvæði er að finna í 52. gr. eldri laga um hlutafélög nr. 32/1978. Upplýsingar um veikleika í innra eftirliti og misbrest á skilum á afstemmingum lágu því fyrir hjá stjórn fyrirtækisins. Endurskoðandanum, stefnda Gunnari, var ekki gert kunnugt um, að hluta afstemminga hafði vantað við milliuppgjör um árabil. Stefndi brást þó að vissu leyti starfsskyldum sínum, þegar hann áritaði ársreikninga félagsins árin 1992, 1993, 1994 og 1995 athugasemdalaust, þótt hluta afstemminga á liðum í efnahagsreikningi vantaði ítrekað við lokafrágang ársreiknings. Það firrir stjórnendur fyrirtækisins hins vegar ekki ábyrgð, með því að sannað þykir, svo sem að framan greinir, að þeir höfðu vitneskju um þá van- kanta, sem voru á störfum Sæunnar og jafnframt, að innra eftirliti fyrirtækisins var ábótavant, en það var þeirra að sjá til þess að því yrði komið í lag. Þrátt 4768 fyrir þessa vitneskju brugðust þeir ekki við en létu óátalið, að Sæunn kæmi með undanbrögð við hvert uppgjör. Samkvæmt framansögðu er ekki fallist á, að stefndu beri ábyrgð á því tjóni, sem stefnandi varð fyrir vegna fjárdráttar gjaldkerans, og ber því að sýkna þá af öllum kröfum stefnanda í máli þessu. Eftir þessum úrslitum ber að dæma stefnanda til að greiða stefndu in solidum málskostnað, sem þykir eftir atvikum hæfilega ákveðinn kr. 800.000. Dóminn kváðu upp Sigríður Ólafsdóttir héraðsdómari, Guðjón St. Marteins- son héraðsdómari og Stefán Franklín, löggiltur endurskoðandi. Dómsorð. Stefndu, PricewaterhouseCoopers ehf. og Gunnar Sigurðsson, skulu vera sýkn af öllum kröfum stefnanda, Nathan á Olsen hf., í máli þessu. Stefnandi greiði stefndu in solidum kr. 800.000 í málskostnað. 4769 Fimmtudaginn 9. desember 1999. Nr. 195/1999. Kjartan Ásmundsson (Aðalsteinn E. Jónasson hrl., Lilja Jónasdóttir hdl.) gegn Lífeyrissjóði sjómanna (Sigurður G. Guðjónsson hrl.) og til vara gegn Lífeyrissjóði sjómanna og íslenska ríkinu (Jón G. Tómasson hrl.) Stjórnarskrá. Eignarréttur. Lífeyrissjóður. Sératkvæði. Stýrimaðurinn K varð fyrir slysi við sjómennsku árið 1978 og var met- inn til 100% örorku til fyrri starfa, en varanleg almenn örorka hans var metin 25%. Hann fékk greiddar örorku- og barnalífeyrisbætur úr L frá 1979. Með lögum nr. 44/1992 var ákvæðum laga nr. 49/1974 um Lífeyrissjóð sjómanna breytt á þann veg, að ekki var lengur tekið mið af hæfni sjóðfélaga til fyrri starfa við grundvöll örorkumats, heldur var byggt á hæfni til almennra starfa. Varð almenn örorka að vera 35% eða meiri til þess að sjóðfélagi ætti rétt á örorkulífeyri. Áður en þessar breytingar tóku gildi, voru lög nr. 49/1974 hins vegar felld úr gildi með lögum nr. 94/1994 og samsvarandi ákvæði um örorku- og barnalífeyri sett í reglugerð L. Þar sem trúnaðarlæknir L mat örorkutap K til almennra starfa minna en 35% átti hann ekki rétt á lífeyri úr sjóðnum og féllu allar greiðslur til hans niður frá og með 1. júlí 1997. K hélt því fram, að þessi skerðing réttinda hans gengi gegn ákvæðum stjórn- arskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944 og mannréttindasáttmála Evr- ópu, sbr. lög nr. 62/1994. Talið var, að lífeyrisréttur sá, sem K hafði áunnið sér, nyti verndar 72. gr. stjórnarskrárinnar og yrði hann ekki af honum tekinn nema með skýlausri lagaheimild. Vísað var til þess, að mikill hallarekstur hefði verið á L og hefði stjórn sjóðsins óskað eftir því, að gerðar yrðu breytingar á lögum um hann til þess að mæta þessum mikla halla. Væri því ljóst, að málefnalegar forsendur hefðu legið að baki þeim skerðingum lífeyrisréttinda, sem lög nr. 44/1992 hefðu haft í för með sér. Þótt lög nr. 94/1994 hefðu ekki verið gild laga- heimild um breytingar á áður áunnum réttindum K, breytti það því 4770 ekki, að réttarstaða K hefði þegar verið ákveðin með lögum nr. 44/1992. Talið var, að sú skerðing sem fólst í lögum nr. 44/1992 hefði verið almenn þar sem hún tók á sambærilegan hátt til allra, sem nutu eða gátu notið örorkulífeyris, en fimm ára aðlögunarfrestur gilti jafnt um alla sjóðfélaga. Hefði jafnræðis verið gætt um alla þá, sem sam- bærilegir gætu talist. Var því staðfest niðurstaða héraðsdóms um að sýkna L og Í af kröfum K vegna skerðingar lífeyrisréttinda hans. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómaramir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Braga- son. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 15. maí 1999. Hann krefst þess aðallega, að viðurkenndur verði réttur sinn gagnvart aðalstefnda til óskerts örorku- og barnalífeyris frá 1. júlí 1997 í sam- ræmi við ákvæði laga nr. 49/1974 um Lífeyrissjóð sjómanna eins og þau voru fram að gildistöku laga nr. 44/1992. Ennfremur krefst hann þess, að aðalstefndi verði dæmdur til að greiða sér 1.551.048 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. júlí 1997, eins og nánar er kveðið á um í héraðsdómsstefnu. Fyrsta varakrafa áfrýjanda er samhljóða aðalkröfu að því frátöldu, að mánað- arleg fjárhæð örorku- og barnalífeyris taki mið af þeim breytingum á fjárhæð þess lífeyris, sem gildistaka 8. gr., 9. gr. og 12. gr. laga nr. 45/1999 um Lífeyrissjóð sjómanna hefur í för með sér frá og með 1. júlí 1999 og 1. janúar 2000. Önnur varakrafa áfrýjanda er sú, að aðal- og varastefndi verði dæmdir til að greiða in solidum 12.637.600 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Il. kafla vaxtalaga frá 1. júlí 1997 til greiðsludags. Þriðja varakrafa áfrýjanda er, að aðal- og varastefndi verði dæmdir til að greiða in solidum 11.970.300 krónur með sömu vöxtum og að framan greinir. Í öllum tilvikum krefst áfrýjandi máls- kostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Aðalstefndi og varastefndu krefjast staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Eins og fram kemur í héraðsdómi útskrifaðist áfrýjandi sem stýri- maður árið 1968 og stundaði sjómennsku upp frá því þar til hann varð 4771 fyrir slysi 18. desember 1978. Hann var þá metinn til 100% örorku til fyrri starfa af trúnaðarlækni aðalstefnda og hætti sjómennsku. Varan- leg almenn örorka hans var metin 25%. Áfrýjandi fékk greiddar örorku- og barnalífeyrisbætur frá árinu 1979 samkvæmt 13. gr. og 3. mgr. 15. gr. laga nr. 49/1974. Með lögum nr. 44/1992, 5. gr. og 8. gr., var framangreindum ákvæðum laga nr. 49/1974 breytt á þann veg, að ekki var lengur tekið mið af hæfni sjóðfélaga til fyrri starfa við grundvöll örorkumats, heldur var byggt á hæfni til almennra starfa. Fyrstu fimm árin eftir orkutapið skyldi þó miða við vanhæfni sjóðfélaga til að gegna fyrra starfi. Varð Örorka að vera 35% eða meiri til þess að sjóðfélagi ætti rétt á örorku- lífeyri. Samkvæmt ákvæði til bráðabirgða í lögum nr. 44/1992 skyldi fyrstu fimm árin eftir gildistöku laganna miða örorkumat örorkulífeyr- isþega, sem nutu bóta vegna orkutaps fyrir gildistöku laganna, við van- hæfni sjóðfélaga til þess að gegna því starfi, sem hann hafði gegnt og aðild hans að sjóðnum var tengd, en eftir það skyldi miða við vanhæfni til almennra starfa. Samkvæmt því áttu hinar nýju reglur að taka gildi gagnvart áfrýjanda 1. júlí 1997. Áður en til þess kom voru lög nr. 49/1974 með síðari breytingum felld úr gildi með lögum nr. 94/1994. Öll efnisákvæði um örorku- og barnalífeyri voru felld úr lögunum og sett í reglugerð um Lífeyrissjóð sjómanna, sem tók gildi 1. september 1994. Þar sem trúnaðarlæknir aðalstefnda mat orkutap áfrýjanda til almennra starfa minna en 35%, átti hann ekki rétt á lífeyri úr sjóðnum sam- kvæmt 5. gr. laga nr. 44/1992 og 11. gr. reglugerðar frá 1. september 1994. Allar greiðslur til áfrýjanda féllu niður frá og með 1. júlí 1997. Áfrýjandi heldur því fram, að sú ákvörðun aðalstefnda að svipta hann lífeyrisgreiðslum hafi ekki stuðst við gilda lagaheimild. Ekki sé rétt að túlka bráðabirgðaákvæði laga nr. 44/1992 með þeim hætti, að því hafi verið ætlað að afnema þegar áunnin og virk réttindi áfrýjanda. Slíkt brjóti í bága við 65. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944, sbr. 3. gr. stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995, og 14. gr. mann- réttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994. I. Líteyrisréttur sá, sem áfrýjandi hafði áunnið sér samkvæmt lögum nr. 49/1974 naut verndar þágildandi 67. gr. stjórnarskrárinnar, nú 72. 4712 gr., sbr. 10. gr. stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995. Þau réttindi urðu ekki af honum tekin nema með skýlausri lagaheimild í samræmi við ofan- greint stjórnarskrárákvæði. Ekki verður talið, að í 8. gr. laga nr. 49/1974 hafi falist heimild fyrir stjórn aðalstefnda til skerðingar bóta- ákvæðanna, en það varð aðeins gert með skýlausu lagaákvæði. Ekki verður heldur á það fallist, að í orðalagi 1. mgr. 13. gr. laga nr. 49/1974 hafi falist, að sjóðfélagi ætti ekki skýlausan rétt til þess, að örorkumat væri miðað við hæfni hans til að stunda fyrra starf. Gögn málsins sýna, að mikill hallarekstur var á sjóðnum og við árs- lok 1989 vantaði rúma 20 milljarða króna til þess að höfuðstóll sjóðs- ins ásamt verðmæti væntanlegra iðgjalda nægði fyrir skuldbindingum hans, ef reiknað var með 3% ársávöxtun. Til þess að mæta þessum mikla halla óskaði stjórn sjóðsins eftir því, að gerðar yrðu breytingar á lögum um sjóðinn. Það er ljóst, að málefnalegar forsendur lágu að baki þeim skerðingum lífeyrisréttinda, sem lög nr. 44/1992 höfðu í för með sér. Þótt þau lög hefðu verið felld úr gildi með lögum nr. 94/1994, breytir það því ekki, að réttarstaða áfrýjanda var þegar ákveðin með lögum nr. 44/1992. Tekið er undir með héraðsdómi, að lög nr. 94/1994 voru ekki gild lagaheimild um breytingar á réttindum, sem sjóðfélagi hafði áunnið sér í gildistíð eldri laga. Sú skerðing, sem fólst í lögum nr. 44/1992 var almenn þar sem hún tók á sambærilegan hátt til allra, sem nutu eða gátu notið örorkulíf- eyris, en fimm ára aðlögunarfrestur gilti jafnt um alla sjóðfélaga, eins og að framan greinir. Hefur jafnræðis verið gætt um þá, sem sambæri- legir geta talist, og er héraðsdómur staðfestur um aðalkröfu og fyrstu varakröfu áfrýjanda. Þá ber með vísan til forsendna héraðsdóms að staðfesta niðurstöðu hans um aðra og þriðju varakröfu áfrýjanda og um niðurfellingu málskostnaðar. Rétt þykir að fella niður málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. 4713 Sératkvæði Hjartar Torfasonar Ég er sammála forsendum og niðurstöðu annarra dómenda um sýknu stefnda Lífeyrissjóðs sjómanna af aðalkröfu áfrýjanda og fyrstu vara- kröfu hans. Síðari varakröfur áfrýjanda á hendur báðum stefndu eru nokkuð ann- ars eðlis, en þær eru einnig nokkuð vanreifaðar að mínu mati, bæði að því er varðar greiningu orsaka að þeim halla á lífeyrissjóðnum, sem um ræðir í málinu, og einnig tekjumissi áfrýjanda vegna örorku sinnar og þær viðmiðunartekjur eða laun, sem helst mætti hafa til hliðsjónar um raunverulegt tjón hans. Hefði ég kosið, að kröfunum yrði vísað frá dómi. Þar sem aðrir dómendur telja það ekki eiga við, greiði ég atkvæði með þeim um efni málsins, og er þá sammála niðurstöðu þeirra að öllu leyti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 12. maí 1999. I. Mál þetta, sem dómtekið var fimmtudaginn 15. apríl sl., er höfðað fyrir Hér- aðsdómi Reykjavíkur af Kjartani Ásmundssyni, kt. 230549-2149, Rekagranda 7, Reykjavík, með stefnu birtri 16. september 1998 aðallega á hendur Lífeyris- sjóði sjómanna, kt. 460673-1220, Þverholti 14, Reykjavík, en til vara og þrauta- vara á hendur aðalstefnda og íslenska ríkinu. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær aðallega, að viðurkenndur verði réttur hans gagnvart stefnda til óskerts örorku- og barnalífeyris frá 1. júlí 1997 Í samræmi við ákvæði laga nr. 49/1974, eins og þau voru fram að gildistöku laga nr. 44/1992. Enn fremur er þess krafist, að aðalstefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda kr. 1.551.048 ásamt dráttarvöxtum skv. III. kafla l. nr. 25/1987 af kr. 109.872 frá 1. júlí 1997 til 1. ágúst s.á., en af kr. 219.744 frá þeim degi til 1. september s.á., en af kr. 329.616 frá þeim degi til 1. október s.á., en af kr. 439.488 frá þeim degi til 1. nóvember s.á., en af kr. 549.360 frá þeim degi til 1. desember s.á., en af kr. 659.232 frá þeim degi til 1. janúar 1998, en af kr. 769.104 frá þeim degi til 1. febrúar s.á., en af kr. 878.976 frá þeim degi til 1. mars s.á., en af kr. 988.848 frá þeim degi til 1. apríl s.á., en af kr. 1.082.548 frá þeim degi til 1. maí s.á., en af kr. 1.176.248 frá þeim degi til 1. júní s.á., en af kr. 1.269.948 frá þeim degi til 1. júlí s.á., en af kr. 1.363.648 frá þeim degi til 1. ágúst s.á., en af kr. 1.457.348 frá þeim degi til 1. september s.á., en af kr. 1.551.048 frá þeim degi til greiðsludags, og leggist dráttarvextir við höfuðstól sr 4774 Fyrsta varakrafa stefnanda er sú, að viðurkenndur verði réttur hans gagnvart stefnda til óskerts örorku- og barnalífeyris frá 1. júlí 1997 í samræmi við ákvæði laga nr. 49/1974, eins og þau voru fram að gildistöku laga nr. 44/1992, að því frátöldu að mánaðarleg fjárhæð örorku- og barnalífeyris taki mið af þeim breyt- ingum á fjárhæð örorku- og barnalífeyris, sem gildistaka 8., 9. og 12. gr. Í. nr. 45/1999 hefur í för með sér frá og með 1. júlí 1999 og 1. janúar 2000. Enn fremur er þess krafist, að aðalstefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda kr. 1.551.048 ásamt dráttarvöxtum skv. III. kafla 1. nr. 25/1987 af kr. 109.872 frá 1. júlí 1997 til 1. ágúst s.á., en af kr. 219.744 frá þeim degi til 1. september s.Á., en af kr. 329.616 frá þeim degi til 1. október s.á., en af kr. 439.488 frá þeim degi til 1. nóvember s.á., en af kr. 549.360 frá þeim degi til 1. desember s.á., en af kr. 659.232 frá þeim degi til 1. janúar 1998, en af kr. 769.104 frá þeim degi til 1. febrúar s.á., en af kr. 878.976 frá þeim degi til 1. mars s.á., en af kr. 988.848 frá þeim degi til 1. apríl s.á., en af kr. 1.082.548 frá þeim degi til 1. maí s.á., en af kr. 1.176.248 frá þeim degi til 1. júní s.á., en af kr. 1.269.948 frá þeim degi til 1. júlí s.á., en af kr. 1.363.648 frá þeim degi til 1. ágúst s.á., en af kr. 1.457.348 frá þeim degi til 1. september s.á., en af kr. 1.551.048 frá þeim degi til greiðsludags, og leggist dráttarvextir við höfuðstól kröfunnar einu sinni á ári, í fyrsta sinn þann 1. júlí 1998. Önnur varakrafa stefnanda eru sú, að stefndi, Lífeyrissjóður sjómanna, og varastefndi, íslenska ríkið, verði dæmdir in solidum til að greiða stefnanda kr. 12.637.600 með dráttarvöxtum samkvæmt Il. kafla |. nr. 25/1987 frá 1. júlí 1997 til greiðsludags, og leggist dráttarvextir við höfuðstól kröfunnar einu sinni á ári, í fyrsta sinn þann 1. júlí 1998. Þriðja varakrafa stefnanda er sú, að aðalstefndi, Lífeyrissjóður sjómanna og varastefndi, íslenska ríkið, verði dæmdir in solidum til að greiða stefnanda kr. 11.970.300 með dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla |. nr. 25/1987 frá 1. júlí 1997 til greiðsludags, og leggist dráttarvextir við höfuðstól kröfunnar einu sinni á ári, í fyrsta sinn þann 1. júlí 1998. Dómkröfur stefnda, Lífeyrissjóðs sjómanna, eru þær, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og tildæmdur málskostnaður úr hendi hans að mati dómsins auk virðisaukaskatts. Dómkröfur varastefnda, íslenska ríkisins, eru þær, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og tildæmdur málskostnaður úr hendi hans að mati dómsins. 1. Málavextir. Málavextir eru þeir, að stefnandi, sem útskrifaðist sem stýrimaður árið 1968 og stundaði sjómennsku upp frá því, varð fyrir slysi þann 18. desember 1978, 4715 er hann fékk allt að 200 kg þungan stein á hægri fót, er hann var við vinnu um borð í togaranum Sléttbaki EA-304. Hlaut hann við það opið brot á ökkla, sem hafði þær afleiðingar, að hann var metinn til 100% örorku til fyrri starfa af trún- aðarlækni stefnda, Lífeyrissjóðs sjómanna, og hætti hann sjómennsku af þeim sökum. Varanleg almenn örorka hans var hins vegar metin 25%. Frá árinu 1979 fékk stefnandi greiddar örorku- og barnalífeyrisbætur úr Líf- eyrissjóði sjómanna, sem tóku mið af því, að hann væri 100% öryrki til fyrri starfa. Byggðust þær greiðslur á reglum laga nr. 49/1974 um Lífeyrissjóð sjó- manna, einkum 13. gr. og 3. mgr. 15. gr. Með 5. gr. laga nr. 44/1992 um breyt- ingu á fyrrgreindum lögum var 1. mgr. 13. gr. laganna breytt þannig, að við grundvöll örorkumats var ekki lengur tekið mið af hæfni sjóðfélaga til fyrri starfa, heldur byggt á hæfni til almennra starfa, að undanskildum fyrstu fimm árum eftir orkutap. Með stoð í bráðabirgðaákvæði laganna átti breytingin ekki að taka gildi gagnvart stefnanda fyrr en 1. júlí 1997. Áður en til þess kom, voru lögin hins vegar felld úr gildi með setningu laga nr. 94/1994, sem tóku gildi 1. september 1994. Voru öll ákvæði, sem lutu að grundvelli örorku- og barnalíf- eyris felld úr lögunum og sett inn í reglugerð um Lífeyrissjóð sjómanna, sem gildi tók sama dag, sbr. gr. 11.3 og 13.3 í reglugerðinni. Stefnandi kveðst ekki hafa fengið tilkynningu um ofangreindar breytingar fyrr en í lok árs 1996, og hafi hann í kjölfar þess mótmælt fyrirhuguðum aðgerðum gegn sér. Snúast deilur aðila aðallega um lögmæti þess að fella niður greiðslur ofan- greindra bóta, en til vara um skaðabætur vegna þeirra aðgerða. Málsástæður stefnanda. 1. Aðild. Eins og fram komi varði hluti kröfugerðar stefnanda barnalífeyri. Með dómi Hæstaréttar frá árinu 1993 á blaðsíðu 758 komist Hæstiréttur að þeirri niður- stöðu, að forsjáraðili væri réttur aðili kröfu vegna barnalífeyris. Af þeim sökum sé ljóst, að stefnandi máls þessa sé réttur aðili þessa hluta kröfugerðarinnar. 2. Málsástæður aðalkröfu. Aðalkröfu sína kveðst stefnandi byggja á því aðallega, að sú ákvörðun stefnda að fella niður greiðslu örorku- og barnalífeyrisbóta skorti lagastoð og sé því ólögmæt. Verði ekki fallist á það, sé á því byggt, að þau ákvæði laga nr. 44(/1992, sem leiddu til þess, að stefnandi var sviptur rétti til örorku- og barna- lífeyrisgreiðslna, stangist á við 65. gr. og 72. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944, með síðari breytingum. Afleiðingin sé sú, að umrædd ákvæði laga nr. 44/1992 séu ekki gild réttarheimild. 2.1. Lagaheimild skorti. Í fyrsta lagi sé á því byggt, að sú ákvörðun stefnda að fella niður greiðslur 4716 til stefnanda frá og með 1. júlí 1997 hafi ekki lagastoð og standist því ekki efn- isskilyrði 72. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944. Hæstiréttur hafi staðfest með dómi sínum í máli Svavars Benediktssonar á hendur stefnda, nr. 368/1997, að áunnin lífeyrisréttindi njóti verndar 72. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944. Sé það í samræmi við fyrri dómaframkvæmd Hæstaréttar, álit umboðsmanns Alþingis og skoðanir innlendra sem erlendra fræðimanna. Sú breyting á grundvelli örorkumats, sem sett hafi verið fram með setningu laga nr. 44/1994, hafi leitt til þess, að stefnandi glataði rétti til greiðslu örorku- og barnalífeyrisbóta, sem hann hafði áunnið sér með reglubundnum greiðslum af vinnutekjum sínum til lífeyrissjóðs stefnda á árunum 1969 til 1981. Réttindi þessi teljist óumdeilanlega til eignarréttinda, sem njóti verndar 72. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944 og verði þar af leiðandi ekki tekin af stefnanda, nema fullnægt sé skilyrðum þessa stjórnarskrárákvæðis. Samkvæmt 72. gr. stjórnarskrárinnar verði enginn skyldaður til að láta af hendi eign sína, nema lagaheimild liggi slíkri aðgerð til grundvallar. Sé þetta eitt af þremur meginskil- yrðum 72. gr. stjórnarskrárinnar. Sú spurning vakni, við hvaða lagaheimild umrædd ákvörðun stefnda styðjist. Sé litið til bréfaskipta stefnda, sem liggi fyrir í málinu, einkum bréfs stefnda dags. 13. júní 1998 á dskj. nr. 14, sé ljóst, að stefndi telji lagaheimildina vera að finna í þeim breytingum, sem gerðar voru á lögum nr. 49/1974 með setningu laga nr. 44/1992. Af hálfu stefnanda sé á því byggt, að þessi afstaða stefnda fái ekki staðist. Lög nr. 49/1974 hafi verið felld niður þann |. september 1994 með setningu laga nr. 94/1994 og reglugerðar, sem sett var með stoð í þeim. Þetta hafi gerst um það bil 2 árum eftir að lög nr. 44/1992 voru sett. Þær breytingar, sem gerðar voru með lögum nr. 44/1992, hafi átt að koma til framkvæmda gagnvart stefn- anda þann 1. júlí 1997, tæpum þremur árum eftir að lög nr. 94/1994 tóku gildi. Breytingarnar hafi þannig átt að koma til framkvæmda, eftir að lögin, sem kváðu á um breytingarnar höfðu verið felld úr gildi. Lög nr. 94/1994 hafi ekki að geyma nein efnisleg ákvæði um það, hvernig fara skuli með örorku- og barna- lífeyrisgreiðslur, sem átti að takmarka eða eftir atvikum afnema (eins og í til- víki stefnanda) frá og með 1. júlí 1997. Reglugerð lífeyrissjóðs stefnda, sem sett hafi verið með stoð í síðastnefndum lögum, hafi heldur ekki að geyma nein ákvæði um þetta. Það eina, sem segi í reglugerðinni, sé, að þeir, sem hafi áunnið sér réttindi í tíð eldri laga, skuli halda þeim réttindum (með einni undantekn- ingu sem ekki verði rakin hér), sjá grein 20.2. Í reglugerðinni segi ekkert um það, hvernig fara skuli með þær reglur eldri laga, sem kváðu á um skerðingu eða afnám lífeyrisréttinda, en voru ekki komnar til framkvæmda við gildistöku laga nr. 94/1994 og reglugerðarinnar. Í raun myndi það ekki skipta máli, þótt reglugerðin hefði að geyma ákvæði um þetta, því hún hafi ekki lagagildi. Ef ætl- unin hefði verið sú að láta breytingarnar koma til framkvæmda gagnvart stefn- 4771 anda, þrátt fyrir að lögin, sem kváðu á um breytingarnar, hefðu verið felld úr gildi, hefði þurft að segja það með skýrum og ótvíræðum hætti í lögum nr. 94/1994. Það hafi hins vegar ekki verið gert, eins og fyrr segi. Í þessu sambandi verði að hafa í huga, að með fyrrgreindum reglum laga nr. 44/1992 hafi verið takmörkuð og í sumum tilvikum (eins og í tilviki stefnanda) afnumin stjórnar- skrárvarin réttindi. Sé það viðurkennd lögskýringarregla, að í þeim tilvikum, þar sem verið sé að takmarka, eða eftir atvikum afnema, stjórnarskrárvarin réttindi, verði að túlka allan vafa, sem kunni að koma upp um stjórnskipulegt gildi rétt- arheimildar, borgurunum í hag. Niðurstaðan af þessari umfjöllun sé því sú, að ákvörðunin um að afnema umræddar greiðslur til stefnanda, styðjist ekki við lagaheimild og stangist því á við fyrrgreint grundvallarskilyrði 72. gr. stjórnar- skrárinnar nr. 33/1944. Sú ákvörðun að svipta stefnanda rétti til umræddra greiðslna frá og með |. júlí 1997 hafi því verið ólögmæt. Af þeim sökum beri að taka aðalkröfu stefnanda til greina og viðurkenna rétt hans til þess að fá óskertar örorku- og barnalífeyrisgreiðslur á grundvelli laga nr. 49/1974, eins og þau voru fram að setningu laga nr. 44/1992. 2.2. Brot á jafnræðisreglu. Í öðru lagi sé á því byggt, að ákvæði 5. gr. og 8. gr. laga nr. 44/1992, sem fólu í sér breytingu á 1. mgr. 13. gr. og 3. mgr. 15. gr. laga nr. 49/1974 og bráða- birgðaákvæði laga nr. 44/1992, þar sem breytingarnar voru gerðar afturvirkar, sem og önnur ákvæði laga nr. 44/1992, sem hafi í för með sér skerðingu á greiðslu örorku- og barnalífeyris, stangist á við jafnræðisreglu stjórnskipunar Íslands, sem hafi verið lögfest með ákvæði 65. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944, sbr. og 14. gr. laga nr. 62/1994 um mannréttindasáttmála Evrópu. Tilgangurinn með setningu laga nr. 44/1992 muni hafa verið að bregðast við fjárhagsvanda stefnda, en stefndi hafi ákveðið, í gegnum fyrrgreinda lagasetningu, að bregð- ast við honum með því að skerða greiðslur til örorku- og barnalífeyrisþega. Ljóst sé, að með þessu hafi stefndi verið að velja út takmarkaðan hóp manna, sem áttu aðild að lífeyrissjóði stefnda, og skerða (afnema í tilviki stefnanda) greiðslur til þeirra. Sé á því byggt af hálfu stefnanda, að þessi aðferð stefnda til að stuðla að bættri fjárhagslegri stöðu sinni, standist ekki reglur stjórnskipunar Íslands og mannréttindasáttmála Evrópu. Afleiðingin sé sú, að fyrrgreind ákvæði laga nr. 44/1992 séu ekki gild réttarheimild og beri því að virða þau að vettugi að þessu leyti. Af þeim sökum beri að taka aðalkröfu stefnanda til greina og við- urkenna rétt hans til óskerts örorku- og barnalífeyris á grundvelli laga nr. 49/1974, eins og þau lög voru fram til gildistöku laga nr. 44/1992. 2.3. Skilyrði um almenningsheill ekki fullnægt. Samkvæmt 72. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944 megi ekki skylda neinn til að láta af hendi eign sína, nema almenningsheill krefji. Eins og fyrr segi hafi lög nr. 44/1992, sem kváðu á um margumræddar tak- 4718 markanir á lífeyrisréttindum, verið sett fyrir tilstuðlan stefnda vegna fjárhags- legra erfiðleika lífeyrissjóðsins. Lífeyrisréttindi einstaklinga hafi þannig verið takmörkuð og eftir atvikum afnumin vegna hallareksturs stefnda. Af hálfu stefn- anda sé á því byggt, að fjárhagslegir erfiðleikar af þessu tagi geti aldrei verið þess eðlis, að skilyrðinu um almenningsþörf verði talið fullnægt. Fræðimenn hafi til dæmis talið, að fjárþörf ríkis eða sveitarfélags sé ekki fullnægjandi að þessu leyti. Að mati stefnanda sé ótvírætt, að þegar einstakir lífeyrissjóðir eigi í hlut, sé enn frekar ástæða til að hafna því, að skilyrðinu um almenningsheill sé fullnægt. Því sé sérstaklega mótmælt, að löggjafarvaldið hafi um það fullnaðarúrskurð- arvald, hvort skilyrðinu um almenningsheill sé fullnægt. Þegar um bersýnilega misbeitingu sé að ræða, eins og í því máli sem hér sé verið að fjalla um, hafi dómstólar heimild til þess að endurskoða mat löggjafans. Stefndi hljóti sjálfur að bera ábyrgð á hallarekstri sínum, en telji hann ríkis- valdið bera ábyrgð á honum, vegna ýmissa kvaða, sem hafi verið sett sjóðnum á herðar með lögum, verður stefndi að snúa sér að ríkinu og krefjast leiðrétt- ingar, í stað þess að svipta eða eftir atvikum takmarka eignarréttindi einstak- linga. 3. Málsástæður vara- og þrautavarakröfu. Eins og fyrr segi hafi sú breyting á grundvelli örorkumats, sem sett hafi verið fram með setningu laga nr. 44/1992, leitt til þess, að stefnandi glataði rétti til greiðslu örorku- og barnalífeyrisbóta, sem hann hafði áunnið sér með vinnu sinni og fjárframlögum. Réttindi þessi teljast til eignarréttinda, sem njóti verndar 72. gr. stjórnarskrárinnar og verði þar af leiðandi ekki tekin af stefnanda, nema fullnægt sé skilyrðum þessa stjórnarskrárákvæðis. Samkvæmt 72. gr. stjórnarskrárinnar verði enginn skyldaður til að láta af hendi eign sína nema (i) almenningsþörf krefji, (11) lagaheimild liggi slíkri aðgerð til grundvallar og (iii) fullar bætur komi fyrir. Nú þegar hafi verið fjallað um skilyrði (i) og (ii). Fari svo, að dómur komist að þeirri niðurstöðu, að síð- astnefndum tveimur skilyrðum stjórnarskrárinnar hafi verið fullnægt, sé á því byggt af hálfu stefnanda, að stefndi, fyrir atbeina varastefnda, geti ekki svipt stefnanda þessum réttindum, án þess að þurfa að greiða honum fullar bætur fyrir. Krafan á hendur stefnda sé á því byggð, að hann hafi, með saknæmum og ólögmætum hætti, tekið ákvörðun um að breyta reglum sjóðsins, sem leiddi til þess, að stefnandi var sviptur rétti til örorku- og barnalífeyrisbóta. Sé á því byggt, að hann beri skaðabótaábyrgð á þessari ákvörðun á grundvelli sakarregl- unnar. Krafan á hendur varastefnda byggist á því, að ákvæði laga nr. 44/1992 hafi brotið gegn ákvæðum 65. gr. og 72. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944, ásamt síðari breytingum. Eins og fyrr segi, feli fyrrgreind ákvæði laga nr. 44/1992 í 4719 sér mismunun gagnvart einstökum lífeyrisþegum og stangist á við ákvæði 65. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944. Á sama hátt hafi skilyrðinu um almennings- þörf í 72. gr. stjórnarskrárinnar ekki verið fullnægt fyrir setningu þessara laga (sem og öðrum skilyrðum þessa ákvæðis). Að öðru leyti sé vísað í þessu sam- bandi til fyrri umfjöllunar um 65. gr. og 72. gr. stjórnarskrárinnar. Sé á því byggt af hálfu stefnanda, að varastefndi beri skaðabótaábyrgð á því tjóni, sem stefn- andi hafi orðið fyrir vegna setningar laga nr. 44/1992 á grundvelli sakarregl- unnar. Verði ekki fallist á, að varastefndi beri bótaábyrgð á grundvelli sakarreg|- unnar, sé á því byggt, að hann beri bótaábyrgð á hlutlægum grundvelli. Verði nú vikið nánar að grundvelli bótakröfunnar. Ljóst sé, að ef reglunum um grundvöll örorkumats hefði ekki verið breytt, hefði stefnandi máls þessa fengið áframhaldandi örorkulífeyrisgreiðslur fram til 65 ára aldurs. Á sama hátt sé ljóst, að stefnandi hefði haldið áfram að fá greiddan barnalífeyri, allt fram til þess að börn hans næðu 18 ára aldri. Stefn- andi hafi fengið Jón Erling Þorláksson tryggingafræðing, til að reikna út höfuð- stólsverðmæti örorku- og barnalífeyrisgreiðslna pr. 1. júlí 1997, sem sé sá dagur, sem greiðslurnar voru felldar niður, miðað við þessar forsendur. Niðurstaðan hafi verið sú, að höfuðstólsverðmæti þessara greiðslna væri samtals kr. 12.637.600, ef miðað sé við 3,5% framtíðarvexti, en kr. 11.970.300, sé miðað við 4,5% framtíðarvexti. Þrautavarakrafan taki mið af síðastnefndum framtíðar- vöxtum, verði ekki fallist á, að miða beri við 3,5% framtíðarvexti. Að öðru leyti byggist þrautavarakrafan á sömu málsástæðum. Eins og sjá megi af bréfi lögmanns stefnda, dags. 13. júní 1998, á dskj. nr. 14, fallist stefndi á, að lífeyrisréttindi njóti verndar eignarréttarákvæðis stjórn- arskrárinnar. Á hinn bóginn byggi stefndi á því, að stjórn sjóðsins sé heimilt að skerða réttindi sjóðfélaga, þegar slíkt sé byggt á efnislegum forsendum. Á þetta geti stefnandi alls ekki fallist, að því er varðar það mál, sem hér sé til umfjöll- unar. Af hálfu stefnanda sé á því byggt, að svigrúm stefndu til breytinga á þeim reglum, sem gildi um lífeyrisgreiðslur, takmarkist eðli máls samkvæmt við þær heimildir, sem sé að finna í reglum sjóðsins á þeim tíma, sem viðkomandi líf- eyrisþegi hafi áunnið sér réttindi í sjóðnum. Ljóst sé, að heimild stefndu til að takmarka, eða eftir atvikum fella niður, rétt til lífeyrisgreiðslna, verði að byggj- ast á skýlausum heimildum. Af hálfu stefnanda sé á því byggt, að í lögum nr. 49/1974 hafi ekki verið að finna neina heimild til þess að breyta grundvelli örorkulífeyrisgreiðslna á þann hátt, sem gert hafi verið með lögum nr. 44/1992. Stefndi hafi á hinn bóginn í þessu sambandi vísað til 7. gr. reglugerðar sjóðs- ins, sem tók gildi þann |. september 1994, og haldið því fram, að þar sé að finna almenna heimild sjóðsins til að takmarka lífeyrissjóðsréttindi, en sambærilegt ákvæði sé að finna í 8. gr. laga nr. 49/1974. Í 8. gr. laga nr. 49/1974 sé mælt 4180 fyrir um, að reglulega skuli tryggingafræðingur gera úttekt á fjárhag stefnda og gera tillögur til aðgerða, ef nauðsynlegt sé að efla hann fjárhagslega. Sé því sér- staklega mótmælt, að stefndu hafi haft heimild, með stoð í þessu ákvæði, til að framkvæma fyrrgreindar breytingar, og að í þessu ákvæði felist almennur fyrir- vari gagnvart lífeyrisþegum um hugsanlegar breytingar þeim í óhag. Ljóst sé, að tilgangurinn með 8. gr. laga nr. 49/1974 hafi verið að stuðla að því að koma í veg fyrir hallarekstur sjóðsins og tryggja, að gripið yrði til einhverra aðgerða nægilega snemma til að fyrirbyggja, eða eftir atvikum komast fyrir, ótryggan fjárhag sjóðsins. Þær aðgerðir, sem sjóðurinn geti gripið til, verði að sjálfsögðu að felast í öðru en að takmarka eða afnema áunnin réttindi lífeyrisþega. Slíkar aðgerðir verði að takmarkast við annars konar úrræði. Hafi slíkar aðgerðir í för með sér takmörkun eða afnám lífeyrisréttinda, verði þær að takmarkast við þá einstaklinga, sem gerist aðilar að sjóðnum í kjölfar slíkra breytinga. Stefnandi byggi á því, að það hefði þurft að taka það beinlínis fram í 8. gr. laga nr. 49/1974, ef stefndu hefði átt að vera heimilt að takmarka eða afnema lífeyris- réttindi í því skyni að rétta af hallarekstur. Þar sem það sé ekki gert, sé ótvírætt, að óheimilt hafi verið að viðhafa þessar skerðingar, án greiðslu fullra bóta. Í tengslum við umfjöllun þessa sé rétt að vekja athygli á 9. gr. laga nr. 49/1974, en þar segi berum orðum, að sjóðfélagar beri ekki ábyrgð á skuldbind- ingum sjóðsins nema með iðgjöldum sínum. Þetta feli í sér skýrt loforð af hálfu sjóðsins um, að sjóðfélagar eigi ekki að þurfa að þola takmörkun eða afnám á réttindum sínum, vegna bágrar fjárhagsstöðu sjóðsins. Ef lífeyrisþegar ættu að þurfa að þola slíka takmörkun eða afnám réttinda, væru þeir í raun að taka á sig ábyrgð á skuldbindingum sjóðsins. Í stjórnskipunarrétti Íslands og eignarrétti sé viðurkennt, að vissar skerðingar á eignarréttindum séu þess eðlis, að þær hafi ekki í för með sér bótaskyldu. Stefnandi byggi á hinn bóginn á því, að ótvírætt sé, að sú skerðing (afnám í þessu tilviki), sem fólst í setningu laga nr. 44/1992 og leiddi til þess, að hann glataði alfarið rétti til greiðslu örorku- og barnalífeyris, verði aldrei talin vera almenn skerðing eignarréttar, sem hann þurfi að þola bótalaust. Í þessu sam- bandi sé vakin athygli á því, að skerðingin, eða öllu heldur afnám réttindanna, sé ekki almenn, heldur bitni hún á þröngum hópi lífeyrisþega. Skerðingin styðj- ist ekki heldur við almennar málefnalegar ástæður, en í því sambandi sé meðal annars vísað til þess, sem fyrr sagði um skilyrði 72. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944 um almenningsþörf. Fjárhagsvandi lífeyrissjóðs verði aldrei talinn rétt- læta skerðingu og afnám lífeyrisréttinda. Leita verði annarra leiða til að rétta af fjárhag lífeyrissjóða. 4781 Kröfugerð. Kröfugerð stefnanda sundurliðist svo: Aðalkrafa: Örorkulífeyrir, kr. 61.356 pr. mánuð frá 1.7.97 til 1.9.98 (61.356 x 15) kr. 920.340 Barnalífeyrir, 3 börn, kr. 48.516 pr. mánuð, (kr. 16.172 x 3) í 9 mánuði (þá varð eitt barn 18 ára) kr. 436.644 Barnalífeyrir, 2 börn, kr. 32.344 pr. mánuð í 6 mánuði kr. 194.064 Samtals kr. 1.551.048 Varakrafa: Höfuðstólsverðmæti, þegar gert sé ráð fyrir kr. 61.356 pr. mánuð í lífeyri fyrir stefnanda fram til 65 ára aldurs kr. 9.373.300 Höfuðstólsverðmæti barnalífeyris miðað við sömu forsendur, fram til 18 ára aldurs barnanna: Kristinn kr. 136.100, Anna Margrét kr. 1.469.600, Ásmundur kr. 1.658.600 Samtals kr. 12.637.600 Þrautavarakrafa: Höfuðstólsverðmæti, þegar gert sé ráð fyrir kr. 61.356 pr. mánuð í lífeyri fyrir stefnanda fram til 65 ára aldurs, kr. 8.816.400. Höfuðstólsverðmæti barnalífeyris miðað við sömu forsendur, fram til 18 ára aldurs barnanna: Kristinn kr. 136.100, Anna Margrét kr. 1.424.500, Ásmundur kr. 1.593.300 Samtals kr. 11.970.300 Vara- og þrautavarakrafa taki alfarið mið af útreikningum Jóns Erlings Þor- lákssonar á dskj. nr. 16. Eins og fyrr segi, sé eini munurinn á vara- og þrauta- varakröfu sá, að þrautavarakrafa taki mið af 4,5% framtíðarvöxtum, en vara- krafa 3,5%. Lagarök. Kröfur stefnanda styðjist við reglur stjórnarskrárinnar nr. 33/1944 með síð- ari breytingum, einkum 65. gr. og 72. gr. hennar, svo og við ólögfestar reglur stjórnskipunar- og eignarréttar. Þá sé einnig stuðst við alþjóðasáttmála, sem íslenska ríkið hafi gerst aðili að, svo sem alþjóðasamning um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi og mannrétt- indasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994. 4782 Bótakrafan á hendur stefnda og varastefnda sé byggð á sakarreglunni. Vísað sé til eldri laga um lífeyrissjóð stefnda nr. 49/1974. Kröfur um dráttarvexti og vaxtavexti styðji stefnandi við reglur II. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Kröfur um málskostnað styðji stefnandi við XXI. kafla laga nr. 91/1991, einkum 1. mgr. 130. gr. Málsástæður stefnda, Lífeyrissjóðs sjómanna. Sýknukrafa af aðalkröfu: Í upphafi sé nauðsynlegt að gera nokkra grein fyrir stefnda, Lífeyrissjóði sjó- manna. Grundvöllur Lífeyrissjóðs sjómanna hafi verið lagður með lögum nr. 49/1958 um Lífeyrissjóð togarasjómanna. Á þessum lögum hafi verið ýmsar breytingar gerðar í gegnum tíðina, svo sem með lögum nr. 78/1962, þegar heiti sjóðsins var breytt í Lífeyrissjóð togarasjómanna og undirmanna á farskipum, en núverandi heiti hafi sjóðurinn hlotið með lögum nr. 78/1970, sem breytt var með lögum nr. 49/1974, 48/1981, 78/1985 og 44/1992, sem felld hafi verið úr gildi með lögum nr. 94/1994. En hin síðastgreindu lög gildi nú um sjóðinn, ásamt reglugerð, staðfestri af fjármálaráðherra, frá 1. september 1994. Með setningu laga nr. 49/1958 um Lífeyrissjóð togarasjómanna hafi verið komið á lögbundnum lífeyrissjóði fyrir togarasjómenn, sem þó hafi lotið, varð- andi kjör sín að öðru leyti, kjarasamningum aðila hins frjálsa vinnumarkaðar. Á þessum tíma hafi verið fyrir í landinu lögboðnir lífeyrissjóðir ríkisstarfsmanna, en starfsmenn á almennum vinnumarkaði hafi samið í kjarasamningum við atvinnurekendur um stofnun lífeyrissjóða. Með lagasetningunni hafi stjórnvöld viljað hvetja menn til að gera sjómennsku að ævistarfi, en á þessum tíma hafi gengið treglega að manna íslenska togaraflotann íslenskum sjómönnum, sbr. Alþt. 1957 A, þskj. 501. Ríkisvaldið hafi þó ekki tekist á hendur neina almenna ábyrgð á rekstri sjóðsins, heldur hafi hann verið byggður upp með iðgjöldum sjóðfélaga og mótframlagi vinnuveitenda. Lög nr. 49/1958 um Lífeyrissjóð togarasjómanna og síðari heildarlög nr. 49/1974 hafi í öllum aðalatriðum verið sambærileg við lög um lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins. Í lögum þessum hafi m.a. verið kveðið á um, hvert skipu- lag sjóðsins skyldi vera, sbr. 1. gr., iðgjöld sjóðfélaga og mótframlag vinnuveit- anda, sbr. 9. gr., réttindi sjóðfélaga til elli-, örorku-, maka- og barnalífeyris, sbr. 10. til 15. gr. Lögin hafi jafnframt lagt þá skyldu á stjórn sjóðsins að láta trygg- ingafræðing rannsaka fjárhag hans eigi sjaldnar en fimmta hvert ár og gera til- lögur til úrbóta varðandi fjárhaginn, væri hann ótraustur, sbr. 8. gr. Hafi sagt efnislega í athugasemdum um 8. gr. frumvarps til laga um lífeyrissjóð togara- sjómanna, að nauðsynlegt væri að láta sérfróða aðila fylgjast með fjárhags- grundvelli lífeyrissjóðsins sem oftast. Slík endurskoðun væri aðeins á færi sér- 4783 menntaðs tryggingafræðings og því væri stjórn sjóðsins nokkuð bundin af til- lögum hans um þessi efni, sbr. Alþingistíðindi 1957 A, nr. 501, bls. 892. 8. gr. laga um Lífeyrissjóð sjómanna hafi því falið í sér almennan fyrirvara um, að sjóðfélagar kynnu að þurfa að þola skerðingu réttinda sinna í sjóðnum, reyndist fjárhagur hans við úttekt neikvæður miðað við þær skuldbindingar, sem á sjóðnum hvíldu gagnvart sjóðfélögum. Í gegnum tíðina hafi réttindi sjóðfélaga á ýmsan hátt verið rýmkuð, þegar það hafi verið mat sjóðstjórnar og tryggingafræðinga, að slíkt væri unnt. Megi í því sambandi benda á lög nr. 49/1974, sem rýmkuðu rétt sjóðfélaga til töku ellilífeyris. Þá hafi ríkisvaldið jafnframt veitt sjóðfélögum aukin réttindi í sjóðnum, án þess að leita til sjóðstjórnar eða láta gera úttekt á fjárhagslegri þýðingu slíks fyrir sjóðinn, sbr. lög nr. 48/1981, sem fólu í sér verulega rýmkun á ellilífeyrisrétti sjóðfélaga. Ríkisvaldið hafi þó hvorki lagt sjóðnum til fjármuni til að mæta þessum auknu skuldbindingum sjóðsins gagnvart sjóðfélögum hans, né heldur hafi verið lögð sú kvöð á sjóðsaðila, að þeir ykju framlög sín til sjóðs- ins. Til að mæta sífellt auknum halla á Lífeyrissjóði sjómanna og að undan- gengnum úttektum við árslok 1986 og 1989 hafi stjórn sjóðsins óskað eftir því við Alþingi, 115. löggjafarþing, að gerðar yrðu nokkrar breytingar á lögum um sjóðinn í því skyni að sporna við sífellt auknum hallarekstri, sbr. Alþingistíðindi 18. hefti 1991-1992, þingskjöl, bls. 4673-4676. Við árslok 1989 hafi vantað 36.165 millj. á, að höfuðstóll sjóðsins, ásamt verðmæti væntanlegra iðgjalda, nægði fyrir skuldbindingum sjóðsins, ef reiknað var með 2% ársvöxtum, en 20.410.958 þús., ef miðað var við 3% ársávöxtun. Tryggingafræðingurinn hafi talið rétt að miða við 3% ársávöxtun, en hafi jafnframt sagt í áliti sínu: „cz, en tel á hinn bóginn óraunhæft að reikna með hærri vöxtum, þegar litið er áratugi fram í tímann, og er þá átt við ávöxtun umfram hækkun grundvallar- launa.“ Orsakir þessa halla hafi tryggingafræðingurinn sagt vera annars vegar rýrnun eigna á undanförnum áratugum og hins vegar misvægi milli bótaákvæða og fjár- hagsgrundvallar. Hann hafi þó talið ljóst, að vægi fyrrnefnda þáttarins færi mjög minnkandi, og bendi niðurstaða uppgjörs 1989 til, að hann hafi ekki lengur veru- lega hlutfallslega þýðingu fyrir stöðu sjóðsins. Meðal þeirra réttinda, sem lagt hafi verið til í frumvarpinu, að skert yrðu, hafi verið örorku- og barnalífeyrir, samkvæmt 1. mgr. 13. gr. og 3. mgr. 15. gr. laga nr. 49/1974, sem hafi hljóðað svo: I. mgr. 13. gr. „Hver sjóðfélagi, sem greitt hefur iðgjöld til sjóðsins undanfarin 3 alman- aksár og a.m.k. 6 mánuði á undanfarandi 12 mánuðum, á rétt á örorkulífeyri, ef hann verður fyrir orkutapi, er tryggingayfirlæknir metur 35% eða meira. 4784 Örorkumat þetta skal aðallega miðað við vanhæfi sjóðfélaga til að gegna starfi því, er hann hefur gegnt og aðild hans að sjóðnum er tengd...“ 2. mgr. 15. gr. „Sama rétt öðlast börn og kjörbörn þeirra sjóðfélaga, er njóta örorkulífeyris úr sjóðnum, þó svo, að barnalífeyrir úr þessum sjóði skal vera jafnmargir hund- raðshlutar af fullum barnalífeyri og orkutap þeirra er metið.“ Frumvarpið hafi orðið að lögum nr. 44/1992 og hafi 5. og 8 gr. þess, sem fólu í sér breytingu á 1. mgr. 13. gr. og 3. mgr. 15. gr. laga nr. 49/1974, hljóðað svo: 5. gr. „Hver sjóðfélagi, sem greitt hefur iðgjöld til sjóðsins undanfarin þrjú alman- aksár og a.m.k. sex mánuði á undanfarandi tólf mánuðum, á rétt á örorkulífeyri ef hann verður fyrir orkutapi, er tryggingayfirlæknir metur 35% eða meira. Örorkumat þetta skal miðað við vanhæfi sjóðfélaga til almennra starfa. Fyrstu fimm árin eftir orkutapið skal þó miða við vanhæfi sjóðfélaga til að gegna starfi því, er hann hefur gegnt og aðild hans að sjóðnum er tengd...“ 8. gr. „Sama rétt öðlast börn og kjörbörn þeirra sjóðfélaga er njóta örorkulífeyris Úr sjóðnum vegna 100% örorku. Við ákvörðun lífeyrisfjárhæðar sjóðsins skal þó ávallt reikna með að örorka samkvæmt almannatryggingalögum sé 75%. Sé Örorka metin lægri en 100% skal barnalífeyrir sjóðsins vera hlutfallslega lægri.“ Lög nr. 44/1992 hafi verið birt í A-deild Stjórnartíðinda 1. júní 1992 og verið frá og með þeim tíma bindandi fyrir stefnanda, eins og aðra sjóðfélaga, sbr. lög nr. 64/1943, um birtingu laga og stjórnvaldserinda. Stefndi hafi því ekki þurft að senda stefnanda sérstaka tilkynningu um breytingu á bótarétti hans úr sjóðnum, eins og látið sé liggja að á bls. 2 í stefnu á dskj. nr. 1. Stefnandi hafi, að eigin sögn, ekki gert athugasemdir við skerðingu réttinda sinna með lögum nr. 44/1992 fyrr en með bréfi lögmanns dags. 3. mars 1997, þ.e. tæpum fimm árum eftir að honum var kunnugt um reglu 5. og 8. gr. laga nr. 44/1992. Krafa stefnanda til óskerts örorku- og barnalífeyris á grundvelli 13. og 15. gr. laga nr. 49/1974 sé því fyrnd, sbr. 3. gr. laga nr. 14/1905 um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda. Sú málsástæða stefnanda á bls. 2 í stefnu á dskj. nr. 1, að skerðing réttinda hans hafi ekki haft lagastoð, sé röng. Réttindin hafi verið skert með lögum nr. 44(1992. Breyti engu fyrir niðurstöðu þessa máls, þó að Alþingi hafi, að frum- kvæði stjórnar Lífeyrissjóðs sjómanna, sett sjóðnum ný heildarlög nr. 94/1994, sem fellt hafi úr gildi lög nr. 49/1974 með síðari breytingum. Stefnandi hafi notið réttinda sinna til 1. júlí 1997, eins og hann hafi átt rétt til samkvæmt bráða- birgðaákvæði laga nr. 44/1992. Stefnandi getur ekki sótt neinn stuðning fyrir kröfum sínum í þessu máli til máls Svavars Benediktssonar gegn Lífeyrissjóði 4785 sjómanna og íslenska ríkinu, þar sem þau séu ekki sambærileg á neinn hátt nema þann, að bæði varði rétt til lífeyris úr Lífeyrissjóði sjómanna. Því sé alfarið hafnað, að stefnandi geti byggt einhvern rétt í máli þessu á eignarréttar- og/eða jafnræðisákvæði stjórnarskrárinnar. Sé í því sambandi bent á eftirfarandi: Með setningu laga nr. 44/1992 hafi stjórn Lífeyrissjóðs sjómanna m.a. verið að reyna að sporna við gífurlegum halla, sem var á sjóðnum, og jafnframt að samræma öÖrorku- og barnalífeyrisréttindi sjóðfélaga í Lífeyrissjóði sjómanna við almennt gildandi reglur starfsgreina lífeyrissjóða hér á landi. Viðurkennt sé í fyrsta lagi, að lífeyrissjóðir verði ekki, á grundvelli stjórnar- skrárákvæða, skyldaðir til að standa undir skuldbindingum, sem þeir eigi ekki fyrir, og í annan stað, að stjórnum lífeyrissjóða sé bæði rétt og skylt að skerða lífeyrisréttindi sjóðfélaga við þær aðstæður. Þessi sjónarmið endurspeglist nú glögglega í 21. til 24. gr., sbr. 39. gr. laga nr. 129/1997 um skyldutryggingu líf- eyrisréttinda og starfsemi lífeyrissjóða. Eins og að framan sé rakið, hafi hallinn á Lífeyrissjóði sjómanna um áramót 1989/1990 ekki verið undir 20 milljörðum, samkvæmt úttekt Guðjóns Hansen tryggingafræðings. Orsök þessa halla hafi verið misvægi milli bótaákvæða og fjárhagsgrundvallar. Í almennum athugasemdum við frumvarp til laga um breyt- ingu á lögum nr. 49/1974, 18. hefti 1991-1992, Alþingistíðindi, þingskjöl. bls. 4675, segi nánar um þetta: „Þær breytingar, sem í þessu frumvarpi eru lagðar til á bótarétti sjóðfélaga, miða aðallega að því að draga úr útgjöldum sjóðsins. Þetta á við um breytingu á ákvæði um örorkulífeyri, en á honum hefur orðið gífurleg aukning á síðustu árum, svo og barnalífeyri til örorkulífeyrisþega.“ Um 5. og 8. gr. frumvarpsins segi síðan í sama hefti Alþingistíðinda, bls. 4676: Um $. gr. „Sjóðfélagi, sem metinn er óvinnufær til sjós, nýtur samkvæmt núgildandi lögum örorkulífeyris ótímabundið nema bætur séu felldar vegna tekna fyrir önnur störf. Sjóðfélagi, sem nýtur örorkubóta frá sjóðnum, getur verið vinnufær til margra starfa í landi og haldið örorkubótum frá sjóðnum óskertum. Hér er lagt til að fyrstu fimm árin eftir að sjóðfélagi verður óvinnufær sé eingöngu miðað við vinnugetu til sjós, en eftir þann tíma verði matið almennt. Þetta þýðir að margir sjóðfélagar mundu eiga rétt á örorkulífeyri í fimm ár en ekki lengur. Með þessari breytingu gæti orðið um verulega lækkun á útgreiddum örorku- bótum frá sjóðnum að ræða. Rétt er að geta þess að þessi breyting er í samræmi við reglugerð sjóða innan Sambands almennra lífeyrissjóða.“ 4786 Um 8. gr. „Samkvæmt gildandi lögum er fjárhæð barnalífeyris til barna örorkulífeyris- þega breytileg þar sem í lögunum segir að samanlagður lífeyrir frá sjóðnum og almannatryggingum skuli vera 1 1/2 barnalífeyrir almannatrygginga. Fjárhæð barnalífeyris frá sjóðnum fer eftir því hvort sjóðfélagi nýtur barnalífeyris frá almannatryggingum eða ekki. Hér er lagt til að barnalífeyrir frá sjóðnum verði alltaf 1/2 barnalífeyrir almannatrygginga. Það bæði dregur úr útgjöldum sjóðs- ins og auðveldar framkvæmd ákvæðisins þar sem oft liggur ekki fyrir þegar sjóðurinn úrskurðar barnalífeyri hvort réttur sé einnig á slíkum lífeyri frá Trygg- ingastofnun. Sú breyting, sem hér er lögð til, er einnig í samræmi við reglugerð SAL.“ Með þessum breytingum á reglum um lífeyri hafi fyrst og fremst verið stefnt að því að draga úr hallarekstri sjóðsins. Að mati sjóðstjórnar hafi verið eðlileg- ast að byrja á örorkulífeyri og sníða reglur sjóðsins með skýrum og ótvíræðum hætti að skaðabótaeðli örorkulífeyris, þannig að hann ætti aðeins að koma til, ef sjóðfélagi yrði fyrir raunverulegum tekjumissi 5 árum eftir orkuskerðingu; réttur til örorkulífeyris lyti m.ö.o. almennum skaðabótasjónarmiðum, s.s. þeirri grundvallarreglu skaðabótaréttar, að tjónþoli eigi að fá fullar bætur en ekki meir. En hjá Lífeyrissjóði sjómanna hafði komið í ljós, að nokkur fjöldi fyrrum sjó- manna, sem greitt höfðu iðgjöld til sjóðsins, en töldust ekki geta stundað sjó- mennsku lengur vegna örorku, hafi notið örorkubóta úr sjóðnum, þrátt fyrir að þeir væru í fullu starfi í landi. Stefnandi sé fullfær til vinnu í landi og hafi ekki orðið fyrir neinum tekju- missi vegna örorku sinnar. Megi því fullyrða, að hann hafi ekki átt að njóta örorkubóta sökum þessa, sbr. 1. mgr. 13. gr. laga nr. 49/1974 in fine. Þess megi geta hér, að stefnandi hafi ekki greitt til Lífeyrissjóðs sjómanna iðgjöld frá árinu 1981. Réttindi hans í sjóðnum reiknuð í stigum séu 15.464, en örorkubætur hans fyrir skerðinguna hafi miðast við 69.675 stig. Örorkubætur stefnanda hafi þannig að mestu byggst á hóptryggingareðli Lífeyrissjóðs sjómanna. Þegar slíkur sjóður sé með liðlega 20 milljarða halla, eins og reyndin hafi verið með Lífeyrissjóð sjómanna um áramót 1989/1990, sé í raun óskiljanlegt, hvernig ein- stakir sjóðfélagar telji sig geta átt einhvern stjórnarskrárverndaðan rétt til óskertra lífeyrisgreiðslna, sem aðeins geti aukið á halla sjóðsins og rýrt eða gert að engu réttindi annarra sjóðfélaga. Þegar rekstrarhalli hafði verið staðreyndur á Lífeyrissjóði sjómanna með lög- boðnum aðferðum, hafi sjóðstjórninni fyrst borið að draga úr eða stöðva útgjöld, eins og greiðslu örorkubóta til þeirra, sem ekki hafa orðið fyrir neinum tekju- missi vegna orkuskerðingar, þar sem þeir hafi sannanlega getað gegnt öðru starfi en sjómannsstarfinu. 4781 Félagar í Lífeyrissjóði sjómanna hafi heldur ekki átt skilyrðislausan rétt til að örorkumat þeirra byggðist aðeins á getu þeirra til að gegna sjómannsstarfi, heldur skyldi matið miðast við það aðallega, eins og sagði í 1. mgr. 13. gr. Eins og mál þetta sé lagt upp af hálfu stefnanda virðist hann líta á örorku- bæturnar sem miskabætur, þar sem hann geti ekki lengur stundað þá vinnu, sem hann menntaði sig til. Þetta sé alrangt. Örorkubætur frá Lífeyrissjóði sjómanna hafi ávallt verið hugsaðar sem skaðabætur sökum tekjumissis vegna orkutaps. Skerðing örorkuréttar sjóðfélaga í Lífeyrissjóði sjómanna hafi, samkvæmt framansögðu, byggst á efnahagslegum og málefnalegum forsendum og rúmist því innan þeirra marka, sem almennt hafi verið talin heimila skerðingar, þegar lífeyrissjóðir eigi hlut að máli. Með skerðingunni hafi ekki heldur verið farið gegn jafnræðisreglu stjórnar- skrárinnar. Þvert á móti hafi skerðing verið gerð til þess að tryggja öllum sjóð- félögum í Lífeyrissjóði sjómanna greiðslur úr sjóðnum, þegar réttur þeirra til greiðslu yrði virkur, hvort heldur væri sakir elli, örorku eða missis framfæranda. Árið 1992 hafi réttur til örorku verið skertur, réttur til makalífeyris rýmkaður. Árið 1994 hafi réttur til ellilífeyris úr sjóðnum á aldursbilinu 60-65 ára verið skertur. Allt hafi þetta, ásamt hagstæðri ávöxtun á sjóðnum, gert það að verkum, að halli Lífeyrissjóðs sjómanna hafi verið kominn niður í liðlega sjö milljarða við úttekt í árslok 1996, sem svaraði til 13% munar milli eignarliða og lífeyris- skuldbindinga. Staða Lífeyrissjóðs sjómanna hafi ekki breyst að þessu leyti, og fullnægi hann því ekki ákvæðum 2. mgr. 39. gr. laga nr. 129/1997. Málshöfðun stefnanda miði að því að tryggja honum sérréttindi. Sérréttindi sem hann kjósi að láta sjóðfélaga sína í Lífeyrissjóði sjómanna að mestu standa undir. Málsástæður og lagarök varðandi sýknu af vara- og þrautavarakröfu. Stefndi kveðst ekki skilja vara- og þrautavarakröfu stefnanda. Kröfur þessar gangi lengra en aðalkrafan og séu því í andstöðu við hana. Aðalkrafan gangi út á viðurkenningu á rétti stefnanda til óskerts örorku- og barnalífeyris frá 1. júlí 1997 til samræmis við ákvæði laga nr. 49/1974 og dóms fyrir örorku- og barna- lífeyri, sem hafi verið gjaldfallinn, en ógreiddur frá |. júlí 1997 allt til 1. sept- ember 1998, en mál þetta hafi verið þingfest 17. september 1998. Verði aðalkrafan tekin til greina feli það í sér, að stefnandi eignist kröfu um greiðslu örorku- og barnalífeyris, samkvæmt þeim reglum sem lög nr. 49/1974 höfðu að geyma varðandi þennan lífeyri. Stefnandi verður þá að sæta öllum sömu takmörkunum og aðrir sjóðfélagar í því sambandi, t.d. þeim að missa rétt til örorkulífeyris, sé ekki um neinn tekjumissi að ræða hjá honum, sbr. 1. mgr. 13. gr. in fine. Niðurstaða í þessa veru byggist væntanlega á því, að ekki hafi verið um heimilaða skerðingu á eignarrétti stefnanda að ræða af hálfu stefnda. 4788 Fyrra réttarástand haldist m.ö.o. óbreytt. Stefnandi öðlist engan skaðabótarétt af þessu tilefni, enda fæli slíkt í sér, að stefnandi öðlaðist meiri rétt á hendur stefnda en hann hafi átt fyrir lagabreytinguna, sem hann telji ólögmæta. Stefnda sé, líkt og meðstefnda, algjörlega fyrirmunað að skilja þá röksemda- færslu stefnanda, að ákvörðun um breytingu á reglum Lífeyrissjóðs sjómanna hafi verið tekin með ólögmætum og saknæmum hætti. Fyrir löglega skipaðri stjórn Lífeyrissjóðs sjómanna hafi verið lögð úttekt Guðjóns Hansen tryggingafræðings, pr. 31. desember 1989, dags. 15. mars 1991, sem sýndi liðlega 20 milljarða króna halla á sjóðnum. Þessi úttekt hafi verið gerð á grundvelli lagaskyldu, og stjórn sjóðsins hafi borið að fara eftir til- lögum tryggingafræðingsins varðandi úrbætur, sbr. 8. gr. laga nr. 49/1974. Til að koma fram nauðsynlegum úrbótum, hafi stjórnin orðið að leggja fyrir Alþingi með atbeina fjármálaráðherra frumvarp til breytinga á lögum um lífeyrissjóð- inn. Stefnandi hafi ekki sýnt fram á, að stjórn stefnda, fjármálaráðherra og alþingismenn, hafi ekki staðið að breytingum þessum á réttan hátt. Málsástæður stefnanda fyrir vara- og þrautavarakröfu á bls. 5-7 í stefnu séu hrein fjarstæða, enda séu þær ekki í samræmi við almennt viðurkennd sjónar- mið um heimild og skyldu stjórna lífeyrissjóða til að breyta réttindum sjóðfé- laga, draga úr þeim eða auka þau, til samræmis við fjárhagsstöðu viðkomandi sjóða hverju sinni. Þá taki málsástæður stefnanda ekkert mið af eðli og tilgangi samtryggingarsjóða eins og Lífeyrissjóðs sjómanna. Öllum hugleiðingum lög- manns stefnanda á bls. 5-7 í stefnu á dskj. nr. Í sé mótmælt. Stefndi mótmæli fjárhæð vara- og þrautavarakrafna sem algjörlega órök- studdum. Þá sé upphafstíma dráttarvaxta mótmælt, þar sem kröfur þessar hafi fyrst verið kynntar fyrir stefnda með stefnu birtri 16. september 1998. Stefndi bendi og á, að kröfur þessar séu fyrndar, hafi þær á annað borð ein- hvern tímann orðið til. Stefndi taki að öðru leyti undir sjónarmið meðstefnda í greinargerð hans vegna vara- og þrautavarakrafna. Lagarök fyrir málskostnaðarkröfu. Krafa um málskostnað sé byggð á ákvæðum XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Málsástæður varastefnda, íslenska ríkisins. Stefndi kveður stefnanda ekki skýra með hvaða hætti lagasetning á Alþingi geti verið með saknæmum og ólögmætum hætti þannig, að skilyrðum sakarregl- unnar sé fullnægt. Með lögum nr. 44/1992, um breytingu á lögum nr. 49/1974 um Lífeyrissjóð sjómanna, hafi verið gerðar nokkrar breytingar á lífeyrisákvæðum laganna, þ.á 4789 m. á reglum um örorkulífeyri og barnalífeyri. Breytingarnar á örorkulífeyrinum hafi gengið út á, að fyrstu 5 árin sé örorkumatið miðað við getu sjóðfélaga til að sinna sjómannsstörfum, en eftir það sé matið miðað við getu til að sinna almennum störfum. Með breytingum á reglum um barnalífeyri hafi barnalífeyrir orðið helmingur af barnalífeyri almannatrygginga og þannig óháður því, hvort sjóðfélagi nyti barnalífeyris úr almannatryggingum eða ekki. Þessar breytingar hafi verið í samræmi við breytingar, sem áður höfðu verið gerðar hjá mörgum öðrum lífeyrissjóðum, þ.á m. lífeyrissjóðum innan Sambands almennra lífeyris- sjóða. Samkvæmt bráðabirgðaákvæði með lögunum skyldu örorkulífeyrisþegar njóta bóta fyrstu 5 árin eftir gildistöku laganna miðað við vanhæfi til sjómanns- starfa, en eftir það skyldi matið verða almennt. Jafnframt hafi verið veittur 5 ára aðlögunartími vegna breytinga á barnalífeyrinum. Þetta ákvæði hafi, í tilviki stefnanda, þýtt, að greiðslur til örorkulífeyrisþega féllu niður, þar sem þeir upp- fylltu ekki lengur þau skilyrði, sem urðu að vera fyrir hendi, til að eiga rétt á örorkulífeyri. Í athugasemdum með frumvarpinu, þegar það var lagt fyrir Alþingi á 115. löggjafarþingi 1991-1992 (þskj. 754), segi m.a., að frumvarpið sé samið að til- hlutan stjórnar Lífeyrissjóðs sjómanna. Samkvæmt tryggingafræðilegri úttekt, sem gerð hafi verið miðað við stöðu í árslok 1989, hafi verið mikill halli á líf- eyrissjóðnum og breytingar þær, sem fólust í frumvarpinu, miði aðallega að því að draga úr útgjöldum sjóðsins. Eigi þetta við um breytingu á ákvæði um örorkulífeyri, en á greiðslu örorkulífeyris hafi orðið gífurleg aukning á síðustu árum, svo og á greiðslu barnalífeyris. Í athugasemdunum sé einnig bent á, að eftir gildandi reglum geti sjóðfélagi, sem njóti örorkubóta frá lífeyrissjóðnum, verið vinnufær til margra starfa í landi og haldið örorkubótunum frá sjóðnum óskertum. Því sé lagt til með frumvarpinu, að í stað þess að miða eingöngu við vinnugetu til sjós, eins og verið hafi samkvæmt eldri lögum, verði framvegis miðað við vinnugetu til sjós fyrstu 5 árin eftir að sjóðfélagi verði óvinnufær, en eftir þann tíma verði matið almennt. Þetta þýði, að margir sjóðfélagar muni eiga rétt á örorkulífeyri í 5 ár, en ekki lengur. Verði þannig um verulega lækkun á útgreiddum örorkubótum frá sjóðnum að ræða í framtíðinni. Bent sé á, að breyt- ing þessi sé í samræmi við reglugerð sjóða innan Sambands almennra lífeyris- sjóða. Varastefndi telji, að þessi breyting sé rökrétt afleiðing af fjárhagsstöðu sjóðs- ins á þeim tíma, sem hún var gerð. Ákvörðunin taki til allra, sem eins standi á um, og sé tekin á hlutlægum og málefnalegum grundvelli og brjóti hvorki gegn ákvæðum stjórnarskrárinnar um vernd eignarréttinda né reglum íslenskrar stjórnskipunar um jafnræði. Lagabreytingin sé gerð að tilhlutan stjórnar lífeyr- issjóðsins, þar sem eigi sæti fulltrúar atvinnurekenda og launþega, þ.á m. laun- þegasamtaka, sem stefnandi hafi átt aðild að. Tilgangur reglna um örorkulífeyri 4790 hjá lífeyrissjóðnum sé sá að greiða þeim framfærslueyri, sem hafi að einhverju leyti skert aflahæfi. Í mörgum tilvikum skipti það ekki máli, hvort matið miði við vanhæfi til að gegna viðkomandi starfi eða almennum störfum. Í þeim til- vikum, þar sem þetta skipti máli, fá sjóðfélagar ákveðinn tíma til að laga sig að breyttum aðstæðum og geti þannig, t.d. með endurmenntun, þjálfað sig til nýrra starfa. Þeir, sem komnir hafi verið á örorkulífeyri, þegar umrædd breyting var gerð, hafi fengið sömu tækifæri og þeir, sem hófu töku lífeyris eftir gildistöku laganna, til að laga sig að breyttum aðstæðum. Breytingin hafi byggst á mál- efnalegum sjónarmiðum og náð jafnt til allra sjóðfélaga. og hafi hún verið í sam- ræmi við þá þróun, sem orðið hafði hjá lífeyrissjóðum, og byggst þannig á mati á því, hvað væri eðlileg og sanngjörn skipting á réttindum milli sjóðfélaga inn- byrðis, maka þeirra og barna. Af hálfu varastefnda sé því einnig haldið fram, að verði niðurstaðan sú, að lagaheimild skorti fyrir þeim breytingum, sem gerðar voru á lífeyrisgreiðslum til stefnanda og hann eigi rétt til frekari eða hærri greiðslna úr lífeyrissjóðnum en inntar hafi verið af hendi, skorti öll skilyrði til að flytja slíka greiðsluskyldu yfir á íslenska ríkið. Réttur sjóðfélaga til lífeyrisgreiðslna sé á hendur lífeyris- sjóðnum, en ekki á hendur ríkissjóði, sbr. nú 2. gr. reglugerðar um Lífeyrissjóð sjómanna. Sama gildi um þann grundvöll, sem lífeyrisréttindi séu reiknuð út frá, og um fjárhæð lífeyrisins, sbr. 9., 11. og 13. gr. reglugerðarinnar. Dómkröfum stefnanda sé þannig ranglega beint gegn ríkissjóði, og beri því einnig af þeirri ástæðu að sýkna íslenska ríkið af kröfum stefnanda, sbr. 2. mgr. 16. gr. laga um meðferð einkamála. Stefndi vísi í þessu sambandi til dóms Hæstaréttar í málinu nr. 368/1997 frá 28. maí 1998. IV. Forsendur og niðurstaða. Ekki er ágreiningur um aðild stefnanda að málinu. Stefnandi byggir á því aðallega, að ákvörðun stefnda um að fella niður greiðslu örorku- og barnalífeyris, skorti lagastoð og standist því ekki efnisskil- yrði 72. gr. stjórnarskrárinnar. Fallast má á það með stefnanda, að umdeildur lífeyrisréttur teljist til eignar- réttinda, sem nýtur verndar 72. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 10. gr. stjórnskipun- arlaga nr. 97/1995. Stefnandi byggir lífeyrisrétt sinn á 13. gr. og 3. mgr. 15. gr. 1. nr. 49/1974. Samkvæmt 1. mgr. 13. gr. skyldi örorkumat samkvæmt greininni „aðallega miðað við vanhæfni sjóðfélaga til að gegna starfi því, er hann hefur gegnt og aðild hans að sjóðnum er tengd“. Örorkumat undir 35% gaf ekki rétt til örorku- lífeyris. Enn fremur er gert ráð fyrir skerðingu á bótum eða niðurfellingu, haldi 4791 bótaþegi fullum launum fyrir starf það, er hann gegndi eða hafi tekjur fyrir annað starf, sem veitir lífeyrissjóðsréttindi. Með 5. gr. 1. nr. 44/1992 var framangreindu bótaákvæði breytt á þann veg, að nú skyldi miða örorkumatið við vanhæfni sjóðfélaga til almennra starfa. Fyrstu fimm árin eftir orkutapið skyldi þó miða við vanhæfni til að gegna starfi því, er sjóðfélagi hafði gegnt og aðild hans að sjóðnum var tengd. Tilefni þess, að breyting þessi var gerð, var gífurlegur halli á rekstri lífeyrissjóðsins, svo sem fram kemur í úttektum tryggingafræðinga á stöðu sjóðsins, sem framkvæmdar voru í samræmi við ákvæði 8. gr. 1. nr. 49/1974. Samkvæmt lokamálslið 3. mgr. 8. gr. er tryggingafræðingi þeim, sem reiknar út fjárhag sjóðsins, boðið að gera tillögur til sjóðstjórnar um aðgerðir til eflingar sjóðnum, telji hann fjárhag sjóðs- ins svo ótryggan, að ekki megi við svo búið standa. Verður að telja, að í ákvæði þessu felist heimild til að gera allar þær ráðstafanir, sem nauðsynlegar eru til að sjóðurinn megi standa undir sér, þ.á m. að skerða bótaákvæði. svo framarlega sem jafnræðissjónarmiða sé gætt. Það lá fyrir, að sjóðurinn gat ekki staðið undir sér að óbreyttu og stefndi í óefni. Áframhaldandi hallarekstur hefði leitt til þess. að hann hefði orðið ófær um að standa undir skuldbindingum sínum gagnvart sjóðfélögum og ljóst, að brýnt var að grípa til aðgerða. Verður ekki annað séð, en að umdeild breyting hafi stuðst við málefnaleg sjónarmið og ekki falið í sér mismunun, enda um rúman aðlögunartíma að ræða fyrir bótaþega að endurhæfa sig til annarra starfa. Þá má og líta til þess, að samkvæmt orðalagi 1. mgr. 13. gr. |. nr. 44/1974 átti sjóðfélagi ekki skýlausan rétt til þess, að örorkumat væri eingöngu miðað við hæfni hans til að stunda fyrra starf, en þar segir, að matið skuli miðast við það „aðallega“, svo sem að framan greinir. Er því ekki fallist á þá málsástæðu stefn- anda, að skerðing á bótaákvæði 13. gr. 1. nr. 49/1974 hafi ekki átt stoð í lögum eða að sú lagasetning brjóti gegn 72. gr. stjórnarskrárinnar. Umdeild lög nr. 44/1992 voru felld úr gildi með lögum nr. 94/1994, sem gildi tóku 1. september 1994, áður en skerðing bóta skv. eldri lögunum var orðin virk gagnvart stefnanda máls þessa. Hin nýju lög höfðu ekki að geyma efnisleg ákvæði um lífeyrisréttindi sjóðfélaga, heldur vísuðu til reglugerðar um þau atriði. Þau lög eru því ekki gild lagaheimild um breytingar á réttindum, sem sjóðfélagi hafði áunnið sér í gildistíð eldri laga. Fer því um réttindi stefnanda samkvæmt lögum nr. 49/1974 með áorðnum breytingum, sbr. Í. nr. 44/1992. Er ekki fallist á þá túlkun, sem sýnist koma fram í málatilbúnaði stefnanda, að með lögum nr. 94/1994 hafi skerðingarákvæði |. nr. 44/1992 fallið úr gildi. en eldri ákvæði |. nr. 49/1974 haldið gildi sínu. Aðalkröfu og fyrstu varakröfu stefnanda er því hafnað. Önnur og þriðja varakrafa stefnanda eru bótakröfur á hendur aðalstefnda og varastefnda in solidum. Byggir stefnandi á því hvað varðar aðalstefnda, að hann 4792 hafi, með saknæmum og ólögmætum hætti, tekið ákvörðun um að breyta reglum sjóðsins, með áðurgreindum afleiðingum fyrir stefnanda. Með vísan til þess, sem að framan er rakið, er ekki fallist á, að skilyrðum sakarreglunnar sé fullnægt vegna setningar umdeildra laga og er þessari máls- ástæðu stefnanda hafnað. Varakrafa stefnanda á hendur varastefnda er byggð á því, að ákvæði 1. nr. 44/1992 hafi brotið gegn ákvæðum 65. og 72. gr. stjórnarskrárinnar ásamt síð- ari breytingum og beri varastefndi skaðabótaábyrgð á tjóni stefnanda af þeim sökum á grundvelli sakarreglunnar, en til vara á hlutlægum grundvelli. Með vísan til þess sem að framan er rakið, er ekki fallist á, að skilyrðum sak- arreglunnar sé fullnægt vegna setningar umdeildra laga, og er þessari máls- ástæðu á hendur þessum stefnda hafnað. Svo sem að framan er rakið er fallist á með stefnda, að heimild til að tak- marka lífeyrissjóðsréttindi sjóðfélaga hafi verið að finna í 8. gr. |. nr. 49/1974. Líta verður til þess, að aðgerðir sjóðstjórnar, sem leiddu til setningar laga nr. 44/1992, voru gerðar með hagsmuni sjóðfélaga í huga, jafnt sem sjóðsins sjálfs, enda hefði áframhaldandi hallarekstur sjóðsins komið niður á greiðslugetu hans til sjóðfélaga og hugsanlega getað leitt til gjaldþrots sjóðsins. Má vera ljóst, að í því tilviki hefði ekki verið um frekari greiðslur til sjóðfélaga að ræða. Hefur ekki verið sýnt fram á, að aðgerðirnar hafi verið óþarfar eða að unnt hefði verið að rétta af fjárhaginn á annan og kostnaðarminni hátt fyrir sjóðfélaga. Er jafn- framt ljóst, að aðgerðirnar myndu ekki ná tilgangi sínum, ættu bætur að koma fyrir skerðingar á lífeyrisgreiðslum. Er ekki talið, að eignarréttarákvæði stjórn- arskrárinnar girði fyrir það, að löggjafinn hafi heimild til að setja um það reglur í samráði við sjóðstjórn, hvernig ákvarða skuli lífeyri svo unnt verði að uppfylla þau markmið, sem felast í greiðslum lífeyris, þ.e. tryggja afkomu sjóðfélaga, sem hafa skert aflahæfi vegna örorku. Bótasjónarmiðum stefnanda er því alfarið hafnað. Eftir atvikum þykir rétt, að aðilar beri hver sinn kostnað af málinu. Sigríður Ólafsdóttir héraðsdómari kvað upp dóminn. Dómsorð: Stefndu, Lífeyrissjóður sjómanna og íslenska ríkið, skulu vera sýkn af kröfum stefnanda í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 4793 Fimmtudaginn 9. desember 1999. Nr. 278/1999. Þorsteinn Skúlason (Gunnar Sæmundsson hrl.) gegn íslenska ríkinu (Jón G. Tómasson hrl.) Opinberir starfsmenn. Dómarar. Laun. Þ var skipaður héraðsdómari við embætti bæjarfógetans á Selfossi og sýslumannsins í Árnessýslu árið 1989. Vegna starfsloka Þ sem héraðs- dómara og ráðningar hans til starfa við embætti lögreglustjóra stað- festi dómsmálaráðuneytið haustið 1991, að samkomulag hefði orðið um að föst laun Þ yrðu samkvæmt 149. flokki, 8. þrepi, en þau kjör voru þá að minnsta kosti jafngild þeim launum sem héraðsdómarar höfðu. Þ hélt því fram, að gerður hefði verið við hann munnlegur samningur um að laun hans skyldu til frambúðar jafngilda launum hér- aðsdómara. Talið var, að skipan og kjör dómara hlytu meðal annars að taka mið af kröfu um sjálfstæði dómstóla, en samkvæmt gögnum málsins væru þau störf sem Þ hefðu verið falin hjá lögreglustjóraemb- ættinu ólík störfum héraðsdómara. Yrðu því að teljast líkur gegn því að samið hefði verið um það við áfrýjanda, að laun hans fyrir þau störf skyldu framvegis fylgja launum héraðsdómara. Gegn mótmælum Í og með stuðningi af framburði þeirra sem sömdu við Þ þótti hann ekki hafa sannað, að laun hans hefðu til frambúðar átt að jafngilda þessum launum. Var því staðfest niðurstaða héraðsdóms um að hafna kröfum Þ á hendur Í. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 13. júlí 1999. Hann krefst þess að stefndi greiði 3.377.737 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. júní 1994 til greiðslu- dags af þeim fjárhæðum sem nánar greinir í héraðsdómi. Þá krefst hann viðurkenningar á því að hann eigi frá 1. júní 1998 til starfsloka hjá íslenska ríkinu rétt á launum sem jafngildi á hverjum tíma launum hér- aðsdómara. Loks krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. 4794 Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Þá gerir hann varakröfu um lækkun dómkröfunnar. Áfrýjandi reisir mál sitt á því að hann hafi verið til þess fenginn að afsala sér héraðsdómaraembætti árið 1991. Hafi þá verið gerður við hann munnlegur samningur um að laun hans skyldu til frambúðar jafn- gilda launum héraðsdómara. Samningur þessi hafi verið gerður af þar til bærum aðilum og sé skuldbindandi fyrir stefnda. Jafnframt er á því byggt að samkvæmt grunnreglu 19. gr. laga nr. 38/1954, sem þá giltu um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins, hafi verið óheimilt að skerða launakjör áfrýjanda við þessar aðstæður. Af gögnum málsins verður ráðið að áfrýjandi hafi fallist á að skipta um starf í þjónustu ríkisins. Í bréfi dómsmálaráðuneytis 28. nóvember 1991, sem skrifað er vegna starfsloka hans sem héraðsdómara og ráðn- ingar til nýs starfa, kemur fram að samkomulag hafi orðið milli ráðu- neytisins, lögreglustjórans í Reykjavík og áfrýjanda um að föst laun hins síðastnefnda yrðu samkvæmt 149. flokki, 8. þrepi. Yfirvinna skyldi að jafnaði vera 65 klst. á mánuði og bifreiðaafnot skyldu mið- ast við 5000 km akstur á ári. Því er ekki mótmælt að þessi kjör voru að minnsta kosti jafngild þeim launum sem héraðsdómarar höfðu á þessum tíma. Í bréfinu er ekki á það minnst að við laun héraðsdómara sé miðað eða svo eigi að gera í framtíðinni. Samkvæmt drögum að ráðningarsamningi, sem áfrýjandi ritaði undir 4. desember 1991, var hann ráðinn við lögreglustjóraembættið í Reykjavík með gagnkvæmum uppsagnarfresti frá 1. nóvember 1991 að telja. Héraðsdómarar eru hins vegar skipaðir til starfa sinna og um ákvörðun launa þeirra fer einnig á ólíkan hátt. Skipun þeirra og kjör hljóta meðal annars að taka mið af kröfu um sjálfstæði dómstól- anna. Samkvæmt gögnum málsins eru þau störf sem áfrýjanda hafa verið falin hjá lögreglustjóraembættinu ólík störfum héraðsdómara. Það verða því að teljast líkur gegn því að samið hafi verið um það við áfrýjanda að laun hans fyrir þau störf skyldu framvegis fylgja launum héraðsdómara. Gegn mótmælum stefnda og með stuðningi af framburði þeirra sem sömdu við áfrýjanda þykir hann ekki hafa sannað að laun hans hafi til frambúðar átt að jafngilda þessum launum. Samkvæmt framanskráðu verður héraðsdómur staðfestur um annað en málskostnað. 4795 Rétt er að málskostnaður í héraði falli niður en áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, svo sem nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Málskostnaður í héraði fellur niður. Áfrýjandi, Þorsteinn Skúlason, greiði stefnda, íslenska ríkinu, 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 26. apríl 1999. Mál þetta, sem dómtekið var 12. mars sl., er höfðað með stefnu áritaðri um birtingu 29. maí 1998 af Þorsteini Skúlasyni, Hjarðarhaga 26, Reykjavík, gegn íslenska ríkinu til greiðslu vangreiddra launa að fjárhæð 3.377.737 krónur auk dráttarvaxta og kostnaðar. Dómkröfur. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndi verði dæmdur til að greiða honum 3.377.137 kr. með dráttarvöxtum skv. Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, af 348.318 kr. frá 1. júní 1994 til 1. júlí s.á., af 408.490 kr. frá þeim degi til 1. ágúst s.á., af 468.662 kr. frá þeim degi til |. september s.á.. af 528.834 kr. frá þeim degi til 1. október s.á., af 589.006 kr. frá þeim degi til 1. nóvember s.á., af 649.078 kr. frá þeim degi til 1. desember s.á., af 637.374 kr. frá þeim degi til 1. janúar 1995, af 787.204 kr. frá þeim degi til 1. febrúar s.á., af 847.276 kr. frá þeim degi til 1. mars s.á., af 907.348 kr. frá þeim degi til 1. apríl s.á., af 967.420 kr. frá þeim degi til 1. maí s.á., af 1.027.492 kr. frá þeim degi til 1. júní s.á., af 1.079.564 kr. frá þeim degi til 1. júlí s.á., af 1.139.636 kr. frá þeim degi til 1. ágúst s.á., af 1.199.708 frá þeim degi til 1. september s.á., af 1.284.147 kr. frá þeim degi til 1. október s.á., af 1.354.102 kr. frá þeim degi til 1. nóvember s.á., af 1.432.899 kr. frá þeim degi til |. desember s.á., af 1.420.102 kr. frá þeim degi til 1. janúar 1996, af 1.580.913 kr. frá þeim degi til 1. febrúar s.á., af 1.655.783 kr. frá þeim degi til 1. mars s.á., af 1.702.438 kr. frá þeim degi til 1. apríl s.á., af 1.771.650 kr. frá þeim degi til 1. maí s.á., af 1.840.862 kr. frá þeim degi til 1. júní s.á., af 1.902.074 kr. frá þeim degi til 1. júlí s.á., af 1.971.286 kr. frá þeim degi til 1. ágúst s.á., af 2.040.498 kr. frá þeim degi til 1. september s.á., af 2.109.710 kr. frá þeim degi til 1. október s.á., af 2.178.922 kr. frá þeim degi til 1. nóvember s.á., af 2.248.134 kr. frá þeim degi til |. desember s.á., af 2.233.747 kr. frá þeim degi til 1. janúar 1997, af 2.394.558 kr. frá þeim degi til 1. febrúar s.á., af 2.463.770 kr. frá þeim degi til 1. mars s.á., af 2.532.982 kr. frá þeim degi til 1. apríl s.á., af 2.652.729 kr. frá þeim degi til 1. maí s.á., af 4796 2.712.476 kr. frá þeim degi til 1. júní s.á., af 2.817.174 kr. frá þeim degi til 1. Júlí s.á., af 2.885.860 kr. frá þeim degi til 1. ágúst s.á., af 2.995.661 kr. frá þeim degi til 2. september s.á., af 3.105.462 kr. frá þeim degi til 1. október s.á., af 3.174.148 kr. frá þeim degi til 1. nóvember s.á., af 3.283.949 kr. frá þeim degi til 1. desember s.á., af 3.265.381 kr. frá þeim degi til 1. janúar 1998, af 3.484.341 kr. frá þeim degi til 1. febrúar s.á., af 3.547.330 kr. frá þeim degi til 1. mars s.á., af 3.670.387 kr. frá þeim degi til 1. apríl s.á., af 3.752.329 kr. frá þeim degi til 1. maí s.á., af 3.884.186 kr. frá þeim degi til 19. júní s.á. og af 3.377.131 kr. frá þeim degi til greiðsludags. Þess er krafist að dráttarvextir legg- ist við höfuðstól á 12 mánaða fresti, í fyrsta skipti 1. júní 1995. Þá er krafist viðurkenningar á því að stefnandi eigi frá 1. júní 1998 til starfsloka hjá íslenska ríkinu rétt á launum sem jafngildi á hverjum tíma launum héraðsdómara. Loks er krafist málskostnaðar að mati réttarins að viðbættum virðisaukaskatti á mál- flutningsþóknun. Dómkröfur stefnda eru þær að stefndi verði sýknaður af kröfum stefnanda og að stefnanda verði gert að greiða málskostnað eftir mati réttarins. Til vara er gerð krafa um verulega lækkun stefnufjárhæðar. Málavextir. Stefnandi varð cand. juris frá Háskóla Íslands 10. febrúar 1968 með 1. ein- kunn 204!/2 stigi. Hann nam norskt réttarfar í opinberum málum og sakfræði við Oslóarháskóla 1968-1969. Áður hafði hann stundað nám við lagadeild Glas- gow University í Skotlandi á árinu 1967. Hann var fulltrúi hjá sýslumanninum í Árnessýslu frá 15. febrúar til 1. september 1968 og síðan fulltrúi hjá yfirborg- arfógetanum í Reykjavík frá 11. september 1969 og var veitt skipun frá 28. febr- úar 1973 til að vinna á eigin ábyrgð við embættið skv. lögum nr. 74/1972. Stefn- andi var skipaður bæjarfógeti í Neskaupstað 30. janúar 1978 frá 1. febrúar s.á. Frá 1. febrúar 1988 var hann settur héraðsdómari við embætti bæjarfógetans á Selfossi og sýslumannsins í Árnessýslu og skipaður héraðsdómari þar 12. jan- úar 1989 frá |. febrúar s.á. Skömmu áður en umsóknarfrestur um það starf rann út kveður stefnandi Þor- stein Geirsson ráðuneytisstjóra hafa hringt í sig og spurt hvort hann vildi ekki héraðsdómaraembætti hjá bæjarfógetanum í Keflavík, Grindavík og Njarðvík og sýslumanninum í Gullbringusýslu sem auglýst hafði verið laust á sama tíma. Stefnandi kveðst hafa talið rétt að halda sig við það embætti sem hann hafði sótt um og hefði þetta ekki verið rætt frekar. Að morgni fyrsta vinnudags í febrúar 1988 segir hann sýslumanninn á Selfossi hafa hringt í sig austur í Neskaupstað og spurt hvort hann færi ekki að koma, þrátt fyrir að honum hefði mátt vera kunnugt um að ráðuneytið hafði heimilað að hann yrði fram í miðjan febrúar í Neskaupstað að búa embættið í hendur eftirmanni sínum. 4797 Er stefnandi kom til starfa á Selfossi kveður hann 30 munnlega flutt mál hafa verið Óafgreidd en þá hafði verið dómaralaust þar í þrjá mánuði. Haustið 1989, er stefnandi kom úr sumarleyfi, kveður hann þess hafa verið óskað af dóms- málaráðuneytinu að hann tæki sér veikindaleyfi en hann hafði þá um skeið verið slæmur í maga. Farið hafi verið fram á að hann tæki sér þriggja mánaða leyfi frá 15. september til 15. desember og átti hann að útvega læknisvottorð. Ekki kveðst stefnandi hafa beðið um þetta leyfi og í raun hafi engin þörf verið á því. Læknir sá sem hann leitaði til, Frosti Sigurjónsson, hefði ekki talið þörf á fríi og verið illa við að gefa út vottorð en hafi látið tilleiðast eftir símtal við dóms- málaráðuneytið. Þegar stefnandi skyldi hefja störf á ný þann 15. desember kveður hann aðstoðarmann ráðherra, Sigurð Jónsson, hafa talið óráðlegt að hann tæki aftur til starfa við embættið á Selfossi og hefði verið ákveðið að framlengja leyfið meðan annað starf væri fundið handa honum og hafi í því sambandi verið talað um saksóknarastöðu. Stefnandi kveðst hafa útvegað annað vottorð sem læknirinn gaf út eftir samráð við ráðuneytið. Þannig kveður hann veikindaleyfið hafa verið framlengt oftar en einu sinni, allt til 15. september 1990, er lög heim- iluðu ekki frekari lengingu þess. Stefnandi kveðst þá hafa óskað eftir launalausu leyfi þar sem hann taldi að erfitt gæti reynst að starfa á Selfossi þar sem hans var greinilega ekki óskað. Nálægt miðjum apríl 1991 hóf stefnandi störf hjá lögreglustjóraembættinu í Reykjavík þar sem hann hefur starfað síðan sem lögfræðingur. Hann hafði þá verið launalaus frá því í nóvember 1990 og kveðst hafa orðið að afla sér ein- hverra tekna. Starfið kveðst hann hafa fengið fyrir milligöngu Friðjóns Guðröð- arsonar, sýslumanns á Hvolsvelli, en ekki að frumkvæði ráðuneytisins. Þann 15. ágúst 1991 kveðst hann svo hafa tilkynnt ráðuneytinu, að gefnu tilefni, að hann mundi hefja störf að nýju á Selfossi þegar launalausu leyfi hans lyki þann 15. september. Með bréfi dags. 27. ágúst óskaði ráðuneytið eftir að hann frestaði þeirri ráðstöfun. Í september 1991 fékk hann bréf frá ráðuneytinu dags. 9. þess mánaðar þar sem spurst var fyrir um það hvort hann óskaði að njóta forgangs við skipun dómara við Héraðsdóm Suðurlands frá og með 1. júlí 1992 á grund- velli 2. mgr. 18. gr. laga nr. 92/1989 og tilkynnti hann ráðuneytinu með bréfi dags. 30. s.m. að hann óskaði þess. Þetta sama haust var svo gerður þríhliða samningur milli stefnanda, dómsmálaráðuneytisins og lögreglustjórans í Reykjavík. Efni samningsins kveður stefnandi hafa verið það að hann afsalaði sér héraðsdómarastarfi en tæki við starfi lögfræðings við embætti lögreglustjór- ans í Reykjavík sem hann gegndi þá þegar. Hann kveður það hafa verið for- sendu af sinni hálfu við umrædda samningsgerð að hann lækkaði ekki í launum við þessa ráðstöfun. Á það kveður hann ráðuneytisstjóra dómsmálaráðuneytis- ins og aðstoðarmann ráðherra hafa fallist og hafi ráðuneytisstjórinn reiknað út launakjör sem jafngiltu á þeim tíma launum héraðsdómara. Stefnandi kveðst 4798 hafa viljað ganga frá því skriflega að laun hans yrðu jafnhá dómaralaunum til frambúðar en ráðuneytisstjórinn hafi talið það óþarft, laun hans mundu hækka sjálfkrafa í samræmi við dómaralaun og engar horfur væru á að dómaralaun myndu hækka meira en önnur laun. Sú hafi hins vegar orðið raunin og er mis- munur var orðinn verulegur kveðst stefnandi ítrekað hafa leitað eftir leiðréttingu en án árangurs. Málsástæður stefnanda og lagarök. Meginmálsástæður sínar kveður stefnandi þær að gerður hafi verið við hann samningur um laun sem jafngiltu launum héraðsdómara, af þar til bærum aðilum, og sá samningur sé skuldbindandi fyrir stefnda. Jafnframt er á því byggt að samkvæmt grunnreglu 19. gr. laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfs- manna ríkisins hafi verið óheimilt að skerða launakjör hans er honum var bolað úr starfi héraðsdómara án sakar. Til grundvallar útreikningi kröfugerðar séu annars vegar lögð greidd laun stefnanda í starfi hans við lögreglustjóraembættið, þ.e. heildarlaun að frá- dregnum endurgreiddum símakostnaði og greiðslu fyrir notkun hans á eigin bif- reið í þágu embættisins frá |. júlí 1992, 2000 km akstur á ári, og hins vegar laun héraðsdómara eins og þau hafa verið á hverjum tíma samkvæmt upplýsingum fjármálaráðuneytisins. Lagt sé til grundvallar að launakrafa fyrnist ekki meðan launþegi er í starfi hjá launagreiðanda, sbr. 1. tölulið 3. gr., laga nr. 14/1905, en jafnframt á því byggt að óeðlilegt væri að íslenska ríkið bæri fyrir sig fyrningu á hluta kröfunnar þar sem dómsmálaráðuneytinu hafi verið fullkunnugt um hana löngu áður en fjögur ár voru liðin frá gjalddaga elsta hluta hennar. Vextir séu reiknaðir frá 1. júní 1994 vegna ákvæða 2. töluliðar 3. gr. tilvitnaðra laga. Tilvísun til helstu lagaákvæða og réttarreglna: Stefnandi vísar til meginreglna samningaréttarins um skuldbindingargildi samninga, 19. gr. og 20. gr. laga nr. 38/1954 og 3. gr. laga nr. 14/1905 hvað launakröfuna varðar. Krafa um dráttarvexti og vaxtavexti er byggð á II. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, krafa um málskostnað á 129. gr. og 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála og krafan um virðisaukaskatt á málflutnings- þóknun á 3. gr. og 11. gr., sbr. 14. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt. Málsástæður stefnda og lagarök. Stefndi kveður málatilbúnað stefnanda ekki verða skilinn á annan veg en þann að dómsmálaráðuneytið hafi gert við hann samning um að stefnandi skyldi um ótilgreinda framtíð halda launum sem jafngiltu launum héraðsdómara, en úr starfi héraðsdómara hafi honum verið bolað án sakar. Ekki leggi stefnandi fram nein gögn þessum staðhæfingum sínum til stuðnings, hvorki tilvitnaðan „samn- ing“ eða önnur gögn, sem styðji túlkun hans á samningnum, né heldur neitt til 4799 sönnunar því að honum hafi verið „bolað“ úr starfi héraðsdómara, enda er þessum staðhæfingum stefnanda mótmælt sem röngum og ósönnuðum. Þá er því haldið fram í stefnu að dómsmálaráðuneytið hafi átt frumkvæði að því, að stefnandi hafi farið í veikindaleyfi í september 1989. Þessari staðhæf- ingu mótmælti ráðuneytið þegar í bréfi 8. nóvember 1990, sbr. dskj. nr. 5, en það hafi verið á grundvelli veikindavottorða, sem stefnandi hafi útvegað sjálfur, að honum hafi verið veitt áframhaldandi veikindaleyfi. Í niðurlagi bréfsins sé lagt fyrir stefnanda „að mæta til starfa tafarlaust“. Að ósk stefnanda hafi honum síðan verið veitt launalaust leyfi, sbr. dskj. nr. 51 og 52. Af hálfu dómsmálaráðuneytisins hafi enginn steinn verið lagður í götu stefn- anda til að hann gæti hafið störf að nýju haustið 1990 eftir árs veikindaleyfi og starfsmenn sýslumannsembættisins á Selfossi hafi reiknað með því að hann hæfi störf að nýju eftir veikindaleyfið, sbr. dskj. nr. 49 og 50. Án þess að draga í efa hæfi stefnanda eða kunnáttu hans á sviði lögfræðinnar virðist sem honum hafi þótt erfitt að gegna störfum dómara, þau hafi reynst honum streituvaldur. Virðist stefnandi hafa verið þeirrar skoðunar að fulltrúa- staðan við lögreglustjóraæmbættið í Reykjavík, sem hann hefur gegnt frá apríl 1991, hafi hæft honum betur en dómarastarf. Í því efni vildi dómsmálaráðu- neytið styðja við stefnanda og greiða götu hans og séu því ummæli í stefnu um að ráðuneytið hafi „bolað“ stefnanda úr starfi héraðsdómara óverðskuldug og ósanngjörn. Eins og fram komi í bréfum á dskj. nr. 16 og 17 hafi stefnandi sjálfur óskað eftir lausn úr embætti héraðsdómara eftir að hann hafði gegnt full- trúastarfinu við lögreglustjóraembættið í rúmt ár. Samkomulagið, sem gert var við stefnanda um kaup og kjör í fulltrúastöð- unni, hafi verið við það miðað, að stefnandi missti sem minnst í af launum frá sinni fyrri stöðu en samræmdist þó þeim kjörum sem aðrir löglærðir full- trúar við lögreglustjóraembættið nutu. Því sé alfarið mótmælt af hálfu stefnda að samkomulaginu hafi fylgt loforð um að í framtíðinni myndu launakjör stefnanda fylgja dómaralaunum og hafi ósk um slíkt verið sett fram af hálfu stefnanda hafi henni beinlínis verið neitað. Þótt stefnanda kunni að hafa verið bent á að launakjör einstakra hópa ríkisstarfsmanna hafi almennt þróast með svipuðum hætti, hafi á engan hátt verið unnt að ábyrgjast að svo yrði um alla framtíð. Af hálfu stefnda sé einnig á það bent að þeir starfsmenn dómsmála- ráðuneytisins sem fjallað hafi um launakjör stefnanda í nóvember 1991 hefðu ekki getað gert skuldbindandi samning eða samkomulag þess efnis sem stefn- andi haldi nú fram. Í bréfi stefnanda frá 29. mars 1995 á dskj. nr. 21 vísi hann til þess að launa- kjör hans hafi verið ákveðin með samkomulaginu frá 28. nóvember 1991 og óski eftir að þau verði „endurskoðuð“. Í bréfinu sé ekki nefnt, að um vanefndir sé að ræða eða að stefnanda hafi verið lofað einhverju öðru en í samkomulag- 4800 inu stendur. Felist í þessu viðurkenning af hálfu stefnanda sem sé í ósamræmi við fullyrðingar hans nú. Dómkröfur stefnanda feli í raun í sér að hann eigi í starfi fulltrúa við emb- ætti lögreglustjóra kröfu um greiðslu launa sem kjaradómur ákveði héraðsdóm- urum hverju sinni. Meðal annars með hliðsjón af því að um sé að ræða mjög ólík störf að umfangi og ábyrgð sem eðlilega njóti ólíkra launakjara og annarra réttinda verði að telja slíka kröfugerð fjarri lagi. Sýknukrafa stefnda sé byggð á þeim málsástæðum sem hér hafi verið raktar. Um fjárhæð stefnukröfunnar. Til vara krefst stefndi verulegrar lækkunar á stefnukröfunni og bendir í því sambandi á að launakröfur og vextir fyrnist á 4 árum, sbr. 2. tl. 3. gr. laga nr. 14/1905. Af þeirri ástæðu sé öllum launa- og vaxtakröfum fyrir tímabilið nóv- ember 1991 til maí 1994 mótmælt sem fyrndum. Samkvæmt dskj. nr. 54 og 55 sé mismunur á launakjörum stefnanda og hér- aðsdómara fyrir tímabilið 1. nóvember 1991 til 31. maí 1998 2.526.913 krónur, en stefnukrafan nemi 3.617.761 krónu. Af hálfu stefnda sé bent á þetta ósam- ræmi og því jafnframt mótmælt að til grundvallar á útreikningi kröfugerðar sé greiðsla fyrir notkun eigin bifreiðar dregin frá enda sé ljóst að af hálfu stefn- anda hafi verið litið á þá greiðslu sem hluta launakjara. Niðurstaða. Af hálfu stefnanda er á því byggt að haustið 1991, eftir að hann hóf störf sem fulltrúi lögreglustjóra, hafi verið gerður við hann samningur þess efnis að laun hans á hverjum tíma skyldu vera jafnhá dómaralaunum og skyldi sá samningur gilda til starfsloka stefnanda. Með hliðsjón af því að honum hafi verið bolað úr starfi án sakar, sem jafna megi til flutnings í starfi, hafi það og verið rétt og skylt, samkvæmt 4. mgr. 20. gr. stjórnarskrár, að gera slíkan samning við hann. Enginn skriflegur samningur þessa efnis liggur fyrir en hins vegar liggur frammi í málinu ráðningarsamningur við stefnanda dags. 4. desember 1991 þar sem kveðið er á um að starf hans hjá lögreglustjóranum í Reykjavík hefjist 1. nóvember 1991 og að laun hans skuli vera samkvæmt launaflokki 149-8. Ekki er þess getið að laun stefnanda skuli vera eins og laun héraðsdómara á hverjum tíma. Með bréfi dags. 15. ágúst 1991 til dómsmálaráðuneytisins tilkynnti stefnandi að hann myndi hefja störf að nýju sem héraðsdómari á Selfossi er launalausu leyfi hans lyki 1. september 1991. Í bréfi ráðuneytisins dagsettu 27. ágúst var þess óskað að stefnandi frestaði þeirri ákvörðun þar til ráðrúm hefði gefist til þess að ræða betur málefni embættisins. Óskaði ráðuneytið eftir því að eiga fund með stefnanda fyrir lok september 1991. Jafnframt féllst ráðuneytið á að launa- 4801 laust leyfi stefnanda framlengdist til 1. janúar 1992. Með bréfi til dómsmála- ráðuneytisins dagsettu 29. ágúst 1991 féllst stefnandi á að fresta því um sinn að hefja starf að nýju sem héraðsdómari á Selfossi enda eigi hann fund með ráðu- neytinu fyrir lok september. Fyrir liggur að fundur þessi var haldinn og auk stefnanda sátu fundinn Þor- steinn Geirsson ráðuneytisstjóri og Ari Edwald, þáverandi aðstoðarmaður ráð- herra. Gáfu þeir báðir skýrslu fyrir dómi. Þorsteinn Geirsson bar fyrir dómi að á þessum fundi með stefnanda hefði náðst samkomulag um að stefnanda yrði, í starfi sínu hjá lögreglustjóra, tryggð laun sem væru mjög í námunda við laun héraðsdómara eins og þau voru þá, þó Þannig að þau trufluðu ekki starfsvettvang hans hjá lögreglustjóraembættinu, þar sem margir lögfræðingar vinna, og röskuðu ekki jafnvægi á vinnustaðnum. Stefnandi hafi síðar óskað endurskoðunar á hinum gamla launasamningi en því hafi verið hafnað og það rifjað upp að þessi samningur væri í samræmi við tilkynningu ráðuneytisins til lögreglustjóraæmbættisins og að samningurinn var ekki þess efnis að stefnandi ætti á hverjum tíma að hafa kjör eins og héraðs- dómari. Í nefndri tilkynningu, sem dagsett er 28. nóvember 1991, segir eftirfarandi: „Vegna starfsloka Þorsteins Skúlasonar sem héraðsdómara við embætti bæjar- fógetans á Selfossi og sýslumannsins í Árnessýslu og ráðningar hans til starfa við embætti lögreglustjórans í Reykjavík staðfestir ráðuneytið hér með að sam- komulag hefur orðið milli ráðuneytisins og lögreglustjórans í Reykjavík og Þor- steins Skúlasonar um eftirfarandi: Föst laun verði samkvæmt launaflokki 149,8 þr. Yfirvinna verði að jafnaði 65 klst. á mánuði. Bifreiðaafnot 5000 km á ári. Ofangreint taki gildi 1. nóvember 1991.“ Er tilkynningin undirrituð af Þorsteini Geirssyni f.h. ráðherra. Ari Edwald, þáverandi aðstoðarmaður dómsmálaráðherra, gaf einnig skýrslu fyrir dómi. Var framburður hans á sömu lund og framburður Þorsteins Geirs- sonar. Bar hann að reynt hefði verið að færa heildarlaun stefnanda sem næst dómaralaunum og skilningurinn hefði verið sá að miða yrði við ákveðinn launa- flokk. Hins vegar hefði engin ábyrgð verið tekin á því hvernig launaþróun yrði milli starfsstétta. Þegar virt eru gögn málsins svo og framburður Þorsteins Geirssonar og Ara Edwald þykir ekkert það fram komið í málinu sem styður fullyrðingar stefnanda um að gerður hafi verið við hann bindandi samningur þess efnis að honum yrðu tryggð til frambúðar laun sem á hverjum tíma væru jafnhá launum héraðsdóm- ara. Með bréfi dagsettu 14. september 1989 óskaði stefnandi eftir fjögurra mán- 4802 aða leyfi frá störfum með vísan til læknisvottorðs er bréfinu fylgdi. Var veik- indaleyfi hans síðar framlengt, eins og áður er fram komið. Í svarbréfi ráðuneyt- isins til stefnanda, dagsettu 8. nóvember 1990, vegna bréfs hans, sem dagsett var 31. október 1990, kemur fram að það hafi verið á grundvelli veikindavott- orðs, sem stefnandi lagði sjálfur fram, sem honum var veitt áframhaldandi veik- indaleyfi síðla árs 1989 en ekki vegna þess að ráðuneytið teldi óráðlegt að hann tæki við dómarastarfi sínu aftur er heilsa leyfði. Gegn andmælum stefnda telst ósannað að stefnandi hafi farið í umrætt veikindaleyfi að ósk eða frumkvæði dómsmálaráðuneytisins Telja verður einnig ósannað, sbr. framburð stefnanda fyrir dómi, að hann hafi farið í veikindaleyfi gegn vilja sínum. Fram er komið að þegar stefnandi starfaði sem héraðsdómari á Selfossi komu upp samskiptaerfiðleikar milli hans og sýslumanns þar. Þorsteinn Geirsson ráðu- neytisstjóri bar fyrir dómi að fljótlega eftir að stefnandi hóf störf sem dómari á Selfossi hafi komið í ljós að starfið hafi reynst stefnanda erfitt og verið honum streituvaldur. Hafi honum verið ljóst af mörgum samtölum við stefnanda að starfið hentaði honum illa. Kvað Þorsteinn afskipti sín og dómsmálaráðuneytis- ins af málefnum stefnanda alla tíð hafa haft það að markmiði að stefnandi hefði með höndum stöðu á vegum ráðuneytisins sem honum hæfði. Hefði það ekki bara verið tengt þeim starfsskiptum stefnanda úr dómarastarfi í starf lögfræð- ings hjá lögreglustjóranum í Reykjavík heldur einnig starfsskiptum úr embætti bæjarfógeta í Neskaupstað í embætti dómara á Selfossi, en samskiptavandamál hefðu einnig komið upp er stefnandi starfaði sem bæjarfógeti í Neskaupstað. Þegar stefnandi hafi síðan óskað að taka til starfa á Selfossi hafi samist svo um milli stefnanda, dómsmálaráðuneytisins og lögreglustjóra að hann héldi áfram starfi sínu hjá lögreglustjóranum í Reykjavík. Sigurður Jónsson, fyrrverandi aðstoðarmaður ráðherra, bar fyrir dómi að samskiptaerfiðleikar hafi verið milli stefnanda og sýslumanns á Selfossi og hafi þessir erfiðleikar skapað vandamál í kerfinu. Hafi því ekki verið talið æskilegt að stefnandi starfaði þar sem héraðsdómari á þessum tíma. Honum hafi virst sem stefnandi kærði sig ekki um að fara aftur austur og jafnframt hafi sýslu- maður ekki óskað eftir því að stefnandi kæmi aftur til starfa. Hann hafi litið svo á að gagnkvæmur vilji hafi verið til þess að leysa málið með samkomulagi. Með bréfi til forseta Íslands 7. maí 1992 baðst stefnandi lausnar frá embætti héraðsdómara á Selfossi. Þegar litið er til þess svo og annarra skriflegra gagna máls þessa svo og vitnisburða fyrir dómi þykir ekkert það fram komið er styðji fullyrðingar stefnanda þess efnis að honum hafi verið bolað úr starfi eða að beitt hafi verið þrýstingi til þess að koma honum úr starfi. Þykir ekki sýnt fram á annað en að þær breytingar sem urðu á störfum stefnanda hafi verið með hans samþykki og að eigin ósk hans. Verður aðstæðum stefnanda því ekki jafnað til aðstæðna er 4. mgr. 20. gr. stjórnarskrárinnar tekur til. 4503 Ber samkvæmt framansögðu að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í máli þessu. Eftir þessari niðurstöðu ber stefnanda að greiða stefnda málskostnað sem ákveðst 150.000 krónur. Kristjana Jónsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Þorsteins Skúlasonar. Stefnandi greiði stefnda 150.000 krónur í málskostnað. 4804 Fimmtudaginn 9. desember 1999. Nr. 225/1999. Ábyrgðarsjóður Félags fasteignasala (Ingólfur Hjartarson hrl.) gegn Haraldi ehf. (Árni Pálsson hrl., Jóhannes Albert Sævarsson hdl.) og Vátryggingafélagi Íslands hf. (Jóhannes Sigurðsson hrl., Erlendur Gíslason hdl.) Vátrygging. Fasteigna- og skipasala. Gáleysi. Fyrning. Sératkvæði. Með dómi Hæstaréttar 15. júní 1995 var B, löggiltur fasteigna- og skipasali og héraðsdómslögmaður, dæmdur skaðabótaskyldur gagn- vart einkahlutafélaginu H vegna mistaka við gerð samninga fyrir H um framsal aflaheimilda á árinu 1990. B, sem úrskurðaður var gjaldþrota í árslok 1993 og var eignalaus, hafði starfsábyrgðartryggingu fast- eigna- og skipasala samkvæmt 1. tölulið 3. gr. reglugerðar nr. $20/ 1987 um löggildingu og tryggingaskyldu fasteigna- og skipasala hjá vátryggingafélaginu S, sem síðar var sameinað V, og einnig svokall- aða sjálfskuldarábyrgðartryggingu hjá Á vegna bótaábyrgðar er félli á hann vegna brots er hann eða starfsmaður hans fremdi af ásetningi eða stórkostlegu gáleysi í starfi sínu, sbr. 2. tölulið 3. gr. reglugerðar- innar. H höfðaði mál vegna tjóns síns, aðallega gegn V en til vara gegn Á, sem meðal annars hélt því fram, að krafa H væri fyrnd. Talið var, að meginreglu 1. mgr. 95. gr. laga nr. 20/1954 um vátryggingarsamn- inga, þar sem kveðið er á um hvenær tjónþoli öðlast rétt vátryggðs á hendur vátryggingafélagi vegna ábyrgðartryggingar, yrði beitt um kröfur tjónþola á hendur ábyrgðarsjóði svo sem Á. Hefði H því þurft að staðreyna skaðabótaskyldu B og umfang tjónsins áður en hann beindi kröfu sinni að Á. Væri krafa H því ekki fyrnd. Fallist var á nið- urstöðu héraðsdóms um að háttsemi B hefði falið í sér stórkostlegt gáleysi og bæri því að taka kröfu H á hendur Á til greina, en fyrir Hæstarétti kom ákvæði héraðsdóms um sýknu V af kröfum H ekki til endurskoðunar. 4805 Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Gunn- laugur Claessen, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 9. júní 1999. Hann krefst sýknu af öllum kröfum stefnda Haraldar ehf. og málskostnaðar úr hendi hans í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi Haraldur ehf. krefst staðfestingar héraðsdóms en í því felst, að áfrýjandi verði dæmdur til að greiða þessum stefnda 3.936.064 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 4. ágúst 1995 til greiðsludags og 300.000 krónur í málskostnað. Þá er og krafist málskostnaðar úr hendi áfrýjanda fyrir Hæstarétti. Stefndi Vátryggingafélag Íslands hf. krefst þess, að héraðsdómur verði staðfestur og áfrýjandi dæmdur til að greiða sér málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Það athugast, að með dómi héraðsdóms var stefndi Vátryggingafé- lag Íslands hf. sýknaður af kröfum stefnda Haraldar ehf., sem ekki hefur gagnáfrýjað dóminum. Þá hefur áfrýjandi engar kröfur haft uppi í málinu á hendur stefnda Vátryggingafélagi Íslands hf. Í héraðsdómi er lýst atvikum málsins og málsástæðum aðila. Sam- kvæmt 95. gr. laga nr. 20/1954 um vátryggingarsamninga, sem á við um ábyrgðartryggingu, öðlast sá, sem tjón bíður, rétt vátryggðs á hendur vátryggingafélagi, þegar staðreynt hefur verið, að vátryggður sé skaðabótaskyldur tjónþola og upphæð bótanna hefur verið ákveðin. Stefndi Haraldur ehf. gat því ekki haft uppi kröfu á hendur stefnda Vátryggingafélagi Íslands hf. fyrr en að gengnum dómi Hæstaréttar 15. Júní 1995 í máli hans gegn Bergi Guðnasyni, sbr. bls. 1692 í dómasafni réttarins 1995. Samkvæmt 3. gr. reglugerðar nr. 520/1987 um löggild- ingu og tryggingaskyldu fasteigna- og skipasala, sem sett var með heimild í þágildandi lögum nr. 34/1986 um fasteigna- og skipasölu, sbr. nú lög nr. 54/1997 um fasteigna-, fyrirtækja- og skipasölu, var trygg- ing fasteignasala annars vegar ábyrgðartrygging vegna tjóns af völdum gáleysis fasteignasala eða starfsmanns hans og hins vegar svonefnd sjálfskuldarábyrgðartrygging vegna bótaábyrgðar, sem fellur á fast- eignasala vegna brots, er hann eða starfsmaður hans fremur af ásetn- ingi eða stórfelldu gáleysi. Í báðum tilvikum skyldi tryggingin ná til 2 tjónsatvika, sem verða á vátryggingartímabili, sbr. 91. gr. laga nr. 4806 20/1954. Samkvæmt 8. gr. samþykkta fyrir áfrýjanda frá 15. mars 1988 féll ábyrgðarsvið hans undir síðarnefndu trygginguna, en í 2. gr. sam- þykktanna er um tjónsbætur sjóðsins einnig vísað til 2. tl. 3. gr. fyrr- nefndrar reglugerðar um sjálfskuldarábyrgðartryggingu. Í 3. mgr. 4. gr. hennar sagði, að Félagi fasteignasala væri einnig heimilt að stofna sér- stakan ábyrgðarsjóð til þess að koma í stað sameiginlegra trygginga samkvæmt greininni, enda veitti sjóðurinn viðskiptamönnum fast- eignasala sömu tryggingarvernd og tryggingar samkvæmt 3. gr. Af framangreindu er ljóst að ábyrgðarsjóði samkvæmt 3. mgr. 4. gr. reglugerðar nr. 520/1987 var ætlað að veita þeim, sem varð fyrir tjóni vegna saknæmrar háttsemi í starfi fasteigna- og skipasala, sömu vernd og þær tryggingar, er mælt var fyrir um í 3. gr. reglugerðarinnar. Verður að telja, að meginreglu 1. mgr. 95. gr. laga nr. 20/1954 verði einnig beitt um kröfur tjónþola á hendur slíkum ábyrgðarsjóði, þannig að stefndi Haraldur ehf. hafi þurft að staðreyna skaðabótaskyldu fast- eignasalans og umfang tjónsins, áður en hann beindi kröfu sinni að áfrýjanda. Var krafan því ekki fyrnd, þegar mál þetta var höfðað. Með þessum athugasemdum verður héraðsdómur staðfestur með skírskotun til forsendna hans að öðru leyti. Áfrýjandi skal greiða stefnda Haraldi ehf. málskostnað fyrir Hæsta- rétti, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Ábyrgðarsjóður Félags fasteignasala, greiði stefnda, Haraldi ehf., 300.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Sératkvæði Hjartar Torfasonar Ég er sammála þeirri niðurstöðu meiri hluta dómenda, að krafa stefnda Haraldar ehf. á hendur áfrýjanda, Ábyrgðarsjóði Félags fast- eignasala, sé ekki fyrnd, og þá á sömu forsendum og í atkvæði þeirra greinir. Í atkvæðinu er því lýst, hvernig tryggingar stefndu vegna starfsemi fasteigna- og skipasala eru tvinnaðar saman, þannig að ábyrgðartrygg- 4807 ing vátryggingafélagsins varðar tjón af gáleysi fasteignasala án frekari afmörkunar, en sjálfskuldarábyrgðartrygging sjóðsins varðar tjón vegna brots í starfi, sem framið er af ásetningi eða stórfelldu gáleysi. Skilja ber þetta svo, að ábyrgð félagsins nái til þeirra gáleysisverka, sem falla ekki undir ábyrgð sjóðsins. Sé félagið eingöngu undanþegið ábyrgð á stórfelldu gáleysi fasteignasala vegna þess, að sjóðurinn hafi tekið hana á sig, og að sama marki. Í þessu tilliti hefur stórfellt gáleysi aðra merkingu en almennt gerist að skaðabótarétti, bæði vegna orða- lags á skilmálum trygginganna tveggja og svo þess, að merkingin getur ekki orðið rýmri en telja má við eiga á vettvangi 20. gr. laga um vátryggingarsamninga. Ráðið verður af atvikum málsins, að Haraldur ehf. hafi leitað til Bergs Guðnasonar sem fasteignasala, þótt kunnátta hans sem lögmanns kæmi þar einnig við sögu, og gengið var frá þeim viðskiptum, er urðu til tjóns fyrir stefnda Harald ehf., sem viðskiptum um skip. Þegar litið er til aðdraganda viðskiptanna og atvika að þeim verða mistök Bergs ekki talin svo alvarleg og vítaverð, að meta beri til stórfellds gáleysis í þeirri merkingu, sem hér á við. Af því leiðir, að tjónið heyrði undir tryggingu vátryggingafélagsins, en ekki sjóðsins. Samkvæmt því er það niðurstaða mín, að áfrýjandi eigi að vera sýkn af kröfum stefnda Har- aldar ehf., en hver aðili beri kostnað sinn af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti. Sératkvæði Hrafns Bragasonar Samkvæmt 8. gr. samþykkta fyrir Ábyrgðarsjóð Félags fasteignasala átti sjóðurinn að greiða bætur til tjónþola að hluta eða að öllu leyti í samræmi við ákvæði 2. tl. 3. gr. reglugerðar nr. 520/1987 um löggild- ingu og tryggingarskyldu fasteigna- og skipasala frá 24. nóvember 1987, sbr. lög nr. 34/1986 og lög nr. 10/1987. Sjóðurinn hafði jafnframt að markmiði að hafa milligöngu um ábyrgðartryggingu fyrir félags- menn samkvæmt 1. tl.3. gr. sömu reglugerðar. Í þeim tölulið er fjallað um ábyrgðartryggingu sem greiða á bætur vegna tjónsatvika sem fast- eignasali eða starfsmaður hans veldur með gáleysi í starfi svo og kostnað sem af því leiðir. Í 2. tl. sömu greinar er hins vegar rætt um sjálfskuldarábyrgðartryggingu vegna bótaábyrgðar sem fellur á fast- 4808 eignasala vegna brots er hann eða starfsmaður hans fremur af ásetningi eða stórfelldu gáleysi. Í töluliðnum er síðan rætt um tryggingu en ekki vátryggingu þótt sagt sé að hún nái til skaðabóta vegna tjónsatvíka er verða á vátryggingartímabili, sbr. 91. gr. laga um vátryggingarsamn- inga nr. 20/1954. Samkvæmt 8. gr. samþykktanna á sjóðurinn rétt á að annast samninga við tjónþola og eftir atvikum að annast málsvörn. Sjóðurinn er ekki bundinn af því ef sjóðfélagi viðurkennir skaða- bótakröfu. Greiði sjóðurinn skaðabætur beint til tjónþola eignast hann við það aðgangsrétt á hendur viðkomandi sjóðfélaga og tjónvaldi. Lög nr. 60/1994 um vátryggingarstarfsemi gilda ekki um Ábyrgðar- sjóð fasteignasala samkvæmt ákvæðum þeirra laga. Það sama verður að segja um lög nr. 20/1954 um vátryggingarsamninga, sbr. 1. gr. þeirra laga, enda verður ekki sagt að sjóðurinn reki vátryggingarstarfsemi. Svo sem að framan er rakið er í 2. tl. 3. gr. reglugerðar nr. 520/1987 rætt um tryggingu gagnstætt því sem er í 1. tl. sömu greinar en þar er rætt um vátryggingu. Þótt í reglugerðinni sé rætt um sjálfskuldar- ábyrgðartryggingu verður ekki annað ráðið af því sem hér hefur verið rakið, svo og því er segir í samþykktum sjóðsins um gerð hans og eðli, að hér sé um venjulega sjálfsábyrgð að ræða. Samkvæmt 4. tl. 3. gr. laga nr. 14/1905 um fyrning skulda og ann- arra kröfuréttinda fyrnast ábyrgðarskuldbindingar á fjórum árum frá þeim tíma sem krafa varð gjaldkræf, sbr. upphafsákvæði 5. gr. sömu laga. Hér verða samþykktirnar ekki skildar öðru vísi en svo að hafa hefði mátt uppi kröfu á hendur sjóðnum um leið og á hendur tjónvaldi, þótt einhverja aðvörun hefði mátt gefa. Ábyrgðarkrafan á hendur sjóðnum varð því til um leið og krafan sem hún átti að ábyrgjast. Þurfti ekki að staðreyna frumkröfuna fyrst sérstaklega. Kaupsamningar þeir sem í málinu greinir voru gerðir í október 1990 en mál var ekki höfðað fyrr en með stefnu birtri 4. apríl 1998. Krafa á hendur sjóðnum var þá samkvæmt framansögðu þegar fyrnd. Af þessu leiðir að sýkna ber áfrýjanda Ábyrgðarsjóð Félags fasteignasala af öllum kröfum stefnda Haralds ehf. Samkvæmt þessari niðurstöðu er rétt að stefndi Haraldur ehf. greiði áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Engar kröfur eru hafðar uppi í málinu á hendur stefnda Vátrygginga- félagi Íslands hf. fyrir Hæstarétti. Rétt þykir að málskostnaður því til handa falli niður. 4809 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 12. apríl 1999. Mál þetta er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Haraldi ehf., kt. 481184-1269, Hafnarbraut 7, Dalvík, aðallega gegn Vátryggingafélagi Íslands hf., en til vara gegn Ábyrgðarsjóði Félags fasteignasala með stefnu birtri 4. og 6. apríl 1998. Dómkröfur stefnanda eru þær að aðalstefndi Vátryggingafélag Íslands hf. verði dæmt til að greiða 3.936.064 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 19. júlí 1995 til greiðsludags. Þá er krafist málskostn- aðar samkvæmt mati dómsins. Til vara er gerð krafa um að varastefndi, Ábyrgðarsjóður Félags fasteigna- sala, verði dæmdur til að greiða sömu fjárhæð og aðalstefndi, 3.936.064 kr., en með dráttarvöxtum samkvæmt HI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 4. ágúst 1995 til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar samkvæmt mati dómsins. Dómkröfur stefnda, Vátryggingafélags Íslands hf., eru um sýknu af kröfum stefnanda. Þá er gerð krafa um að stefnandi verði dæmdur til þess að greiða stefnda málskostnað samkvæmt málskostnaðarreikningi. Dómkröfur stefnda, Ábyrgðarsjóðs Félags fasteignasala, eru þær að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og stefnanda gert að greiða sjóðnum málskostnað með hliðsjón af gjaldskrá Lögfræðiþjónustunnar ehf. Málið var dómtekið hinn 5. mars sl. Gætt var ákvæða 1. mgr. 115. gr. laga nr. 91/1991 áður en dómur var kveðinn upp. I. Atvik máls og ágreiningsefni. Málsatvik eru þau að í október 1990 voru gerðir tveir kaupsamningar um kaup og sölu á vélbátnum Hildi Ara RE-880 milli stefnanda máls þessa og Gunnlaugs Marteins Símonarsonar. Samkvæmt áritun á samningana samdi þá Þórey Aðalsteinsdóttir lögfræðingur, sem var starfsmaður á fasteignasölunni Húsafelli hf. Löggildingu vegna fasteignasölunnar hafði Bergur Guðnason hdl. Tilgangurinn með kaupsamningunum var sá að stefnandi þessa máls var að kaupa aflaheimildir sem bátnum fylgdu en ekki bátinn sjálfan. Viðskiptum þessum lauk þannig að seljandi gat ekki efnt samninginn því að báturinn var seldur á nauðungaruppboði vegna vanskila seljandans. Kaupandi höfðaði mál á hendur Bergi Guðnasyni til heimtu skaðabóta vegna þess tjóns sem hann varð fyrir vegna framangreindra viðskipta. Lauk því máli með dómi Hæstaréttar 15. Júní 1995 með því að Bergur Guðnason var dæmdur til að greiða 3.536.064 kr. ásamt dráttarvöxtum og 400.000 kr. í málskostnað eða samtals 3.936.064 kr. sem er stefnufjárhæð þessa máls. Bergur Guðnason hafði starfsábyrgðartryggingu fasteigna- og skipasala, sbr. 1. mgr. 3. gr. reglugerðar nr. 520/1987, hjá Vátrygg- ingafélagi Skandia hf. en félagið hafnaði greiðslu bóta vegna þess að það taldi 4810 að háttsemi Bergs Guðnasonar félli ekki undir þá vátryggingarskilmála sem um starfsábyrgðartrygginguna giltu. Synjunin var einkum byggð á því að um stór- kostlegt gáleysi hafi verið að ræða og svo því að störf Bergs Guðnasonar og starfsmanns hans hafi fremur verið lögmannsstörf en störf skipasala. Varastefndi hafnaði greiðsluskyldu á þeim forsendum að ekki hafi verið um að ræða stórkostlegt gáleysi svo sem áskilið sé í 2. mgr. 3. gr. reglugerðar nr. 520/1987 og svo því að fremur hafi verið um að ræða lögmannsstarf en starf fasteigna- og skipasala. Krafa stefnanda hafi ekki fengist greidd þar sem Bergur Guðnason hafi verið úrskurðaður gjaldþrota í árslok 1993 og sé eignalaus. Vátryggingafélagið Skandia hf. hafi verið sameinað aðalstefnda 1. janúar 1997. Með aðilum er ágreiningur um greiðsluskyldu stefndu í málinu. TI. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi byggir á því að sú vinna sem unnin var á fasteignasölunni Húsa- felli hf. hafi ekki verið lögmannsstörf. Bergur Guðnason héraðsdómslögmaður hafi rekið fasteignasöluna Húsafell hf. á árinu 1990 þegar viðskiptin áttu sér stað. Öll skjöl sem gerð voru séu merkt fasteignasölunni Húsafelli hf. svo að stefnandi hafi eðlilega talið sig vera að eiga viðskipti fyrir milligöngu löggilts fasteigna- og skipasala, sbr. 3. mgr. 1. gr. laga nr. 34/1986. Stefnandi hafi greitt 3.500.000 kr. vegna kaupsamnings til fasteignasölunnar Húsafells hf. og fengið kvittun í samræmi við það. Stefnandi geti því alls ekki fallist á að hann hafi átt viðskipti við Berg Guðnason sem lögmann. Öll skjöl sem viðskiptin varða séu merkt „Fasteignasalan Húsafell hf.“. Í þessu sambandi skipti ekki máli hvaða ástæður hafi verið fyrir því að viðsemjandi stefnanda hafi leitað til Bergs Guðnasonar í upphafi, sbr. 8. gr. laga nr. 34/1986. Það sé ljóst að þeir samningar sem gerðir hafi verið séu „venjulegir“ kaupsamningar og því sú vinna sem unnin hafi verið venjuleg skjalagerð fasteigna- og skipasala. Gerðir hafi verið tveir kaupsamningar. Þó svo að sú skjalagerð hafi átt að miða að því að einungis aflaheimildir bátsins yrðu eign stefnanda þá breytir það ekki því að sú vinna sem unnin var sé venjulegur hluti af starfsemi fasteigna- og skipasala. Stefnandi hafi því getað treyst því að hann væri að eiga viðskipti við fasteigna- og skipasala því að um venjulega kaupsamninga hafi verið að ræða sem unnir hafi verið á skjöl merkt fasteignasölu og af starfsmönnum sem sam- kvæmt skjölunum hafi verið starfsmenn fasteignasölunnar. Aðalstefndi, Vátryggingafélag Íslands hf., hafi hafnað greiðsluskyldu á þeim grundvelli að það hafi verið stórkostlegt gáleysi Bergs Guðnasonar sem hafi valdið tjóni stefnanda. Ekki verði séð að í vátryggingarskilmálunum sem í gildi 4811 voru þegar tjón stefnanda varð hafi verið tekið sérstaklega fram að ekki yrði bætt tjón sem stafaði af stórkostlegu gáleysi. Í vátryggingarskilmálunum segir í tl. 1 að félagið greiði bætur vegna krafna sem gerðar séu á vátryggingartaka sem stafa af „gálausum verknaði, mistökum eða athafnaleysi“. Ekki verði heldur séð að 3. gr., 1. mgr., 1. tl., reglug. nr. 520/1987 veiti þeirri fullyrðingu aðalstefnda stoð að stórkostlegt gáleysi sé undanþegið ábyrgð félagsins. Það segi aðeins að trygging skuli vera fyrir hendi vegna tjóns sem fasteignasali eða starfsmaður hans valdi með gáleysi. Stefnandi telur að það hefði þurft að koma skýrt og ótví- rætt fram ef greiðsluskylda aðalstefnda hefði átt að takmarkast við einfalt gáleysi. Samkvæmt framansögðu telur stefnandi að hvort sem um stórkostlegt eða einfalt gáleysi sé að ræða þá beri aðalstefnda að bæta honum tjón hans. Fall- ist dómurinn ekki á framangreinda túlkun á vátryggingarskilmálum þá er á því byggt gagnvart aðalstefnda að um einfalt gáleysi hafi verið að ræða. Þau atriði sem Hæstiréttur telur að leiði til bótaskyldu Bergs Guðnasonar séu einkum þessi: Ekki hafi verið aflað fullnægjandi upplýsinga um veðskuldir og þess ekki gætt að greiðsla stefnanda rynni til greiðslu áhvílandi veðskulda. Þá hafi samn- ingarnir verið málamyndagerningar og Bergur ekki kynnt sér lagareglur um framsal aflaheimilda. Í forsendum Hæstaréttar sé ekki vikið að því að um stór- kostlegt gáleysi hafi verið að ræða en ólíklegt sé ef rétturinn hefði talið svo vera að það hefði ekki komið fram í forsendum dómsins. Telji dómurinn að um stórkostlegt gáleysi sé að ræða, sem ekki eigi undir vátryggingarskilmálana, þá sé Ábyrgðarsjóði Félags fasteignasala stefnt til vara. Hér að framan sé frá því greint sem úrskeiðis hafi farið við samningana. Í dómi Hæstaréttar sé þessi háttsemi talin vera brot á 8. gr., 5. tl. 1. mgr. 10. gr., sbr. 2. mgr. 10. gr. og 2. mgr. 12. gr. laga nr. 34/1986. Reglur þessar hafi að geyma grundvallarreglur sem fasteignasölum beri að vinna eftir. Vinnubrögð á fasteignasölunni hafi verið með ólíkindum því að auk þess sem greint sé frá hér að framan þá hafi verið fengið veðbókarvottorð úr röngu umdæmi. Vinnu- brögðin hafi verið ámælisverð og því um stórkostlegt gáleysi að ræða. Lög- lærðum starfsmönnum fasteignasölunnar hafi mátt vera ljóst af þeim takmörk- uðu upplýsingum sem aflað hafi verið að yfirgnæfandi líkur væru á að ekki væri hægt að framkvæma samningana. Stefnandi hafi greitt 3.500.000 kr. til fast- eignasölunnar Húsafells hf. Þeirri fjárhæð hafi verið varið til greiðslu á veðskuld sem hvíldi á bátnum að fjárhæð 1.221.000 kr. Í þóknun hafi verið greiddar 39.000 kr. Mismunurinn hafi verið afhentur seljanda bátsins. Þessi vinnubrögð hljóti að flokkast sem stórkostlegt gáleysi sem varastefndi beri ábyrgð á, sbr. 3. gr., 1. mgr., 2. tl., reglugerðar nr. 520/1987. 4812 TI. Málsástæður og lagarök stefnda, Vátryggingafélags Íslands hf. Stefndi, Vátryggingafélag Íslands hf., byggir sýknukröfu sína í fyrsta lagi á því að krafa stefnanda sé fyrnd eða fallin niður fyrir tómlæti. Tjónsatburðurinn hafi átt sér stað hinn 25. október 1990 er fyrsti samningurinn hafi verið gerður. Í dómi Hæstaréttar 1995:1962 komi fram að í janúar 1991 hafi fyrirsvarsmenn stefnanda fengið upplýsingar um stórfelld vanskil á veðskuldum. Þá þegar hafi þeir getað hafist handa við innheimtu kröfunnar. Stefndi hafi fyrst fengið upplýsingar um að stefnandi væri með kröfu á hendur Bergi Guðnasyni er lög- maður hans hafi sent félaginu ágrip í greindu hæstaréttarmáli hinn 21. mars 1994. Félagið hafi ekki fengið tækifæri til að koma að vörnum í því máli. Fyrsta krafa stefnanda um greiðslu á kröfunni hafi verið sett fram í bréfi dags. 19. júní 1995. Á því er byggt að krafan á hendur stefnda sé fyrnd samkvæmt 29. gr. laga nr. 20/1954. Samkvæmt þeirri grein hvíli sú skylda á tjónþola að höfða mál á hendur vátryggingafélaginu innan fjögurra ára frá því að hann hafi átt þess kost. Sá frestur hafi verið löngu liðinn er málið var höfðað. Einnig er á því byggt að tjónþoli hafi með því að tilkynna stefnda ekki um kröfuna fyrr en röskum fimm árum eftir tjónsatburð sýnt af sér tómlæti sem leiða eigi til niðurfellingar á meintri kröfu hans á hendur félaginu. Þá byggir stefndi á því að þau störf sem Bergur tók að sér fyrir stefnanda hafi verið lögmannsstörf en ekki sala á skráningarskyldu skipi. Starfsábyrgðar- trygging Bergs taki einungis til starfa hans við fasteigna- og skipasölu eins og fram komi á vátryggingaskírteini og taki því ekki til ábyrgðar sem Bergur stofni til í lögmannsstörfum sínum. Í áðurgreindum hæstaréttardómi komi skýrlega fram að ekki hafi verið um eiginleg kaup á skipi að ræða, heldur hafi tilgangur aðila verið að semja um sölu á aflaheimild. Þá sé því glögglega lýst í dóminum að hinn gálausi verknaður sem leiddi til tjónsins hafi komið til vegna starfa Bergs sem lögmanns en ekki sem fasteignasala. Ef talið yrði að vátryggingarsvið þeirrar vátryggingar sem Bergur hafi keypt hjá stefnda taki til tjónsverknaðarins, er á því byggt að háttsemi hans við gerð og framkvæmd kaupsamningsins teljist stórkostlegt gáleysi. Samkvæmt 1. og 2. tl. 3. gr. reglugerðar nr. 520/1987 um löggildingu og tryggingaskyldu fasteigna- og skipasala falli tjón vegna háttsemi sem stafar af stórfelldu gáleysi og ásetn- ingi ekki undir vátrygginguna. Stefndi, Ábyrgðarsjóður Félags fasteignasala, greiði hins vegar bætur fyrir tjón sem hljótist af völdum stórkostlegs gáleysis og ásetnings. Gáleysi Bergs hafi einkum falist í eftirfarandi þáttum eins og fram komi í áðurgreindum hæstaréttardómi: 1. Hann hafi algerlega látið hjá líða að kanna hvort lög heimiluðu sölu á afla- heimildum frá skipi. Viðurkennt sé að Bergur hafi ekki vitað nokkurn skapaðan 4813 hlut um þær lagareglur sem giltu um sölu á aflaheimildum og hafi því verið full ástæða til þess að hann gengi úr skugga um þær reglur er giltu um gerninga af þessu tagi. Þá liggi fyrir að ef Bergur hefði kynnt sér þær lagareglur sem giltu um þetta svið hefði hann komist að því að þeir gerningar sem hann var að gera brytu í bága við lög, og jafnframt að hann hefði getað náð fram sömu mark- miðum með því að velja löglega leið. Ef sú leið hefði verið farin hefði tjóninu verið forðað, því samþykki veðhafa hafi þurft fyrir flutningi á kvóta samkvæmt hinni löglegu leið. Sem sérfræðingi, sem hafi tekið að sér að leiðbeina og gæta hagsmuna stefnanda, hafi Bergi borið að kanna lagagrundvöll viðskiptanna. 2. Í málinu liggi fyrir að fjárhæðir veðskulda á skipinu hafi verið langt umfram þær fjárhæðir sem tilgreindar hafi verið í kaupsamningnum. Sé ljóst að Bergur hafi algerlega vanrækt að ganga úr skugga um fjárhæðir veðskulda. Til dæmis liggi fyrir að stuðst hafi verið við gamalt veðbókarvottorð auk þess sem ekki hafi verið fengið vottorð frá réttum sýslumanni um nýrri veðskuldir. Þá hafi þess ekki verið gætt hvar skipið hafi verið staðsett til þess að kanna hvort halds- réttarskuld væri fyrir hendi vegna skipaviðgerðar. Sé þessi vanræksla sérstak- lega vítaverð þar sem um grundvallaratriði sé að ræða í samningum af þessu tagi og raunar fullyrt í 6. gr. samninganna að veðskuldir séu í skilum og að þær séu ekki hærri en samningurinn greinir. 3. Ef eðlileg vinnubrögð hefðu verið viðhöfð hefði Bergur fengið upp- lýsingar um að fjárnám hvíldi á skipinu og að veruleg vanskil voru á veð- skuldum. Þessar upplýsingar hefðu verið lögmanni leiðsögn um að gæta ýtrustu varkárni í viðskiptunum. 4. Kaupsamningurinn hafi verið útbúinn með þeim hætti að ekki hafi verið tryggt að kaupverðið rynni til uppgjörs á vanskilum á veðskuldum eins og að ofan greinir. Ljóst sé að allar greiðslur hefðu þurft að renna til afléttinga á veð- skuldum ef tryggja hefði átt hagsmuni stefnanda. 5. Bergur hafi haft milligöngu um ráðstöfun á kaupsamningsgreiðslu. Hafi hann m.a. séð um að greiða upp áhvílandi veðskuld sem aflétta átti samkvæmt samningnum. Þrátt fyrir að áhvílandi veðskuldir væru í vanskilum hafi hann látið stóran hluta af fyrstu kaupsamningsgreiðslunni, 2.240.000 kr., renna til seljanda án þess að ganga úr skugga um að vanskil væru uppgerð. 6. Kaupsamningarnir séu í raun málamyndagerningar sem ætlunin hafi verið að gera til þess að brjóta gegn banni 6. mgr. 11. gr. laga nr. 38/1990 við fram- sali á kvóta. Sé það vítaverð háttsemi að stuðla að gerð málamyndagerninga af þessu tagi, sérstaklega í ljósi þeirrar augljósu tjónshættu sem fyrir hendi var. Sérstaklega ríkar kröfur séu gerðar til aðgæslu sérfræðinga eins og lögmanna um að vel sé vandað til vinnubragða við gerð samninga sem fjalla um mikils- verð fjárhagsleg réttindi. Mat á sök sérfræðinga sé strangt. Af þeim sökum telj- 4814 ist háttsemi sérfræðings fyrr til stórkostlegs gáleysis en hjá öðrum mönnum. Eins og fram komi í gögnum málsins, og fyrr greinir, hafi verið kastað höndum til þessa verks. Í raun hafi engin tilraun verið gerð til þess að viðhafa lágmarks- öryggisráðstafanir eins og að kynna sér lagagrundvöll fyrir gerningi og fjárhæðir áhvílandi skulda. Vanrækslan sé margháttuð og hefðu fullnægjandi vinnubrögð á einhverju af þeim atriðum sem að ofan greinir leitt til þess að tjóni hefði mátt forða. Ljóst sé af þeim atvikum sem að framan séu rakin að orsök tjónsins sé stór- felld vanræksla Bergs Guðnasonar á því að gæta hagsmuna stefnanda. Með því að ganga frá kaupsamningum með þessum hætti hafi hann brotið gróflega þær reglur og meginsjónarmið sem fram koma í Il. kafla laga nr. 34/1987 um fast- eigna- og skipasölu og þeirra aðgæslukrafna sem gerðar séu til sérfræðinga eins og lögmanna. Hagsmunum stefnanda hafi verið stefnt í augljósan voða með þeim hætti sem að ofan sé rakið. Með því að láta gerninginn fara fram við þær aðstæður og með þeim hætti sem gert var hafi hagsmunum stefnanda verið fórnað. Til stuðnings ofangreindum sjónarmiðum er vísað til almennra reglna skaða- bóta- og vátryggingaréttarins um sakarmat. Þá er vísað til hliðsjónar til laga nr. 34/1987 um fasteigna- og skipasölu, einkum II. kafla svo og reglugerðar nr. 520/1987 um löggildingu og tryggingaskyldu fasteigna- og skipasala. Þá er varðandi fyrningu vísað til 29. gr. laga nr. 20/1954 um vátryggingarsamninga. IV. Málsástæður og lagarök stefnda, Ábyrgðarsjóðs Félags fasteignasala. Sýknukrafa stefnda er reist á eftirfarandi málsástæðum: 1. Mistök þau sem bótakrafa stefnanda er reist á verði eingöngu rakin til lög- mannsstarfa Bergs Guðnasonar. 2. Háttsemi sú sem talin sé hafa leitt til tjóns stefnanda falli hvorki undir stór- kostlegt gáleysi né ásetning. 3. Krafan sé fyrnd eða niður fallin vegna verulegs tómlætis. 1. Samkvæmt þágildandi reglugerð um tryggingaskyldu fasteignasala nr. 520/1987 hafi tryggingaskylda fasteignasala verið tvíþætt. Annars vegar, sbr. 1. tl. 3. gr., svokölluð ábyrgðartrygging sem skyldi greiða upp að ákveðinni fjár- hæð tjón er fasteignasali eða starfsmaður hans valdi með gáleysi í starfi. Hins vegar, sbr. 2. tl. 3. gr., sjálfskuldarábyrgðartrygging sem skyldi greiða, einnig upp að ákveðinni fjárhæð, tjón sem fasteignasali eða starfsmaður hans fremur í starfi af ásetningi eða stórkostlegu gáleysi. Ábyrgð Ábyrgðarsjóðs Félags fast- eignasala hafi tekið yfir síðari þáttinn, þ.e. hina svokölluðu sjálfskuldarábyrgð- artryggingu. Hafi ábyrgðin að sjálfsögðu einungis tekið til þeirra starfa sem lög 4815 um fasteigna- og skipasölu taki til, þ.e. samkvæmt þágildandi lögum nr. 34/1986, kaup, sölu eða skipti á fasteignum eða skráningarskyldum skipum. Óumdeilt sé að samningsgerð sú sem talið sé að Bergur Guðnason beri ábyrgð á hafi varðað framsal á kvóta. Beri framlagðir kaupsamningar þess glögg merki að þeir séu gerðir til málamynda til að ná fram sölu á kvóta sem reiknað hafi verið með að yrði úthlutað árið 1991 á grundvelli þess báts sem kaupsamn- ingarnir fjalli um. Í dómi Hæstaréttar í máli stefnanda gegn Bergi Guðnasyni sé aðdragandanum að kaupsamningnum lýst þannig að Bergur hafi skýrt frá því fyrir héraðsdómi að eigandi bátsins og kvótans, Gunnlaugur Símonarson, hafi fyrst leitað til sín vegna aðstoðar við gerð skattframtals. Síðan hafi Gunnlaugur óskað þess að hann sæi um skjalagerð út af viðskiptum sem Gunnlaugur hugðist eiga við for- ráðamenn stefnanda. Segi enn fremur að tilætlun samningsaðila hafi í raun ekki verið eigendaskipti á skipinu sjálfu heldur sala á aflaheimild. Ábyrgðarsjóðurinn vísar jafnframt til framburðar aðila framangreinds máls fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur. Af gögnum máls hafi heldur hvergi komið fram að báturinn eða kvótinn hafi verið til sölumeðferðar hjá Bergi Guðnasyni né fasteignasölu þeirri er hann rak. Segir í forsendum dóms Hæstaréttar að stefndi sé héraðsdómslögmaður og hafi rekið fasteigna- og skipasölu samkvæmt sér- stakri löggildingu eftir lögum nr. 34/1986. Hann hafi tekið að sér að annast gerð skriflegs samnings, þar sem tilgangur samningsaðila hafi verið framsal afla- heimildar. Fyrirsvarsmenn stefnanda svo og seljandi hafi verið ólöglærðir og hafi Bergi því borið að kynna sér vandlega réttarreglur á því sviði sem hér um ræðir, svo og að veita samningsaðilum ráð um hvernig þeir gætu náð mark- miðum sínum með löglegum hætti. Síðar segir í forsendum dóms Hæstaréttar: „Af því, sem nú var rakið, verður að telja að hegðun stefnda hafi ekki verið í samræmi við þær kröfur sem gera verður almennt til lögmanna er annast verk- efni í tengslum við sölu skipa. Má hér m.a. líta til ákvæða laga nr. 34/1986 um fasteigna- og skipasölu, einkum 8. gr., 5. tl. 1. mgr. 10. gr., sbr. 2. mgr. 10. gr., svo og 2. mgr. 12. gr. þeirra. Við það bætist sú vanræksla stefnda að kynna sér ekki lagareglur um sölu aflahlutdeildar, en samkvæmt 4. lið ákvæðisins til bráðabirgða í lögum nr. 38/1990 er óheimilt að framselja aflahlutdeild skips eftir 6. mgr. 11. gr. laganna án þess að skip hverfi varanlega úr rekstri og sé afmáð af skipaskrá, nema fyrir liggi samþykki þeirra, sem áttu samningsveð í skipinu 1. janúar 1991. Ef stefndi hefði kynnt sér lagaákvæði þessi hefði honum mátt vera ljóst að vegna vanskila eiganda skipsins voru miklir annmarkar á að unnt væri að ná markmiðum samningsaðila með þeirri aðferð sem valin var.“ Af ofangreindum atriðum megi vera ljóst að tilgangur aðila með kaupsamn- ingnum hafi verið framsal aflaheimilda. Hvorki Bergur né sú fasteignasala sem hann rak hafi verið með umræddan bát til sölumeðferðar. Eigandi bátsins hafi 4616 sjálfur auglýst aflaheimildina en vísað á lögfræðiskrifstofu Bergs Guðnasonar hdl. til að sjá um málið en Bergur hafði áður aðstoðað hann við gerð skattfram- tals. Sé í forsendum dóms Hæstaréttar, eins og að framan sé rakið, vikið beint að því að tilgangur samningsins hafi verið aflaframsal og hefði Bergi því borið að kynna sér vandlega réttarreglur á því sviði. Hafi hegðun hans ekki verið í samræmi við þær kröfur sem gera verði almennt til lögmanna er annast verk- efni í tengslum við sölu skipa. Segi enn fremur að hér megi líta til ákvæða laga nr. 34/1986 um fasteigna- og skipasölu. Sé ljóst af orðalaginu að Hæstiréttur telji að Bergur hafi bakað sér skaðabótaábyrgð vegna starfa sinna sem lögmaður en ekki sem fasteignasali. Leitað hafi verið til hans sem lögmanns. Tilgangur samningsins hafi verið aflaframsal. Síðan sé vísað til þeirra krafna sem gera verði til lögmanna og talið að líta megi m.a. til ákvæða laga um fasteigna- og skipasölu í stað þess að heimfæra verknaðinn beint undir brot á lögunum. Samkvæmt framangreindu telur stefndi að bótaábyrgð Bergs Guðnasonar verði ekki rakin til starfa sem þágildandi lög um fasteigna- og skipasölu nr. 34/1986 tóku til og falli þar af leiðandi ekki undir ábyrgð sjóðsins. 2. Forsendur Hæstaréttar fyrir áfellisdómi á hendur Bergi Guðnasyni í máli stefnanda gegn honum séu annars vegar vanræksla Bergs á að kynna sér laga- reglur um sölu aflahlutdeildar og hins vegar sé talið að hegðun hans hafi ekki verið í samræmi við þær kröfur sem gera verði almennt til lögmanna í tengslum við sölu skipa. Af atvikum málsins sé rétturinn þar trúlega að vísa til lélegrar upplýsingaöflunar, en auk tilvísunar til almennra starfsreglna í lögum um fast- eigna- og skipasölu nr. 34/1986 sé vísað til 5. tl. 1. mgr. 10. gr. laganna þar sem kveðið sé á um að gera skuli grein fyrir veðskuldum og öðrum eignarhöftum sem á eign kunni að hvíla. Bæði ofangreind atriði séu þess eðlis að telja verði að vanræksla á þeim geti ekki talist slíkt stórkostlegt gáleysi að sú háttsemi falli undir ábyrgðarreglur sjóðsins samkvæmt 2. tl. 3. gr. þágildandi reglugerðar nr. 520/1987. Varðandi móttöku Bergs á greiðslu samkvæmt kaupsamningnum, 3.500.000 kr., verði að hafa í huga að hér hafi verið um greiðslu að ræða sem hafi verið innt af hendi við undirritun kaupsamningsins. Hafi greiðslunni verið ráðstafað af Bergi í samræmi við ákvæði kaupsamningsins, þ.e. til seljanda að frádreginni þeirri skuld sem kaupsamningurinn hafi kveðið á um að skyldi aflétta af eign- inni. Hugtakið stórkostlegt gáleysi í framangreindri reglugerð beri að túlka í sam- ræmi við túlkun á hliðstæðum ákvæðum í 18. og 20. gr. vátryggingarsamninga- laga nr. 20/1954, það er samkvæmt venju innan vátryggingaréttarins en ekki innan skaðabótaréttarins. Nánast þurfi að liggja fyrir vísvitandi gáleysi, þ.e. við- komandi þurfi að hafa gert sér grein fyrir því að vátryggingaratburðurinn yrði 4817 hugsanleg afleiðing af verknaði hans. Ábyrgðarsjóðurinn eigi endurkröfurétt á sjóðsfélaga fyrir þeirri fjárhæð sem sjóðurinn kunni að þurfa að greiða vegna þeirra. Telur stefndi ljóst samkvæmt framangreindu að þótt svo kunni að fara að talið verði sannað að stefnandi hafi orðið fyrir tjóni sem Bergur Guðnason sé ábyrgur fyrir sem fasteignasali þá verði það ekki rakið til stórkostlegs gáleysis eða ásetnings. Þar af leiðandi sé sjóðurinn ekki ábyrgur fyrir greiðslu á tjóni stefnanda. 3. Samningsgerð sú sem til umfjöllunar sé í máli þessu hafi farið fram í októ- ber 1990. Mál stefnanda á hendur Bergi Guðnasyni hafi verið þingfest 31. mars 1992 án þess að sjóðnum væri stefnt til réttargæslu eða tilkynnt um málið. Dómur Hæstaréttar hafi verið upp kveðinn þann 15. júní 1995 og hafi sjóðnum þá fyrst borist vitneskja um málið með bréfi lögmanns stefnanda í júlí 1995. Stefna hafi síðan verið árituð af forsvarsmanni sjóðsins í apríl 1998 og málið þingfest þann 30. apríl 1998 eða rúmum sjö árum eftir gerð kaupsamninganna. Telur stefndi með vísan til framangreindra tímamarka að krafa stefnanda sé niður fallin vegna fyrningar eða tómlætis. Er vísað til 29. gr. vátryggingarsamn- ingalaganna nr. 20/1954 og 11. og 14. gr. laga um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda. Ef áfellisdómur verði kveðinn upp á hendur sjóðnum telur hann að tómlæti stefnanda eigi a.m.k. að leiða til þess að einungis almennir innláns- vextir verði reiknaðir á bótafjárhæðina frá upphafsdegi vaxta sem taki jafnframt mið af fjögurra ára fyrningarreglu. Málskostnaðar er krafist með hliðsjón af gjaldskrá Lögfræðiþjónustunnar ehf. en það sé sú gjaldskrá sem reikningur lögmanns stefnda muni byggjast á. Ábyrgðarsjóður Félags fasteignasala sé ekki virðisaukaskattsskyldur og sé þess því krafist að tekið verði tillit til þess við ákvörðun málskostnaðar að sjóðurinn geti ekki krafist endurgreiðslu á skattinum eða nýtt hann sem innskatt. Varðandi lagarök er vísað til þágildandi reglugerðar um löggildingu og trygg- ingaskyldu fasteigna- og skipasala nr. 520/1987. Svo og til þágildandi laga um skipa- og fasteignasölu nr. 34/1986, 18. og 20. gr. laga um vátryggingarsamn- inga nr. 20/1954 og 11. og 14. gr. laga um fyrning skulda og annarra kröfurétt- inda nr. 14/1905. Einnig er vísað til vaxtalaga nr. 25/1987 og XXI. kafla eml. nr. 91/1991 varðandi málskostnað. V. Niðurstaða. Með dómi Hæstaréttar uppkveðnum 15. júní 1995 í málinu nr. 90/1993 var því slegið föstu að stefndi í því máli, Bergur Guðnason héraðsdómslögmaður og löggiltur fasteignasali, bæri skaðabótaábyrgð á því tjóni, sem stefnandi, Har- aldur hf., varð fyrir vegna greindra viðskipta um kaup og sölu á vélbátnum Hildi 4818 Ara RE-880. Sú niðurstaða er grundvöllur þess að hafðar eru uppi bótakröfur á hendur stefndu í máli þessu. Þær kröfur voru því hvorki fallnar niður fyrir fyrn- ingu eða tómlæti þegar málið var höfðað með stefnu birtri í apríl 1998. Samkvæmt greindum dómi Hæstaréttar var m.a. á því byggt að stefndi hefði ekki rækt starfa sinn svo sem fasteignasala ber að gera samkvæmt ákvæðum laga nr. 34/1986 um fasteigna- og skipasölu, einkum 8. gr., 5. tl. 1. mgr. 10. gr., sbr. 2. mgr. 10. gr., svo og 2. mgr. 12. gr. þeirra. Kaupsamningar þeir sem hér um ræðir voru merktir fasteignasölunni Húsafelli hf. og samdir af starfs- manni fasteignasölunnar. Þá er kvittun fyrir kaupsamningsgreiðslu að fjárhæð 3.500.000 kr. undirrituð af Bergi Guðnasyni hdl. f.h. Húsafells hf., fasteigna- sölu. Verður því að telja að viðskiptin hafi farið fram með atbeina löggilts fasteignasala sem lög nr. 34/1986 taka til. Kemur því til álita hvort sú trygg- ing, sem um getur í 5. tl. 1. mgr. 2. gr. laganna, sbr. ákvæði 3. og 4. gr. reglu- gerðar um löggildingu og tryggingaskyldu fasteigna- og skipasala nr. 520/1987 taki til tjóns stefnanda. Samkvæmt 3. gr. reglugerðar nr. 520/1987 er sú trygging sem hér um ræðir tvíþætt. Annars vegar skv. 1. tl. ábyrgðartrygging, sem greiðir allt að 2.500.000 krónur vegna hvers einstaks tjónsatviks er fasteignasali eða starfsmaður hans veldur með gáleysi í starfi svo og kostnað er af því leiðir. Hins vegar skv. 2. tl. sjálfskuldarábyrgðartrygging, sem greiðir allt að 3.000.000 króna vegna bótaá- byrgðar er fellur á fasteignasala vegna brots er hann eða starfsmaður hans fremur af ásetningi eða stórfelldu gáleysi í starfi sínu svo og kostnað er af því leiðir. Vátryggingafjárhæðir skv. tölulið | og 2 eru miðaðar við lánskjaravísi- tölu 1886 stig og breytast |. desember ár hvert í samræmi við breytingar á láns- kjaravísitölu til þess tíma. Fyrir liggur að Bergur Guðnason hafði keypt starfsábyrgðartryggingu hjá Reykvískri endurtryggingu hf. með gildistíma frá |. apríl 1990 til 1. apríl 1991. Sú trygging var yfirtekin af stefnda, Vátryggingafélagi Íslands hf. Samkvæmt skilmálum þeirrar tryggingar greiðir félagið bætur sem stafa af „gálausum verknaði, mistökum eða athafnaleysi við framkvæmd þess starfa, sem skil- greindur er í vátryggingaskírteini“. Samkvæmt 8. gr. samþykkta fyrir Ábyrgðarsjóð Félags fasteignasala skal greiða bætur til tjónþola í samræmi við 2. tl. 3. gr. reglugerðar nr. 520/1987 um sjálfskuldarábyrgðartryggingu, sbr. og 2. gr. samþykktanna um markmið sjóðs- ins að þessu leyti. Fyrir liggur að Bergur Guðnason var aðili að Ábyrgðarsjóði Félags fasteignasala er greindir kaupsamningar voru gerðir. Samkvæmt framansögðu er sá munur á greindum tveimur tryggingum að tjón sem fasteignasali veldur viðskiptamönnum sínum af ásetningi eða stórfelldu gáleysi í starfi skal bætt af Ábyrgðarsjóði Félags fasteignasala, en sé gáleysið ekki talið stórfellt skal það bætt af starfsábyrgðartryggingu. 4819 Í fyrrgreindum dómi Hæstaréttar frá 15. júní 1995 er það rakið með hvaða hætti gengið var frá kaupsamningunum af hálfu fasteignasölunnar sem leiddi til fjártjóns stefnanda máls þessa. Þar kemur m.a. fram að samkvæmt yfirliti dags. 25. október 1990 hafi vanskil skulda, tryggðra með veði í skipinu, numið 5.459.847 kr. Útborgun að fjárhæð 3.500.000 kr. sem fasteignasalan veitti mót- töku hafi einungis að hluta verið ráðstafað til greiðslu vanskila, en seljanda afhentar 2.240.000 kr. Engar ráðstafanir hafi verið gerðar í því skyni að koma í veg fyrir að lánardrottnar leituðu fullnustu í skipinu vegna hinna miklu vanskila. Ekki var með fullnægjandi hætti aflað gagna um veðbönd á skipinu og ekki var upplýst um haldsrétt skipasmíðastöðvar í skipinu til tryggingar viðgerðarkostn- aði, eins og nánar greinir í dómi Hæstaréttar. Þá voru kaupsamningar þessir málamyndagerningar vegna sölu aflahlutdeildar en fasteignasalinn hafði ekki kynnt sér lagareglur þar að lútandi. Þegar þetta er virt verður að telja að um stór- fellt gáleysi hafi verið að ræða af hálfu fasteignasalans. Ber því að taka til greina varakröfu stefnanda á hendur stefnda, Ábyrgðarsjóði Félags fasteignasala, um greiðslu að fjárhæð 3.936.064 kr., sem ekki hefur verið andmælt tölulega, og með þeim dráttarvöxtum sem krafist er og nánar greinir í dómsorði. Sú niður- staða leiðir til þess að sýkna ber stefnda, Vátryggingafélag Íslands hf., af kröfum stefnanda í málinu, en málskostnaður verður felldur niður að því er þann stefnda varðar. Samkvæmt þessum úrslitum málsins ber að dæma stefnda, Ábyrgðarsjóð Félags fasteignasala, til að greiða stefnanda málskostnað, sem telst hæfilega ákveðinn 300.000 kr. Eggert Óskarsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Vátryggingafélag Íslands hf., skal vera sýkn af kröfum stefn- anda, Haraldar ehf., í máli þessu. Málskostnaður fellur niður að því er þann stefnda varðar. Stefndi, Ábyrgðarsjóður Félags fasteignasala, greiði stefnanda, Haraldi ehf., 3.936.064 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 4. ágúst 1995 til greiðsludags og 300.000 kr. í málskostnað. 4820 Fimmtudaginn 9. desember 1999. Nr. 267/1999. Íslenska ríkið (Einar Karl Hallvarðsson hrl.) gegn Garðari H. Björgvinssyni (Valgeir Kristinsson hrl.) Handtaka. Skaðabótamál. Gjafsókn. G var handtekinn af lögreglunni í Árnessýslu í Kömbum við Hellisheiði að morgni 2. desember 1996 og færður á lögreglustöð á Selfossi, en látinn laus tæplega þremur tímum síðar eftir að tekin hafði verið af honum skýrsla. Krafðist G bóta úr hendi Í þar sem handtaka hans hefði verið ólögmæt. Nægilega þótti komið fram, að G hefði haft í frammi ýmiss konar hótanir í tengslum við fyrirhugaða brottför fyrrverandi eiginkonu sinnar og dóttur af landinu, sem meðal annars miðuðu að því að koma í veg fyrir förina. Var talið, að slíkar hótanir gætu varðað við 233. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Þá hafði G borið fyrir dómi að hann hefði tjáð lögreglumönnunum sem stöðvuðu för hans, að hann væri að fara til Keflavíkur til þess að reyna að láta dóttur sína sjá sig og ná henni út af flugvellinum á meðan flugvélin færi í loftið, en atferli sem þetta hefði getað bakað G refsiábyrgð sam- kvæmt 193. gr. almennra hegningarlaga. Þegar litið var til þess hvernig málið bar að höndum lögregluyfirvalda og hvað fyrir þeim lá, þótti verða að telja, að þau hefðu haft réttmæta ástæðu til að óttast að G hefði í huga að fylgja eftir hótunum um refsivert athæfi í tengslum við brottför mæðgnanna. Hefði því með rökum mátt telja nauðsynlegt að handtaka hann umræddan morgun til að koma í veg fyrir að hann fremdi afbrot, sbr. 1. mgr. 97. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opin- berra mála, en gögn málsins þóttu engar vísbendingar veita um að handtakan hefði verið framkvæmd á óþarflega hættulegan, særandi eða móðgandi hátt. Voru því ekki talin uppfyllt skilyrði 176. gr. laga nr. 19/1991 til greiðslu bóta vegna handtöku G og var Í því sýknað af bótakröfu G. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Guðrún Erlendsdóttir, Har- aldur Henrysson og Hjörtur Torfason. 4821 Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 2. júlí 1999 og krefst þess aðallega að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnda og sér dæmdur málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann lækkunar á dæmdri fjárhæð og að málskostnaður verði látinn falla niður. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti eins og málið væri eigi gjafsóknarmál. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Greint er frá málavöxtum í héraðsdómi. Í málinu liggur fyrir óum- deilt að stefndi var handtekinn af lögreglunni í Árnessýslu í Kömbum við Hellisheiði kl. 6.32 hinn 2. desember 1996. Var hann færður á lög- reglustöðina á Selfossi og hófst skýrslutaka af honum þar kl. 8.50. Að henni lokinni kl. 9.20 var hann frjáls ferða sinna. Með vísan til forsendna héraðsdóms er staðfest niðurstaða hans um að bótakrafa stefnda sé ekki fallin niður fyrir fyrningu samkvæmt 181. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Áður en til handtöku og yfirheyrslu stefnda kom höfðu lögreglu bor- ist frásagnir um ýmiss konar hótanir af hálfu hans. Daginn fyrir hand- tökuna voru lögmaður fyrrverandi eiginkonu hans og félagsmálastjór- inn í Hveragerði í sambandi við lögregluyfirvöld og skýrðu frá því að stefndi hefði hótað alvarlegum ofbeldisverkum vegna fyrirhugaðrar ferðar fyrrverandi eiginkonu sinnar með dóttur þeirra úr landi að morgni næsta dags. Hjá báðum kom fram að stefndi hótaði meðal ann- ars að sprengja upp flugvél þá, sem konan hygðist ferðast með. Í bréfi til lögreglunnar 30. nóvember 1996 hafði lögmaðurinn talið ljóst að öryggi konunnar og barnsins væri hætta búin vegna hótana stefnda, svo og öðrum flugfarþegum er ferðuðust með sömu flugvél. Báðir þessir aðilar hafa staðfest fyrir dómi í máli þessu að stefndi hafi viðhaft slíkar hótanir við þau og að hafa skýrt lögreglu frá þeim daginn áður en til handtöku kom. Kom fram hjá báðum að þau hefðu tekið hótanirnar alvarlega og lögmaðurinn sagði að þær hefðu valdið sér hræðslu um eigið öryggi. Stefndi hefur neitað því að hafa sett fram slíkar hótanir. Fyrir Hæstarétt hefur verið lagt ljósrit bréfs, er hann skrifaði Lög- mannafélagi Íslands 26. febrúar 1997, þar sem hann skýrir frá sam- skiptum sínum við lögmann fyrrverandi eiginkonu sinnar. Segist hann þar hafa sagt við lögmanninn að ef eitthvað kæmi fyrir dóttur sína í umræddri ferð eða að hann fengi ekki að sjá hana oftar þá hafi hann 4822 ekki áhuga á því að lifa lengur „og því mun ég taka þig með mér yfirum. ... Þetta er ekki hótun þetta er alvara, ég mun sprengja okkur bæði í loft upp.“ Síðar í bréfinu segir stefndi að sennilega hefði hann tekið þá afstöðu „að rota sem flesta karlmenn sem (lögmanninum) eru kærastir, svo sem eiginmann, bræður, föður og þ.h. áður en ég hefði hvolvt í mig úr einu pilluglasi.“ Hvað sem líður nákvæmlega innihaldi ummæla stefnda við fyrr- nefnda aðila þykir nægilega fram komið í málinu að hann hafi haft í frammi ýmiss konar hótanir í tengslum við fyrirhugaða brottför fyrr- verandi eiginkonu og dóttur, sem meðal annars miðuðu að því að koma í veg fyrir förina. Slíkar hótanir gátu varðað við 233. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Stefndi hefur viðurkennt, að hann hafi verið á leið til Keflavíkurflugvallar er lögregla stöðvaði för hans í Kömbum. Hugðist hann þar að eigin sögn reyna að koma í veg fyrir að dóttir hans færi úr landi, en móðirin hafði forsjá hennar og félagsmálayfirvöld höfðu samþykkt að hún færi með hana í ferð þessa til heimalands síns. Þegar stefndi kom fyrir dóm vegna bótamáls þessa kvaðst hann hafa tjáð lögreglumönnum þeim, er stöðvuðu för hans, að hann væri að fara til Keflavíkur til þess að reyna að láta dóttur sína sjá sig og að ná henni út af flugvellinum á meðan flugvélin færi í loftið. Atferli sem þetta gat bakað stefnda refsiábyrgð samkvæmt 193. gr. almennra hegningarlaga. Þegar litið er til þess, hvernig málið hafði borið að höndum lögreglu- yfirvalda og hvað fyrir þeim lá samkvæmt framansögðu, verður að telja að þau hafi haft réttmæta ástæðu til að óttast að stefndi hefði í huga að fylgja eftir hótunum um refsivert athæfi í tengslum við brottför mæðgnanna. Mátti því með rökum telja nauðsynlegt að handtaka hann þar sem hann var á leið til Keflavíkurflugvallar umræddan morgun til að koma í veg fyrir að hann fremdi afbrot, sbr. 1. mgr. 97. gr. laga nr. 19/1991. Verður ekki talið að þetta úrræði hafi verið of harkalegt eins og hér stóð á. Gögn málsins veita enga vísbendingu um að handtakan hafi verið framkvæmd á óþarflega hættulegan, særandi eða móðgandi hátt. Var stefndi látinn laus tæpum þremur klukkustundum eftir hand- tökuna. Að því athuguðu, sem hér hefur verið rakið, verða ekki talin upp- fyllt skilyrði 176. gr. laga nr. 19/1991 til greiðslu bóta vegna handtöku stefnda. Ber því að sýkna áfrýjanda af kröfum hans í málinu. Rétt þykir að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. 4823 Ákvæði héraðsdóms um gjafsóknarkostnað er staðfest. Gjafsóknarkostnaður stefnda fyrir Hæstarétti skal greiddur úr ríkis- sjóði eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Áfrýjandi, íslenska ríkið, skal vera sýkn af kröfum stefnda, Garðars H. Björgvinssonar. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Ákvæði héraðsdóms um gjafsóknarkostnað er staðfest. Gjafsóknarkostnaður stefnda fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkis- sjóði, þar með talin þóknun talsmanns hans, 150.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 16. apríl 1999. Mál þetta, sem dómtekið var þann 23. mars sl. að loknum munnlegum mál- flutningi, er höfðað með stefnu birtri 18. ágúst 1998 af Garðari Björgvinssyni, Herjólfsgötu 18, Hafnarfirði, á hendur dómsmálaráðherra og fjármálaráðherra fyrir hönd íslenska ríkisins, Arnarhvoli við Lindargötu í Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefnda verði gert að greiða honum 500.000 krónur ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 2. desember 1996 til 2. janúar 1997 og dráttarvaxta samkvæmt Il. kafla sömu laga frá þeim degi til greiðsludags. Enn fremur er þess krafist að stefnda verði gert að greiða málskostnað að mati dómsins og að teknu tilliti til virðisaukaskatts eins og málið væri ekki gjafsóknarmál en stefnandi hefur gjafsókn í málinu samkvæmt gjaf- sóknarleyfi, dagsettu 19. febrúar 1999. Endanlegar kröfur stefnda eru aðallega þær að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og að stefnanda verði gert að greiða stefnda málskostnað sam- kvæmt mati dómsins en til vara að kröfur stefnanda verði lækkaðar verulega og að málskostnaður verði í því tilvíki látinn niður falla. Í greinargerð stefnda var þess krafist að málinu yrði vísað frá dómi en fallið var frá þeirri kröfu í þinghaldi þann 21. desember 1998. Yfirlit um málsatvik og ágreiningsefni. Málsatvik eru þau að lögreglan í Árnessýslu handtók stefnanda mánudags- morguninn 2. desember 1996 og færði hann til yfirheyrslu á lögreglustöðina á Selfossi. Ástæðan var sú að fulltrúa sýslumannsins á Selfossi hafði verið til- kynnt að fyrrverandi eiginkona stefnanda færi úr landi þá um morguninn ásamt dóttur sinni og stefnanda frá Keflavíkurflugvelli. Jafnframt hafði honum verið 4824 tilkynnt að stefnandi hefði haft í frammi hótanir um að sprengja flugvélina í loft upp, færu þær mæðgur úr landi. Tveir lögreglumenn voru sendir að heimili stefnanda í Hveragerði þá um nóttina. Þeir fylgdu stefnanda eftir er hann ók heiman frá sér snemma morguns og stöðvuðu akstur hans í Kömbum. Lögreglu- mennirnir spurðu stefnanda hvert hann væri að fara og þegar hann svaraði því að hann væri á leið til Keflavíkur tilkynntu þeir honum að hann væri handtek- inn og var hann færður til yfirheyrslu eins og hér að framan greinir. Í skýrslu lögregluvarðstjóra, sem gerð var í tilefni af handtökunni, segir að ástæða hand- tökunnar hafi verið hótanir. Í lögregluskýrslu, sem tekin var af stefnanda 2. desember 1996 í framhaldi af handtökunni, er haft eftir honum að hann hafi aldrei verið með hótanir um að sprengja flugvélina og að honum hafi ekki komið slíkt til hugar. Hann kvaðst hafa ætlað til Keflavíkur til að reyna að tefja fyrir dóttur sinni þannig að hún kæmist ekki með móður sinni í flugvélina eða a.m.k. til að fá tækifæri til að kveðja hana. Þann 3. desember 1996 var tekin lögregluskýrsla af félagsmálastjóranum í Hveragerði í tilefni af rannsókn lögreglunnar á meintum hótunum stefnanda. Í skýrslunni er haft eftir honum að stefnandi hafi sagt að hann myndi aldrei hleypa konunni úr landi með barnið. Einnig hafi hann sagt að hann „mundi sprengja flug- vélina í loft upp án þess að nokkur mundi slasast því vélin yrði tóm á stæðinu“. Sýslumaðurinn á Selfossi sendi málið til Rannsóknarlögreglu ríkisins þann 17. desember sama ár og var óskað skýrslutöku af lögmanni fyrrverandi eigin- konu stefnanda um meintar hótanir stefnanda um að sprengja upp loftfarið og af starfskonum Kvennaathvarfsins um það sama. Stefnandi krafðist rannsóknar á handtökunni og ásökunum í sinn garð um sprengjuhótanir með bréfi til ríkissaksóknara, dagsettu 28. janúar 1997, en í bréfinu segir m.a. að sprengjuhótunin hafi verið tilbúningur. Með bréfi lögmanns stefnanda til sýslumannsins á Selfossi, dagsettu 25. febr- úar sama ár, er óskað eftirrits skýrslna um handtökuna. Einnig er farið fram á upplýsingar um nauðsyn handtökunnar eða hvort mál stefnanda hafi verið sent ríkissaksóknara og ef svo væri hvort kunnugt væri um ákvarðanir varðandi málið. Lögmanninum voru send ljósrit lögregluskýrslna með bréfi fulltrúa sýslu- manns, dagsettu 20. mars 1997. Í bréfinu eru Jafnframt upplýsingar um að málið hafi verið sent Rannsóknarlögreglu ríkisins hinn 17. desember 1996 til frekari skýrslutöku. Í bréfi lögmanns stefnanda til ríkissaksóknara, dagsettu 2. maí 1997, er óskað rannsóknar á tilefni og framkvæmd handtöku stefnanda en í bréfi ríkissaksókn- ara frá 27. maí sama ár var stefnanda tilkynnt að með vísan til 112. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19/1991 þættu ekki efni til að mæla fyrir um frek- ari aðgerðir í tilefni af kröfu stefnanda vegna handtökunnar. 4825 Með bréfi lögmanns stefnanda þann 23. júní 1997 til Rannsóknarlögreglu ríkisins var óskað upplýsinga um hvort málið, sem sýslumaður sendi rannsóknar- lögreglunni þann 17. desember 1996 til frekari skýrslutöku, hafi verið sent ríkis- saksóknara og hvort búast mætti við frekari aðgerðum á hans vegum eða rannsókn- arlögreglunnar í tengslum við það. Var einkum óskað upplýsinga um hvort tekin hafi verið ákvörðun um að fella málið niður eða um að rannsaka ekki frekar það sem leiddi til handtöku stefnanda 2. desember 1996. Með bréfi rannsóknarlögregl- unnar, sem dagsett er þann 30. júní 1997, var lögmanni stefnanda tilkynnt að málið hafi verið sett til hliðar með hliðsjón af afstöðu kæranda. Rannsóknargögn verði því til staðar ef kærði gefi tilefni til endurupptöku málsins. Í bréfi lögmanns stefnanda til ríkissaksóknara, dagsettu 17. mars 1998, er óskað upplýsinga um hvort ákvörðun hafi verið tekin um ráðstafanir eða aðgerðir gagnvart stefnanda í tilefni af því sem leiddi til handtökunnar. Sam- kvæmt bréfi ríkissaksóknara til lögmannsins þann 31. mars 1998 hafði mál á hendur stefnanda ekki borist ríkissaksóknara. Stefnandi krefst miskabóta úr hendi stefnda vegna handtökunnar sem hann telur ólögmæta. Af hálfu stefnda er kröfunni mótmælt en því er bæði haldið fram að krafan sé fyrnd samkvæmt 181. gr. laga um meðferð opinberra mála og að handtakan hafi verið lögmæt og því sé ekki grundvöllur fyrir bótakröfunni. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi lýsir málavöxtum þannig að lögreglumenn hafi stöðvað hann í Kömbum um klukkan 6.30 að morgni mánudagsins 2. desember 1996, hand- tekið hann og fært á lögreglustöðina á Selfossi. Hafi hann síðan verið yfir- heyrður milli klukkan 8.50 og 9.20 þá um morguninn og hafi hann verið spurður að því hvort hann hefði komið fyrir eða hygðist koma fyrir sprengju í loftfari á Keflavíkurflugvelli. Hann hafi verið látinn laus að yfirheyrslu lokinni. Honum hafi síðan ekkert verið tjáð frekar um lögmætar ástæður handtökunnar, hvort rannsókn væri lokið eða hún stæði enn yfir eða hvort mál yrði höfðað gegn honum vegna þess tilefnis sem ætla mætti að hafi verið fyrir handtökunni. Hinn 28. janúar 1997 hafi stefnandi ritað ríkissaksóknara bréf og kvartað undan handtökunni. Hinn 25. febrúar sama ár hafi lögmaður stefnanda ritað sýslumanninum á Selfossi bréf og óskað að fá í hendur skýrslur um handtökuna og tilefni hennar. Honum hafi síðan borist gögn frá sýslumanni þar sem meðal annars hafi komið fram að Rannsóknarlögregla ríkisins hefði verið beðin um að annast skýrslutökur í tengslum við málið. Hinn 2. maí 1997 hafi ríkissaksóknara verið ritað bréf, þar sem beðið hafi verið um rannsókn á tilefni og framkvæmd handtöku stefnanda. Í bréfi dagsettu 21. sama mánaðar hafi ríkissaksóknari tilkynnt lögmanni stefnanda að ekki þætti tilefni til aðgerða ákæruvaldsins vegna kæru stefnanda. 4826 Hinn 23. júní 1997 hafi lögmaður stefnanda ritað Rannsóknarlögreglu ríkis- ins bréf, þar sem óskað hafi verið upplýsinga um hvort búast mætti við aðgerðum ríkissaksóknara eða Rannsóknarlögreglu ríkisins, vegna þess sem leiddi til handtöku stefnanda, og beðið hafi verið um ljósrit skýrslna sem kynnu að hafa verið teknar. Þessu hafi verið svarað með bréfi dagsettu 30. júní 1997 og hafi ekki verið talið unnt að verða við beiðni um ljósrit skýrslna. Í mars 1998 hafi stefnandi tjáð lögmanni sínum að hann hefði frétt frá emb- ætti ríkissaksóknara að þar væri litið svo á að í bréfi ríkissaksóknara frá 27. maí 1997 hefði komið fram að embættið teldi ekki ástæðu til aðgerða gagnvart stefn- anda í framhaldi af handtökunni. Hafi lögmaðurinn sent ríkissaksóknara bréf af þessu tilefni, þess efnis að á bréfið frá 27. maí 1997 hefði verið litið sem svar- bréf við beiðni stefnanda um rannsókn á aðgerðum lögreglunnar. Tilkynnt hefði verið að ekki væri talin ástæða til aðgerða gagnvart lögreglumönnunum, sem handtökuna framkvæmdu. Stefnanda hafi hins vegar ekki ennþá verið tilkynnt hvort rannsókn stæði enn yfir á málinu, sem hann var handtekinn vegna, hvort mál yrði höfðað gegn honum eða hvort eitthvað annað hefði verið gert í tilefni handtökunnar. Hafi ríkissaksóknari þann 31. mars 1998 ritað lögmanni stefn- anda bréf þar sem honum hafi verið tjáð að umrætt mál á hendur stefnanda hefði ekki borist ríkissaksóknara til meðferðar. Stefnandi hafi höfðað mál þetta til greiðslu skaðabóta vegna handtökunnar hinn 2. desember 1996 sem hann telji ólögmæta. Við munnlegan málflutning var það af hálfu stefnanda stutt þeim rökum að sagan um að hann hefði hótað að sprengja flugvélina hafi verið tilbúningur eða uppspuni. Hvorki hafi verið haldbær ástæða fyrir handtökunni né lagaheimild. Þótt tilefni hafi verið til skýrslutöku vegna ásakana í garð stefnanda um hótanir hefði verið réttara að boða stefnanda til hennar. Handtaka hafi verið algerlega ónauðsynleg í því sambandi. Stefnandi byggir jafnframt á því að honum hafi ekki enn verið tjáð hvort fallið hafi verið frá rannsókn eða ákæru í tilefni af atvikum, sem ætla mætti að hafi átt að réttlæta hand- tökuna. Hafi því ekki enn verið farið eftir 114. gr. laga nr. 19/1991, og frestur sá, sem um geti í 181. gr. laganna, sé því ekki enn byrjaður að líða. Verði engu að síður talið að atvik málsins leiði til þess að líta verði svo á að frestur til málshöfðunar hafi hafist, er því haldið fram að fresturinn hafi ekki getað byrjað að líða fyrr en í fyrsta lagi er stefnanda var tilkynnt, með bréfi rík- issaksóknara hinn 31. mars 1998, að embætti hans hefði ekki borist til meðferðar mál á hendur stefnanda í tengslum við handtökuna. Fram til 1. júlí 1997 hafi ríkissaksóknari einn farið með ákæruvald og haft á hendi yfirstjórn lögreglu. Hafi því stefnanda verið rétt að ætla að því embætti hefði verið tilkynnt um málið, enda hafi ákvörðun um saksókn vegna þeirra atvika, sem stefnandi var spurður um við yfirheyrslu í framhaldi af handtökunni, enn verið á verksviði þess embættis eftir gildistöku laga nr. 84/1996. 4827 Af stefnanda hálfu er talið að lögregluyfirvöld geti ekki valdið fyrningu á skaðabótakröfu vegna ólögmætrar handtöku með því einu að tilkynna ekki um raunverulegar eða meintar ástæður hennar eftir réttri boðleið. Þrátt fyrir þetta telur stefnandi að líta verði svo á að nú sé liðinn svo langur tími frá handtök- unni að ekki sé unnt að bíða lengur með að hefjast handa vegna skaðabótaréttar hans. Stefnandi telur sig einnig eiga rétt á skýringum á handtökunni og tilefni hennar og að málsókn geti stuðlað að því að þær skýringar fáist, enda telji hann ólíklegt, úr því sem komið er, að þar til bær yfirvöld stundi enn eða íhugi rann- sókn þeirra atvika, sem kunni að hafa átt að réttlæta handtöku hans, eða undir- búi ákæru á hendur honum. Stefnandi heldur því fram að hann hafi verið handtekinn hinn 2. desember 1996 af einhvers konar hagkvæmnisástæðum í tengslum við umgengni við dóttur sína, forsjá hennar og/eða umgengni við fyrrverandi eiginkonu sína og til að koma í veg fyrir að hann færi til Keflavíkur umræddan dag. Þar sem lög hafi ekki heimilað handtöku stefnanda eigi hann skaðabótakröfu á hendur stefnda. Hafi löggæsluyfirvöld látið hinar meintu sakir stefnanda afskiptalausar síðan. Þrátt fyrir að stefnanda hafi ekki verið tilkynnt um nein eftirmál handtökunnar eins og 114. gr. laga nr. 19/1991 geri ráð fyrir, telji hann nauðsynlegt að höfða mál þetta án frekari tafa. Frelsissvipting sé harkaleg og særandi aðgerð, sem hafi mikil áhrif fyrir þann sem fyrir henni verði, sérstaklega ef hann viti ekki annað en að hann sé saklaus. Krafa stefnanda sé miskabótakrafa, þar sem hann muni ekki færa fram sannanir í málinu fyrir því að hann hafi orðið fyrir fjártjóni. Vegna hlutverks dómsmálaráðherra sem yfirmanns löggæslu í landinu sé honum stefnt til efnislegra varna, ef um þær væri að ræða, svo og fjármálaráð- herra, ef hann hafi einnig slíkar varnir, en að öðru leyti sé fjármálaráðherra stefnt sem gæslumanni hagsmuna ríkissjóðs. Af hálfu stefnanda er m.a. vísað til 67. gr. stjórnarskrár og XII. og XXI. kafla laga nr. 19/1991, einkum 97., 114., 175., 176., 178., 179. og 181. gr. Málsástæður og lagarök stefnda. Af hálfu stefnda er málavöxtum lýst þannig að stefnandi hafi verið handtek- inn í umræddu tilviki samkvæmt beiðni fulltrúa sýslumannsins á Selfossi vegna margvíslegra hótana sem lögreglan hafi fregnað af og séð ástæðu til að vera á varðbergi gagnvart. Í því sambandi er af hálfu stefnda vísað til þess að fulltrú- inn hafi fengið upplýsingar um að stefnandi hefði ekki aðeins hatt í hótunum við lögmann fyrrverandi eiginkonu sinnar heldur hafi hann einnig sagst ætla að spengja flugvél sem hafi verið á leið af landi brott frá Keflavíkurflugvelli með fyrrverandi eiginkonu stefnanda og dóttur þeirra. Hafi verið áætlað að flugvélin færi frá Keflavíkurflugvelli klukkan 8.50 daginn sem stefnandi var handtekinn. Í bréfi lögmanns fyrrverandi eiginkonu stefnanda til sýslumannsins á Sel- 4828 fossi, dagsettu 30. nóvember 1996, sé meðal annars vikið að því að fyrrum eig- inkona stefnanda hafi ætlað til Filippseyja, þar sem hún sé fædd og uppalin, til að heimsækja fjölskyldu sína yfir jólin og hafi dóttirin átt að vera með í för. Hafi stefnandi verið þessari ferð andvígur og ítrekað hótað í eyru starfsmanna félagsmálayfirvalda í Hveragerði að flugvélin yrði sprengd í loft upp. Þá hafi stefnandi hótað eiginkonunni fyrrverandi því að hann myndi með öllum ráðum koma í veg fyrir að hún færi utan og látið þau orð falla í eyru starfskonu í Kvennaathvarfi að hann myndi sjá til þess að barnsmóðir sín kæmist ekki á leið- arenda og auk þess myndi hann koma fyrir sprengju í garði Kvennaathvarfsins. Þessar hótanir hafi allar verið hafðar í frammi í október- og nóvembermánuði 1996. Í bréfi lögmannsins sé því lýst að stefnandi hafi tjáð lögmanninum að hann myndi fremja sjálfsmorð og lífláta hana um leið og eiginkonan fyrrverandi kæmist úr landi. Sé þess getið í bréfi lögmannsins hvernig stefnandi hafi lýst aftökunni, sem hann hafi áformað, og að þær lýsingar hefðu einnig verið kynntar ritara lögmannsins. Lögmaðurinn hafi upplýst í bréfi sínu til sýslumanns að ugg hefði sett að henni um eigið öryggi. Í bréf lögmannsins hafi einnig komið fram að lögmanninum hefðu borist fregnir af því að stefnanda væri kunnugt um að brottför mæðgnanna væri fyrirhuguð þann 2. desember 1996. Lögmaðurinn hafi því vakið athygli á því að mæðgunum væri hætta búin og að öryggi flugfarþega nefndan dag yrði ógnað. Væri öryggi lögmannsins einnig ógnað, a.m.k. fyrst um sinn eftir þessa flugferð. Hafi lögmaðurinn einnig bent á að stefnandi hefði í tví- gang verið dæmdur til refsingar fyrir líkamsárás með dómum Hæstaréttar, en í öðru tilvikinu hefði einnig verið ákært fyrir hótanir. Stefnandi hafi verið handtekinn og færður til yfirheyrslu í lögreglustöðinni á Selfossi en þar hafi honum verið kynnt tilefni handtökunnar og réttarstaða. Stefnandi hafi aðspurður ekki óskað eftir réttargæslumanni. Stefnandi hafi neitað þar að hafa haft í hótunum eða að hann hefði í fórum sínum sprengju, en hann hafi viðurkennt að hafa verið á leið til Keflavíkur, meðal annars í þeim til- gangi að tefja fyrir dóttur sinni þannig að hún kæmist ekki með móður sinni í flugvélina. Fleiri skýrslur hafi verið teknar í tengslum við málið þar sem meðal annars hafi komið fram að stefnandi hefði í október 1996 lýst áformum um að sprengja flugvélina og að hann hefði þekkingu til þess að útbúa fjarstýrðar sprengjur. Enn fremur hafi stefnandi hringt í skýrslugjafa þann 29. nóvember sama ár og tilkynnt að fjórir slagsmálahundar væru reiðubúnir að aðstoða hann við að hefta utanför mæðgnanna. Hann hafi einnig látið þess getið að færi dóttir hans úr landi gæfi hann lögmanninum þrjá mánuði til að láta sig hverfa, en að öðrum kosti myndi hann snúa hana úr hálslið með berum höndum. Þessum lýsingum og öðrum hótunum, er beindust að skýrslugjafa sjálfum, hefði verið komið á framfæri við fulltrúa sýslumannsins á Selfossi. Af hálfu stefnanda hafi Rannsóknarlögreglu ríkisins verið ritað bréf þann 23. 4829 Júní 1997 þar sem spurst hafi verið fyrir um það hvort málið hefði verið sent ríkissaksóknara og hvort búast mætti við frekari aðgerðum. Svarbréf rannsókn- arlögreglu hafi verið ritað lögmanni stefnanda 30. júní 1997 þar sem fram komi eftirfarandi: „Málið var sett til hliðar (í geymslu) 5. febrúar sl. með hliðsjón af afstöðu kæranda, {...1, þar sem hún vildi ekki eiga yfir höfði sér að kærði myndi á ný veitast að henni í orði eða athöfnum. Rannsóknargögnin verða því til staðar ef kærði gefur tilefni til endurupptöku málsins.“ Stefndi heldur því fram að með bréfi þessu hafi lögmanni stefnanda verið til- kynnt nægjanlega að rannsókn væri hætt að svo stöddu. Af hálfu stefnda er því haldið fram að málshöfðunarfrestur sá, sem kveðið sé á um í 181. gr. laga nr. 19/1991, hafi verið liðinn þegar stefnandi höfðaði málið. Með bréfi Rannsóknarlögreglu ríkisins, dagsettu 30. júní 1997, hafi lög- manni stefnanda verið tilkynnt að málið hefði verið lagt upp, en kærandi máls- ins hafi ekki viljað halda því áfram. Mál þetta hafi stefnandi höfðað 18. ágúst 1998 eða rúmlega ári eftir að honum hafi verið tilkynnt um þessi málalok. Hafi því hinn lögmælti sex mánaða frestur verið liðinn. Tilraunir lögmanns stefnanda í bréfi til ríkissaksóknara frá 17. mars 1998, sem ritað hafi verið að liðnum máls- höfðunarfresti í þeim tilgangi að vekja málið upp aftur, þrátt fyrir svarbréf Rann- sóknarlögreglu ríkisins frá 30. júní 1997, breyti engu í þessu sambandi. Komi fram í bréfi ríkissaksóknara, dagsettu 31. mars 1998, að umrætt mál á hendur stefnanda hafi ekki borist embætti ríkissaksóknara til meðferðar. Af hálfu stefnda er því mótmælt að lögregluyfirvöld hafi með einhverjum hætti valdið fyrningu bótaréttar stefnanda, en honum hafi án tafar verið kynnt tilefni hand- tökunnar og skýrslur verið sendar honum 20. mars 1997 að beiðni lögmanns hans. Enn fremur er á því byggt að handtaka stefnanda hafi verið lögmæt og að hún hafi farið fram af brýnu tilefni þar sem fram hafi komið kærur þess efnis að stefn- andi hefði haft í líflátshótunum við lögmann fyrrverandi eiginkonu sinnar auk ann- arra og um að flugvél með mæðgurnar innanborðs yrði sprengd í loft upp. Hafi verið hafðar í frammi hótanir um háttsemi sem varði við almenn hegningarlög nr. 19/1940, meðal annars 165. gr., 211. gr., 225. gr. og 226. gr. Hafi einnig verið til- efni til handtöku til að kanna og rannsaka brot gegn 233. gr. laganna. Lögreglan hafi ekki haft ástæðu til að tvístíga þegar svo alvarlegar hótanir höfðu komið fram og sett hefðu ugg að fólki. Hafi því verið ástæða til að fylgj- ast með ferðum stefnanda þennan morgun. Þegar lögregla hafi orðið þess vör að stefnandi væri á leið til Keflavíkur árla morguns þann dag, er flugvélin hafi verið reiðubúin til brottfarar, hafi verið ástæða til að stöðva stefnanda, enda hafi grunur lögreglu styrkst um að einhverra aðgerða vegna brottfarar mæðgnanna væri að vænta af hálfu stefnanda. Vegna hótana um manndráp, ofbeldi eða frels- 4830 issviptingu, sem framkvæmd yrði í beinum tengslum við það ef af fyrrgreindri utanför mæðgnanna yrði, svo og fyrirætlunum um að koma fyrir sprengjum, hafi fullt tilefni og lögmæt ástæða verið til handtökunnar. Hefði lögreglu ekki verið stætt á því að bíða átekta og horfa aðgerðarlaus á framvindu mála. Þá hafi hand- takan ekki verið framkvæmd á hættulegan, særandi eða móðgandi hátt. Því verði bótaréttur stefnanda ekki reistur á 175. gr. eða 176. gr. laga nr. 19/1991 og er því mótmælt að nokkurt skilyrði sé til greiðslu bóta. Stefndi vísar til 97. gr. lag- anna, en einnig til hlutverks lögreglu um að halda uppi allsherjarreglu, almanna- öryggi og stemma stigu við lögbrotum samkvæmt |. gr. laga nr. 56/1972 um lögreglumenn, sbr. nú 1. gr. lögreglulaga nr. 90/1996. Af hálfu stefnda er því mótmælt að stefnanda hafi ekki enn verið tilkynnt um málalok eða um afdrif málsins. Ákvæði 114. gr. laga nr. 19/1991 hafi ekki átt við, enda hafi stefnanda og lögmanni hans verið fullkunnugt um að málið hafi ekki verið til meðferðar af hálfu ákæruvalds og hafi rannsókn verið hætt að svo stöddu af hálfu Rannsóknarlögreglu ríkisins. Tilkynning um það hafi verið send lögmanni stefnanda eftir skriflegri beiðni hans, sem leggja ber til jafns við 76. gr. eins og málum væri háttað. Þá er því mótmælt sem röngu að stefnandi hafi verið handtekinn af hagkvæmnisástæðum vegna umgengnis- eða forræðisdeilu en stefnanda hafi strax verið tilkynnt um tilefni handtökunnar. Af framangreindum ástæðum er þess krafist að stefndi verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda. Til vara er þess krafist að umkrafðar bætur verði stór- lega lækkaðar og einungis metnar hæfilegar að álitum. Mótmælt er upphafstíma vaxta en stefnandi telur að einungis beri að miða í því sambandi við dómsuppkvaðningu eða í fyrsta lagi þann dag er málið var þingfest. Vísar hann í þessu sambandi til 15. gr. vaxtalaga nr. 25/1987. Til stuðn- ings kröfum stefnda um málskostnað er vísað til XX. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Niðurstöður. Í málinu hefur komið fram, eins og hér að framan er rakið, að lög- regluskýrslur voru teknar 2. og 3. desember 1996 hjá lögreglunni í Árnessýslu í tilefni af rannsókn lögreglunnar á meintum hótunum stefnanda. Einnig var með bréfi sýslumannsins á Selfossi þann 17. desember sama ár óskað eftir frekari skýrslutökum hjá Rannsóknarlögreglu ríkisins. Stefnanda var ekki tilkynnt um afdrif málsins fyrr en með bréfi rannsóknarlögreglunnar þann 30. júní 1997 en þar segir að málið hafi verið sett til hliðar í geymslu þann 5. febrúar 1997. Í bréfinu segir enn fremur að rannsóknargögn verði því til staðar ef kærði gefi til- efni til endurupptöku málsins. Í 111. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19/1991 segir að sérhver refsi- verður verknaður skuli sæta ákæru, nema annað sé sérstaklega ákveðið í lögum. 4831 Þegar ákærandi hefur fengið gögn máls í hendur og gengið úr skugga um að rannsókn sé lokið skal hann samkvæmt 112. gr. laganna athuga hvort sækja skuli mann til sakar eða ekki. Ef hann telur það sem fram er komið ekki nægilegt eða líklegt til sakfellis lætur hann við svo búið standa, en ella skal hann höfða opin- bert mál með útgáfu ákæru samkvæmt 116. gr. sömu laga. Ef mál er fellt niður samkvæmt 112. gr. laganna skal ákærandi tilkynna það þeim sem borinn hefur verið sökum, sbr. 114. gr. sömu laga. Hafi rannsókn á hendur sökuðum manni verið hætt á hann rétt á vottorði rannsóknara eða ákæranda um það samkvæmt 4. mgr. 76. gr. sömu laga. Samkvæmt þessu átti stefnandi rétt á tilkynningu um ákvarðanir sem bar að taka í samræmi við fyrirmæli í framangreindum lagaákvæðum. Hafði lögmaður hans, áður en mál þetta var höfðað, þrívegis farið fram á upplýsingar um ákvarð- anir í þessum efnum, fyrst með bréfi til sýslumannsins á Selfossi þann 25. febr- úar 1997, síðan með bréfi til Rannsóknarlögreglu ríkisins þann 23. júní sama ár, eftir að hann fékk upplýsingar um að málið hefði verið sent þangað, og loks með bréfi til ríkissaksóknara þann 17. mars 1998. Í framangreindu bréfi rann- sóknarlögreglunnar frá 30. júní 1997 kemur ekki fram með skýrum hætti að ákvörðun hefði verið tekin um að rannsókn hefði verið felld niður. Engin önnur sögn hafa verið lögð fram í málinu sem gefa til kynna að stefnandi hafi haft vit- neskju um slíka ákvörðun. Hefur því hvorki verið sýnt fram á með nægjanlegum gögnum né rökum að bótakrafa stefnanda, sem sótt er á grundvelli 175. og 176. gr. laga um meðferð opinberra mála, hafi fallið niður fyrir fyrningu samkvæmt 181. gr. sömu laga en samkvæmt þeirri lagagrein fyrnist bótakrafa á sex mán- uðum frá vitneskju aðila um ákvörðun um niðurfall rannsóknar. Af hálfu stefnda er vísað til þess að nauðsynlegt hafi verið að handtaka stefn- anda vegna hættunnar sem af honum hafi stafað. Í því sambandi er af hálfu stefnda vísað til þess, sem fram kemur í bréfi lögmanns fyrrverandi eiginkonu stefnanda frá 30. nóvember 1996 um hótanir stefnanda í garð konunnar, lög- mannsins og annarra, og sambærilegra upplýsinga frá félagsmálastjóranum í Hveragerði. Stefnandi hefur staðfastlega neitað því að hafa haft þessar hótanir í frammi. Þótt lögreglan hafi haft fulla ástæðu til að vera á varðbergi vegna upplýsinga, sem fram höfðu komið, og jafnvel þótt aðgerðir hafi reynst nauð- synlegar í því sambandi, verður ekki fallist á, með vísan til þess, sem fram hefur komið í málinu, að slík yfirvofandi hætta hafi stafað af stefnanda þegar lög- reglan hafði tal af honum í umræddu tilviki að handtakan hafi af þeirri ástæðu verið nauðsynleg. Samkvæmt því og með vísan til c-liðar 1. mgr. $. gr. laga um mannréttindasáttmála Evrópu nr. 62/1994, þar sem m.a. kemur fram að hand- töku verði ekki beitt til að koma í veg fyrir að afbrot verði framið nema það sé með rökum talið nauðsynlegt, verður ekki talið að lögmæt skilyrði fyrir hand- tökunni hafi af framangreindri ástæðu verið fyrir hendi. 4832 Af hálfu stefnda er einnig vísað til þess að stefnandi hafi verið færður til skýrslutöku á lögreglustöð vegna rannsóknar á þeim brotum sem hann hafði verið sakaður um að hafa framið. Samkvæmt 2. mgr. 66. gr. laga um meðferð opinberra mála skal lögregla hefja rannsókn, þegar þörf er á því, ef fyrir liggur vitneskja eða grunur um að refsivert brot hafi verið framið. Lögreglu er heim- ilt samkvæmt 1. mgr. 97. gr. laganna að handtaka mann ef rökstuddur grunur er á að hann hafi framið brot, sem sætt getur ákæru, enda sé handtaka nauðsynleg til að koma í veg fyrir áframhaldandi brot, tryggja návist hans og öryggi eða koma í veg fyrir að hann spilli sönnunargögnum. Með vísan til þessa og þess, sem hefur að öðru leyti komið fram í málinu, verður að telja ósannað að nauð- synlegt hafi verið að færa stefnanda til yfirheyrslu með því að handtaka hann þar sem hann var á ferð klukkan 6.30 að morgni eins og gert var í því skyni að taka skýrslu af honum í þágu rannsóknar málsins. Verður því að telja að eins og á stóð hafi ekki verið nægjanlegt tilefni til handtökunnar sem stefnandi var beittur í umræddu tilfelli. Samkvæmt framangreindu þykja nægjanleg skilyrði til að taka til greina kröfu stefnanda um miskabætur vegna handtökunnar samkvæmt 176. gr., sbr. 175. gr. laga um meðferð opinberra mála. Þykja bætur hæfilega ákveðnar 40.000 krónur. Einnig ber að dæma stefnda til að greiða vexti samkvæmt 7. gr. vaxta- laga nr. 25/1987 frá 2. desember 1996 eins og krafist er. Af gögnum málsins verður ekki ráðið að stefnandi hafi krafið stefnda um bætur fyrr en með birtingu stefnu þann 18. ágúst 1998. Samkvæmt 15. gr. vaxtalaga bera skaðabótakröfur dráttarvexti að liðnum mánuði frá þeim degi er kröfuhafi hefur lagt fram upplýsingar sem þörf er á til þess að meta tjónsatvik og fjárhæð bóta. Þykir því rétt að krafan beri dráttarvexti frá 18. september 1998. Gjafsóknarkostnaður stefnanda greiðist úr ríkissjóði, þ.m.t. þóknun lögmanns hans, Lúðvíks Emils Kaaber hdl., sem þykir hæfilega ákveðin 150.000 krónur án virðisaukaskatts. Dóm þennan kvað upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið, greiði stefnanda, Garðari H. Björgvinssyni, 40.000 krónur ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 2. desember 1996 til 18. september 1998 og dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla sömu laga frá þeim degi til greiðsludags. Gjafsóknarkostnaður stefnanda greiðist úr ríkissjóði, þ.m.t. þóknun lögmanns hans, Lúðvíks Emils Kaaber hdl., 150.000 krónur án virðisauka- skatts. 4833 Fimmtudaginn 9. desember 1999. Nr. 200/1999. Helga Sigurðardóttir og Vátryggingafélag Íslands hf. (Hákon Árnason hrl.) gegn Bergljótu Hermundsdóttur (Sigurður Sigurjónsson hrl.) Bifreiðir. Skaðabætur. Sakarskipting. Árekstur varð milli bifreiðanna OM-420 og IH-511 á Fljótshlíðarvegi við heimreið að Litla-Moshvoli. Atvikið varð þegar ökumaður fyrr- nefndu bifreiðarinnar kom að þjóðveginum eftir heimreiðinni og beygði inn á veginn til vesturs í sömu mund og síðarnefndu bifreiðinni var ekið eftir þjóðveginum til austurs yfir ávalan ás og greip ökumaður hennar þá til þess úrræðis að sveigja yfir á nyrðri vegarhelming. Um ábyrgð á árekstrinum var til þess litið, að bifreiðinni OM-420 hafði verið ekið inn á þjóðveginn af heimreið og hefði ökumanni hennar borið að veita umferð á veginum forgang samkvæmt 3. mgr. 25. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Yrði að álykta, að ökumaður þeirrar fyrr- nefndu hefði ekki veitt veginum næga athygli. Jafnframt yrði ekki séð, að ökumaður IH-511 hefði getað afstýrt árekstri með því að halda bif- reið sinni á eigin vegarhelmingi. Yrði samkvæmt þessu að telja, að öku- maður OM-420 ætti sök á árekstrinum og mætti líta á aðgæsluskort af hans hálfu sem frumorsök að slysinu. Á hinn bóginn varð ekki séð, að ökumaður IH-511 hefði dregið úr hraða eða gætt nægilegrar varúðar begar hann ók upp á ásinn, en vegna hinnar takmörkuðu vegsýnar hefði honum borið sérstök skylda til að aka nægilega hægt miðað við aðstæður. Þegar þetta var virt ásamt öðrum atvikum málsins þótti hann einnig eiga sök á óhappinu. Með vísan til 89. gr. umferðarlaga var ábyrgð á árekstrinum skipt með þeim hætti, að hún félli á B, eiganda OM-420, að 2/3 hlutum, en H, eigandi IH-511, bæri 1/3 hluta hennar. Voru H og ábyrgðartryggjandi hennar V því dæmd sameiginlega til þess að greiða B 1/3 hluta eignatjóns hennar. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Haraldur Henrysson og Hjörtur Torfason. 4834 Áfrýjendur hafa skotið málinu til Hæstaréttar með stefnu 20. maí 1999. Þau krefjast aðallega sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, en til vara þess, að bótaábyrgð verði skipt í málinu og málskostnaður felldur niður á báðum dómstigum. Stefnda krefst aðallega staðfestingar á hinum áfrýjaða dómi og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hún þess, verði ábyrgðar- skipting talin við eiga, að henni verði eigi að síður tildæmdur máls- kostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti. Mál þetta er risið af árekstri á Fljótshlíðarvegi föstudaginn 24. apríl 1998 milli bifreiðarinnar OM-420, er var í eigu stefndu, og bifreiðar- innar IH-511, sem var eign áfrýjandans Helgu Sigurðardóttur og tryggð lögboðinni ábyrgðartryggingu hjá áfrýjandanum Vátryggingafélagi Íslands hf. Ók eiginmaður stefndu fyrri bifreiðinni, en sonur Helgu Sigurðardóttur hinni síðarnefndu, og voru báðir gerkunnugir stað- háttum. Bifreiðirnar voru venjulegar einkabifreiðir af áþekkri stærð og skemmdust þær töluvert við áreksturinn. Málið hefur stefnda höfðað til heimtu bóta fyrir tjónið á bifreið sinni. Ábyrgð á því ber að meta á grundvelli 89. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sem lýtur að tjóni af árekstri skráningarskyldra vélknúinna ökutækja og kveður á um skiptingu þess á ökutækin að tiltölu við sök þeirra, sem hlut eiga að máli, og með hliðsjón af atvikum öllum. Um aðild að ábyrgðinni og greiðslu bóta fer einkum að ákvæðum Í. mgr. 90. gr. sömu laga, sbr. og 1. mgr. 91. gr., 1. mgr. 95. gr. og 1. mgr. 97. gr. laganna. Áreksturinn varð nokkrum kílómetrum frá Hvolsvelli, þar sem Fljótshlíðarvegur liggur eftir sléttlendi í austlæga og tiltölulega beina stefnu. Er hann uppbyggður með tvíbreiðri akbraut, sem lögð er bundnu slitlagi. Nánar tiltekið var árekstursstaðurinn við heimreið af veginum að Litla-Moshvoli, heimili stefndu, sem liggur sunnan vegar- ins skammt frá fleiri bæjum báðum megin hans. Er staðurinn varhuga- verður að því leyti, að vestan hans liggur vegurinn upp á ávalan ás og síðan yfir hann í aflíðandi boga, þar til komið er á láglendi austan heimreiðarinnar. Byrgir mishæðin ökumönnum sýn að nokkru leyti. Á ásnum er akbrautinni skipt með tveimur boðmerkjum með rúmlega 66 metra millibili, og er hið eystra rúma 14 metra frá heimreiðinni. Að öðru leyti er hann ekki merktur sem blindhæð. Engir sjónarvottar voru að árekstrinum, en nokkrar bifreiðir bar að 4835 örskömmu síðar, og töldu ökumenn þeirra sig geta séð för á akbraut- inni eftir IH-511, sem þó væru ekki eiginleg hemlaför. Lögregla í Rangárvallasýslu kom fljótlega á vettvang og gerði skýrslu um atburð- inn, svo sem frá greinir í héraðsdómi. Mældi lögreglumaður þær vega- lengdir, sem fyrr getur, og tók ljósmyndir á staðnum. Hins vegar var ekki gerður vettvangsuppdráttur til að sýna staðsetningu bifreiðanna og ummerkja eftir áreksturinn. Meðal þeirra eru glerbrot nærri miðlínu vegarins, sem sjá má á myndunum. Frásögnum ökumanna bifreiðanna tveggja af atvikum að árekstr- inum er lýst í meginatriðum í héraðsdómi, ásamt framburðum vitna í málinu. Svo sem þar greinir var ökumaður IH-511 á ferð austur eftir þjóðveginum á leið frá Hvolsvelli, þegar ökumaður OM-420 kom að veginum eftir heimreiðinni frá Litla-Moshvoli og beygði inn á hann til vesturs. Bar þetta að í sama mund og IH-511 var ekið upp á ásinn, og virðist ökumaður hennar hafa komið auga á OM-420 þegar hann var nýfarinn framhjá vestara boðmerkinu og þá séð, að hún var á leið inn á þjóðveginn. Kveðst hann hafa reynt að hemla og síðan gripið til þess úrræðis að sveigja yfir á nyrðri vegarhelming, áður en hann kom að eystra merkinu, til að sneiða þannig hjá árekstri. Ökumaður OM-420 varð ekki var við hina bifreiðina samtímis, og kveðst hann ekki hafa séð til ferða IH-511 fyrr en hún hafi komið á móti sér á nyrðri vegar- helmingi. Hafi bifreið sín þá verið komin yfir á þann vegarhelming og hann ekki haft nein tök á að forðast árekstur. Hann hafi þó gert tilraun til að bakka bifreið sinni, en IH-511 hafi lent á henni í sama mund. Eftir frásögnum þessum og ummerkjum að dæma virðist áreksturinn hafa orðið með þeim hætti, að hægri framhorn bifreiðanna hafi lent ská- hallt saman. Rásaði IH-511 áfram út af veginum að norðanverðu og stöðvaðist skammt undan, en OM-420 virðist hafa kastast aftur á við og stöðvast nærri þversum á syðri helmingi vegarins, þannig að framhjól námu við miðlínu. Urðu skemmdir á bifreiðinni aðallega á hægra fram- horni, en á IH-511 urðu skemmdir einkum framanvert á hægri hlið. Staða bifreiðanna við áreksturinn verður ekki metin með vissu umfram það, að þær hafi rekist saman á nyrðri vegarhelmingi. Það virðist þó hafa gerst nærri miðjum vegarhelmingnum og ekki svo utar- lega, að vinstri hjól IH-511 væru komin út af veginum. Gefa ummerkin Jafnframt helst til kynna, að beygju OM-420 inn á þennan vegarhelm- ing hafi ekki verið lokið til fulls, þegar óhappið varð. 4836 Um ábyrgð á árekstrinum er til þess að líta, að bifreið stefndu var ekið inn á þjóðveginn af heimreið. Bar ökumanni hennar samkvæmt 3. mgr. 25. gr. umferðarlaga að veita umferð á veginum forgang. Fram er komið, að ökumaðurinn varð ekki var við IH-511 fyrr en árekstur var óumflýjanlegur að kalla. Ekki er unnt að skýra það með hraða hinnar bifreiðarinnar einum saman, og verður að álykta, að ökumaðurinn hafi ekki veitt veginum næga athygli. Jafnframt verður ekki séð af ummerkjum, að bifreið hans hafi verið komin svo langt inn á veginn, að ökumaður IH-511 hefði getað afstýrt árekstri með því að halda bif- reið sinni á eigin vegarhelmingi. Samkvæmt því verður að telja, að ökumaður OM-420 eigi sök á árekstrinum, og megi líta á aðgæsluskort af hans hálfu sem frumorsök að slysinu. Ökumaður IH-511 kveður ökuhraða hennar hafa verið 90 km/klst. fyrir áreksturinn, en það er lögboðinn hámarkshraði á veginum. Afstaða bifreiðanna eftir áreksturinn gefur ekki sérstaklega til kynna, að hraðinn hafi verið meiri, en þess er einnig að gæta, að nokkur spölur er að heimreiðinni frá þeim stað, þar sem ökumaðurinn varð var við bifreið stefndu. Eftir fyrrgreindum atvikum er ekki unnt að virða honum það sérstaklega til sakar, að hann sveigði bifreiðinni yfir á öfugan vegarhelming. Á hinn bóginn verður ekki séð, að hann hafi dregið úr hraða eða annars gætt nægilegrar varúðar, þegar hann ók upp á ásinn, en vegna hinnar takmörkuðu vegsýnar bar honum sérstök skylda til að aka nægilega hægt miðað við aðstæður, sbr. e-lið 2. mgr. 36. gr. umferðarlaga. Þegar þetta er virt ásamt öðrum atvikum málsins verður að telja, að á hafi skort um viðeigandi aðgát af hans hálfu, og eigi hann því einnig sök á óhappinu. Með skírskotun til 89. gr. umferðarlaga og þess, sem fyrr er rakið, þykir rétt að skipta ábyrgð á árekstrinum með þeim hætti, að hún falli á stefndu að 2/3 hlutum, en áfrýjandinn Helga Sigurðardóttir beri 1/3 hluta hennar. Ágreiningslaust er með aðilum, að eignatjón stefndu nemi metnu andvirði bifreiðar hennar, 520.000 krónum. Verða áfrýjendur þannig dæmdir til að greiða henni óskipt 173.333 krónur í skaðabætur, með dráttarvöxtum frá þingfestingardegi í héraði. Rétt er, að áfrýjendur greiði stefndu málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, svo sem í dómsorði greinir, en þau hafa til þessa hafnað bótaskyldu. 4837 Dómsorð: Áfrýjendur, Helga Sigurðardóttir og Vátryggingafélag Íslands hf., greiði áfrýjanda, Bergljótu Hermundsdóttur, óskipt 173.333 krónur, með dráttarvöxtum samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 9. júní 1998 til greiðsludags. Áfrýjendur greiði stefndu óskipt samtals 150.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 26. mars 1999. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutningi 10. mars sl., var höfðað með stefnu, áritaðri um birtingu 8. júní 1998. Stefnandi er Bergljót Hermundsdóttir, kt. 171243-2389, Litla-Moshvoli, Hvolsvelli. Stefndu eru Helga Sigurðardóttir, kt. 010451-4269, Eystri-Torfa- stöðum, Fljótshlíðarhreppi, Rangárvallasýslu, og Vátryggingafélag Íslands hf., Ármúla 3, Reykjavík. Endanlegar dómkröfur stefnanda: Að stefndu verði dæmd in solidum til þess að greiða stefnanda 520.000 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 24. apríl 1998 til greiðsludags. Gerð er krafa um greiðslu málskostnaðar úr hendi stefndu in solidum samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi auk vaxta frá dóms- uppkvaðningu. Dómkröfur stefnda: Stefndu krefjast sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hendi stefnanda að mati dómsins. Til vara er þess krafist að sök verði skipt í málinu, stefnukröfur lækkaðar og málskostnaður felldur niður. Málavextir. Hinn 24. apríl 1998 var Kristmann Grétar Óskarsson, eiginmaður stefnanda, á leið frá Litla-Moshvoli inn á Fljótshlíðarveg á bifreið stefnanda, OM-420. Á sama tíma var bifreið stefndu, Helgu Sigurðardóttur, IH-511, ekið austur Fljóts- hlíðarveg. Ökumaður bifreiðarinnar IH-511 var Ólafur Rúnarsson. Bifreiðarnar OM-420 og IH-511 skullu saman. Í lögregluskýrslu, dags. 24. apríl 1998, kl. 20.50, segir að þarna sé blindhæð sem skipt sé með boðmerkjum á tveimur stöðum. Þar segir jafnframt að við áreksturinn hafi bifreiðin OM-420 kastast aftur og stöðvast þversum á syðri akreininni en bifreiðin IH-511 hafi runnið út af veginum að norðanverðu veg- arins og hafnað úti við girðingu. Á veginum sé þarna hæðarmismunur á annan 4838 metra að norðanverðu. Þegar lögreglan kom á vettvang var ökumaður IH-511 horfinn af vettvangi. Í lögregluskýrslu er haft eftir ökumanni OM-420 að hann hafi verið að koma frá Litla-Moshvoli og ætlað að Stóra-Moshvoli og verið að aka af afleggjaranum inn á Fljótshlíðarveginn og beygt til vinstri inn á hægri akrein þegar bifreiðin IH-511 kom skyndilega yfir hæðina og var ekið yfir á vinstri akrein miðað við akstursstefnu og skall á bifreið hans svo að hún kastaðist aftur á bak og til hliðar. Hún hafi stöðvast þversum á syðri akrein. Í lögregluskýrslu er haft eftir vitninu Friðrik Pálssyni, að hann hafi komið á vettvang rétt eftir áreksturinn. Vitnið kvaðst hafa verið að fylgjast með árekst- ursvettvangi þegar ökumaður IH-511 hvarf á brott. Vitnið kvaðst hafa séð för eftir bifreiðina IH-511, að hann taldi vísast, og hafi þau legið af syðri akrein vegarins yfir á nyrðri akreinina eins og ökumaður TH-511 hefði sveigt yfir á vinstri vegarhelming miðað við akstursstefnu hans til að forða árekstri við OM- 420. Í lögregluskýrslu 24. apríl 1998, kl. 21.50, er frásögn ökumanns IH-511 og segir þar að hann hafi verið á leið inn Fljótshlíðarveg á um 90 km hraða. Þegar hann kom inn á „Ásinn“ sá hann hvar bifreið var að koma inn á veginn af afleggjara frá Litla- Moshvoli og stutt í bifreiðina. Ökumaðurinn kvaðst hafa reynt að hemla og sveigja til vinstri til að forða árekstri. Hann kvaðst hafa verið kominn yfir á rangan vegarhelming þegar bifreiðarnar skullu saman. Ökumaður IH-511 taldi að öku- maður OM-420 hefði ekki tekið eftir sér og hafi hann haldið hiklaust inn á veginn. Ökumaður IH-511 sagði að bifreið sín hefði við höggið henst út af veginum að norð- anverðu og stöðvast við girðingu. Strax eftir að bifreiðin stöðvaðist kvaðst öku- maðurinn hafa fundið að hann hefði fengið högg á höfuðið. Hann kvaðst ekki hafa verið í bílbelti. Ökumaðurinn kvaðst hafa farið út úr bifreiðinni og gengið í kringum hana. Í sömu svifum hafi komið að stúlka, sem búi á Núpi, og kvaðst hann hafa farið með stúlkunni niður á Hvolsvöll til læknis. Ökumaður IH-511 sagði að áður en hann fór hefði hann séð að nokkrar bifreiðar voru komnar á staðinn og kvaðst hann hafa kallað til ökumanns OM-420 og sagst vera að fara til læknis. Öku- maður IH-511 sagði að þegar hann var búinn hjá lækninum hafi læknirinn hringt í lögregluna sem hefði komið skömmu síðar. Stefnandi telur bifreið sína gjörónýta eftir áreksturinn. Stefnandi leitaði eftir bótum vegna tjónsins til stefnda, Vátryggingafélags Íslands hf. Félagið hafnaði bótakröfu stefnanda og taldi ökumann bifreiðar stefnanda hafa verið í algjörum órétti. Félagið bætti eiganda IH-511 tjón hans. Málsástæður og rökstuðningur stefnanda. Af hálfu stefnanda er því haldið fram að eigandi bifreiðarinnar IH-511 og Vátryggingafélag Íslands hf. beri algerlega ábyrgð á því tjóni sem um ræðir en 4839 bifreiðin sé tryggð ábyrgðartryggingu hjá félaginu. Umrætt slys hafi orðið með þeim hætti að bifreiðinni IH-$11 sé ekið á ólöglegum og allt of miklum hraða yfir blindhæð með þeim hætti að bifreiðinni sé sveigt til vinstri milli tveggja boðmerkja sem á hæðinni séu yfir á vinstri, þ.e. rangan vegarhelming. Fyrir liggi staðfesting ökumanns bifreiðarinnar IH-511 um það, að bifreið hans hafi verið komin á rangan vegarhelming. Bifreiðinni OM-420 hafi verið ekið yfir á hægri vegarhelming þegar til vesturs sé litið. Það sem ráði úrslitum í máli þessu sé staðsetning bifreiðanna en augljóst sé að bifreiðin OM-420 hafi verið komin inn á vegarhelming þann sem henni bar þegar árekstur varð. Ákoma á bifreiðinni OM-420 beri það augljóslega með sér að bifreiðin hafi verið komin inn á réttan vegarhelming. Að öðrum kosti væri ákoma á bifreiðinni á vinstra framhorni eða vinstri hlið ef bifreiðin hefði ekki verið komin inn á sinn rétta vegarhelming. Augljóst sé að bifreiðinni IH-511 hafi verið ekið á ofsahraða og stjórnlaust yfir blindhæðina. Viðbrögð ökumannsins séu fráleit og einkennist af því að hraði bifreiðarinnar hafi orðið til þess að hann hafi enga stjórn getað haft á bifreið- inni. Fráleitt úrræði sé að fara yfir á rangan vegarhelming svo sem gert hafi verið af bifreiðastjóranum í umrætt sinn. Þá sé að sjálfsögðu gersamlega út í hött að keyra yfir á rangan vegarhelming á milli boðmerkja eins og gert hafi verið í þessu tilviki. Á staðnum hafi verið vitni og sé annað þeirra tilgreint í lögregluskýrslu, Frið- rik Pálsson, en hann hafi staðfest að ökumaður bifreiðarinnar IH-511 hefði horfið á brott og jafnframt kvaðst hann hafa séð hemlaför eftir bifreiðina IH- 511 og talið að þau hafi legið á syðri akrein vegarins yfir á nyrðri akreinina eins og ökumaður bifreiðarinnar IH-511 hefði sveigt yfir á vinstri vegarhelming. Jafnframt muni hafa verið á staðnum í umrætt sinn Jóhann Steinsson, en eins og lögregluskýrsla beri með sér hafi eigi verið tekin sjálfstæð skýrsla af þessum vitnum. Vátryggingafélag Íslands hf., sem hafi fullvissað stefnanda um það að félagið hafi rannsakað gaumgæfilega verksummerki, virðist hvorki hafa kynnt sér afstöðu eða framburð umræddra vitna né heldur tekið mark af þeirri augljósu staðreynd að ákoma á bifreiðunum beri það með sér með hvaða hætti árekstur hafi orðið. Sé augljóst að engin sök verði lögð á stefnanda vegna þessa tjóns, heldur sé sökin algerlega og alfarið hjá stefndu í máli þessu. Óhjákvæmilegt sé að benda á að ökumaður bifreiðarinnar IH-511 fullyrði að hann hafi orðið að sveigja inn á rangan vegarhelming til þess að forða árekstri. Þessar skýringar séu eigi trúverðugar en að sjálfsögðu hefði rétt úrræði verið hjá bifreiðastjór- anum að hemla og nema staðar. En ef ferð bifreiðarinnar hafi verið mikil hafi verið útilokað fyrir hann að hemla. Ljóst sé að ekki hafi sá grunur verið útilok- aður að ökumaður bifreiðarinnar IH-511 hafi verið ölvaður í umrætt sinn. Óneit- anlega sé athugunarvert að hann hafi horfið af vettvangi strax eftir áreksturinn 4840 og í bifreið hans hafi verið að finna áfengi sem af hafi verið tekið. Ekki sé að sjá af lögregluskýrslu eða öðru að sýni hafi verið tekin af umræddum bifreiða- stjóra. Úrræði hans í nefnt sinn beri það hins vegar með sér að hann hafi ekki verið með fullri rænu eða dregið rökréttar og eðlilegar ályktanir. Málið er höfðað gegn eiganda bifreiðarinnar IH-511, Helgu Sigurðardóttur, og jafnframt Vátryggingafélagi Íslands hf., sem tryggi bifreiðina ábyrgðartrygg- ingu. Kröfu um óskipta ábyrgð sé beint að stefndu á grundvelli ákvæða umferð- arlaga. Stefnandi gerir kröfu um greiðslu skaðabóta að fjárhæð 520.000 kr. vegna hinnar skemmdu bifreiðar. Bifreiðin sé talin ónýt, hún sé í vörslu stefnanda. Matsverð bifreiðar af því tagi sem hér um ræðir sé 570.000 kr. samkvæmt upplýsingum frá Bílaþingi hf., sem sé söluaðili notaðra bifreiða hjá Heklu hf., umboðsaðila Mitsubishi-bifreiða á Íslandi. Undir rekstri málsins var lögð fram bókun um að aðilar hafi orðið ásáttir um tölulegan þátt málsins þannig að andvirði bifreiðarinnar OM-420 hafi verið 570.000 kr. fyrir árekstur þann 24. apríl 1994 og að flak bifreiðarinnar sé að verðmæti 50.000 kr. Stefnandi reisir bótakröfu sína á almennum reglum skaðabótaréttarins og ákvæðum umferðarlaga nr. 50/1987, einkum 2. mgr. 13. gr. varðandi akrein, sbr. og Í. mgr. 14. gr., sbr. og 1. mgr. 19. gr. og 1. mgr. 36. gr., sbr. og 2. mgr., c-lið og e-lið, varðandi reglur um ökuhraða og gætni við akstur. Þá vísar stefn- andi til 1. mgr. 88. gr. varðandi ábyrgð skráðs eiganda, sbr. og 1. og 3. mgr. 90. gr. sömu laga. Þá er vísað til 1. mgr. 97. gr. laganna varðandi aðild stefndu. Kröfu um málskostnað styður stefnandi við 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. 129. gr. sömu laga. Krafa um virðisaukaskatt á til- dæmdan málskostnað helgist af því að stefnandi sé eigi virðisaukaskattsskyldur og beri nauðsyn til þess að fá dæmdan skatt á tildæmdan málskostnað af þeim sökum. Málsástæður og rökstuðningur stefndu. Um tjón af árekstrinum fari eftir sakarreglu 89. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Sýknukrafa stefndu er á því byggð að ökumaður bifreiðar stefnanda eigi alla sök á árekstrinum en við ökumann bifreiðar stefndu sé ekkert að sakast. Ökumaður bifreiðar stefnanda hafi ekki virt forgang ökumanns bifreiðar stefndu er hann ók af afleggjaranum út á aðalbrautina, sbr. 25. gr. umferðarlaga. Hefði hann gert það hefði slysið ekki orðið. Með þessu aksturslagi hafi ökumaður bifreiðar stefnanda gerst frumvaldur að árekstrinum og eigi einn alla sök á honum. Er slysið varð hafi aðstæður til aksturs verið eins góðar og best verði á kosið. Bifreið stefndu, Helgu, hafi verið í góðu ásigkomulagi. Í lögregluskýrslu segi um akstursskilyrði að bjart hafi verið, dagsbirta og malbik þurrt og slétt. Öku- 4841 manni bifreiðar stefnanda hefði því átt að reynast auðvelt að sjá vel af blind- hæðinni og ganga úr skugga um að bílar væru ekki nærri áður en hann ók út á aðalbrautina. Það hafi hann hins vegar ekki gert, þó að honum bæri það sérstak- lega, sbr. 25. gr. umferðarlaga. Þegar ökumaður bifreiðarinnar IH-511 kom yfir blindhæðina hafi ökumaður bifreiðar stefnanda verið í þann mund að leggja af stað út á akbrautina. Í stað þess að bíða hafi hann hins vegar ekið óhikað út á akbrautina þrátt fyrir að bifreið stefndu hefði þá verið í sjónfæri. Sé því ljóst að ökumaður bifreiðar stefnanda hafi ekki verið að huga að umferð annarra bif- reiða er hann hélt inn á veginn. Ökumaður bifreiðar stefndu, Ólafur Rúnarsson, hafi hins vegar hemlað strax og reynt að sveigja bifreið sinni frá bifreið stefnanda yfir á vinstri vegarhelm- ing til að forða árekstri. Séu það rétt og afar eðlileg viðbrögð, enda neyðarúr- ræði til þess að afstýra líkams- og munatjóni. Verði Ólafi því ekki metið það til sakar. Fráleitt sé að halda því fram að með því hafi Ólafur brotið umferðarlög. Ólafur hafi ekið á löglegum hraða og séu fullyrðingar í stefnu þess efnis að Ólafur hafi ekið á ofsahraða og stjórnlaust út í hött. Sönnunarbyrði um meinta sök ökumanns bifreiðar stefndu hvíli á stefnanda. Því er mótmælt að ökumaður bifreiðar stefnanda hafi verið búinn að rétta bif- reið sína af á réttum vegarhelmingi er áreksturinn varð. Er áreksturinn varð hafi bifreiða stefnanda verið komin yfir á vinstri akrein og hafi ökumaður reynt að aka fram hjá bifreið stefnanda til þess að forða árekstri. Við þær aðstæður kunni það tjón er varð á bifreiðunum allt eins hafa orðið er bifreið stefnanda hafi að einhverju marki verið þvert á veginn. Það fái stuðning í þeirri staðreynd að gler- brot á vettvangi hafi að meginstefnu verið á miðjum veginum. Aðdróttanir í stefnu um hugsanlega ölvun ökumanns bifreiðar stefndu er slysið varð séu ekki á rökum reistar og haldlausar. Sú staðreynd að áfengisflaska var í bifreiðinni renni engum stoðum undir að ökumaður hafi verið ölvaður við aksturinn né heldur það að ökumaðurinn fór af vettvangi eftir slysið til að leita til læknis, enda hafi hann tilkynnt ökumanni bifreiðar stefnanda um það sérstak- lega. Þá hafi ökumaðurinn mætt til skýrslutöku hjá lögreglunni strax eftir lækn- isvitjun og hafi aldrei verið grunaður um ölvun við akstur. Krafa stefndu um málskostnað er studd með vísan til XX. kafla laga um meðferð einkamála nr. 91/1991. Verði ekki á sýknukröfu fallist er gerð krafa um sakarskiptingu og lækkun á stefnukröfum. Um sök bifreiðar stefnanda er vísað til málsástæðna varðandi sýknukröfuna. Kröfu um dráttarvexti er mótmælt frá fyrri tíma en dómsuppsögudegi eins og málið sé vaxið. Stefnandi geti auk þess ekki krafist dráttarvaxta af kröfu fyrr en mánuði eftir að gögn kröfunni til stuðnings lágu ljós fyrir, sbr. 15. gr. vaxta- laga nr. 25/1987. Hafi stefnandi ekki sýnt fram á að gögn hafi legið fyrir fyrr 4842 en við málshöfðun 8. júní sl. Sé stefnanda því ekki unnt að krefjast dráttarvaxta fyrr en frá 8. júlí sl. Við aðalmeðferð málsins gáfu skýrslu fyrir dómi: Kristmann Grétar Óskarsson, eiginmaður stefnanda, Ólafur Rúnarsson, sonur stefndu, Helgu Sigurðardóttur, og vitnin Friðrik Pálsson, Jóhann Steinsson og Ingólfur Waage lögregluþjónn. Fram kom hjá Kristmanni Óskarssyni, eiginmanni stefnanda, við skýrslu- tökur hér fyrir dómi að hann hafi stöðvað og litið til beggja hliða áður en hann ók inn á Fljótshlíðarveg. Kristmann kvaðst ekki hafa séð til ferða bifreiða áður en hann ók af stað. Hann kvaðst fyrst hafa séð bifreiðina IH-511 þegar hann var kominn inn á veginn og ók í vesturátt. Þá hafi bifreiðin IH-511 verið á hægri akrein beint á móti Kristni. Þegar komið er frá Litla-Moshvoli sjáist ekki umferð á leiðinni austur Fljótshlíðarveg fyrr en bifreiðar eru komnar upp á hæðina sem er skammt frá afleggjaranum að Litla-Moshvoli, ca. 100 m frá. Kristinn bar að þegar hann sá bifreiðina beint á móti sér hafi hann sett í bakkgír en í sömu mund hafi bifreiðin IH-511 lent á bifreið stefnanda. Kristinn kvaðst hafa séð hjólför eftir IH-511 á milli akstursmerkjanna. Hjólförin hafi verið á hægri akrein miðað við akstursstefnu Kristins. Kristinn kvaðst ekki hafa séð hjólför eftir IH-511 á réttum vegarhelmingi. Árekstursstaðurinn hafi verið rétt á móti afleggjaranum að Litla-Moshvoli. Fram kom hjá Ólafi Rúnarssyni, ökumanni IH-511, syni stefndu, Helgu Sig- urðardóttur, að brot úr árekstrinum hafi lent á miðjum veginum. OM-420 hafi verið á hægri akrein en IH-511 á vinstri. Þarna séu engar hraðatakmarkanir. Árekstursstaðurinn sé svo gott sem beint á móti afleggjaranum að Litla-Mos- hvoli en bifreiðin IH-511 muni hafi verið búin að beygja ca. 2 m í áttina að Hvolsvelli. Ólafur Rúnarsson taldi OM-420 hafa snúið svo gott sem þversum á veginum þegar áreksturinn varð. Ákoma á IH-511 hafi verið á hægri hlið bif- reiðarinnar. Ólafur kvaðst ekki hafa séð bifreiðina OM-420 áður en hún kom inn á Fljótshlíðarveginn. Vitnið Friðrik Pálsson bar að hann hafi séð för bifreiðarinnar IH-511 þar sem bifreiðin hafði verið réttum megin við fyrra akreinaskiltið og svo hafi hjólförin beygt yfir á rangan vegarhelming. Friðrik kvaðst halda að ökumaður IH-511 hefði ætlað að sveigja fram hjá bifreiðinni OM-420. Friðrik taldi að áreksturinn hefði orðið þegar OM-420 var algjörlega kominn inn á réttan vegarhelming og hafi sú bifreið kastast aftur til baka. Þá hafi bifreiðin IH-511 verið komin alveg út í kantinn. Vitnið kvaðst hvorki hafa séð bremsu- né skrensför. Að sögn Frið- riks leið nokkuð langur tími frá því að áreksturinn varð og þar til lögreglan kom á vettvang. Fram kom hjá vitninu Jóhanni Steinssyni að hjólför á árekstursstað hafi verið greinileg. Að sjá hafi förin verið vinstra megin og legið í áttina að bílnum sem hafði farið út af. 4843 Fram kom hjá Ingólfi Waage lögregluþjóni að vitni á staðnum hafi talað um hjólför en Ingólfur kvaðst ekki hafa séð hjólför. Ingólfur sagði að frá miðlínu afleggjarans að Litla-Moshvoli að fyrra akstursmerkinu séu 14,2 m. Á milli merkja séu 66,4 m. Ingólfur taldi ekki ástæðu til áfengisprófunar á ökumanni bifreiðarinnar IH-511 og kvaðst telja víst að ökumaðurinn hafi ekki verið undir áhrifum áfengis. Niðurstaða. Fram er komið að á leiðinni austur Fljótshlíðarveg skammt frá afleggjaranum að Litla-Moshvoli er blindhæð. Ökumenn bifreiðanna OM-420 og IH-511 eru báðir búsettir á svæðinu og eiga því að vera kunnugir staðháttum. Umferð um Fljótshlíðarveg nýtur forgangs gagnvart umferð af afleggjaranum að Litla-Moshvoli. En þeir ökumenn sem eiga leið um Fljótshlíðarveg eru bundnir af ákvæðum umferðarlaga og skulu halda sig hægra megin á vegi, sbr. I. mgr. 14. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Í skjölum málsins kemur fram að á blindhæðinni skammt frá árekstursstað eru tvær akreinar og ber ökumönnum þar að halda sig á hægri akrein. Á leið þessari ber ökumönnum að sýna sérstaka aðgæslu, sbr. 1. mgr. 36. gr. umferðarlaga og e-lið 2. mgr. sömu greinar. Ökumaður bifreiðarinnar OM-420 kvaðst hafa stöðvað bifreið sína áður en hann ók inn á Fljótshlíðarveg. Hann kvaðst ekki hafa séð til ferðar bifreiðar- innar IH-511 fyrr en hann var kominn inn á Fljótshlíðarveg og ók í vesturátt. Þá hafi bifreiðin IH-511 verið beint á móti sér. Ökumaður IH-511 kvaðst ekki hafa séð til ferða bifreiðarinnar OM-420 fyrr en bifreiðin var komin inn á Fljótshlíðarveginn. Þegar litið er til ákomustaða á bifreiðunum OM-420 og IH-511 eins og þeir koma fram á framlögðum ljósmyndum á dskj. 4 og 5, þ.e. að aðalákoma á OM- 420 er á hægra framhorni bifreiðarinnar og á bifreiðinni IH-511 að framanverðu hægra megin, þá þykir ljóst að bifreiðin OM-420 hafi snúið beint áfram til vest- urs á Fljótshlíðarveginum er áreksturinn varð en bifreiðinni IH-511 hafi verið ekið í veg fyrir bifreiðina OM-420. Verður því að telja frumorsök árekstursins það aksturslag ökumanns bifreiðar stefndu, Helgu Sigurðardóttur, IH-511 að aka yfir á rangan vegarhelming þá er hann sá til ferða bifreiðarinnar OM-420, en á þessum stað bar honum að sýna sérstaka aðgæslu skv. e-lið 2. mgr. 36. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Eins og málið liggur fyrir er ekkert fram komið um að ökumaður OM-420 hafi ekki sýnt þá aðgæslu sem honum bar í umrætt sinn. Á því tjóni sem hlaust af aksturslagi ökumanns bifreiðarinnar IH-511 bera stefndu ábyrgð in solidum skv. 1. mgr. 88. gr. umferðarlaga nr. 50/1987 og 1. mgr. 90. gr., 1. mgr. 91. gr. og 95. gr. sömu laga. Ekki er ágreiningur um fjárhæð tjóns stefnanda, þ.e. 520.000 kr., og verða 4844 stefndu dæmd in solidum til greiðslu þeirrar fjárhæðar með vöxtum samkvæmt 1. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 24. apríl 1998 til uppkvaðningar dóms þessa en með dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Stefndu greiði stefnanda in solidum 150.000 kr. í málskostnað. Við ákvörðun málskostnaðar hefur verið litið til virðisaukaskattsskyldu lögmannsþóknunar. Auður Þorbergsdóttir héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: Stefndu, Helga Sigurðardóttir og Vátryggingafélag Íslands hf., greiði stefnanda, Bergljótu Hermundsdóttur, 520.000 kr. með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 24. apríl 1998 til uppkvaðningar dóms þessa en með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags og 150.000 kr. í málskostnað. 4845 Fimmtudaginn 9. desember 1999. Nr. 364/1999. Ákæruvaldið (Sigríður Jósefsdóttir saksóknari) gegn Ólafi Helga Úlfarssyni (Björgvin Þorsteinsson hrl.) Skjalafals. Rangfærsla sönnunargagna. Ó var dæmdur fyrir skjalafals og rangfærslu sönnunargagna fyrir dómi. Ekki var talið að leiddir hefðu verið í ljós annmarkar á rithand- arrannsóknum lögreglu en Ó hélt því fram að undirskriftir á viðkom- andi skjölum hefðu ekki verið rannsakaðar af til þess bærum mönnum. Var Ó gerð fangelsisrefsing vegna brota sinna. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar 26. ágúst 1999 í sam- ræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun, en einnig af hálfu ákæruvalds, sem krefst þess að refsing ákærða verði þyngd. Ákærði krefst þess aðallega að hinn áfrýjaði dómur verði ómerktur og málinu vísað aftur til héraðsdóms til nýrrar meðferðar. Til vara krefst hann sýknu, en að því frágengnu að refsing hans verði milduð og skilorðsbundin. I. Með héraðsdómi var ákærði sakfelldur fyrir að hafa notað í við- skiptum fjögur skjöl, sem getið er í ákæru 12. janúar 1999, þótt honum hafi verið ljóst að nafnritun Guðjóns Brodda Einarssonar undir skjölin væri fölsuð. Var jafnframt talið sannað að hann hafi framvísað í þing- haldi í málinu 9. apríl 1999 umboði með nafnritun Guðjóns, sem honum hafi þó verið fullkunnugt um að stafaði ekki frá honum. Hafi hann því einnig gerst sekur um þá háttsemi, sem ákæra 11. júní 1999 tekur til. Ákærði neitar sök. Aðspurður fyrir dómi um hver hafi ritað undir eitt þeirra skjala, sem getið er í ákæru 12. janúar 1999, svaraði hann: 4846 „Ég tel með nokkurri vissu að Guðjón Broddi hafi ritað nafn sitt sjálfur á þetta þó ég geti í sjálfu sér ekki sagt til um það hundrað prósent, en ég tel það.“ Er hann var nánar spurður hvort hugsanlegt væri að hann hafi sjálfur ritað nafn Guðjóns undir skjölin svaraði hann: „Nú, eins og ég segi ég held ekki.“ Við flutning málsins fyrir Hæstarétti var lýst yfir af hálfu ákærða að til greina kæmi að hann hafi undirritað, en þá haft heimild Guðjóns til þess. Var jafnframt vísað til þess, sem komið hafi fram við meðferð málsins fyrir héraðsdómi, að þeir hafi báðir verið óreglusamir á því tímabili, er atvik málsins urðu. ll. Svo sem rakið er í héraðsdómi liggja fyrir í málinu skýrslur um rannsókn lögreglu á nefndum skjölum. Eru þær gerðar af Haraldi Árna- syni lögreglufulltrúa. Eru helstu niðurstöður þeirra að litlar líkur séu á því að Guðjón hafi skrifað nafn sitt undir skjölin. Um nafnritun á skjali, sem ákæra 11. júní 1999 tekur til, er jafnframt sagt að hún beri öll merki þess að vera fölsuð. Kröfu sína um ómerkingu héraðsdóms reisir ákærði á því að ekki hafi farið fram fullnægjandi rannsókn á þeim skjölum, sem hann sé sakaður um að hafa falsað. Telur hann ýmis atriði rannsóknarinnar gefa tilefni til að ætla að með rannsóknum, sem færu fram erlendis, mætti annaðhvort leiða frekari rök að sekt eða sýknu. Þá telur hann menntun lögreglufulltrúans á þessu sviði ekki nægilega til að rannsóknir hans verði lagðar til grundvallar dómi um sakarefnið. Til þess þurfi ítarlegt nám í rithandarrannsóknum, sem lögreglufulltrúinn hafi ekki lagt að baki. Haraldur Árnason kom tvisvar fyrir dóm og skýrði ítarlega rann- sóknarefnið og einstök atriði þess. Þá hefur verið lagt fram yfirlitsblað um menntun og starfsreynslu hans í skjalarannsóknum. Hefur hann samkvæmt því sótt allmörg námskeið og námsstefnur erlendis á þessu sviði. Jafnframt kemur fram í yfirlitinu, að vitnið hafi starfað við skjalarannsóknir frá 1977 og frá árinu 1989 lokið með formlegri nið- urstöðu um það bil sex hundruð þess háttar rannsóknum. Ákærði hefur ekki skýrt frekar þær kröfur um menntun, sem hann telur að gera þurfi, með öðrum hætti en þeim að ítarlegt nám þurfi til. Menntun vitnisins og starfsreynsla er rakin að framan og ekkert er fram komið, sem rennt getur stoðum undir að rannsókn á ákæruefnum í mál- 4847 inu sé ófullnægjandi eða að mistök kunni að hafa orðið. Hafa engir annmarkar verið leiddir í ljós varðandi rithandarrannsóknir lögreglu í málinu, sem leitt geti til þess að krafa ákærða um ómerkingu héraðs- dóms verði tekin til greina. Að virtu öllu því, sem að framan er rakið, og að öðru leyti með vísan til forsendna héraðsdóms verður staðfest niðurstaða hans um sakfellingu ákærða. Verður niðurstaða hans um refsingu ákærða og vísun til refsilákvæða einnig staðfest, þó að því gættu að háttsemi, sem ákæra 11. júní 1999 tekur til, varðar við 1. mgr. 162. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Hefur málið verið flutt með tilliti til þess að svo kynni að vera. Ákærði skal greiða allan áfrýjunarkostnað málsins, eins og í dóms- orði segir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Ákærði, Ólafur Helgi Úlfarsson, greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Björgvins Þorsteinssonar hæstaréttarlögmanns, 100.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 29. júní 1999. Málið er höfðað með tveimur ákærum lögreglustjórans í Reykjavík, dag- settum 12. janúar og 11. júní sl., gegn ákærða, Ólafi Helga Úlfarssyni, Nýbýla- vegi 62, Kópavogi, kt. 250663-2779. Með ákæru 12. janúar sl. er ákærða gefið að sök „skjalafals á árinu 1998 með því að nota í viðskiptum skjöl, sem ákærði falsaði með nafni Guðjóns Brodda Einarssonar, kt. 310370-3129, Fífumóa 5b, Reykjanesbæ, svo sem rakið er: 1. Í janúar selt í Landsbanka Íslands, Árbæjarútibúi í Reykjavík, samning, dag- settan 22. janúar sama ár, um kaup Guðjóns Brodda á vöru með eignarréttarfyr- irvara af fyrirtæki ákærða 4P sf., kt. 661192-2329, fyrir andvirði kr. 368.445, skuldfærðum á reikning Guðjóns Brodda hjá VISA nr. 4507 3900 0004 5388, sem ákærði falsaði með nafni Guðjóns Brodda sem greiðanda. II. Í febrúar selt í sama banka samning, dagsettan 25. febrúar sama ár, um kaup Guðjóns Brodda á vöru með eignarréttarfyrirvara af fyrirtæki ákærða 4P sf. fyrir 4848 andvirði kr. 227.360, skuldfærðum á ofangreindan reikning Guðjóns Brodda hjá VISA sem ákærði falsaði með nafni Guðjóns Brodda sem greiðanda. 11. Þann 5. mars framvísað í bankanum yfirlýsingu um ábyrgð Guðjóns Brodda á kr. 200.000 vegna heimildar ákærða til yfirdráttar á tékkareikningi 4P sf. nr. 113-26-11072 hjá bankanum. IV. Þann 27. mars afhent til þinglýsingar hjá sýslumanninum í Keflavík skulda- bréf nr. 87576 að fjárhæð kr. 800.000, útgefið 24. mars 1998, með veði í íbúð Guðjóns Brodda nr. 202 að Fífumóa 5b, Njarðvík, falsað með áritun á nafni Guðjóns Brodda sem útgefanda og fengið þannig skuldinni þinglýst á fasteign- ina og afhent bréfið í sama mánuði í Landsbanka Íslands, Árbæjarútibúi, sem handveð fyrir yfirdráttarheimild á tékkareikningi ákærða hjá bankanum. Telst þetta varða við 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar.“ Í málinu er af hálfu Landsbanka Íslands, kt. 550291-2159, krafist skaðabóta, kr. 1.903.014,53. Með ákæru 11. júní sl. er ákærða gefið að sök „skjalafals með því að hafa, föstudaginn 9. apríl 1999. lagt fram í Héraðsdómi Reykjavíkur í þinghaldi í sakamálinu nr. 20/1999 sem höfðað var á hendur honum 3. mars 1999 fyrir ætlað skjalafals, falsað skjal, dagsett 2. febrúar 1997, þess efnis að Guðjón Broddi Einarsson, Fífumóa 5b, Njarðvík, veitti ákærða fullt og ótakmarkað umboð til þess að gefa út skuldbindingar fyrir sína hönd, hvaða nafni sem þær kynnu að nefnast, fyrir allt að kr. 1.000.000. Telst þetta varða við 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar.“ Málin voru sameinuð að beiðni ákæruvaldsins með bréfi 11. júní 1999. Verjandi ákærða gerir þær kröfur að ákærði verði sýknaður af öllum kröfum ákæruvaldsins í báðum ákærunum. Þá krefst hann þess að skaðabótakröfu Landsbanka Íslands verði vísað frá dómi. Loks krefst hann hæfilegra málsvarn- arlauna að mati dómsins. Málavextir. Föstudaginn 22. maí 1998 kom Guðjón Broddi Einarsson til rannsóknar- deildar lögreglunnar í Keflavík til að leggja fram kæru vegna fölsunar á nafni sínu undir skuldabréf, veðsetningar íbúðar hans til tryggingar greiðslu skuld- arinnar, fölsunar á tveimur raðgreiðslusamningum VISA og fölsunar á sjálf- skuldarábyrgð hans vegna yfirdráttarheimildar. Kvaðst kærandi gruna Ólaf 4849 Helga Úlfarsson, ákærða í málinu, um að hafa falsað nafn sitt undir þessi skjöl. Guðjón kynntist ákærða um haustið 1997 þegar þeir voru að vinna saman hjá Flugleiðum á Keflavíkurflugvelli. Ákærði bjó á þeim tíma í Innri-Njarðvík, en flutti þaðan á Hótel Kristínu í Keflavík þar sem hann bjó fram yfir jólin 1997. Síðan lenti hann í peningaerfiðleikum og fór það svo í janúar 1998, að Guðjón ákvað að leyfa ákærða að vera í íbúðinni hjá sér að Fífumóa Sb í Njarðvík. Bjó ákærði hjá Guðjóni þangað til 1. maí sama ár. Ákærði og Guðjón voru saman á vakt hjá Flugleiðum, þó þannig að Guðjón vann á bæði nætur- og dagvöktum en ákærði einungis á dagvöktum. Hins vegar var alltaf um sömu daga að ræða. Kærandi bar við rannsókn málsins að hann hafi ekki haft grun um að nokkuð óeðlilegt væri að gerast fyrr en 19. maí 1998, þegar hringt var í hann í vinnuna úr Landsbanka Íslands hf., Árbæjarútibúi. Þá hafi hann verið spurður út í greiðslur sem hann kannaðist ekkert við. Honum hafi þá verið sagt að ef hann hefði ekki skrifað undir þessi skjöl, þá skyldi hann koma í bankann til að sækja þessi gögn, því hér væri þá um lögreglumál að ræða. Þegar Guðjón fór að ræða þetta við ákærða, sagði ákærði að hér væri um smámisskilning að ræða. Daginn eftir fóru þeir saman í bankann og sótti ákærði gögnin. Var hér um að ræða ljósrit af skuldabréfi nr. 87576, dagsett 24. mars 1998, að fjárhæð 800.000 krónur og var íbúð Guðjóns veðsett fyrir skuldinni. Nafn Guðjóns var ritað á bréfið sem lántakanda. Vottar á bréfinu voru Ágústa G. Hermannsdóttir og Sigurður Skjaldarson, sem bæði störfuðu hjá Flugleiðum. Einnig var hér um að ræða ljósrit tveggja raðgreiðslusamninga VISA, sá fyrri nr. 0302401, dagsettur 22. janúar 1998, 368.445 krónur, og sá síðari nr. 0302403, dagsettur 25. febrúar sama ár, 227.360 krónur. Nafn Guðjóns var ritað undir samningana sem kaupanda, en um var að ræða samninga um kaup á vörum fyrirtækisins 4P sf., sem var einkafirma ákærða. Ákærði kom hins vegar ekki með nein gögn varðandi yfirdráttarheimildina, sem starfsmaður bankans hafði þó nefnt í samtalinu. Við síðari heimsókn Guðjóns í bankann fékk hann þau gögn einnig. Guðjón afhenti lögreglunni í Keflavík skjölin þegar hann lagði fram kæru og gaf skýrslu um málið 22. maí 1998. Í framhaldinu var gerð rithandarrannsókn á þeim, sbr. skýrslu 29. október 1998. Segir þar meðal annars um rannsóknina: „Við samanburð á hinum fyrirsynjuðu nafnrit- unum Guðjóns Brodda annars vegar og staðfestu rithandarsýni hans kemur fram verulegt skriftarlegt misræmi. Misræmi er í stafaformi, hlutföllum og skriftarhalla, auk annarra veigamikilla skriftarlegra þátta og telur undirritaður litlar líkur á að hann hafi skrifað hinar fyrirsynjuðu nafnritanir sínar.“ Þá segir í rannsókninni um samanburð á nafnritunum undir skjölin og staðfestu rit- handarsýni ákærða að fram komi skriftarlegt samræmi í tilteknum þáttum, en hins vegar telur rannsakari að það samræmi sé ekki nægilegt að umfangi til 4850 að byggja á afgerandi afstöðu til þess hvort ákærði hafi skrifað nafnritanirnar undir skjölin og taki því ekki afstöðu til þess. Mál á hendur ákærða fyrir fölsun nefndra skjala var höfðað með ákæruskjali dagsettu 12. janúar 1999. Í þinghaldi 9. apríl lagði ákærði fram umboð, dagsett 2. febrúar 1997, þar sem sagði að Guðjón Broddi Einarsson veiti hér með ákærða: „fullt og ótakmarkað umboð, til að fyrir mína hönd, að gefa út skuld- bindingar fyrir mína hönd, hvaða nafni sem þær kunna að nefnast, fyrir allt að kr. 1.000.000. Allt sem umboðsmaður minn gerir í mínu nafni er sem ég hafi gert það.“ Umboðið var dagsett 2. febrúar 1997. Guðjón neitaði við yfirheyrslu fyrir dómi að hann hafi skrifað undir þetta umboð og kannaðist ekkert við það. Umboðið var sent í sams konar rannsókn og skjöl, sem lýst er í fyrra ákæru- skjali og fékk Haraldur Árnason rannsóknarlögreglumaður umboðið til rann- sóknar. Í skýrslu hans, 20. apríl 1999, segir meðal annars svo um rannsóknina: „Við samanburð á nafnritun Guðjóns Brodda undir umboðinu annars vegar og staðfestum rithandarsýnum hans hins vegar, kemur fram skriftarlegt misræmi í formi, tengingum, auk annarra veigamikilla skriftarlegra þátta. Auk þessa koma fram við smásjárskoðun aðrir þættir sem eindregið benda til fölsunar sem gæti verið sambland af fríhendis- og tæknifölsun. Í ljósi framanritaðs telur undirrit- aður yfirgnæfandi líkur á að nafnritun Guðjóns Brodda undir framangreint umboð sé falsað og litlar líkur á að hann hafi skrifað nafn sitt undir skjalið.“ Í niðurlagi skýrslunnar segir síðan: „Það er niðurstaða undirritaðs, að litlar líkur séu á því að Guðjón Broddi Einarsson, kt. 310370-3129, hafi skrifað nafn sitt undir framangreint umboð og að nafnritunin beri öll merki fríhendis- og tækni- fölsunar.“ Ákærða og Guðjóni ber ekki saman um tilurð og undirritun þessara gagna. Ákærði var yfirheyrður hjá lögreglu vegna máls þessa 30. júní sl. Hann kvaðst ekki vilja tjá sig um sakarefnið, en tók fram „að það sem gert hafi verið og sé tilefni þessara kæru hafi verið með vitund og vilja Guðjóns Brodda, og mætti hafi ekkert brotið af sér“. Fyrir dómi kannaðist hann við það að hafa notað skjölin þau, sem lýst er í ákæru 12. janúar sl., á þann veg sem þar er lýst, en neitaði alfarið að hann hafi falsað nafnritun Guðjóns undir skjölin sem lýst er í, og taldi „nokkuð víst“ að Guðjón hefði sjálfur ritað nafn sitt, þótt hann gæti ekki fullyrt það með vissu. Ákærði kvaðst þó ekki vera viss um þetta þar sem hann hafi verið í mikilli óreglu á þessum tíma. Aðspurður um gerð umboðsins sagði ákærði að dagsetningin á því væri misrituð, hún ætti að vera 2. febrúar 1998 en ekki 1997. Sagði ákærði að umboðið hafi verið útbúið til þess að á hreinu væri um hversu háa fjárhæð mætti skuldbinda Guðjón. Ákærði sagðist ekki hafa séð ástæðu til að fá votta til að undirrita umboðið og hann hafi sjálfur verið við- staddur þegar Guðjón hefði ritað nafn sitt undir það. Ákærði neitaði að hafa haft ásetning um að hafa ætlað að blekkja neinn þegar hann nýtti sér umrædd skjöl 4851 og jafnframt að hann hafi haldið sig innan þeirrar heimildar sem umrætt umboð veitti honum. Ákærði bar að Guðjóni hefði verið vel kunnugt um nefndar skuld- bindingar áður en hringt var í hann í maí 1998 enda hefði hann fengið VISA- yfirlit og greiðslumiða vegna skuldabréfsins. Ákærði viðurkenndi að hafa fengið vitnin Sigurð og Ágústu til að skrifa sem vottar undir skuldabréfið og ber að hann hafi þá verið búinn að vélrita það í heild sinni. Aðeins hafi vantað undir- ritun Guðjóns sem ákærði telur að hafi sjálfur skrifað undir bréfið. Vitnið Guðjón Broddi Einarsson kom fyrir dóminn. Vitnið kannaðist ekki við að hafa skrifað undir nefndar skuldbindingar eða umboð til handa ákærða til að skuldbinda sig. Kvaðst vitnið ekki hafa skrifað upp á neitt fyrir ákærða og hafi sagt það oftar en einu sinni við ákærða að hann myndi aldrei gera slíkt. Ákærði hafi aldrei beðið vitnið að skrifa upp á neitt fyrir sig, en vitnið bar að spurst hafi út að hann ætti ekki að skrifa upp á neitt fyrir ákærða og helst ekki láta hann sjá skrift sína. Skjölin, sem mál þetta snýst um, voru lögð fyrir vitnið og kann- aðist það ekki við að hafa ritað undir neitt þeirra. Vitnið viðurkenndi að hafa leyft ákærða að setja þrjár greiðslur á VISA-kort sitt, hverja að fjárhæð 19.000 krónur, en bar jafnframt að hann hafi aldrei látið hann hafa kortið eða korta- númerið. Vitnið bar að hann hafi aldrei fengið tilkynningar um að fallnar væru á hann greiðslur samkvæmt nefndum skuldbindingum en eftir samtal við starfs- mann Landsbanka Íslands hf. 19. maí 1998 hafi hann farið að leita og þá fundið tilkynningu um vanskil á skuldabréfinu, en greiðsluseðil hafi hann aldrei fengið. Eftir að vitnið hafði lagt fram kæru hafi greiðsluseðlar hins vegar farið að ber- ast. Í þessu sambandi ber vitnið að í mars 1998 hafi lykillinn að póstkassanum ekki passað lengur. Hann hafi hins vegar ekki látið laga það þar sem hann hafi komist í póstinn með því að troða hendinni niður í kassann. Taldi vitnið að ákærði hafi tekið rétta lykilinn og sett annan lykil í staðinn. Með þessu hafi ákærði komist í póstinn á undan vitninu og með þeim hætti komið undan pósti sem hefðu vakið grunsemdir hjá vitninu. Haraldur Árnason, rannsóknarlögreglumaður tæknirannsóknarstofu ríkislög- reglustjóra, kom fyrir dóminn sem vitni. Staðfesti vitnið að hann hafi unnið að rannsóknum á undirskriftum umdeildra skjala og staðfesti jafnframt þær niður- stöður sem komu fram í skýrslunni 29. október 1998, að litlar líkur væru á því að Guðjón Broddi Einarsson hefði skrifað undir þau skjöl sem þar voru til rann- sóknar. Jafnframt staðfesti vitnið rannsókn sína 20. apríl 1999 á ofangreindu umboði og niðurstöðu sína. Vitnið sagði að undirskriftin á umboðinu væri sam- bland af fríhendis- og tæknifölsun. Byggði vitnið þá niðurstöðu meðal annars á því að líklegast væri að skrifuð hafi verið með blýanti einhvers konar fyrirmynd nafnáritunar Guðjóns eða hún „tekin í gegn“, t.d. á gluggarúðu, sem síðan hafi svo verið skrifað ofan í með penna. Ekki væri hægt að samkenna undirritunina á umboðinu persónulegri skrift neins manns, heldur benti rannsóknin eindregið 4852 til þess að nafnritun hans hafi verið notuð sem fyrirmynd. Vitnið taldi að und- irritunin væri „teikning“ af skrift Guðjóns. Vitnið Sigurður Eysteinn Skjaldarson kom fyrir dóminn. Vitnið kannaðist ekki við að hafa vottað skuldabréf fyrir ákærða. Hann hafi hins vegar vottað skuldabréf sem ákærði kom með til hans, sem í raun og veru hafi ekkert verið ritað á. Skulda- bréfið hafi verið óútfyllt þegar ákærði hafi beðið sig að skrifa undir það. Vitnið Ágústa Guðríður Hermannsdóttir bar á sama veg og vitnið Sigurður um það að ákærði hefði komið með skuldabréfið til sín og beðið sig að skrifa undir sem vottur. Þá hafi ekkert verið skrifað á eyðublaðið en ákærði hafi sagt sér að hann hafi verið að sækja um smálán í sparisjóðnum. Hvorugt vitnið, Sigurður eða Á gústa, taldi sig hafa verið að votta rétta undir- skrift Guðjóns Brodda Einarssonar. Þau könnuðust hins vegar við nafnritanir sínar sem vottar undir skuldabréfið sem um getur í IV. kafla ákæru 12. janúar sl. Þorgrímur Ottósson, skrifstofustjóri Landsbanka Íslands hf., Árbæjarútibúi, kom fyrir lögreglu og gaf skýrslu um málið 20. ágúst 1998, en hann kom ekki fyrir dóminn, enda var ekki ágreiningur um það sem fram kemur í skýrslu hans. Skýrði Þorgrímur frá samskiptum sínum við ákærða þau skipti sem hann kom í bankann með viðskiptabréf er vörðuðu Guðjón Brodda Einarsson. Í skýrslu sinni sagði Þorgrímur að ákærði hefði komið 16. febrúar 1998 og aftur 2. mars sama ár í bankann með raðgreiðslusamninga VISA og óskað eftir að bankinn keypti þessa samninga af fyrirtæki hans 4P sf. Bankinn hafi keypt samningana eftir venjubundna athugun á fjárhagsstöðu skuldara, Guðjóns Brodda Einarssonar. Það næsta sem gerst hafi var að 5. mars hafi ákærði komið með yfirlýsingu þar sem Guðjón hafi tekið á sig sjálfskuldarábyrgð að upphæð 200.000 krónur vegna yfirdráttarheimildar á tékkareikningi fyrirtækisins 4P sf. Þetta hafi einnig gengið athugasemdalaust fyrir sig. Aðspurður taldi Þorgrímur sig minnast þess að ákærði hafi skýrt frá því að Guðjón væri vinnufélagi ákærða hjá Flugleiðum. Þann 3. apríl hafi ákærði síðan komið með veðskuldabréf að fjárhæð 800.000 krónur þar sem Guðjón hafi verið skráður lántakandi. Skuldabréfið hafi verið samþykkt eftir venjubundna athugun á skuldara bréfsins. Ekkert hafi verið athugavert við skjalið sem hafi verið formlega rétt útfyllt og vottað af tveimur aðilum. Hins vegar hafi Þorgrímur hringt í Guðjón þann 18. maí 1998 þegar engar afborganir hafi verið greiddar af bréfinu. Þá hafi Guðjón ekkert kannast við þetta bréf, frekar en önnur skjöl sem ákærði hafi komið með í bankann. Í framhaldinu hafi hann boðið Guðjóni að koma í bankann til að kanna undirrit- anir undir skjölin en það hafi gerst meðan hann hafi verið í sumarleyfi. Niðurstaða. Óumdeilt er að ákærði framvísaði skjölum þeim sem lýst er í ákæru 12. jan- úar 1999 í Landsbanka Íslands hf., Árbæjarútibúi. Ákærði seldi bankanum rað- 4853 greiðslusamningana og andvirði þeirra fór beint inn á reikning einkafirma hans 4P sf. Ábyrgðaryfirlýsing vegna yfirdráttarheimildar var vegna sama fyrirtækis og einnig skuldabréf sem afhent var bankanum sem handveð fyrir aukinni yfir- dráttarheimild. Hér var því um að ræða fjóra gerninga sem voru alfarið og ein- göngu einkafirma ákærða til hagsbóta. Ákærði viðurkenndi fyrir dóminum að hann hefði notað skjölin svo sem lýst væri í ákæru, en neitar því að hann hafi falsað nafn Guðjóns undir skjölin og kvaðst hann hafa haft heimild Guðjóns til að skuldbinda hann á þennan hátt. Í þinghaldi við meðferð málsins lagði ákærði fram umboð þar sem nafn Guð- jóns Brodda Einarssonar var ritað undir. Var þar um að ræða mjög víðtækt umboð þar sem ákærða voru veittar ótakmarkaðar heimildir til að gefa út skuld- bindingar fyrir hönd Guðjóns, sama hvaða nafni þær kynnu að nefnast, fyrir allt að 1.000.000 krónur. Guðjón neitaði að hafa skrifað undir þessar skuldbindingar og neitaði jafnframt að hafa skrifað undir þetta umboð, en ákærði bar að hann hafi verið vitni að því er það átti að hafa gerst. Haraldur Árnason rannsóknarlögreglumaður kom fyrir dóminn og staðfesti skýrslur sínar 29. október 1998 og 20. apríl sl. þess efnis að litlar líkur væri á því að Guðjón Broddi hafi skrifað nafn sitt undir skjölin fjögur, sem mál þetta snýst um, svo og umboð það sem hann framvísaði fyrir dómi. Með hliðsjón af rannsóknum vitnisins og framburði vitna í málinu verður að telja mjög miklar líkur á að Guðjón hafi ekki undirritað nefnd skjöl. Við mat á gildi umboðsins er einnig óhjákvæmilegt til þess að líta að umboðið er mjög víðtækt, en þar eru engar takmarkanir nema að því er varðar hámark upphæðar. Þá eru engir vottar á umboðinu og ákærði framvísaði því ekki fyrr en við meðferð málsins, en honum hefði þó átt að vera hægt um vik að koma fram með umboðið strax er sakir voru fyrst bornar á hann. Hann hefur ekki gefið skýringu á þessum drætti. Einnig eykur það á ótrúverðugleika umboðsins að Guðjón virðist ekki hafa haft neina ástæðu til að takast á hendur slíkar skuldbindingar fyrir ákærða sem í umboðinu greinir. Fram er komið að enginn skyldleiki eða fjárhagsleg tengsl voru á milli þeirra. Einu tengsl þeirra voru þau að þeir unnu og bjuggu saman um stutta hríð, en höfðu aðeins þekkst í 2-3 mánuði á þeim tíma er nefnt umboð á að hafa verið undirritað að sögn ákærða. Verður samkvæmt þessu að telja fram komið að skjöl þau sem mál þetta snýst um beri öll falsaða nafnritun Guðjóns Brodda. Samkvæmt ofanrituðu þykir fyllilega sannað að ákærði hafi notað þau fjögur skjöl sem getið er í ákæru 12. janúar sl. á þann veg sem þar er lýst þrátt fyrir að honum væri ljóst að nafnritun Guðjóns Brodda undir skjölin væri fölsuð. Þykir einnig sannað með vísan til framanritaðs að hann hafi framvísað í þing- haldinu 9. apríl sl. umboði, sem honum var einnig fullkunnugt um að stafaði ekki frá Guðjóni Brodda. Með þessari háttsemi sinni hefur hann gerst sekur um brot gegn 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. 4854 Viðurlög. Samkvæmt sakavottorði ákærða hefur hann þrisvar sinnum gengist undir sátt fyrir umferðarlagabrot, síðast 3. desember 1996 er hann var dæmdur til svipt- ingar ökuréttinda og greiðslu sektar. Þá var hann dæmdur 3. mars 1998 í 10 mánaða fangelsi, skilorðsbundið í 3 ár, fyrir skjalafals. Brot ákærða, sem getið er um í Í. og Il. kafla ákæru 12. janúar sl., eru framin áður en ákærði hlaut síð- argreindan dóm og ber því að ákveða honum hegningarauka að því er þau brot varðar samkvæmt 78. gr. almennra hegningarlaga. Með brotunum í II. og IV. kafla þeirrar ákæru og ákæru 11. júní sl., sem ákærði hefur hér verið sakfelldur fyrir, hefur hann rofið skilorð sama dóms. Ber því nú samkvæmt 60. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 8. gr. laga nr. 22/1955, að dæma ákærða í einu lagi fyrir brot þau sem hann var sakfelldur fyrir í dóminum 3. mars 1998 og þau brot, sem hér eru til umfjöllunar. Þegar litið er til þess að brot ákærða eru mörg, þau varða mikla fjármuni og harðs brotavilja ákærða, sem framvísaði fyrir dómi fölsuðu skjali, og með hliðsjón af 77. gr. almennra hegn- ingarlaga, þykir refsing hans hæfilega ákveðin fangelsi í 20 mánuði. Skaðabætur. Landsbanki Íslands hf. lagði fram við rannsókn málsins skaðabótakröfur á hendur ákærða vegna skipta hans við bankann í þessu máli, sbr. niðurlag fyrri ákæru. Sundurliðun fjárhæða kröfunnar er með eftirfarandi hætti: yfirdráttar- skuld kr. 431.041,54; VISA-raðgreiðslusamningur nr. 302403 kr. 223.915,76: VISA-raðgreiðslusamningur nr. 302401 kr. 362.863,90 og skuldabréf nr. 87576 kr. 885.193,33. Samtals nema þessar kröfur kr. 1.903.014,53. Af hálfu ákærða er skaðabótakröfunni mótmælt og krafist frávísunar hennar. Krafa þessi er van- reifuð. Ber þegar af þeirri ástæðu að vísa henni frá dómi í málinu. Sakarkostnaður. Ákærði er dæmdur til að greiða allan sakarkostnað, þar með talin málsvarn- arlaun skipaðs verjanda síns, Björgvins Þorsteinssonar hæstaréttarlögmanns, 10.000 krónur. Ingibjörg Benediktsdóttir héraðsdómari kvað upp dóminn. Dómsorð: Ákærði, Ólafur Helgi Úlfarsson, sæti fangelsi í 20 mánuði. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með talin málsvarnarlaun skip- aðs verjanda síns, Björgvins Þorsteinssonar hæstaréttarlögmanns, 70.000 krónur. 4855 Fimmtudaginn 9. desember 1999. Nr. 184/1999. Friðmey Helga Sveinsdóttir (Erla S. Árnadóttir hrl.) gegn Kristjáni Stefánssyni (enginn) Lögmenn. Uppgjör. Siðareglur. Dráttarvextir. Skriflegur málflutningur. Á árinu 1988 fól F lögmanninum K að innheimta fyrir sig bætur vegna líkamstjóns, sem hún hafði orðið fyrir í umferðarslysi. Samdi K um bætur við vátryggingafélagið S og tók hann við bótunum með fyrirvara um frekari málsókn. Tók F við uppgjöri K á bótunum daginn eftir. K höfðaði síðan mál fyrir hönd F gegn S og vátryggingartaka til heimtu fjár sem dregið var af bótunum vegna skattfrelsis örorkubóta. Árið 1993 voru F dæmdar frekari bætur, sem K tók við fyrir hennar hönd. F kvað sér ekki hafa verið kunnugt um málsóknina fyrr en á árinu 1998 og hafi hún krafið K um greiðslu bótanna strax og dómsniðurstaðan hafi orðið henni ljós. Í kjölfarið greiddi K F dæmdar bætur auk vaxta, sem hann reiknaði í samræmi við vexti af innlánsreikningi í viðskipta- banka, sem bundinn er í fimm ár, að frádreginni málflutningsþóknun. Höfðaði F dómsmál á hendur K og krafðist dráttarvaxta af bótafénu. Fallist var á þá niðurstöðu héraðsdóms að F hefði verið kunnugt um málsókn sína gegn S. Talið var að ráðstafanir K til að gera F viðvart um að greiðsla samkvæmt dómnum biði hennar hefðu verið ófullnægj- andi, en jafnframt var talið að það hefði hvílt á F að vitja greiðslunnar til K og væri því ekki heimild í lögum fyrir að dæma F dráttarvexti af fénu. Var niðurstaða héraðsdóms staðfest og K sýknaður af kröfum F um greiðslu dráttarvaxta af bótafénu. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 3. maí 1999. Hún krefst þess að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 710.915 krónur með dráttar- vöxtum samkvæmt HI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 8. júní 1998 til 4856 greiðsludags. Þá krefst hún málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar, sem henni hefur verið veitt hér fyrir dómi. Stefndi hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti. I. Áfrýjandi mun hafa orðið fyrir líkamstjóni í umferðarslysi á árinu 1988. Fól hún stefnda, sem er starfandi hæstaréttarlögmaður, að fá greiddar bætur úr ábyrgðartryggingu bifreiðar hjá Sjóvátryggingarfé- lagi Íslands hf. Samdi stefndi um bætur við vátryggingafélagið og veitti þeim viðtöku 8. maí 1989. Í kvittun fyrir bótunum gerði stefndi fyrir- vara um fjárhæð, sem félagið taldi eiga að draga frá greiðslu til áfrýjanda vegna skattfrelsis örorkubóta, og áskildi henni þar rétt til að krefjast frekari bóta með málsókn. Áfrýjandi tók við uppgjöri úr hendi stefnda daginn eftir og fékk þá greiddar 1.385.924 krónur. Stefndi höfðaði mál fyrir áfrýjanda 1. júní 1989 gegn Sjóvá-Al- mennum tryggingum hf. og vátryggingartaka og krafðist þar greiðslu á fjárhæð, sem dregin hafði verið frá bótum til hennar af fyrrgreindri ástæðu. Með dómi Hæstaréttar |. apríl 1993 voru áfrýjanda dæmdar 400.000 krónur með nánar tilgreindum vöxtum, auk 200.000 króna í málskostnað. Í kjölfar dómsins tók stefndi við greiðslu frá Sjóvá-Al- mennum tryggingum hf. á 1.303.848 krónum. Áfrýjandi kveður sér hafa verið ókunnugt um málsóknina þar til á fyrri hluta árs 1998, þegar hún leitaði til vátryggingafélagsins til að kanna hvort hún ætti kost á frekari bótum vegna slyssins. Í kjölfarið krafði hún stefnda um greiðslu bótanna. Stefndi greiddi áfrýjanda 1.088.620 krónur 8. júní 1998. Sam- kvæmt uppgjöri stefnda er þar um að ræða bætur, vexti og málskostnað samkvæmt fyrrnefndum dómi Hæstaréttar að frádreginni þóknun stefnda fyrir flutning málsins ásamt virðisaukaskatti. Af mismuninum reiknaði síðan stefndi vexti, sem hann kveður vera í samræmi við vexti af bundnum innlánsreikningi í viðskiptabanka. Áfrýjandi tók við þeirri greiðslu sem innborgun, en höfðaði síðan mál þetta á hendur stefnda. Krafa hennar er sundurliðuð í hinum áfrýjaða dómi, en meginhluti kröfunnar á rætur að rekja til dráttarvaxta, sem áfrýjandi telur stefnda bera að greiða af bótafénu frá viðtöku þess, að frádregnum þeim vöxtum, sem stefndi stóð skil á. 4857 I. Fyrir Hæstarétt hefur verið lagður úrskurður úrskurðarnefndar lög- manna 4. október 1999 vegna kæru áfrýjanda til nefndarinnar vegna starfshátta stefnda og meðferðar hans á mótteknu bótafé. Komst nefndin að þeirri niðurstöðu að tilraunir stefnda til að koma skilaboðum til áfrýjanda um bótauppgjör í kjölfar fyrrnefnds dóms í máli hennar gegn Sjóvá-Almennum tryggingum hf. hafi verið algjörlega ófullnægj- andi og ekki í samræmi við þær skyldur, sem á honum hvíldu sem starf- andi lögmanni. Var stefndi talinn hafa brotið með þessu gegn 1. mgr. 14. gr. siðareglna Lögmannafélags Íslands og var honum veitt áminn- ing. Ill. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður fallist á þá niðurstöðu hans að áfrýjanda hafi verið kunnugt um fyrrnefnda málsókn gegn Sjó- vá-Almennum tryggingum hf. Ráðstafanir stefnda til að gera henni við- vart um að greiðsla samkvæmt dóminum biði hennar voru hins vegar alls ófullnægjandi. Þrátt fyrir þetta verður ekki litið framhjá því að eftir meginreglum fjármunaréttar hvíldi á áfrýjanda að vitja greiðslunnar til stefnda. Er hvorki í 9. gr. vaxtalaga né öðrum ákvæðum laga heimild til að dæma áfrýjanda dráttarvexti af fénu vegna tímabilsins, sem hún lét hjá líða að krefjast greiðslu þess. Samkvæmt þessu og að öðru leyti með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann staðfestur. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Um gjafsóknarkostnað áfrýjanda fer samkvæmt því, sem í dómsorði segir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjanda, Friðmeyjar Helgu Sveinsdóttur, fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanns hennar, 100.000 krónur. 4858 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 8. febrúar 1999. I. Mál þetta var höfðað með stefnu birtri 9. september 1998 og dómtekið 2. þ.m. Stefnandi er Friðmey Helga Sveinsdóttir, kt. 050664-8139, Vesturvör 27, Kópavogi. Stefndi er Kristján Stefánsson, kt. 010345-3169, Frostaskjóli 81, Reykjavík. Stefnandi krefst þess, að stefndi verði dæmdur til greiðslu skuldar að fjárhæð 710.915 krónur, auk dráttarvaxta frá 8. júní 1998 til greiðsludags og málskostn- aðar. Stefndi krefst þess aðallega, að hann verði sýknaður af kröfum stefnanda og að stefnandi verði dæmd til greiðslu málskostnaðar, en til vara, að kröfur stefn- anda verði stórlega lækkaðar og að málskostnaður verði lagður á hana eða felldur niður. Il. Á árinu 1988 fól stefnandi stefnda, sem starfrækir lögmannsskrifstofu hér í borg, að krefja Sjóvá-Almennar tryggingar hf. um skaðabætur vegna umferðar- slyss. Stefndi samdi um bæturnar við tryggingafélagið og veitti þeim viðtöku þann 8. maí 1989 með fyrirvara varðandi frádrátt vegna staðgreiðslu skatta, og var áskilinn réttur til innheimtu með málsókn. Daginn eftir tók stefnandi við uppgjöri og fékk greiddar 1.385.924 krónur frá stefnda. Upphafleg stefnukrafa málsins laut m.a. að því uppgjöri, þannig að stefndi hefði ekki staðið stefnanda skil á 400.000 krónum, sem hann hefði móttekið frá Sjóvá-Almennum trygg- ingum hf., en frá þeirri kröfu var fallið við aðalmeðferð málsins. Einn frádráttarliða uppgjörsins hljóðar um 50.000 krónur „vegna væntanlegs máls“. Stefnandi bar, að hún hefði „ekkert lesið af viti“; bar hún því við, að hún hefði hlotið skólamenntun sína í Bandaríkjunum og ekki flust til Íslands fyrr en 1987. Auk þess hefði stefndi sagt, að málið væri búið og að hún fengi ekki „meiri pening“. Því hefur stefndi borið á móti. Stefndi kveður ákveðið hafa verið í samráði við stefnanda að höfða mál til heimtu frekari bóta og er það tap- aðist að áfrýja til Hæstaréttar, þar sem stefnanda voru dæmdar bætur þ. 1. apríl 1993 (mál nr. 141/1990), 400.000 krónur auk vaxta og 200.000 króna í máls- kostnað. Í stefnu segir, að á síðustu mánuðum hafi komið í ljós, að örorka stefnanda sé meiri en gert hefði verið ráð fyrir. Hún hafi því farið að kanna, hvort hún ætti hugsanlega rétt á frekari bótum og haft samband við Sjóvá-Almennar tryggingar hf. Þar hafi henni verið tjáð, að stefnandi hefði móttekið fyrir hennar hönd 1.303.848 krónur þann 6. apríl 1993, eftir að dómur hefði gengið í Hæstarétti í máli hennar gegn félaginu. — Er það í samræmi við framlagða skaðabótakvitt- 4859 un. Segir um þetta í stefnu, að stefnandi hafi ekkert heyrt um það mál og ekki fengið skil á þeim bótum sem henni voru dæmdar. Stefnandi leitaði til lögmanns, sem reit stefnda innheimtubréf þ. 29. apríl 1998 og krafði hann um greiðslu samkvæmt hæstaréttardóminum frá 1. apríl 1993, samtals 2.379.467 krónur, að meðtöldum innheimtukostnaði að upphæð 169.093 krónur. Á fundi með lögmanni stefnanda 15. maí 1998 lagði stefndi fram drög eða tillögu að uppgjöri, sem kvað á um greiðslu á 856.696 krónum til stefnanda. Reiknað var með sparisjóðsvöxtum frá apríl 1993 til maí 1998 að upphæð 35.348 krónur, þannig að samtals bæri stefnda að greiða stefnanda 856.696 krónur. Þessu var hafnað af hálfu stefnanda og sendi lögmaður hennar stefnda innheimtubréf, dags. 22. maí 1998, þar sem hann var krafinn um greiðslu á 2.142.756 krónum, að meðtöldum innheimtukostnaði. Þann 8. júní 1998 sendi stefndi lögmanni stefnanda 1.088.620 krónur, sem var veitt viðtaka upp í kröfuna, og var greiðslan samkvæmt einhliða uppgjöri stefnda, svohljóðandi: Mótteknar bætur skv. dómi Hæstaréttar Íslands kr. 1.303.848 Málskostnaður kr. 390.000 24,5% virðisaukaskattur kr. 95.550 Inneign kr. 818.298 Áfallnir vextir og verðbætur. Vextir miðast við reikning sem er bundinn í 5 ár kr. 270.322 Til greiðslu kr. 1.088.620 HI. Til stuðnings kröfu sinni vísar stefnandi til almennra reglna kröfuréttarins, og eigi hún kröfu á stefnda vegna vangoldins vörslufjár, sem hann tók við og bar að standa stefnanda skil á þá þegar. Telur hún, að hún eigi rétt á dráttar- vöxtum af hinni vangoldnu fjárhæð. Krafa stefnanda er þannig sundurliðuð: Dæmdar bætur skv. hrd. dags. 1/4 1993 gr. frá Sjóvá Alm. 6/4 1993 kr. 1.303.848 málskostnaður stefnda skv. dómi kr. — 249.000 Samtals kr. 1.054.848 Málskostnaður stefnda fyrir Hr. og Hérd. 191.000 x 2 kr. 382.000 24,5% virðisaukaskattur kr. 93.590 útlagður kostnaður kr. 34.400 innborgun stefnanda skv. uppgjöri kr. — 50.000 4860 gr. málskostn. skv. dómi kr. — 249.000 Samtals kr. 210.990 Málskostnaður stefnda umfram dóm kr. — 210.990 drv. 6/4 1993 — 8/6 1998 af 843.858 kr. 955.677 innborgun 8/6 1998 frá stefnda kr. — 1.088.620 Samtals kr. 110.915 IV. Stefndi vísar til þess, að samkvæmt uppgjöri beri inneign stefnanda verð- bætur og vexti miðað við bundna reikninga og á þann hátt hafi stefnandi notið hæstu ávöxtunar. Hún eigi því engar kröfur á hendur stefnda. Á þeim grundvelli er sýknukrafa sett fram. Til stuðnings varakröfu sinni vísar stefndi til þess, að hann hafi á sínum tíma gert tilraunir til að ná sambandi við stefnanda, en það hafi ekki tekist og stefn- andi hafi ekki borið sig eftir að ná sambandi við stefnda, hugsanlega vegna þess að hún hafi óttast, að mál hennar fyrir Hæstarétti hafi tapast eins og í héraði, með þeim afleiðingum, að henni bæri að greiða honum málskostnað. Greiðsla vörslufjárins hafi hins vegar farið fram, þegar þess hafi verið óskað, með sann- gjörnum vöxtum, þannig að stefnandi hafi verið skaðlaus af þeirri greiðslutöf, sem stefnda verði þó ekki kennt um. Stefnandi hafi farið með greiðslu sam- kvæmt uppgjöri stefnda sem innborgun og varið henni einhliða til greiðslu á dráttarvöxtum. Samkvæmt framangreindu telur stefndi hins vegar, að réttur hennar til dráttarvaxta hafi aldrei verið fyrir hendi, og þótt svo hefði verið, væru þeir að hluta til fyrndir. V. Meginágreiningur aðila lýtur að vaxtaákvörðun, þ.e. stefnandi krefst dráttar- vaxta Í stað „vaxta og verðbóta af reikningi, sem er bundinn í 5 ár“, en útreikn- ingur þeirrar fjárhæðar, sem þannig er fundin af hálfu stefnda, sætir ekki ágrein- ingi. Eins og fyrr greinir, hefur það uppgjör, sem stefnandi tók við úr hendi stefnda í maí 1989 og staðfesti með undirskrift sinni, að geyma liðinn „vegna væntan- legs máls 50.000 krónur“, þ.e. stefndi tók fyrir fram greiðslu upp í kostnað vegna máls, sem var síðan höfðað 1. júní 1989. Stefnanda mátti því vera ljós fyrirhuguð málsókn og verður að teljast útilokað, að áfrýjun málsins hafi verið ráðin án vitundar og vilja hennar. Stefndi bar, að eftir að hann tók við umræddri greiðslu frá Sjóvá-Almennum tryggingum hf. í apríl 1993, hefði hann hringt í heimilisfang, sem stefnandi hefði gefið upp í Hafnarfirði, og einnig átt símtal við eiginkonu ættingja stefnanda, en hún hefði sagt, að stefnandi væri stödd 4861 erlendis. Stefnandi hefur borið, að auðvelt hefði verið að ná til sín. Samkvæmt búsetuvottorði þjóðskrár Hagstofu Íslands var lögheimili stefnanda að Mjölnis- holti 8, Reykjavík, frá 10. febrúar 1993 til 28. júní s.á. og frá þeim degi að Vest- urvör 27, Kópavogi. Frá 14. maí 1990 til 1. október 1991 hafði stefnandi aðsetur í Bretlandi, eftir því sem fram kemur í vottorðinu. Stefndi hefur ekki fært fram sönnur að því, að hann hafi reynt að koma greiðslunni í hendur stefnanda, en á hinn bóginn verður að leggja til grundvallar, að í því efni hafi hún einnig sýnt tómlæti. Niðurstaða málsins að þessu leyti er sú, að vextir þeir og verðbætur, sem stefndi reiknaði stefnanda í lokauppgjöri þeirra á milli, hafi verið sanngjörn og hæfileg og að stefnandi hafi ekki átt rétt á dráttarvöxtum. Krafa stefnanda að þessu leyti er því ekki tekin til greina. Í uppgjörsdrögum stefnda, sem hann lagði fram á fundi með lögmanni stefn- anda 15. maí 1998, er með útreikningi sýnt fram á, að hann eigi rétt á máls- kostnaði samtals að upphæð 382.000 krónur og er virðisaukaskattur á þá fjár- hæð 93.590 krónur. Hins vegar er ekki rökstudd sú hækkun, sem verður á máls- kostnaðinum samkvæmt lokauppgjöri, þ.e. í 390.000 krónur og samsvarandi hækkun á virðisaukaskatti, í 95.550 krónur. Dæma ber stefnda til að greiða stefnanda þann mismun, 9.960 krónur, sem hér um ræðir, ásamt vöxtum og verðbótum. Til grundvallar verður lagt, í samræmi við kröfugerð stefnanda, að útlagður kostnaður stefnda hafi numið 34.400 krónum, en dæma ber stefnda til að greiða stefnanda mismun þeirrar fjárhæðar og 50.000 króna, sem stefnandi hafði greitt honum fyrir fram, eða 15.600 krónur auk vaxta og verðbóta. Sam- tala framangreindra fjárhæða, 25.560 krónur með sömu hækkun og að öðru leyti er lögð til grundvallar í lokauppgjöri stefnda (270.322 x 25.560 : 818.298), nemur 34.004 krónum. Samkvæmt þessu ber að dæma stefnda til að greiða stefnanda 34.004 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 8. júní 1998 til greiðsludags og málskostnað, sem er ákveðinn 100.000 krónur. Mál þetta dæmir Sigurður Hallur Stefánsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, Kristján Stefánsson, greiði stefnanda, Friðmeyju Helgu Sveinsdóttur, 34.004 krónur, ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 8. júní 1998 til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda 100.000 krónur í málskostnað. 4862 Fimmtudaginn 9. desember 1999. Nr. 344/1999. Magnús Bogi Pétursson Gunnar Pétursson og Sofía Björg Pétursdóttir (Gunnar Sæmundsson hrl.) gegn Önnu Jónsdóttur Pétri Árna Jónssyni og Þóru Guðrúnu Jónsdóttur (Ragnar Halldór Hall hrl.) Gjöf. Eignarréttur. Lögræði. S hlaut helming jarðar að arfi samkvæmt erfðaskrá á móti bróður sínum. Þegar S lést fengu þrjú ólögráða börn hennar 1/6 hluta jarð- arinnar í sinn hlut hvert. Systkini S stefndu börnunum og kröfðust þess að þeim yrði gert að afsala til sín hluta jarðarinnar, enda hefði S lofað að gera það á meðan hún lifði og hefði staðið til að þau ættu jörðina að jöfnu. Þá hefði faðir barnanna lofað fyrir þeirra hönd að afsala hluta jarðarinnar. Talið var ósannað að S hefði nokkurn tíma gefið bindandi loforð um að afsala sér hluta jarðarinnar. Þá var ráðstöfun föðurins ekki talin geta bundið börnin þar sem yfirlögráðandi hafði ekki samþykkt hana. Var því sýknað. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunn- laugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar 27. ágúst 1999. Þau krefj- ast þess að stefndu verði hvert um sig dæmd til að afsala til áfrýjenda án endurgjalds helmingi þinglýsts eignarhluta síns í jörðinni Keflavík í Skagafirði að viðlögðum 10.000 króna dagsektum, sem renni til áfrýjenda fyrir hvern dag eftir að líðnir eru 15 dagar frá uppsögu dóms í málinu. Þá krefjast þau málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Eins og nánar er rakið í hinum áfrýjaða dómi gerði Árni Gunnars- son erfðaskrá 22. janúar 1974, þar sem hann mælti svo fyrir að eftir 4863 sinn dag skyldi jörðin Keflavík renna til áfrýjandans Gunnars og systur hans, Sigurlaugar Margrétar Pétursdóttur, móður stefndu. Árni mun hafa látist haustið 1975 og með skiptayfirlýsingu 12. desember 1979 urðu bréferfingjarnir að jöfnu þinglýstir eigendur jarðarinnar. Áfrýj- endur halda fram að „þá strax“ hafi Sigurlaug og áfrýjandinn Gunnar ákveðið að jörðinni yrði skipt að jöfnu á milli sín og systkina þeirra, áfrýjendanna Magnúsar og Sofíu, þannig að hvert þeirra yrði eigandi fjórðungs hennar. Hafi eiginmaður Sigurlaugar og faðir stefndu, Jón Sigurðsson, átt að gera nauðsynleg skjöl í þessu skyni, en það farist fyrir. Sigurlaug hafi látist 29. janúar 1986. Við skipti á dánarbúi hennar hafi helmingur jarðarinnar komið til skipta og stefndu hvert um sig orðið eigendur að 1/6 hluta hennar með skiptayfirlýsingu 20. maí 1987. Áfrýjandinn Gunnar hafi afsalað 29. ágúst 1994 þriðjungi af sínum eignarhluta til hvors áfrýjandans Magnúsar og Sofíu. Í málinu krefjast áfrýjendur þess að stefndu verði gert að efna skuldbindingu móður sinnar um að skipta sínum eignarhluta með sama hætti. Ljóst er af gögnum málsins að móðir stefndu hafi að minnsta kosti á einhverjum stigum eftir að hluti jarðarinnar komst í eigu hennar ætlað að ráðstafanir yrðu gerðar til að jörðin yrði að jöfnu eign hennar og allra áfrýjenda. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hins vegar ekki fallist á að hún hafi í reynd afsalað áfrýjendum af eignar- hluta sínum þessu til samræmis í lifanda lífi. Móðir stefndu var þinglýstur eigandi helmings jarðarinnar í rúm sex ár. Ekkert verður fullyrt nú um ástæðu þess að hún gerði ekki afsal til áfrýjendanna Magnúsar og Sofíu fyrir hluta jarðarinnar á meðan tækifæri var enn til. Eins og málið liggur fyrir verður ekki annað ályktað af því en að ráða- gerðir móður stefndu um gjafagerning til nefndra áfrýjenda hafi aldrei komist á það stig að hún tæki endanlega ákvörðun um að láta af þeim verða með því að lýsa yfir afsali eignarréttar. Ummælum hennar um þessar ráðagerðir um gjöf án endurgjalds verður ekki jafnað til loforðs um viðskipti, sem hafi skuldbindingargildi eftir almennum reglum. Geta stefndu ekki nú verið bundin af þeim. Svo sem rakið er í héraðsdómi gerði faðir stefndu samning fyrir þeirra hönd 15. nóvember 1989 við áfrýjendurna Gunnar og Magnús, þar sem meðal annars var lofað að þau myndu gefa út afsal til þess síð- arnefnda fyrir fjórðungi jarðarinnar „Í samræmi við munnlegt sam- komulag sem gert var við skipti á dánarbúi Árna Gunnarssonar frá 4864 Keflavík“. Stefndu voru á þeim tíma öll ófjárráða. Af gögnum málsins verður ekki ráðið að nokkru sinni hafi verið leitað samþykkis yfirlög- ráðanda og dómsmálaráðherra á þessari ráðstöfun, svo sem nauðsyn hefði borið til samkvæmt 36. gr. og 37. gr. þágildandi lögræðislaga nr. 68/1984. Þessi ráðstöfun getur því ekki bundið stefndu. Samkvæmt framangreindu verður staðfest niðurstaða héraðsdóms um sýknu stefndu af kröfu áfrýjenda. Áfrýjendur verða dæmd óskipt til að greiða stefndu málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem er ákveðinn í einu lagi handa hverju þeirra um sig eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um annað en málskostnað. Áfrýjendur, Magnús Bogi Pétursson, Gunnar Pétursson og Sofía Björg Pétursdóttir, greiði í sameiningu stefndu, Önnu Jóns- dóttur, Pétri Árna Jónssyni og Þóru Guðrúnu Jónsdóttur, hverju um sig samtals 125.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 7. júní 1999. Mál þetta, sem dómtekið var þann 12. maí sl. að loknum munnlegum mál- flutningi, er höfðað með stefnu birtri 27. nóvember 1998 af Magnúsi B. Péturs- syni, kt. 050745-7679, Bakkavör 20, Seltjarnarnesi, Gunnari Péturssyni, kt. 030547-4469, Bjargartanga 16, Mosfellsbæ, og Sofíu Björg Pétursdóttur, kt. 020554-7549, Dverghömrum 44, Reykjavík, á hendur Önnu Jónsdóttur, kt. 211076-4299, Pétri Árna Jónssyni, kt. 070478-3589, og Jóni Sigurðssyni, kt. 110950-2259, sem lögráðamanni ófjárráða dóttur sinnar, Þóru Guðrúnar Jóns- dóttur, kt. 030485-3009, öllum til heimilis að Selbraut 10, Seltjarnarnesi. Kröfur stefnenda eru þær að stefndu verði hverju um sig dæmt að afsala til þeirra, án endurgjalds, helmingi þinglýsts eignarhluta síns í jörðinni Keflavík, áður í Rípurhreppi en nú í sameinuðu sveitarfélagi Skagafjarðarsýslu, að við- lögðum dagsektum, sem renni til stefnenda fyrir hvern dag eftir að liðnir eru 15 dagar frá uppkvaðningu dóms í máli þessu. Fjárhæð dagsekta verði ákveðin 10.000 krónur eða önnur fjárhæð sem dómurinn metur hæfilega. Þá er krafist málskostnaðar úr hendi stefndu að mati réttarins. Stefndu krefjast sýknu af kröfum stefnenda. Jafnframt er þess krafist að stefnendur verði óskipt dæmdir til að greiða stefndu hæfilegan málskostnað 4865 samkvæmt mati dómsins og að við ákvörðun málskostnaðar verði tekið tillit til skyldu stefndu til að greiða virðisaukaskatt af þóknun lögmanns síns. Yfirlit um málsatvik og ágreiningsefni. Málsatvik eru þau að stefnandi Gunnar og systir hans, Sigurlaug Margrét Pét- ursdóttir, fengu í arf eftir Árna Gunnarsson, föðurbróður sinn, jörðina Keflavík í Skagafirði samkvæmt erfðaskrá þann 22. janúar 1974 og skiptayfirlýsingu sýslumanns Skagafjarðarsýslu, dagsettri 12. desember 1979. Þau leigðu Jóhanni M. Jóhannssyni og Þóreyju Jónsdóttur jörðina frá 1. júní 1976 með byggingar- bréfi dagsettu 4. september 1978. Í gögnum málsins kemur fram að ábúendur hafi byggt nýtt íbúðarhús á jörðinni og flutt í það en áður höfðu þeir búið í eldra íbúðarhúsinu. Stefnandi Gunnar, Sigurlaug og bróðir þeirra, stefnandi Magnús, ásamt mökum þeirra, gerðu samkomulag þann 20. maí 1984 um uppbyggingu gamla íbúðarhússins á jörðinni. Þar segir m.a. að húsið skuli skoðast sem séreign ásamt afgirtri lóð, allt að einum ha, og skuli vera eign þeirra allra. Kostnaður, viðhald og rekstur skuli deilast jafnt milli eigenda. Þá hafi Sofía B. Pétursdóttir, sem er systir þeirra og einn af stefnendum máls þessa, fullan rétt til að kaupa sig inn í félagið hvenær sem hún óski þess og verði verð miðað við matsverð. Stefnendur Magnús og Gunnar hafa höfðað annað mál, sem nú er rekið hér fyrir dóminum, þar sem þess er krafist að stefndu verði hverju um sig dæmt að afsala til þeirra eignarhlutum sínum í gamla íbúðarhúsinu í Keflavík gegn greiðslu sem ákveðin verði með mati. Sigurlaug lést þann 29. janúar 1986. Samkvæmt skiptayfirlýsingu, sem dag- sett er 20. maí 1987, kom helmingur jarðarinnar í hlut barna hennar en þau eru varnaraðilar máls þessa. Þau voru þá ólögráða en lögráðamaður þeirra við skiptin var Björg Sigurðardóttir, föðursystir þeirra. Með samningi, dagsettum 15. nóvember 1989, seldi Jón Sigurðsson fyrir hönd stefndu stefnendum Gunnari og Magnúsi gamla íbúðarhúsið með fyrirvara um samþykki yfirlögráðanda og dómsmálaráðuneytisins. Með samningnum var einnig lofað að stefndu gæfu út afsal fyrir 1/4 hluta jarðarinnar til stefnanda Magnúsar í samræmi við munnlegt samkomulag, sem gert hafi verið við skipti á dánarbúi Árna Gunnarssonar frá Keflavík, en það ákvæði var einnig með fyr- irvara um samþykki yfirlögráðanda og dómsmálaráðuneytisins. Tekið er fram að samþykki yfirlögráðandi og dómsmálaráðuneyti ekki samkomulagið að öllu leyti væru aðilar óbundnir af því. Ráðuneytið hefur ekki veitt samþykki fyrir þeim ráðstöfunum, sem þannig voru gerðar, og deilt er um það í málinu hvort yfirlögráðandi hafi samþykkt þær. Þann 29. ágúst 1994 veitti stefnandi Gunnar stefnendum Magnúsi og Sofíu afsal fyrir 1/6 hluta jarðarinnar hvoru. Samkvæmt því sem hér hefur verið rakið og ljósriti úr fasteignabók, sem er meðal gagna 4866 málsins, eru þinglýstar eignaheimildir jarðarinnar þannig að hver málsaðila er talinn eiga 1/6 hluta hennar. Af hálfu stefnenda er því haldið fram að þau systkinin, þ.e. stefnendur og móðir stefndu, hafi átt jörðina Keflavík að jöfnu eða 1/4 hluta hvert. Móðir stefndu hafi lofað að veita stefnendum formleg eignarráð á helmingi þess eign- arhluta í jörðinni, sem hún hafi tekið í arf eftir föðurbróður sinn, Árna Gunn- arsson, þannig að hún og systkini hennar ættu þar jafnan hlut en stefnendur hafi höfðað mál þetta til efnda á því loforði. Stefnendur halda því einnig fram að móðir stefndu hafi fengið þeim efnisleg eignarráð fyrir dauða sinn. Af hálfu stefndu er því hins vegar haldið fram að kröfur stefnenda skorti alla lagastoð. Málsástæður og lagarök stefnenda. Í málatilbúnaði stefnenda kemur fram að jörðin Keflavík hafi verið í ábúð föðurættar þeirra frá því á öldinni sem leið og 14. febrúar 1945 hafi föðurbróðir þeirra, Árni Gunnarsson, keypt hana af Rípurhreppi. Jarðarkaupin hafi að veru- legu leyti verið fjármögnuð með láni frá föður þeirra, Pétri Gunnarssyni, og hafi það lán ekki verið endurgreitt. Með erfðaskrá, dagsettri 22. janúar 1974, hafi föðurbróðirinn arfleitt stefnanda Gunnar og Sigurlaugu, móður stefndu, að jörð- inni ásamt þeim mannvirkjum sem á henni yrðu við andlát hans og eftir lát hans hafi þau systkin orðið eigendur jarðarinnar, sbr. skiptayfirlýsingu dags. 12. des- ember 1979. Hafi þau strax þá ákveðið að jörðin skyldi skiptast jafnt milli allra systkinanna, barna Péturs Gunnarssonar, þannig að í hlut hvers þeirra kæmi 1/4 hluti. Í skattframtölum sínum hafi hvert um sig talið 25% jarðarinnar til eignar. Eiginmanni Sigurlaugar, Jóni Sigurðssyni föður stefndu, hafi verið falið að ganga frá skjölum varðandi eignayfirfærsluna en af því hafi ekki orðið. Þegar Sigurlaug lést 29. janúar 1986 hafi Jón sótt um leyfi til setu í óskiptu búi með börnum þeirra. Í beiðni um búsetuleyfið telji hann 25% jarðarinnar Keflavíkur meðal eigna búsins og eins er hann sótti um leyfi til einkaskipta á dánarbúinu í febrúar 1987, en hvort tveggja væri í samræmi við að honum hafi verið kunnugt um ráðstöfun Sigurlaugar á öðrum 25%. Í skiptagerð og erfðafjárskýrslu hafi hann hins vegar snúið blaðinu við og telji eign dánar- búsins í jörðinni 50%. Samkvæmt skiptayfirlýsingu dagsettri 20. maí 1987 séu stefndu hvert um sig talin eigendur 1/6 hluta jarðarinnar, í stað 1/12 hluta. Stefnendur hafi síðan gert ítrekaðar tilraunir til að fá þetta leiðrétt en án árang- urs og sé því mál þetta höfðað. Stefnandinn Gunnar hafi hins vegar afsalað formlega 1/3 arfshluta síns til hvors meðstefnenda um sig með afsölum dag- settum 29. ágúst 1994. Stefnendur byggi málsóknina á því að Sigurlaug systir þeirra hafi með bind- andi hætti skuldbundið sig til að afsala til systkina sinna helmingi arfshluta síns í jörðinni Keflavík, þannig að öll systkinin ættu jörðina að jöfnu. Efnisleg eign- 4867 arráð hafi hún fengið stefnendum fyrir dauða sinn og hafi raunveruleg afhend- ing farið fram meðan hún var á lífi en dregist hafi að ganga frá formlegum afsölum. Stefndu hafi því efnislega aðeins getað orðið eigendur að 1/12 hluta Jarðarinnar hvert við andlát hennar og ekki öðlast frekari rétt en hún hafi átt við andlát sitt. Þeim sé því skylt sem erfingjum hennar að ljá atbeina sinn til að lof- orð hennar um útgáfu afsals verði efnt. Þessa skyldu hafi faðir stefndu viður- kennt sem lögráðamaður þeirra í samningi sem hann hafi gert fyrir þeirra hönd við stefnendur Magnús og Gunnar í Hafnarfirði 15. nóvember 1989 er stefndu hafi öll verið ólögráða. Stefnendur vísa til reglna fjármunaréttarins um skuldbindingargildi loforða, XI. og XII. kafla laga nr. 20/1991 um skipti á dánarbúum o.fl., V. kafla lög- ræðislaga nr. 68/1984, nú VI. kafli laga nr. 71/1997, 3. mgr. 17. gr., 129. gr. og 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Málsástæður og lagarök stefndu. Af hálfu stefndu er á því byggt að í skjölum málsins komi fram að þau hafi við skipti á dánarbúi móður sinnar fengið í sinn hlut þinglýstan eignarhluta hennar í jörðinni Keflavík. Þegar þessi skipti fóru fram hafi stefndu öll verið ófjárráða vegna æsku og hafi dánarbúinu verið skipt undir eftirliti bæjarfógetans á Seltjarnarnesi eftir þágildandi skiptalögum nr. 3/1878. Stefnendur geri í máli þessu kröfu um að stefndu verði gert að afsala eignarhlutum sínum í jörðinni Keflavík til stefnenda að viðlögðum dagsektum og án þess að nokkur greiðsla komi fyrir. Sé krafan á því byggð að móðir stefndu hafi gert um þetta munnlegt samkomulag við stefnendur í desember 1979, og að faðir stefndu hafi sem lög- ráðamaður þeirra viðurkennt þessa skyldu í samningi sem hann hafi gert við tvo af stefnendum 15. nóvember 1989. Stefndu telja að þau verði ekki krafin efnda á því svokallaða munnlega lof- orði sem stefnendur byggi kröfur sínar í málinu á. Þegar móðir stefndu lést hafi faðir þeirra fengið leyfi til setu í óskiptu búi og því tekið á sig efndir á skuld- bindingum hinnar látnu eiginkonu sinnar. Eftir það hafi hann einn borið ábyrgð á hugsanlegum skuldbindingum hennar og er í því sambandi vísað til 12. gr. erfðalaga nr. 8/1962. Hann hafi svo kosið að láta skipta búinu á árinu 1987 og við þau skipti hafi þinglýstur eignarhluti hinnar látnu í umræddri jörð komið í hlut stefndu án nokkurra kvaða en faðir þeirra hafi tekið á sig að efna allar skuldbindingar hinnar látnu. Skipaður fjárhaldsmaður stefndu við skiptin hafi verið með öllu grandlaus um að aðrir kynnu að eiga rétt til þessarar eignar. Því er haldið fram að ósennilegt sé að hann hefði samþykkt að ljúka skiptunum með þeim hætti sem gert var, ef fyrir hefði legið að stefndu þyrftu síðar að afsala sér helmingi jarðarpartsins. Einnig sé afar ósennilegt að yfirlögráðandi hefði sam- þykkt að stefndu ættu að fá arf sinn í þessu formi með slíkri kvöð án þess að 4868 hún yrði metin sérstaklega í uppgjörinu. Stefnendur geti því ekki átt kröfu á hendur öðrum en föður þeirra, væri um kröfur að ræða, sem ættu rætur í samn- ingi við hina látnu eiginkonu hans. Kröfu stefnenda skorti því alla lagastoð. Telji dómurinn hins vegar að stefndu verði að svara fyrir þær meintu skyldur, sem kröfur stefnenda lúti að, er því harðlega mótmælt að móðir stefndu hafi, þegar hún lést, verið bundin af loforði um að afsala helmingi eignarhluta síns í umræddri jörð til stefnenda. Engin haldbær gögn hafi verið lögð fram um slíka skyldu, en í málatilbúnaði stefnenda sé því haldið fram að loforðið hafi verið gefið munnlega rúmum sex árum áður en hún lést. Ekkert liggi fyrir um að stefnendur hafi gengið eftir því að þetta ætlaða loforð yrði efnt fyrir andlát móður stefndu. Engin gögn væru heldur um það hvers vegna hún hafi ekki efnt loforðið sjálf, hafi hún talið sig bundna af því. Stefndu telja ljóst að hvorki stefnendur né Sigurlaug heitin hafi, þegar hún féll frá, talið að samningur hafi komist á um að hún afsalaði sér án endurgjalds þessum eignarhluta. Gjafaloforð af því tagi, sem hér sé krafist efnda á, sé auk þess afturkallanlegt einhliða af hálfu gefanda. Með því að Sigurlaug hafi ekki sjálf afsalað eignarhlutanum verði skylda til þess ekki lögð á erfingja hennar á grundvelli þeirra svokölluðu gagna sem stefnendur byggi kröfur sínar á. Þá telja stefndu að samningur tveggja stefnenda við föður stefndu frá 15. nóvember 1989 geti ekki verið skuldbindandi fyrir þau en þau hafi öll verið ólögráða þann dag. Samkvæmt |. mgr. 37. gr. þágildandi lögræðislaga nr. 68/1984 hafi á þeim tíma þurft samþykki dómsmálaráðuneytisins „til þess að binda ófjárráða mann við kaup eða sölu fasteignar“ eins og segi í þeirri laga- grein. Jafnframt hafi í 2. mgr. sömu lagagreinar verið tekið skýrt fram að fast- eign ófjárráða manns skuli eigi láta af hendi „nema honum sé auðsýnilegur hagur að því“. Stefnendur haldi því ekki einu sinni fram í málinu að samningur, sem uppfylli þessi gildisskilyrði, hafi nokkru sinni komist á. Stefndur telji því auðsætt að engar kröfur verði að lögum reistar á þessu skjali gagnvart þeim. Stefndu byggja sýknukröfu sína jafnframt á því að í samningnum frá 15. nóv- ember 1989 komi ekki fram að móðir stefndu hafi verið aðili að munnlegu sam- komulagi sem kröfur í þessu máli væru byggðar á. Í „samningnum“ segi að afsal skuli gefið út fyrir 1/4 hluta umræddrar jarðar til Magnúsar Péturssonar í sam- ræmi við munnlegt samkomulag sem gert hafi verið við skipti á dánarbúi Árna Gunnarssonar frá Keflavík. Í stefnu segi hins vegar að Sigurlaug heitin hafi með bindandi hætti skuldbundið sig til að afsala til systkina sinna helmingi arfshluta síns í jörðinni, þannig að öll systkinin ættu jörðina að jöfnu. Samkvæmt skipta- yfirlýsingunni frá 12. desember 1979 hafi Sigurlaug heitin og stefnandinn Gunnar erft jörðina að hálfu hvort við skipti á dánarbúi Árna Gunnarssonar. Stefnandinn Sofía hafi því ekki erft neinn hluta jarðarinnar, og samkvæmt „samningnum“ frá 15. nóvember 1989 hafi hún heldur ekki átt að fá neinn hluta 4869 jarðarinnar samkvæmt því munnlega samkomulagi sem þar sé talað um. Full- yrðingar stefnenda um efni hins munnlega loforðs séu þess vegna í mótsögn við efni „samningsins“ sem þau sjálf segi að sanni tilvist loforðsins. Telja stefndu að sýkna beri þau af kröfu stefnenda þar sem staðhæfingar stefnenda sjálfra um efni hins meinta loforðs séu svo mjög á reiki sem raun beri vitni. Stefndu byggja sýknukröfu jafnframt á því, að vegna tómlætis stefnenda sé allur hugsanlegur réttur þeirra á grundvelli hins umdeilda loforðs fallinn niður. Þegar málið var höfðað hafi tæp 20 ár verið liðin frá því að hið meinta munn- lega loforð var gefið. Því er harðlega mótmælt af hálfu stefndu að Sigurlaug heitin hafi veitt stefnendum slík „efnisleg eignarráð“ yfir umræddum jarðarparti fyrir dauða sinn að það sanni tilvist munnlegs samkomulags um að hún hafi afsalað honum til þeirra. Raunar sé ekki skýrt í stefnu hvað átt sé við með „efn- islegum eignarráðum“ í þessu samhengi, en jörðin hafi verið í ábúð leiguliða, sem hafi lífstíðarábúð á jörðinni, samkvæmt byggingarbréfi, sem Sigurlaug heitin og stefnandinn Gunnar hafi gefið út 4. september 1978, til endurnýjunar á eldri bráðabirgðasamningi um sama efni. Um málskostnaðarkröfu sína vísa stefndu til 130. gr. laga nr. 91/1991. Niðurstöður. Eins og hér að framan er rakið byggja stefnendur kröfur sínar í málinu á hendur stefndu á því að móðir stefndu hafi lofað að láta stefnendum í té helm- ing eignarhluta síns í jörðinni Keflavík í Skagafirði eftir að sá hluti jarðarinnar kom í hennar hlut við skipti á dánarbúi föðurbróður hennar og stefnenda á árinu 1979. Móðir stefndu hafi enn fremur veitt stefnendum efnisleg eignarráð þess hluta jarðarinnar og hafi raunveruleg afhending farið fram á meðan hún var enn á lífi en láðst hafi að ganga frá eignarheimildum með formlegum hætti. Þessu séu stefndu bundin af enda hafi þau ekki getað öðlast frekari eignarráð jarðar- innar en móðir þeirra hafi átt er hún lést. Fram hefur komið í málinu að fjármunir voru notaðir til uppbyggingar og viðhalds á jörðinni. Í framburði málsaðila, þ.e. stefnenda og föður stefndu, fyrir dóminum kom meðal annars fram að engin leiga var greidd á fyrstu árum ábúðar vegna þess að hús, girðingar og annað var í lélegu ástandi. Einnig kom fram að á árinu 1983 lét móðir stefnenda af hendi u.þ.b. 100.000 krónur til að greiða fyrir endurbætur á gamla íbúðarhúsinu en einnig var að hluta til greitt fyrir þær með leigutekjum af jörðinni. Þá hefur komið fram að stefnandi Magnús og eig- inkona hans tóku þátt í að endurbyggja gamla íbúðarhúsið, ásamt foreldrum stefndu og stefnanda Gunnari og eiginkonu hans á árunum 1983 og 1984, og stefnandi Sofía og eiginmaður hennar, sem tóku þátt í því í byrjun, en frá hausti 1983 tóku þau ákvörðun um að vera ekki með í endurbyggingunni. Samningur var gerður um uppbyggingu gamla íbúðarhússins 20. maí 1984 eins og hér að 4870 framan hefur komið fram en því verki er enn ólokið. Leigutekjur af jörðinni voru samkvæmt því sem fram hefur komið í málinu greiddar að jöfnu til stefn- anda Gunnars og stefndu frá árinu 1988 en fyrir þann tíma voru þær notaðar til endurbóta á jörðinni eins og áður er komið fram. Þegar litið er til alls þessa verður að telja ósannað gegn andmælum stefndu að móðir þeirra hafi veitt stefnendum efnisleg eignarráð eða afhent þeim helm- ing þess hluta jarðarinnar, sem hún átti samkvæmt skiptayfirlýsingunni frá 1979, á meðan hún var enn á lífi eins og haldið er fram af hálfu stefnenda. Skattfram- töl, beiðni um búsetuleyfi og beiðni um leyfi til einkaskipta, sem stefnendur hafa lagt fram í málinu og vísa til máli sínu til stuðnings, þykja ekki veita fullnægj- andi sönnun fyrir því að eignarheimildum fyrir þeim hluta jarðarinnar, sem kom í hlut stefndu við skipti á dánarbúi móður þeirra, væri með öðrum hætti en þinglýstar eignaheimildir kveða skýrt á um. Þá verður heldur ekki talið að samn- ingur, sem faðir stefndu gerði fyrir þeirra hönd 15. nóvember 1989, hafi sönn- unargildi um það atriði enda er hann ekki í samræmi við kröfugerð stefnenda í málinu og fram hefur komið að samkomulagið, sem þar um ræðir, var gert í þeim tilgangi að reyna að leysa deilur, sem upp höfðu komið milli stefnenda og föður stefndu. Við skipti á dánarbúi móður stefndu lágu engar upplýsingar fyrir um að aðrir en hún ættu þann eignarhluta jarðarinnar, sem stefndu fengu við skipti á dánar- búinu, en þinglýstar eignarheimildir hennar voru lagðar til grundvallar við skiptin. Engar kröfur eða athugasemdir komu fram frá stefnendum, hvorki við andlát móður stefndu í ársbyrjun 1986 né þegar skiptin fóru fram á árinu 1987, um að stefnendur ættu helming eignarhluta móður stefndu í jörðinni eða að hún hefði lofað með skuldbindandi hætti að afsala þeim hluta jarðarinnar til stefn- enda. Þótt fram hafi komið að stefnendur og aðrir, sem borið hafa vitni fyrir dóminum, hafi heyrt móður stefndu lýsa því yfir að þau systkinin ættu jörðina að jöfnu verður það ekki talið jafngilda því að hún hafi ráðstafað sínum eignar- hluta á þann hátt, sem stefnendur halda fram, þannig að stefndu verði talin bundin af því. Að þessu virtu verður ekki talið að stefnendum hafi tekist að sýna fram á að krafa þeirra um að stefndu verði gert að afsala til þeirra án endurgjalds helm- ingi eignarhluta síns í jörðinni Keflavík hafi lagastoð og ber því að hafna henni. Samkvæmt því ber að sýkna stefndu af kröfum stefnenda í málinu. Rétt þykir með vísan til 1. mgr. 130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991 að stefnendur greiði óskipt málskostnað stefndu, sem þykir hæfilega ákveðinn 250.000 krónur, og hefur þá verið tekið tillit til virðisaukaskatts af málflutningsþóknun. Dóm þennan kvað upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari. 4871 Dómsorð: Stefndu, Anna Jónsdóttir, Pétur Árni Jónsson og Jón Sigurðsson f.h. Þóru Guðrúnar Jónsdóttur, skulu sýkn vera af kröfum stefnenda, Magn- úsar B. Péturssonar, Gunnars Péturssonar og Sofíu Bjargar Pétursdóttur, í máli þessu. Stefnendur greiði stefndu óskipt 250.000 krónur í málskostnað, þ.m.t. virðisaukaskattur. 4872 Fimmtudaginn 9. desember 1999. Nr. 190/1999. — Guðný Helgadóttir og Hafsteinn Hrafn Daníelsson (Sigurður Sigurjónsson hrl.) gegn íslenska ríkinu (Guðrún Margrét Árnadóttir hrl.) Greiðslumark. Nauðungarsala. G og H urðu hæstbjóðendur við nauðungaruppboð jarðarinnar Mela í Leirár- og Melasveit 21. febrúar 1996. Kröfðust þau skaðabóta úr hendi Í og viðurkenningar á því að 213 ærgildi fylgdu jörðinni, þar sem þau hefðu verið grandlaus um að ekkert greiðslumark sauðfjár fylgdi jörðinni. Hinn Í. nóvember 1995 hafði verið samþykkt umsókn fyrri eiganda jarðarinnar um að ríkissjóður keypti greiðslumark hennar, alls 213 ærgildi, í samræmi við samning ríkissjóðs og Bænda- samtaka Íslands 1. október 1995. Kvöð um bann við framleiðslu sauð- fjárafurða hafði ekki verið þinglýst á jörðina í samræmi við 2. mgr. 1. gr. reglugerðar nr. 23/1996 um kaup og úthlutun á greiðslumarki sauð- fjár vegna framleiðsluaðlögunar og var talið ósannað, að fram hefði komið við uppboðið, að jörðin væri seld án greiðslumarks. Hins vegar lá ekkert fyrir um að G og H hefðu kannað hvernig greiðslumarki jarð- arinnar var háttað áður en uppboðið fór fram. Boð þeirra hafi verið samþykkt 22. mars 1996 og afsal til þeirra gefið út 22. maí sama ár, en þá höfðu þau fengið í hendur allar upplýsingar um kaup ríkissjóðs á greiðslumarkinu. Engu að síður hefðu G og H ekki gripið til viðeig- andi ráðstafana, sem þeim voru færar samkvæmt Í. mgr. 48. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu, en tekið við afsalinu án athugasemda. Við þessar aðstæður þótti skortur á þinglýsingu kvaðarinnar ekki hafa þýðingu. Var því staðfest niðurstaða héraðsdóms um að sýkna Í af kröfum G og H. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Hrafn Bragason. Áfrýjendur skutu máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 12. maí 4873 1999. Þeir krefjast þess aðallega, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 1.048.134 krónur með dráttarvöxtum af 269.595 krónum frá 1. nóv- ember 1996 til |. janúar 1997, af 302.578 krónum frá þeim degi til 1. febrúar sama ár, af 319.070 krónum frá þeim degi til 1. janúar 1998 en af 1.048.134 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Þeir krefjast þess einnig, að viðurkennt verði, að lögbýlinu Melum í Leirár- og Melasveit fylgi greiðslumark búfjár sem jafngildi 213 ærgildum. Þá krefjast þeir málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefjast áfrýjendur þess, verði ekki á aðalkröfur fallist, að málskostnaður fyrir báðum dómstigum verði felldur niður. Stefndi krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara krefst stefndi þess, að stefnukröfur verði lækk- aðar og málskostnaður látinn niður falla. 1. Í samningi stefnda og Bændasamtaka Íslands 1. október 1995 var meðal annars gert ráð fyrir kaupum ríkissjóðs á allt að 30.000 ærgilda greiðslumarki sauðfjár og greiðslu förgunarbóta fyrir bústofn vegna sölu greiðslumarks. Voru ákvæði samningsins lögfest með lögum nr. 124/1995, sem breyttu meðal annars 40. gr. laga nr. 99/1993 um fram- leiðslu, verðlagningu og sölu á búvörum. Samkvæmt 2. mgr. Í. gr. reglugerðar nr. 23/1996 um kaup og úthlutun á greiðslumarki sauðfjár vegna framleiðsluaðlögunar skyldi framkvæmdanefnd búvörusamn- inga taka við umsóknum og annast samninga um kaup ríkissjóðs á greiðslumarki sauðfjár og skyldu samningshafar undirgangast kvöð um að framleiða ekki sauðfjárafurðir á samningstímanum. K vöðinni skyldi þinglýst á lögbýli það, sem greiðslumark var keypt af, og átti fram- kvæmdanefndin að annast þinglýsingu samninga. Eins og fram kemur í héraðsdómi var hinn |. nóvember 1995 gengið frá umsókn Eggerts Guðmundssonar, þinglesins eiganda Mela í Leir- ár- og Melasveit, og Gísla sonar hans, um að selja ríkissjóði greiðslu- mark jarðarinnar og um förgunarbætur fyrir bústofn vegna sölu greiðslumarks. Kom fram í umsókninni, að hún væri gerð á grundvelli framangreinds samnings stefnda og Bændasamtaka Íslands. Búnaðar- samband Borgarfjarðar staðfesti móttöku umsóknarinnar með áritun 23. nóvember 1995. Í samræmi við samninginn var fénu fargað í des- ember 1995 og förgunarbætur greiddar 16. janúar 1996. Samkvæmt því 4874 var kominn á gildur samningur milli stefnda og Eggerts um kaup rík- issjóðs á greiðslumarki Mela, þótt skriflegur frágangur samningsins lægi ekki fyrir fyrr en með undirskrift Eggerts á samninginn 13. febr- úar 1996 og staðfestingu af hálfu ríkisins 11. apríl sama ár. II. Eins og að framan greinir fylgdi ekkert greiðslumark jörðinni Melum, er nauðungarsala fór fram á henni 25. janúar og 21. febrúar 1996. Áfrýjendur, sem voru hæstbjóðendur við söluna 21. febrúar, halda því fram, að þeir hafi verið grandlausir um að framleiðsluheim- ildir væru ekki fyrir hendi á jörðinni, enda hafi ekkert verið upplýst um greiðslumark jarðarinnar, hvorki fyrir né á uppboðsþingi 21. febrúar 1996. Samkvæmt 3. tl. 2. mgr. 31. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu skal sýslumaður, áður en boða er leitað í eignina, veita upplýsingar um kvaðir og höft, sem er þinglýst eða upplýst um með öðrum hætti. Fram- angreindri kvöð um bann við framleiðslu sauðfjárafurða hafði ekki verið þinglýst í samræmi við 2. mgr. Í. gr. reglugerðar nr. 23/1996, og við uppboðið 21. febrúar var ekkert bókað um það, að jörðin væri seld án greiðslumarks. Sýslumaðurinn í Borgarnesi lýsti því yfir í bréfi til landbúnaðarráðu- neytisins 16. febrúar 1998, að þær upplýsingar hefðu legið fyrir á öllum stigum málsins, að jörðin væri „kvótalaus“. Gísli Kjartansson héraðs- dómslögmaður, sem átti næsthæsta boð í jörðina, lýsti því og yfir í bréfi til ráðuneytisins sama dag, að honum hefði verið kunnugt um, að greiðslumark jarðarinnar hefði verið selt frá henni fyrir uppboðsdag og sýslumaður hefði tekið það fram við uppboðið, að enginn framleiðslu- réttur fylgdi jörðinni. Áfrýjendur voru ekki við uppboðið 25. janúar, en áfrýjandinn Guðný og faðir áfrýjandans Hafsteins voru stödd á fram- haldsuppboðinu 21. febrúar. Þau fullyrtu fyrir dómi, að sýslumaður hefði ekki getið um það, að jörðin væri seld án greiðslumarks. Örn Gunnarsson héraðsdómslögmaður, sem einnig var viðstaddur fram- haldsuppboðið 21. febrúar, bar fyrir dómi, að hann minntist þess ekki, að annað hefði verið tekið fram en að almennir skilmálar giltu. Samkvæmt framansögðu verður að telja ósannað, að fram hafi komið við uppboðið 21. febrúar, að jörðin væri seld án greiðslumarks. 4875 111. Þáverandi lögmaður áfrýjenda skrifaði landbúnaðarráðuneytinu bréf 3. maí 1996 til þess að fá upplýsingar um greiðslumark jarðarinnar. Í svarbréfi ráðuneytisins 8. sama mánaðar kom fram, að ríkissjóður hefði keypt greiðslumark jarðarinnar og greitt förgunarbætur fyrir bústofn. Með bréfinu fylgdi afrit af umsókn Eggerts Guðmundssonar og Gísla sonar hans, afrit af bréfi framkvæmdanefndar búvörusamninga 21. jan- úar 1996, sem fylgdi samningnum um kaup á greiðslumarki og fækkun fjár, svo og afrit samningsins. Eins og að framan getur urðu áfrýjendur hæstbjóðendur á uppboð- inu 21. febrúar 1996. Ekkert liggur fyrir um, að þeir hafi kannað hvernig greiðslumarki jarðarinnar var háttað áður en uppboðið fór fram. Boð þeirra var samþykkt 22. mars sama ár, er þeir greiddu fjórð- ung uppboðsandvirðis, sbr. 3. mgr. 39. gr. laga nr. 90/1991. Afsal til þeirra var gefið út 22. maí 1996. Þá höfðu áfrýjendur fyrir nokkru fengið í hendur allar upplýsingar um kaup stefnda á greiðslumarkinu. Engu að síður gripu þeir ekki til viðeigandi ráðstafana, sem þeim voru færar samkvæmt 1. mgr. 48. gr. laga nr. 90/1991, en tóku við afsalinu án athugasemda. Við þessar aðstæður þykir skortur á þinglýsingu kvað- arinnar samkvæmt 1. gr. reglugerðar nr. 23/1996 ekki hafa þýðingu. Ber því að staðfesta niðurstöðu héraðsdóms um annað en málskostnað, en rétt þykir að hann falli niður, bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður um annað en máls- kostnað. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 19. febrúar 1999. Mál þetta, sem dómtekið var 8. janúar sl., er höfðað með stefnu birtri 8. júní 1998. Stefnendur eru Guðný Helgadóttir, kt. 260268-4229, og Hafsteinn Hrafn Daníelsson, kt. 130569-4559, Melum, Leirár- og Melahreppi. Stefndu eru landbúnaðarráðherra v/framkvæmdanefndar búvörusamninga, Sölvhólsgötu 7, Reykjavík, og fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs, Arnarhváli, Reykjavík. 4876 Dómkröfur stefnenda eru þær, að stefndu verði dæmdir til að greiða þeim 1.048.134 krónur ásamt dráttarvöxtum af 269.595 krónum frá 1. nóvember 1996 til 1. janúar 1997 en af 302.578 krónum frá þeim degi til 1. febrúar 1997 en af 319.070 krónum frá þeim degi til 1. janúar 1998 en af 1.048.134 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Þá gera stefnendur þá kröfu að viðurkennt verði að á lögbýlinu Melum í Leir- ár- og Melasveit fylgi greiðslumark búfjár sem jafngildir 213 ærgildum. Loks er krafist málskostnaðar að skaðlausu. Dómkröfur stefndu eru þær aðallega að þeir verði sýknaðir af öllum kröfum stefnenda og þeim tildæmdur málskostnaður in solidum að mati dómsins. Til vara er þess krafist að stefnukröfurnar verði stórlega lækkaðar og málskostn- aður verði í því tilviki látinn niður falla. Málsatvik. Á nauðungaruppboði 21. febrúar 1996 bauð stefnandi Guðný Helgadóttir 11.200.000 krónur í eignina Mela í Leirár- og Melasveit. Stefnandi Guðný var hæstbjóðandi á uppboði þessu og var boð hennar samþykkt sama dag. Stefnandi Guðný greiddi '/4 hluta uppboðsandvirðis 22. mars 1996 og fékk jörðina afhenta. Sýslumaðurinn í Borgarnesi gaf út afsal til stefnenda Guðnýjar og Haf- steins Hrafns Daníelssonar, manns hennar, 22. maí 1996 og voru stefnendur þar lýst réttir og löglegir eigendur eignarinnar. Fyrri eigandi jarðarinnar Mela var Eggert Guðmundsson og með umsókn dagsettri 1. nóvember 1995 sóttu hann og sonur hans Gísli Eggertsson um að selja ríkissjóði greiðslumark sauðfjár á jörðinni á grundvelli tilboðs ríkisins samkvæmt samningi ríkisins og Bændasamtaka Íslands um framleiðslu sauðfjár- afurða frá 1. október 1995. Í samningi þessum var gert ráð fyrir kaupum ríkis- ins á greiðslumarki sauðfjár og bústofni, sem greiddar voru förgunarbætur fyrir. Með lögum nr. 124/1995 um breytingu á lögum nr. 99/1993 um framleiðslu, verðlagningu og sölu á búvörum voru ákvæði samnings þessa lögfest. Í umsókn Eggerts og Gísla var sótt um að ríkið keypti greiðslumark jarðar- innar Mela sem var 213 ærgildi og allt að hámarki 336 vetrarfóðraðra kinda. Umsóknareyðublað þetta var áritað af starfsmanni Búnaðarsambands Borgar- fjarðar 23. nóvember 1995. Umsóknin var afgreidd og var fénu fargað í árslok 1995. Förgunarbætur voru greiddar 16. janúar 1996. Beingreiðslur vegna greiðslumarks skyldu síðan greiðast á þremur árum og var fyrsta greiðsla innt af hendi í mars 1996. Með bréfi dagsettu 21. janúar 1996 var Eggerti Guð- mundssyni sendur samningur til undirritunar og undirritaði Eggert hann 13. febrúar og í landbúnaðarráðuneytinu var hann undirritaður 11. apríl 1996. 4871 Málsástæður og lagarök. Stefnendur kveða mál þetta höfðað til greiðslu skaðabóta og til viðurkenn- ingar á greiðslumarki fyrir 213 ærgildum á lögbýlinu Melum í Leirár- og Mela- sveit. Viðurkenningarkrafan sé studd við 2. mgr. 25. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála en stefnendum sé nauðsynlegt að fá viðurkenndan rétt sinn varðandi greiðslumark. Þau hafi keypt lögbýlið Mela með öllum gögnum og gæðum við nauðungarsölu á jörðinni 25. janúar 1996 og 21. febrúar s.á. Þau hafi kynnt sér og verið upplýst um greiðslumark til sauðfjár og verið kunnug búskaparháttum ábúanda varðandi sauðfjárhald og hrossaeign. Á uppboðsþingi hafi í engu verið getið breytinga eða skerðingar á búskaparháttum að Melum enda hafi hvorki stefnanda né uppboðshaldara verið um slíkt kunnugt við nauð- ungarsölu eignarinnar. Upplýsingar um þetta hefðu komið fram löngu síðar. Stefnendur telja að það samkomulag sem stefndu gerðu við Eggert Guðmunds- son sé marklaust og í engu gildandi gagnvart grandlausum uppboðskaupendum sem eignast hafi jörðina Mela 21. febrúar 1996. Stefndi framkvæmdanefnd búvörusamninga hafi augljóslega eigi hirt um að kynna sér málavexti eða jafn- vel verið blekkt til samninga. Sé ljóst að líkum að Eggert hafi leynt stefnendur, kröfuhafa og sýslumann því að hann hefði í hyggju að ráðstafa greiðslumarki sauðfjár á jörðinni. Sé þá e.t.v. ljóst af hverju hann sem uppboðsþoli hafi ekki viljað vera viðstaddur á uppboðsþingi 21. febrúar 1996 eins og fram komi í end- urriti af þinghaldinu. Sé ljóst að um vanheimild hafi verið að ræða hjá Eggerti Guðmundssyni varðandi ráðstöfun á greiðslumarki jarðarinnar og verði stefndu að bera hallann af því. Bótakrafa stefnenda eigi stoð í meginreglum skaðabótaréttarins en stefnendur telji að stefndi framkvæmdanefnd búvörusamninga hafi valdið þeim tjóni með því að hindra eðlilega búskaparþróun hjá stefnendum og hafna því að á jörðinni sé 213 ærgilda greiðslumark og þar með svipt stefnendur réttmætum greiðslum sem þeim beri samkvæmt lögum og reglugerðum á sömu forsendum og til jafns við aðra búendir í landinu. Rétt sé að fram komi að þegar stefnendur leituðu til landbúnaðarráðuneytisins hefði hluti þeirra greiðslna sem greiða átti samkvæmt samningi þegar verið greiddur til Eggerts Guðmundssonar og hefðu greiðslur verið stöðvaðar. Ráðuneytinu hefði þannig verið greint frá umræddum mis- tökum og sé það alfarið á ábyrgð þess hvort frekari greiðslur hafi átt sér stað síðar. Stefnendur vísa til bókunar frá uppboðsþingi 21. febrúar 1996 og upp- boðsafsals frá 22. maí s.á. og jafnframt til laga um búvörusamninga nr. 99/1993. Þá vísa þeir til reglugerða nr. 5 frá 11. janúar 1996 um greiðslumark sauðfjár á lögbýlum og beingreiðslu til 2000, einkum 5. gr. og 7. gr. reglugerðarinnar. Kröfugerð um greiðslur er rökstudd svo: Á árinu 1996 og 1997 hafi þau rekið sauðfjárbúskap sem hér segir: Tímabilið mars 1996 til nóvember 1996 = 65 ær. 4878 Tímabilið nóvember 1996 til febrúar 1997 = 32 ær. Tímabilið febrúar 1997 til september 1997 = 135 ær. Uppgjör á greiðslumarki ætti að fara fram á þessum grundvelli. Með vísan til 2. mgr. 5. gr. sé ljóst að beingreiðsla verði óskert 213 ærgildi ef ásetningur er 127,8 ær. Full beingreiðsla fyrir árið 1996 ætti að vera 795.342 krónur en skerðast hlutfallslega ella. 1. Á árinu 1996 hafi stefnendur haft 65 ær sem séu 108,3 ærgildi eða 404.392 krónur í átta mánuði og sé beingreiðsla því fyrir þann tíma 269.595 krónur. 2. Í nóvember og desember 1996 hafi stefnendur haft 32 ær, 53,3 ærgildi, eða samtals 197.902 krónur x 2 : 12 sem geri 32.983 krónur í beingreiðslu. 3. Á árinu 1997 hafi stefnendur haft 32 ær í einn mánuð eða 53,3 ærgildi, sem geri 16.492 krónur í beingreiðslu. 4. Á árinu 1997 hafi stefnendur haft 135 ær frá 1. febrúar til útgáfudags stefnu og nemi beingreiðslur til ársloka 1997 samtals 729.063 krónum. Samtals sé því skuld vegna ógreiddra beingreiðslna á árinu 1996 og miðað við allt árið 1997 1.048.134 krónur. Þá sé ljóst að stefnendur hafi orðið fyrir verulegum áföllum vegna afstöðu stefnda framkvæmdanefndar um búvörusamninga. Telja verði óhæfilegt að stefnendur séu látnir gjalda þess að fráfarandi bóndi hafi ráðstafað réttindum frá Jörðinni án heimildar eða gert um það samning við nefndina. Leggja verði til grundvallar það sjónarmið að allar skerðingar á búskaparháttum eða kvaðir þar að lútandi verði að vera kynntar sérstaklega þá er nauðungaruppboð fer fram á Jörð, ekki síst með tilliti til þess að nauðungaruppboð eigi sér alllangan aðdrag- anda og séu kynnt með sérstökum og almennum auglýsingum í dagblöðum og í Lögbirtingablaði. Þinglýsa beri kvöð á jarðir ef um förgunarkaup eða uppkaup á greiðslumarki sé að ræða en það hafi ekki verið gert í þessu tilviki. Vísa stefn- endur um þetta til reglugerðar nr. 23 frá 16. janúar 1996 um kaup og úthlutun á greiðslumarki sauðfjár vegna framleiðsluaðlögunar, einkum 2. mgr. Í. gr. Landbúnaðarráðherra sé stefnt vegna framkvæmdanefndar um búvörusamn- inga en nefndin sé ekki sjálfstæður lögaðili en ráðherra skipi hana og beri á henni ábyrgð. Þá sé fjármálaráðherra stefnt f.h. ríkissjóðs sem vörslumanni ríkisfjárhirslu. Af hálfu stefndu er því haldið fram að í samningi ríkisins við Bændasam- tökin um framleiðslu sauðfjárafurða frá 1. október 1995 hafi falist m.a., að sú framleiðslustýring hafi verið aflögð er hafi falist í gildandi lögum með því að greiðslumark hafi verið hvort tveggja viðmiðun fyrir beingreiðslur og kvóti á þá framleiðslu sem unnt hafi verið að leggja inn í afurðastöð og fá fullt grundvall- arverð fyrir. Framleiðslukvóti hafi verið aflagður og greiðslumarkið eingöngu 4879 skilgreint rétt til beingreiðslna. Hver afurðastöð hafi verið ábyrg fyrir uppgjöri til framleiðenda vegna sölu innanlands en útflutningur á sameiginlegri ábyrgð framleiðenda. Til að draga úr framleiðslu og færa stuðningsgreiðslur til bænda er byggðu afkomu sína á sauðfjárrækt hafi m.a. verið gert ráð fyrir kaupum rík- isins á allt að 30.000 ærgilda greiðslumarki sauðfjár og greiðslu förgunarbóta fyrir bústofn vegna sölu greiðslumarks. Ákvæði samningsins hafi síðar verið lögfest með lögum nr. 124 frá 6. des- ember 1995 er breytt hafi lögum nr. 99/1993 um framleiðslu, verðlagningu og sölu á búvörum og hafi í 16. gr. verið kveðið á um heimild ríkisins á árunum 1995 og 1996 til uppkaupa á allt að 30.000 ærgilda greiðslumarki og greiðslu förgunarbóta. Hinn |. nóvember 1995 hafi verið gengið skriflega frá umsókn þeirra Egg- erts Guðmundssonar og Gísla Eggertssonar um að selja ríkissjóði 213 ærgilda greiðslumark sauðfjár sem þá var skráð á jörðinni Melum og um förgunarbætur fyrir bústofn vegna sölu greiðslumarks. Í umsókninni komi fram að hún sé gerð á grundvelli tilboðs ríkissjóðs um uppkaup á greiðslumarki og fækkun fjár sam- kvæmt búvörusamningnum frá 1. október 1995 og um greiðslur fyrir greiðslu- mark og fargaðan bústofn fari eftir þeim samningi. Ennfremur að umsókn verði því aðeins tekin til greina að óskað sé eftir sölu á öllu greiðslumarki umsækj- enda til sauðfjárframleiðslu að meðtöldu greiðslumarki til heimtöku og að förg- unarbætur miðist að hámarki við fjölda áa, veturgamalla og eldri, sbr. ær og gimbrar á forðagæsluskýrslu haustið 1994, þó aldrei fleiri ær en framvísað verði til förgunar. Í lok umsóknarinnar séu tekin upp ákvæði úr samningi um fram- leiðslu sauðfjárafurða um fjárhæð greiðslna, greiðsluskilmála og kvaðir og tekið fram að umsóknin sé sett fram með fyrirvara um fjárveitingar til verkefnisins. Búnaðarsamband Borgarfjarðar hafi áritað umsóknina hinn 23. nóvember 1995 og staðfest þar með móttöku hennar, greiðslumark og ásett sauðfé skv. forða- sæsluskýrslu 1994. Í kjölfar setningar laga nr. 124/1995 hinn 6. desember hafi umsóknir er bor- ist hefðu í nóvember verið teknar til meðferðar. Umsókn eiganda og ábúanda Mela hafi uppfyllt skilyrði til að vera tekin til greina og hafi verið meðal umsókna er samþykktar voru og fé hafi verið fargað á þeim grundvelli í desem- ber. Hafi þar með komist á bindandi samningur um kaup ríkisins á greiðslumarki Mela og greiðslu förgunarbóta á þeim grundvelli. Í kjölfar förgunar fjár hafi verið hafist handa um framkvæmd á greiðslum ríkisins skv. samningunum, með því að landbúnaðarráðuneytið tók saman lista yfir samþykkta samninga og fól Framleiðsluráði að inna af hendi samkvæmt honum beingreiðslur vegna sölu greiðslumarks og förgunarbætur til þeirra sem höfðu fargað fé á þeim grund- velli. Förgunarbætur vegna Mela hafi verið greiddar að fullu hinn 16. janúar 1996 í samræmi við tilboðið og þá staðfestingu sláturhúss að fargað hefði verið 4880 234 ám og gemlingum. Þriggja ára beingreiðslur skv. samningnum hafi fylgt gjalddögum beingreiðslna og hafist samkvæmt því í mars 1996, sbr. 3. mgr. 7. gr. rgl. nr. 5/1996. Með bréfum hinn 21. janúar 1996 hafi seljendum greiðslu- marks síðan verið sendir útfylltir samningar til undirritunar. Sé undirritun Egg- erts Guðmundssonar á samninginn dagsett 13. febrúar 1996 en formleg staðfest- ing ríkisins á honum hafi átt sér stað í landbúnaðarráðuneytinu hinn 11. apríl 1996. Samkvæmt framangreindu hafi bindandi samningur um sölu greiðslumarks Mela til ríkisins komist á, og hvor aðili um sig innt af hendi greiðslur á grund- velli hans, þó skriflegur frágangur hans af hálfu aðila lægi ekki fyrir, er nauð- ungarsala á Melum til að byrja uppboð á eigninni fór fram hinn 25. janúar 1996. Fram hafi komið eitt boð frá Stofnlánadeild landbúnaðarins 100.000 krónur og ákveðið hafi verið að uppboði yrði haldið áfram hinn 21. febrúar 1996. Í bréfi sýslumannsins í Borgarnesi dagsettu 16. febrúar 1998 og símbréfi Gísla Kjart- anssonar hdl., dagsettu sama dag, komi fram að við nauðungarsöluna, jafnt við byrjun uppboðs hinn 25. janúar sem við framhald uppboðs hinn 21. febrúar, hafi skýrlega komið fram þær upplýsingar við nauðungarsöluna að greiðslumark fylgdi ekki jörðinni. Tekur Gísli fram í bréfi sínu að honum hafi verið fullkunn- ugt um það að greiðslumark jarðarinnar hafði verið selt fyrir uppboðsdag en hann hafi boðið á móti stefnendum f.h. Sparisjóðs Mýrasýslu við framhald upp- boðs 21. febrúar og átti næsthæsta boð 11.000.000 krónur sem hafi verið 200.000 krónum lægra en stefnendur buðu. Kaup stefnenda á jörðinni hafi ekki komist á við það eitt að verða hæstbjóð- endur á nauðungaruppboðinu hinn 21. febrúar 1996, heldur þá fyrst er það boð var samþykkt lögum samkvæmt við greiðslu þeirra á fjórðungi uppboðskaups- verðs hinn 22. mars 1996, sbr. 3. mgr. 39. gr. nsl. nr. 90/1991, en allar götur til þess tíma á gerðarþoli þess kost að lögum fá uppboð fellt niður með samningum við gerðarbeiðendur, sbr. 1. mgr. 15. gr. laganna. Í 39. gr. laga nr. 99/1993 hefðu verið ákvæði er heimiluðu aðilaskipti að greiðslumarki sauðfjár milli lögbýla og í 14. gr. laga nr. 124/1995 um breyting á þeim lögum hafi verið kveðið á um óbreytta heimild í því efni fram til 1. júlí 1996. Haldi Framleiðsluráð landbúnaðarins skrá yfir greiðslumark lögbýla og handhafa réttar til beingreiðslu. Um þinglýsingu á greiðslumarki eða aðilaskiptum að því sé ekki að ræða og reglur um aðilaskipti að greiðslumarki og sölu til ríkissjóðs, sbr. 38.0g 40. gr. laga nr. 99/1993, sbr. lög nr. 124/1995, hafi heldur ekki gert því skóna að samþykki veðhafa þyrfti til þeirrar ráðstöfunar. Sú ráðagerð að þinglýsa samn- ingum ríkisins um uppkaup á greiðslumarki, sbr. Í. gr. rgl. nr. 23/1996, hafi því ekki komið til vegna þeirrar ráðstöfunar á greiðslumarki lögbýla er þeir fólu í sér, heldur vegna þeirrar kvaðar sem þeir fólu í sér á hagnýtingu viðkomandi lögbýla til sauðfjárhalds á gildistíma búvörusamningsins. 4881 Er eigandi Mela hafi gengið að tilboði ríkisins um kaup á greiðslumarki lögbýlisins og bindandi samningur komist á um sölu greiðslumarksins til ríkis- ins við förgun fjár í lok árs 1995 og í síðasta lagi 16. janúar 1996, hafi engum annmörkum verið fyrir að fara að lögum á heimild jarðeiganda til að ráðstafa greiðslumarki frá jörðinni. Samkvæmt því hefði greiðslumarki jarðarinnar verið löglega ráðstafað frá jörðinni af þar til bærum eiganda áður en til nauðungar- sölu kom. Fái sá málatilbúnaður stefnenda og kröfur á því byggðar, að sala á greiðslumarki Mela sé marklaus og ógild gagnvart þeim vegna eignarréttar þeirra og vanheimildar seljanda engan veginn staðist. Ekki fái heldur staðist staðhæfingar um að þau hafi getað verið grandlaus um það, að lögbýlið hafi verið boðið upp án greiðslumarks, er þau buðu í eignina við framhald uppboðs 21. febrúar og fengu boð sitt samþykkt með greiðslu 22. mars 1996. Verði ekki á sýknukröfu fallist sé varakrafa stefndu sú að kröfur stefnenda verði stórlega lækkaðar. Krafa þeirra um að þeim verði tildæmdar samtals 1.048.134 krónur í bætur vegna ætlaðra vangoldinna beingreiðslna á árinu 1996 og 1997 fái ekki staðist. Samkvæmt 39. gr. laga nr. 99/1993, sbr. 15. gr. laga nr. 124/1995 um breytingu á þeim lögum, ákvarðist beingreiðslur af ásetningi haustið áður samkvæmt forðagæsluskýrslu, sbr. og 2. gr. laga 124/1995 og 5. gr. rgl. nr. 5/1996 um greiðslumark sauðfjár á lögbýlum og beingreiðslur 1996 —- 2000. Breytingar síðar og innan árs sem engra gagna njóti við um, hafa ekki áhrif í því efni. Fyrir liggi að stefnendur hafi engar ásettar kindur haft haustið 1995 og uppfylli þegar af þeim ástæðum ekki skilyrði til að njóta beingreiðslna á árinu 1996. Þá sé ljóst af skýrslu forðagæslumanna frá 10. desember 1996, að eingöngu 28 ær hefðu verið settar á haustið 1996. Takmarkist beingreiðslur á árinu 1997 í samræmi við það. Kröfum stefnenda um dráttarvexti og upphafs- tíma dráttarvaxta er loks mótmælt. Niðurstaða. Eggert Guðmundsson var þinglýstur eigandi jarðarinnar Mela í Leirár- og Melasveit, er hann sótti um sölu á greiðslumarki og förgunarbætur 1. nóvember 1995 en Búnaðarsamband Borgarfjarðar veitti umsókninni viðtöku 21. nóvem- ber 1995. Áritun starfsmanns þess, vitnisins Guðmundar Sigurðssonar, var til staðfestu móttöku hennar og þess að lýsing á ásetningi á jörðinni Melum væri rétt. Förgunarbætur voru greiddar 16. janúar 1996 og með bréfi framkvæmda- nefndar búvörusamninga, dagsettu 21. janúar 1996, var Eggerti sendur samn- ingur um sölu hans til ríkissjóðs á greiðslumarki í sauðfjárrækt til undirritunar. Verður við það miðað hér að í síðasta lagi þann dag hafi bindandi samningur verið kominn á með eiganda Mela og framkvæmdanefndarinnar um ráðstöfun greiðslumarks jarðarinnar. Ekki kemur fram í málinu að athugasemdir hafi komið frá veðhöfum við ráðstöfun þá sem gerð var á greiðslumarki jarðarinnar 4882 og þykir raunar ekki skipta máli hér eins og kröfugerð og aðild málsins er háttað. Samkvæmt þessu hafði greiðslumarki jarðarinnar Mela verið ráðstafað af eig- anda hennar áður en stefnandi, Guðný Helgadóttir, bauð í hana á uppboðsþingi 21. febrúar 1996 og verður ekki fallist á þá málsástæðu stefnenda að ráðstöfun þessi hafi verið Eggerti óheimil gagnvart þeim. Frammi liggur í málinu bréf sýslumannsins í Borgarnesi til stefnda, landbún- aðarráðherra, dagsett 16. febrúar 1998, þar sem segir að þær upplýsingar hafi legið fyrir á öllum stigum málsins að jörðin væri kvótalaus. Þá staðfesti vitnið Gísli Kjartansson héraðsdómslögmaður bréf sitt frá 16. febrúar 1998, þar sem segir að sýslumaður hefði tekið fram við uppboðið að enginn framleiðsluréttur fylgdi jörðinni. Með vísan til þessara gagna þykir sannað að stefnendum hafi mátt vera kunnugt að greiðslumarki jarðarinnar Mela hefði verið ráðstafað af fyrri eiganda áður en þeir eignuðust jörðina. Með því að svo var þykir það ekki hafa þýðingu hér hvort umræddri kvöð hafði verið þinglýst á jörðina skv. 1. gr. reglugerðar nr. 23/1996. Samkvæmt þessu verða stefndu sýknaðir af öllum kröfum stefnenda og eftir úrslitum málsins ber að dæma stefnendur til að greiða stefndu óskipt 100.000 krónur í málskostnað. Allan V. Magnússon héraðsdómari kvað upp dóminn. Dómsorð: Stefndu, landbúnaðarráðherra og fjármálaráðherra, skulu sýknir af öllum kröfum stefnenda, Guðnýjar Helgadóttur og Hafsteins Hrafns Dan- íelssonar. Stefnendur greiði stefndu óskipt 100.000 krónur í málskostnað. 4883 Þriðjudaginn 14. desember 1999. Nr. 477/1999. Haraldur Jónsson (Magnús Guðlaugsson hrl.) gegn Valdemar Jónssyni Hjördísi Jónsdóttur og Jóni Sverri Jónssyni (Knútur Bruun hrl.) Kærumál. Dánarbú. Opinber skipti. Eftir að bú J var tekið til opinberra skipta reis ágreiningur milli erf- ingja hans um ráðstöfun jarðarinnar V. Í frumvarpi skiptastjóra var ráðgert að jörðin yrði lögð erfingjunum út til greiðslu arfs að fjórð- ungi til hvers. Samþykktu þrír erfingjanna frumvarpið, en erfinginn H greiddi atkvæði á móti. Beindi skiptastjórinn ágreiningnum til héraðs- dóms í kjölfarið. Talið var að lagaheimild brysti til að ljúka skiptum á dánarbúinu á þennan hátt, gegn mótmælum H, þar sem eign dánarbús yrði aldrei lögð út erfingja til greiðslu arfs nema samkvæmt kröfu hans sjálfs. Var frumvarp skiptastjóra því fellt úr gildi. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arn- ljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 26. nóvember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 10. desember sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 12. nóvember 1999, þar sem hafnað var mótmælum sóknaraðila gegn frumvarpi skiptastjóra til úthlutunar við opinber skipti á dánarbúi Jóns Jónssonar. Kæruheimild er í 133. gr. laga nr. 20/1991 um skipti á dánarbúum o.fl. Sóknaraðili krefst þess aðallega að frumvarp skiptastjóra 17. maí 1999, sem samþykkt var af meiri hluta erfingja á skiptafundi í dánarbúinu 15. júní 1999, verði fellt úr gildi og sér lögð út jörðin Varmadalur á Kjalarnesi að arfi, til vara að sér verði lögð út hálf jörðin, en til þrautavara að eignum dánarbúsins verði komið í verð og andvirði þeirra skipt á milli erfingja. Varnaraðilar krefjast aðallega staðfestingar hins kærða úrskurðar. Til vara krefjast þau þess að jörðin Varmadalur verði lögð þeim út, enda 4864 greiði þau sóknaraðila hans erfðahluta í henni samkvæmt virðingu. Til þrautavara krefjast þau þess, ef lög standi til að einum erfingja verði lögð út öll jörðin, að hlutkesti ráði hver málsaðila fái hana útlagða. Í öllum tilvikum krefjast þau kærumálskostnaðar. 1. Samkvæmt gögnum málsins gerðu Valdimar Guðmundsson og eig- inkona hans Elísabet Þórðardóttir, eigendur og ábúendur jarðarinnar Varmadals, sem var gerð að ættaróðali 15. júní 1944, erfðaskrá 23. september 1962, þar sem þau lýstu meðal annars þeirri ákvörðun að dóttir þeirra, Unnur, skyldi taka við óðalinu. Elísabet mun hafa látist á árinu 1965. Unnur Valdimarsdóttir fékk jörðina afhenta frá föður sínum 6. júlí 1971 sem fyrirframgreiðslu arfs. Hún mun hafa látist 1979. Eft- irlifandi eiginmaður Unnar, Jón Jónsson, sat í óskiptu búi þar til hann lést 11. september 1996. Þau létu ekki eftir sig erfðaskrá eða önnur fyr- irmæli um ráðstöfun eigna eftir sinn dag. Bú Jóns Jónssonar var tekið til opinberra skipta 13. mars 1997. Málsaðilar, sem eru börn hans og Unnar Valdimarsdóttur, eru erfingjar þeirra og hafa lýst yfir að þau taki að sér ábyrgð á skuldbindingum dán- arbúsins. Við upphaf opinberra skipta reis ágreiningur milli aðilanna um hvort ákvæði um óðalsjarðir í VII. kafla jarðalaga nr. 65/1976 ættu að ráða hvernig jörðin Varmadalur félli að arfi, svo og hvort sóknarað- ili þessa máls eða varnaraðilinn Jón Sverrir fullnægðu skilyrðum til að neyta forgangs til að taka við henni sem óðali. Úr þeim ágreiningi var leyst með dómi Hæstaréttar, sem er birtur í dómasafni 1998, bls. 2833. Varð niðurstaðan sú að reglum jarðalaga um óðalsjarðir yrði ekki beitt um Varmadal, en ekki var kveðið nánar á um hvernig jörðin ætti að falla að arfi við skiptin. Ekki tókst samkomulag á milli málsaðila um ráðstöfun jarðarinnar að gengnum fyrrnefndum dómi. Fór svo að skiptastjóri gerði frumvarp til úthlutunar 17. maí 1999, þar sem lagt var til grundvallar að jörðin yrði lögð erfingjum út til greiðslu arfs að fjórðungi til hvers, svo og að eins yrði farið með innbúsmuni, hlutabréf, stofnsjóðseign og hreina peningaeign dánarbúsins, samtals að andvirði 2.142.044 krónur. Á skiptafundi 15. júní 1999 samþykktu varnaraðilar frumvarpið, en sókn- araðili lýsti sig andvígan því. Beindi skiptastjóri ágreiningnum til hér- aðsdóms og er mál þetta rekið af því tilefni. 4885 11. Ákvæði 2. þáttar laga nr. 20/1991, sem lúta að bústjórn og ráðstöfun eigna við opinber skipti á dánarbúum, eru reist á þeirri meginreglu að við slík skipti verði öllum eignum gjaldfærs bús komið í verð og and- virði þeirra að frádregnum skuldum, kostnaði og erfðafjárskatti greitt erfingjum til fullnustu arfskröfum þeirra. Frá þeirri meginreglu verður ekki vikið nema í þeim mæli, sem um ræðir í III. kafla laganna, og þá öðru fremur með því að einstökum eignum dánarbús verði ekki ráð- stafað við skiptin með sölu, heldur verði þær lagðar út erfingjum sam- kvæmt kröfu þeirra sjálfra á matsverði til greiðslu arfs. Þegar eftirlif- andi maki stendur ekki til arfs og sá látni hefur ekki mælt fyrir um ráð- stöfun einstakra eigna með erfðaskrá, getur hver og einn erfingi kraf- ist að fá arf sinn greiddan með því að fá muni lagða sér út, sbr. 36. gr. laga nr. 20/1991, en sú heimild er þó ávallt háð því að matsverð muna rúmist innan arfshluta ef erfingjar semja ekki sérstaklega á annan veg. Samkvæmt gögnum málsins er fasteignamatsverð jarðarinnar Varmadals alls 9.385.000 krónur eða sem svarar meira en 80 hundraðs- hlutum af andvirði heildareigna dánarbús Jóns Jónssonar. Sóknaraðili, sem mun taka fjórðung eigna dánarbúsins að arfi við lok skipta, getur því samkvæmt áðursögðu hvorki krafist að fá jörðina alla né helming hennar lagðan sér út án sérstaks samþykkis varnaraðila, enda andvirðið langt umfram arfshlutann, sem hann á í vændum. Er því bæði aðalkrafa hans og varakrafa með öllu haldlaus. Eins og áður greinir leiðir af ákvæðum laga nr. 20/1991 að eign dán- arbús verður aldrei lögð út erfingja til greiðslu arfs nema samkvæmt kröfu hans sjálfs. Af fyrirliggjandi gögnum verður ekki ráðið að sókn- araðili hafi nokkru sinni krafist þess að fá fjórðung Varmadals lagðan sér út til óskiptrar sameignar með varnaraðilum, heldur þvert á móti hafi hann mótmælt slíkum málalokum eindregið, svo sem felst í fyrr- greindri þrautavarakröfu hans. Brestur því lagaheimild gegn þeim mót- mælum sóknaraðila til að ljúka skiptum á dánarbúinu á þann hátt, eins og ráðgert er í frumvarpi skiptastjóra til úthlutunar. Af þessum sökum verður að hnekkja frumvarpinu í heild sinni. Eins og atvikum er háttað er rétt að aðilarnir beri hver sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti. 4886 Dómsorð: Frumvarp skiptastjóra í dánarbúi Jóns Jónssonar 17. maí 1999 til úthlutunar er fellt úr gildi. Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 12. nóvember 1999. Mál þetta var þingfest 25. júní sl. og tekið til úrskurðar 18. október sl. að loknum munnlegum málflutningi. Sóknaraðili er Haraldur Jónsson, kt. 240747-4219, Varmadal, Kjalarnes- hreppi. Varnaraðilar eru Valdemar Jónsson, kt. 091237-7099, Reykholti, Mosfells- sveit, Hjördís Jónsdóttir, kt. 270334-3939, Leysingjastöðum, Austur-Húna- vatnssýslu, og Jón Sverrir Jónsson, kt. 011242-2009, Varmadal, Kjalarnes- hreppi. Sóknaraðili gerir þær dómkröfur að frumvarp skiptastjóra í dánarbúi Jóns Jónssonar dags. 17. maí 1999 sem samþykkt var á skiptafundi í dánarbúinu hinn 15. júní 1999 verði fellt úr gildi. Krefst sóknaraðili þess að jörðin Varmadalur verði lögð sér út að arfi. Til vara krefst sóknaraðili þess að ofangreint frumvarp skiptastjóra í dánarbúi Jóns Jónssonar verði fellt úr gildi, sér verði lögð út hálf Jörðin Varmadalur að arfi. Til þrautavara krefst sóknaraðili þess að ofangreint frumvarp verði fellt úr gildi og eignum búsins verði komið í verð og andvirð- inu skipt á milli erfingja. Þá krefst hann málskostnaðar að mati dómsins ásamt virðisaukaskatti. Varnaraðilar gera þær dómkröfur að frumvarp skiptastjóra Jóhanns Níels- sonar hrl. dags. 17. maí 1999 að úthlutunargerð, sem lagt var fram og fjallað um á skiptafundum 21. maí 1999 og 15. júní s.á., verði lagt til grundvallar við skipti á dánarbúinu, þ.e. að hver erfingja fái í sinn hlut 25% af eignum búsins. Erfingjarnir eignist jörðina Varmadal í sömu hlutföllum og eigi hana saman í óskiptri sameign. Í aðalkröfu er fólgið, að dómurinn geri skiptastjóra að ljúka búskiptum í dánarbúi Unnar Valdimarsdóttur og Jóns Jónssonar í samræmi við framangreint frumvarp hans að úthlutunargerð í dánarbúinu. Til vara er þess krafist, verði aðalkrafan ekki tekin til greina, að jörðin Varmadalur verði lögð út öllum varnaraðilum enda greiði þau sóknaraðila Haraldi Jónssyni hans erfða- hluta í jörðinni samkvæmt virðingu. Þrautavarakrafa: Komist dómurinn að þeirri niðurstöðu að lög standi til að einum erfingja verði lögð öll jörðin Varmadalur ráði hlutkesti hver erfingja skuli fá jörðina útlagða. Í öllum tilvikum krefjast varnaraðilar málskostnaðar úr hendi sóknaraðila samkvæmt mati dómsins auk virðisaukaskatts. 4887 Málavextir. Með yfirlýsingu 15. júní 1944 gerði Valdemar Guðmundsson bóndi í Varma- dal jörð sína að ættaróðali. Kona hans var Elísabet Þórðardóttir. Með arfleiðslu- skrá 23. september 1962 ákváðu þau hjónin að dóttir þeirra Unnur skyldi erfa óðalið. Fékk Unnur óðalið sem fyrirframgreiddan arf 1971, en Elísabet andað- ist 1965. Tóku Unnur og eiginmaður hennar Jón Jónsson við búinu eftir Valdemar. Unnur lést 1979 og fékk þá eiginmaður hennar leyfi til setu í óskiptu búi en hann andaðist 11. september 1996. Börn þeirra eru aðilar máls þessa. Með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 13. mars 1997 var bú Jóns Jónssonar tekið til opinberra skipta og Jóhann Níelsson hrl. skipaður skiptastjóri. Kom upp ágreiningur meðal erfingjanna um ráðstöfun jarðarinnar Varmadals í Kjalarnes- hreppi og gekk sá ágreiningur til úrskurðar dómstóla og kvað Hæstiréttur Íslands upp dóm í málinu 22. september 1998. Niðurstaða Hæstaréttar var sú að við skipti á dánarbúi Jóns Jónssonar skuli ekki beitt um fasteign þess reglum um óðalsjarðir í jarðalögum nr. 65/1976 með áorðnum breytingum. Eftir uppkvaðn- ingu dóms þessa hefur verið reynt að ná sáttum milli erfingjanna en án árang- urs. Skiptastjóri hefur lagt fram frumvarp að úthlutunargerð í dánarbúinu sem samþykkt var á skiptafundi 15. júní sl. Var frumvarpið samþykkt með þremur atkvæðum varnaraðila gegn atkvæði sóknaraðila. Vill sóknaraðili ekki una frum- varpinu eins og það er og hefur ágreiningi um það verið vísað til héraðsdóms. ll. Málsástæður og lagarök sóknaraðila. Sóknaraðili hefur krafist þess að að sér verði lögð út öll jörðin Varmadalur en til vara helmingur jarðarinnar. Hann kveðst telja sig eiga forgangsrétt til jarð- arinnar skv. 36. gr. laga nr. 20/1991 þar sem jörðin hafi sérstakt gildi fyrir hann. Það byggist á því að hann búi á jörðinni og hafi gert frá fæðingu. Hann hafi búið á jörðinni síðan 1963. Hann sé ábúandi á hálfri jörðinni og hafi lífsviður- væri sitt af búskapnum. Kveðst hann benda á að ekkert systkina hans hafi stundað búskap í Varmadal. Hjördís sé húsmóðir á Leysingjastöðum í Húna- vatnssýslu, Valdemar sé tónlistarkennari í Mosfellsbæ og Jón Sverrir sé með vörubílaútgerð. Sóknaraðili kveðst lýsa því yfir að hann sé reiðubúinn til þess að stunda áfram búskap í Varmadal. Ekkert hinna systkinanna sé líklegt til þess að gera það enda hafi þau ekki forsendur til þess. Jón Sverrir búi í Varmadal 11, sbr. ljós- rit úr jarðaskrá. Sé þar um að ræða annað býli. Hafi Jón Sverrir ekki stundað neinn búskap en börn hans muni halda hesta. Kveður sóknaraðili ekki leika neinn vafa á því að þessi tiltekna eign dánar- búsins hafi sérstakt gildi fyrir hann umfram aðra erfingja. Kveðst hann gera 4888 kröfu til útlagningar á allri jörðinni þar sem hann telji ekki rétt að skipta henni. Muni það valda honum erfiðleikum við búskapinn ef aðrir erfingjar eigi helm- ing jarðarinnar á móti honum. Verði ekki á þá kröfu hans fallist kveðst hann krefjast útlagningar á hálfri jörðinni en hann sé ábúandi á helmingi jarðarinnar. Sóknaraðili kveðst styðja þrautavarakröfu sína eftirfarandi rökum: Hann telji að frumvarp skiptastjóra hafi það í för með sér að hann sé þvingaður gegn vilja sínum til þess að eiga jörðina Varmadal í óskiptri sameign með systkinum sínum. Það vilji sóknaraðili ekki og telji að skiptastjóra beri að taka tillit til þess- arar Óskar hans. Þessi afstaða sóknaraðila hafi legið fyrir allan þann tíma sem skiptameðferð hafi staðið. Óttist sóknaraðili að sameign hans og systkina hans um jörðina muni valda honum miklum erfiðleikum við búskapinn. Sóknaraðili kveðst benda á að í forsendum fyrrgreinds hæstaréttardóms segi að í dánarbú- inu verði að taka ákvörðun um hvort eigninni verði komið í verð við skiptin eða erfingjar, allir eða einhverjir, fái hana lagða sér út að arfi og þá í hvaða hlut- föllum. Þá kveðst sóknaraðili telja að sú niðurstaða sem fram komi í frumvarpi skiptastjóra sé ekki skipti á eignum búsins. Erfingjar séu nú og hafi verið frá andláti föður þeirra sameigendur eigna búsins. Hér sé því ekki um að ræða nein skipti á eignum búsins rnilii erfingja. Beðið hafi verið um opinber skipti á dán- arbúinu þar sem erfingjar hafi ekki getað komið sér saman um skipti á eignum sem þau áttu í óskiptri sameign sem samerfingjar. Ef frumvarp skiptastjóra standi sé ekki um að ræða neina breytingu þar á. Ekki hafi farið fram nein skipti heldur hafi aðeins verið skjalfest að erfingjar ættu eignir dánarbúsins saman í Óskiptri sameign. Sóknaraðili kveðst vísa til 36. gr. laga nr. 20/1991 máli sínu til stuðnings. Il. Málsástæður og lagarök varnardðila. Varnaraðilar hafa krafist þess í aðalkröfu að öllum eignum dánarbúsins verði skipt jafnt á milli erfingjanna, þ.e. í fjóra jafna hluti og að erfingjarnir eignist Jörðina Varmadal þannig í óskiptri sameign. Jörðin sé langverðmætasta eign búsins. Með þessari kröfugerð sé jafnframt mótmælt þeirri kröfu sóknaraðila að hann fái sér lagða út alla jörðina eða hana hálfa. Rök gegn því séu eftirfarandi: Í frumvarpi að úthlutunargerð í dánarbúinu á bls. 5 segi skiptastjóri: „Að vel athuguðu máli lýsir skiptastjóri því yfir sem skoðun sinni að erfingi geti ekki á grundvelli 36. gr. laga nr. 20/1991 fengið útlagningu á eignum búsins nema að því marki sem svarar til greiðslu á arfi hans, nema samþykki samerfingja liggi fyrir“. Í skýringum við 36. gr. laga nr. 20/1991 sé vísað sérstaklega til eldri skipta- laga nr. 3/1887, þ.e. 46. gr., og segi að ákvæði 36. gr. séu nánast í öllum atriðum 4889 sama efnis og reglur 46. gr. eldri laga. Þar segi: „Hver erfingi á heimtingu á að arfahluti hans sé lagður honum út eftir virðingu... og síðar í 1. mgr. 46. gr. segi: „Ef fleiri en einn erfingi krefjist þess, að hinn sami hlutur sé þeim útlagður, skal hlutkesti ráða...“ Í Erfðarétti Ármanns Snævarr (útg. 1991), bls. 119 og 120, segi svo um 36. gr. skl.: „Í þessu ákvæði segir að hver erfingja eigi tilkall til þess að munir séu lagðir sér út eftir virðingu við dánarbúskipti og réði hlutkesti ef fleiri en einn erfingi krefjist sama hlutar“. Í Erfðarétti Páls Sigurðssonar (útg. 1998) segi svo á bls. 224: „Þess skal sér- staklega getið að skv. 2. mgr. 36. gr. el. getur arfleiðandi mælt svo fyrir í erfða- skrá sinni að tiltekin skylduerfingi hans skuli fá í sinn hlut ákveðna muni úr sér- eign hans eða hjúskapareign enda fari verð þessara muna ekki fram úr skyldu- erfðahluta erfingjans að viðbættum þeim eignarhluta sem arfleiðanda er heimilt að ráðstafa skv. fyrrnefndri meginreglu í 35. gr.“ Orðalag dönsku skiptalaganna, 47. gr., sé ekki að öllu leyti samhljóða 36. gr. ísl. laganna en þó megi ætla að sömu meginreglur gildi við ákvörðun um útlegg- ingarkröfu erfingja við skipti á dánarbúum í Danmörku og hér á landi. Úr Skifte- loven komenteret af Per Halkmann Olsen og Niels Viltoft, grein 47: „Enhver arving er berettiget til for sin arvelod at fordre udlæg eftir vurdering, dog ikke i fast ejendom.“ Meginreglan hljóti að vera sú, að útleggingarkrafa skylduerfingja, sem ekki sé maki, takmarkist við arfshluta hans og sé jafnframt bundin við einstaka muni í dánarbúinu. Það geti ekki verið ætlun lögsjafans, að einn erfingja geti krafist útlagningar á megineign bús, t.d. fasteign, sem þá mundi hafa í för með sér mik- inn ójöfnuð fyrir aðra erfingja búsins. Framanritaðar tilvitnanir renni stoðum undir þá lögskýringu. Jörðin Varmadalur geti ekki haft neitt sérstakt huglægt gildi fyrir sóknar- aðila fram yfir varnaraðila. Tveir erfingjanna hafi búið á jörðinni frá fæðingu, þ.e. sóknaraðilinn og varnaraðilinn Jón Sverrir. Varnaraðilinn Valdemar hafi búið á jörðinni fram til ársins 1965 og hafi frá árinu 1979 séð um allar fjár- reiður og skattaframtöl fyrir föður sinn og hafi enn þann dag í dag þau störf á hendi. Hvorugur þeirra erfingja, sem búi í eigin einbýlishúsum á jörðinni, hafa lífsviðurværi sitt af henni. Annar stundi vörubílaakstur, hinn hafi verið leigubílstjóri um langt árabil. Sóknaraðili sem fullyrði í greinargerð, að hann hafi lífsviðurværi sitt af búskap á jörðinni, hafi sjálfur lagt fram landbúnað- arskýrslur frá árunum 1984-1996 í því máli sem rekið hafi verið fyrir dóm- stólum um óðalsrétt. Þær skýrslur hafi sýnt uppsafnað tap á búskapnum að upphæð kr. 1,6 milljónir. Samkvæmt gögnum, sem lögð hafi verið fram í Hæstarétti í fyrrgreindu máli um óðalsrétt, liggi fyrir, að talsverður hluti af landi Varmadals verði á síðari stigum nýttur fyrir íbúðabyggð enda segi Hæsti- 4890 réttur í dómi sínum um jörðina Varmadal: „Þar er hvorki stundaður búskapur nú né líkur á að svo verði í framtíðinni“. Um varakröfu og þrautavarakröfu þykja varnaraðilar ekki rétt að fara mörgum orðum. Komist dómurinn að þeirri niðurstöðu, að rétt sé að heimila einum erfingjanna að fá jörðina útlagða alla eða hálfa í sinn hlut hljóti allir erf- ingjarnir að eiga þann rétt og yrði því að varpa hlutkesti milli þeirra allra. Þrautavarakröfu sóknaraðila sé mótmælt. Rétt sé að benda á að sóknaraðili hafi gert kröfu til þess að jörðin yrði seld á uppboði með bréfi dags. 8.2.1999, en með bréfi dags. 23.2.1999 frá lögmanni erfingjans Haraldar Jónssonar hafi hann fallið frá þeirri kröfu sinni að fram fari nauðungarsala á jörðinni Varma- dal. Sóknaraðili hafi því fallið frá þessari kröfu sinni, þ.e. að jörðin verði seld. Eðlilegt og nauðsynlegt sé, að skipti fari fram í dánarbúinu samkvæmt fyrir- liggjandi úthlutunargerð skiptastjóra. Öllum eignum búsins, að undanskilinni Jörðinni, sé unnt að skipta hreint og afmarkað milli erfingja. Jörðinni verði ekki skipt milli þeirra nema þau eigi hana að jöfnu í óskiptri sameign. Sóknaraðila sé síðan í lófa lagið, og reyndar hverjum erfingja fyrir sig, að krefjast uppboðs á jörðinni til skipta á sameign ef þeir vilji ekki eiga jörðina saman eða geti ekki náð samkomulagi um sölu jarðarinnar að hluta eða að öllu leyti. Skipti á jörðinni í samræmi við tillögur skiptastjóra rýri því ekki hlut neins erfingja né komi í veg fyrir að þeir geti selt eignarhluta sinn og losnað úr sam- eigninni óski þeir þess. Fullyrðingum sóknaraðila í niðurlagi greinargerðar hans um að niðurstöður í úthlutunargerð skiptastjóra séu ekki skipti á eignum búsins er mótmælt. Varðandi málskostnaðarkröfu varnaraðila sé lögð rík áhersla á að fá máls- kostnað tildæmdan úr hendi sóknaraðila í máli þessu. Það sé rökstutt með því, að sóknaraðili hafi með óbilgjörnum kröfum komið í veg fyrir skipti í dánarbúi foreldra sinna í tæp þrjú ár, en faðirinn hafi látist 11. september 1996. Sóknar- aðili hafi allan þennan tíma staðið í vegi fyrir því, að sættir tækjust með aðilum um sanngjörn og eðlileg skipti á eignum búsins þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir þar að lútandi af hendi skiptastjóra og með samþykki varnaraðila. Sóknaraðili hafi tapað máli í Hæstarétti fyrir um það bil einu ári um óðalsrétt sér til handa. Samt geri hann ennþá kröfu til þess, með nýrri málshöfðun, að fá í sinn hlut alla jörð- ina Varmadal, megineign búsins, sem augljóslega myndi skerða stórlega réttindi allra samerfingja hans. Verði aðalkrafa varnaraðila tekin til greina beri að dæma sóknaraðila til að greiða fullan málskostnað. Varnaraðilar kveðast vísa um skiptin til laga nr. 20/1991 um skipti á dánar- búum o.fl, sérstaklega 36. gr. svo og annarra greina eftir því sem við á svo og til erfðalaga nr. 8/1962. Um málskostnað vísa varnaraðilar til laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála XXI. kafla, sérstaklega 130. gr. og 131. gr. 4891 IV. Niðurstaða. Samkvæmt 1. mgr. 36. gr. laga nr. 20/1991 um skipti á dánarbúum o.fl. getur hver erfingi um sig krafist þess að fá útlagðar eignir búsins eftir matsverði til greiðslu arfs, enda hafi sá látni ekki ráðstafað eignunum sérstaklega með erfða- skrá. Samkvæmt ákvæði þessu er réttur erfingja til útlagningar einstakra eigna búsins, annarra en maka, takmarkaður við arfshluta þeirra í búinu. Jörðin Varma- dalur í Kjalarneshreppi er megineign dánarbús Jóns Jónssonar og sóknaraðili er einn af fjórum erfingjum búsins. Kröfur sóknaraðila um útlagningu jarðarinnar eru því langt umfram arfshluta hans. Þá má líta til þess að samkvæmt staðfestu aðalskipulagi fyrir Kjalarneshrepp 1990-2010 er gert ráð fyrir íbúðabyggð á hluta af landi Varmadals. Verður því ekki um það að ræða að jörðin verði nýtt til venjulegs landbúnaðar í framtíðinni. Að því leyti til hefur eignin ekki sérstakt gildi fyrir sóknaraðila umfram aðra erfingja búsins, sbr. 2. mgr. 36. gr. laganna. Ber því að hafna aðal- og varakröfu sóknaraðila um útlagningu jarðarinnar Varmadals í Kjalarneshreppi. Á skiptafundi í dánarbúi Jóns Jónssonar hinn 15. júní 1999 fór fram atkvæða- greiðsla um frumvarp að úthlutunargerð í búinu dags. 17. maí 1999. Var það samþykkt með þremur atkvæðum vararaðila gegn atkvæði sóknaraðila. Af hálfu sóknaraðila var þess óskað að frumvarpið í heild yrði lagt fyrir héraðsdóm til úrlausnar samkvæmt ákvæðum 79. gr., sbr. 122. gr. laga nr. 20/1991. Fyrir dóminum hefur sóknaraðili krafist þess að frumvarpið verði fellt úr gildi en ekki sett fram kröfur um einstakar breytingar á því. Með því að hafnað hefur verið kröfum sóknaraðila um útlagningu jarðarinnar Varmadals samkvæmt framan- sögðu og sóknaraðili hefur ekki sett fram aðrar kröfur um breytingu á frumvarp- inu ber að líta svo á að forsendur þess standi óhaggaðar. Telst það því samþykkt og ber að leggja það til grundvallar við skipti á dánarbúi Jóns Jónssonar, svo sem varnaraðilar gera kröfu til, sbr. 3. mgr. 79. gr. laga nr. 20/1991. Ber skipta- stjóra að ljúka búskiptum í samræmi við það. Eftir þessum úrslitum málsins ber sóknaraðila að greiða varnaraðilum máls- kostnað, sem ákvarðast 120.000 kr. Hefur þá verið tekið tillit til virðisauka- skatts. Úrskurðinn kveður upp Eggert Óskarsson héraðsdómari. Úrskurðarorð: Hafnað er aðal- og varakröfu sóknaraðila um útlagningu jarðarinnar Varmadals í Kjalarneshreppi við skipti á dánarbúi Jóns Jónssonar. Frum- varp að úthlutunargerð dags. 17. maí 1999 skal lagt til grundvallar við skipti búsins og ber skiptastjóra að ljúka búskiptum í samræmi við það. 4802 Sóknaraðili, Haraldur Jónsson, greiði varnaraðilum, Valdemar Jóns- syni, Hjördísi Jónsdóttur og Jóni Sverri Jónssyni, 120.000 kr. í máls- kostnað. 4893 Þriðjudaginn 14. desember 1999. Nr. 480/1999. Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) segn (Steinar Guðgeirsson hdl.) Kærumál. Farbann. B-liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. 110. gr. laga nr. 19/1991. Úrskurður héraðsdóms um að Í skyldi sæta farbanni á grundvelli 110. gr., sbr. b-lið 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála var staðfestur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 10. desember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum sama dag. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 10. desember 1999, þar sem varnaraðila var bönnuð för frá Íslandi til þriðjudagsins 1. febrúar 2000. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opin- berra mála. Varnaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi. Til vara krefst hann þess að honum verði heimiluð för úr landi gegn tryggingu, en að því frágengnu, að farbanni verði mark- aður skemmri tími. Sóknaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 10. desember 1999. I, {...1, brasilískur ríkisborgari, sætir kæru vegna ætlaðs kynferðisbrots gegn nafngreindum manni aðfaranótt 28. febrúar síðastliðinn. Er kærði grunaður um að hafa sogið getnaðarlim kæranda, meðan hinn síðarnefndi var sofandi ölvun- 4894 arsvefni. Fram er komið í málinu, að kærði er samkynhneigður, en kærandi sagnkynhneigður. Samkvæmt nýlegum niðurstöðum DNA-rannsóknar eru yfir- gnæfandi líkur á, að sýni, sem tekin voru af getnaðarlim kæranda, stafi frá kærða. Kærði hyggst fara til Brasilíu 26. þessa mánaðar og koma til baka 30. jan- úar árið 2000. Af hálfu lögreglu er talin veruleg hætta á, að kærði ætli sér ekki að koma til baka til Íslands og þar með, að málið ónýtist af þeim sökum. Ekki sé til að dreifa samningi um gagnkvæma dómsmálaaðstoð milli Íslands og Bras- ílu og verði því að telja, að mikið óhagræði verði vegna mögulegra framsals- mála milli landanna. Rannsókn málsins sé lokið og verði það sent ríkissaksókn- ara annaðhvort í dag eða strax eftir helgi. Um lagarök vísar lögreglustjóri til þess, að verið sé að rannsaka ætluð brot kærða á XXII. kafla almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Myndu brotin varða fangelsisrefsingu, yrði sök talin sönnuð. Samkvæmt ofanröktu og með tilliti til rannsóknarhagsmuna sé þess farið á leit, að krafan nái fram að ganga, sbr. heim- ild í 110. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Kærði er undir rökstuddum grun um brot gegn 196. gr. almennra hegningar- laga, sem varðar allt að 6 ára fangelsisrefsingu. Samkvæmt því og með vísan til 110. gr. og hliðsjón af ákvæðum b-liðar 1. mgr. 103. gr. laga um meðferð opin- berra mála ákveður dómari að verða við kröfu lögreglustjóra. Helgi I. Jónsson héraðsdómari kvað upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Kærða, 1, er bönnuð för af landi brott til þriðjudagsins 1. febrúar árið 2000. 4895 Þriðjudaginn 14. desember 1999. Nr. 481/1999. Norberg AS (Othar Örn Petersen hrl.) gegn K.G. hf. (Sigurbjörn Magnússon hrl.) Kærumál. Gerðardómur. Frávísunarúrskurður staðfestur. KG og N sömdu um kaup á skipinu EÉ. Í samningsskilmálunum var kveðið á um skipun gerðardóms til að fjalla um deilumál í tengslum við túlkun og efndir á samningnum. Höfðaði N mál gegn KG til heimtu skaðabóta vegna vanefnda á samningnum. Taldi héraðsdómari að vegna umræddra samningsskilmála heyrði málið ekki undir lögsögu dómstólsins og vísaði málinu frá dómi. Var úrskurður héraðsdómara staðfestur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arn- ljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 24. nóvember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 13. desember sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Vesturlands 12. nóvember 1999, þar sem fallist var á kröfu varnaraðila um að málinu yrði vísað frá dómi. Kæruheimild er í j-lið |. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeð- ferðar. Þá krefst hann kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur og sóknaraðila gert að greiða sér kærumálskostnað. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Sóknaraðili verður dæmdur til að greiða varnaraðila kærumáls- kostnað eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Sóknaraðili, Norberg AS, greiði varnaraðila, K.G. hf., 75.000 krónur í kærumálskostnað. 4896 Úrskurður Héraðsdóms Vesturlands 12. nóvember 1999. Dómkröfur stefnanda í heild eru þessar: Hann krefst þess að staðfest verði með dómi að bindandi kaupsamningur um fiskiskipið Eldborgu SH-22 hafi komist á milli aðila með undirritun tveggja stjórnarmanna stefnda á kauptilboð stefnanda, dags. 14. janúar 1997. Stefnandi krefst þess jafnframt að stefnda verði gert að greiða stefnanda skaðabætur að upphæð 3.153.713 norskra króna (NOK) með dráttarvöxtum samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá stefnubirtingardegi til greiðslu- dags. Stefnandi krefst þess einnig að honum verði dæmdur málskostnaður úr hendi stefnda samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi. Dómkröfur stefnda í heild eru þessar: Aðallega að máli þessu verði vísað frá dómi, en til vara að stefndi verði alfarið sýknaður af öllum kröfum stefnanda, en til þrautavara að kröfur stefn- anda verði verulega lækkaðar. Í öllum tilvikum er krafist málskostnaðar úr hendi stefnanda skv. framlögðum málskostnaðarreikningi eða skv. mati réttarins. Skipting sakarefnis. Í þinghaldi 16. júní 1998 féllst dómari á ósk lögmanns stefnanda um að sak- arefni yrði skipt, „þannig að fyrst verði dæmt um skuldbindingargildi hins meinta kaupsamnings, enda hefur lögmaður stefnda fallist á það“. Hinn 22. sept- ember 1998 gekk dómur í Héraðsdómi Vesturlands um þennan hluta málsins. Niðurstaða hans varð sú að stefndi, K.G. hf., var sýknaður af kröfum stefnanda, og var hvor aðili látinn bera sinn kostnað af málinu. Málinu var áfrýjað til Hæstaréttar. Þar féll dómur 3. júní 1999, og var héraðsdóminum hrundið. Við- urkennt var að kaupsamningur milli aðila um skipið Eldborg SH-22 hefði kom- ist á 14. janúar 1997. Stefndi var dæmdur til að greiða stefnanda 1.000.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Málið var tekið fyrir að nýju í Héraðsdómi Vesturlands 16. september sl. Var þá ákveðinn málflutningur um frávísunarkröfu stefnda 18. október sl., og fór hann þá fram. Að honum loknum var málið tekið til úrskurðar um þennan þátt. Stefndi krefst þess í þessum þætti máls að málinu verði vísað frá dómi og að honum verði úrskurðaður málskostnaður úr hendi stefnanda að mati dómsins. Stefnandi krefst þess að frávísunarkröfunni verði hafnað og að stefnanda verði úrskurðaður málskostnaður úr hendi stefnda. Í samningi aðila, sem komst á 14. Janúar 1997 með því að tveir stjórnarmenn stefnda rituðu nöfn sín og upphafsstafi nafna sinna á símbréf frá stefnanda með samningstilboði, er efni samningsins sundurliðað í 8 töluliði. Þar segir í 7. tl. (í þýðingu löggilts dómtúlks): „Önnur atriði eru samkvæmt Norsk Salgsform 1987 með viðbót og breytingum og venjulegum kvöðum varðandi þurrkví.“ Í hæsta- n 5. 4897 réttardóminum frá 3. júní 1999 er getið tilboðs sem stefnandi sendi stefnda 6. Janúar 1997. Orðrétt segir í dóminum: „Var þar getið nokkurra skilmála og kaup- verðs að fjárhæð 10.000.000 norskar krónur. Auk þess var tekið fram að um önnur atriði skyldi fara eftir ákvæðum „Norsk Salgsform 1987“ með áorðnum breytingum, en það eru staðlaðir samningar um skipakaup.“ Síðar segir í hæsta- réttardóminum að í tilboðinu, sem varð að samningi 14. janúar 1997, hafi einnig verið vísað til ákvæða „Norsk Salgsform 1987“, eins og í tilboðinu frá 6. jan- úar. Enn síðar í hæstaréttardóminum segir: „Hinn 20. febrúar 1997 sendi J. Gran á Co. símbréf til gagnáfrýjanda |þ.e. stefnda|. Er þar vísað til símtals við Guð- mund Kristjánsson framkvæmdastjóra gagnáfrýjanda og símbréfs til Fengs hf. deginum áður. Með fyrrnefnda símbréfinu fylgdi staðlað eyðublað, sem er ensk gerð „Norsk Salgsform 1987“. Ber eyðublaðið fyrirsögnina „Memorandum of Agreement“ og er auðkennt „Saleform 1987“. Það var að verulegu leyti útfyllt af J. Gran á Co. eða aðaláfrýjanda |þ.e. stefnandal|. Óskaði sá fyrrnefndi eftir í símbréfinu að gagnáfrýjandi ritaði á eyðublaðið nauðsynlegar upplýsingar að því leyti, sem það væri ekki annars útfyllt.“ Og enn síðar segir í dóminum: „Í stað þess að sinna tilmælum um að ljúka frágangi eyðublaðsins tjáði sagnáfrýjandi J. Gran á Co. 24. febrúar 1997 að hann teldi sig ekki skuldbund- inn til að selja Eldborg.“ Skjal það sem vísað er til í hæstaréttardóminum, „Memorandum of Agree- ment“, liggur frammi í málinu, og einnig íslensk þýðing löggilts dómtúlks á því. Skjalið er upphaflega í 15 greinum, og hefur verið fyllt í þær af hálfu stefnanda, svo sem getið er hér að framan, auk þess sem fjórum greinum hefur verið bætt við. Upphaf 15. greinar hljóðar svo í íslenskri þýðingu: „Komi upp deilumál í tengslum við túlkun og efndum {svo| á samningi þessum, skal slíkt deilumál lagt fyrir gerðardóm í Björgvin í Noregi og falið einum gerðardómara sem aðilar að samningi þessum tilnefna. Geti aðilar ekki komið sér saman um tilnefningu eins gerðardómara, skal deilan lögð fyrir þrjá gerðardómara og tilnefnir hvor aðili einn gerðardómara en norska skipamiðlarasambandið hinn þriðja ...“ Orðasamböndunum sem skáletruð eru hefur verið bætt inn í greinina af hálfu stefnanda. Um hið fyrra er tekið fram neðanmáls að ef eyðan sé ekki útfyllt, eigi gerðardómurinn að vera í Lundúnum og starfa skv. enskum lögum. Og um hið síðara er tekið fram neðanmáls, að ef ekki sé þar fyllt í eyðu, eigi tiltekin stofnun í Lundúnum að tilnefna gerðardómara. {Nafn þeirrar stofnunar er ólæsilegt í því skjali sem liggur fyrir dóminum. | „Frávísunarkrafan er á því byggð að Héraðsdómur Vesturlands eigi ekki lög- sögu um efndabóta- eða skaðabótakröfu í máli þessu heldur eingöngu um það hvort komist hafi á bindandi samningur milli aðila þessa máls.“ Svo segir í greinargerð stefnda. 4898 Niðurstaða. Það er meginregla einkamálaréttarfars að dómstólar hafa vald til að dæma um hvert það sakarefni sem lög og landsréttur ná til. Frá meginreglunni skal víkja, ef sakarefnið er skilið undan lögsögu dómstóla samkvæmt lögum, samn- ingi, venju eða eðli sínu, sbr. 24. gr. einkamálalaga nr. 91/1991. Hin enska útgáfa af „Norsk Salgsform 1987“, eða hin enska þýðing þess, „Memorandum of Agreement“, á samkvæmt samningi aðila að vera hluti hans, „með viðbót og breytingum“ eins og segir í 7. tölulið samningsins. Að mati dómara verður stefndi að hlíta þeim viðbótum og breytingum sem stefnandi hefur gert eða látið gera á samningsskilmálunum, enda var honum í lófa lagið að gera við þær athugasemdir, ef hann hefði viljað standa við samninginn svo sem honum bar. 15. grein samningsskilmálanna í „Norsk Salgsform 1987“ kveður á um skipun gerðardóms til að fjalla um „deilumál í tengslum við túlkun og efndir“ á samningi aðila. Er að mati dómara nærlægast að líta svo á að 15. greinin taki ekki einungis til framkvæmdar samningsins, ef efndur hefði verið, heldur og til þeirra úrræða sem stefnandi kann að eiga vegna vanefnda stefnda. Ber og á það að líta að stefnandi reisir sókn þessa máls og rétt sinn til skaðabóta á samningi aðila, en hluti hans er umrædd 15. gr. „Norsk Salgsform 1987“, eins og frá henni var gengið af hans hálfu. Getur því stefnandi ekki borið fyrir sig að samnings- grein þessi eigi ekki að gilda um vanefndakröfu hans, enda uppfyllir grein þessi þær kröfur sem gera verður til ákvæðis af þessu tagi, sbr. 3. gr. laga nr. 53/1989 um samningsbundna gerðardóma. Samkvæmt þessu lítur dómari svo á að mál þetta, að því leyti sem það fjallar um skaðabótakröfu stefnanda á hendur stefnda vegna vanefnda á samningi aðila, heyri ekki undir lögsögu dómstólsins skv. nefndum samningi. Í samræmi við framanritað verður dómari við kröfu stefnda um að máli þessu verði vísað frá dómi. Rétt er að gera stefnanda að greiða stefnda málskostnað í þessum þætti máls, og ákveður dómari að hann skuli vera 40.000 krónur. Finnur Torfi Hjörleifsson héraðsdómari kveður upp úrskurð þennan. Úrskurðarorð: Máli þessu er vísað frá dómi. Stefnandi, Norberg A/S, greiði stefnda, K.G. hf., kr. 40.000 í máls- kostnað. 4899 Fimmtudaginn 16. desember 1999. Nr. 281/1999. Þuríður Andrésdóttir (Björn Jónsson hrl.) gegn Jóni Péturssyni og Guðrúnu Haraldsdóttur (Jónatan Sveinsson hrl.) og til réttargæslu íslenska ríkinu Guðmundi Birni Steinþórssyni og Helga Hákoni Jónssyni Fasteignakaup. Fjöleignarhús. Þ keypti íbúð á jarðhæð af J og G. Þ taldi seljendur hafa brugðist upplýsingaskyldu sinni um bílskúrsrétt eiganda íbúðar á 1. hæð húss- ins og með því að veita henni ranglega upplýsingar um að íbúðinni fylgdi sérstakt bifreiðastæði. Talið var að í málinu yrði ekki úr því skorið, hvort bílskúrsréttur fylgdi íbúðinni á Í. hæð, en kvaðar um bíl- skúrsrétt hafði ekki verið getið á þinglýsingarvottorði jarðhæðarinnar eða í kaupsamningi eða afsali til Þ. Var staðfest sú niðurstaða héraðs- dóms, að ekki lægi fyrir að bílskúrsrétturinn væri bindandi kvöð gagn- vart Þ og væru því engin efni til þess að hafa uppi bótakröfu á hendur J og G að svo komnu. Vísað var til þess, að Þ hefði ekki gert neinn fyr- irvara um það, að í kaupsamningi og afsali væri ekki getið réttar um sérstakt bifreiðastæði á lóðinni, eins og fram hefði komið í söluyfirliti fasteignasölunnar. Var á það fallist með héraðsdómi, að ósannað væri, að J og G hefðu ábyrgst að íbúðinni fylgdi slíkt bifreiðastæði. Var því staðfest niðurstaða héraðsdóms um sýknu J og G af bótakröfu Þ. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 15. júlí 1999. Hún krefst þess, að stefndu verði in solidum dæmd til að greiða sér 400.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 7. janúar 1997 til greiðsludags. Þá krefst hún málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. 4900 Stefndu krefjast staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Í málinu er deilt um það, hvort stefndu hafi sem seljendur íbúðar á jarðhæð hússins að Álfhólsvegi 19 í Kópavogi brugðist upplýsinga- skyldu sinni við áfrýjanda, kaupanda íbúðarinnar, um bílskúrsrétt eig- anda íbúðar á 1. hæð hússins og með því að veita henni ranglega upplýsingar um, að íbúðinni fylgdi sérstakt bifreiðastæði. Telur áfrýjandi, að nýting bílskúrsréttar eiganda íbúðar á 1. hæð og missir bifreiðastæðis muni hafa í för með sér verðrýrnun íbúðarinnar. Byggir hún kröfur sínar á matsgerð dómkvadds matsmanns frá 7. janúar 1997, þar sem tjón áfrýjanda var metið 300.000 krónur vegna hugsanlegrar nýtingar bílskúrsréttar og 100.000 krónur vegna missis bifreiðastæðis eða samtals 400.000 krónur. Samkvæmt gögnum málsins gerðu þáverandi eigendur fasteignar- innar að Álfhólsvegi 19 í Kópavogi með sér skiptasamning 29. ágúst 1968. Þar kemur meðal annars fram, að íbúð á 1. hæð hússins fylgi „Bílskúrsréttur þar sem endanlega fæst samþykkt af skipulagsyfir- völdum, í vesturhluta lóðar ásamt 4 m breiðri aðkeyrslu.“ Var skipta- samningnum þinglýst 17. september 1968. Stefndu keyptu íbúð á jarðhæð hússins af Landsbanka Íslands með kaupsamningi 22. maí 1981 og var afsal gefið út 12. október 1982. Veðbókarvottorð lá frammi við undirritun kaupsamnings, en þar var ekki getið þeirrar kvaðar, að íbúð á 1. hæð hússins fylgdi réttur til að byggja bílskúr á vesturhluta lóðar. Stefndu seldu áfrýjanda íbúðina með kaupsamningi 8. september 1993 og var afsal gefið út 16. nóvember 1994. Voru þinglýsingarvottorð til staðar við undirritun beggja skjal- anna, en þar var bílskúrsréttar ekki getið. Í söluyfirliti frá fasteignasöl- unni Óðali vegna fyrirhugaðrar sölu stefndu á íbúðinni kom fram, að henni fylgdi „sér bílastæði“. Í kaupsamningi og afsali er sérstaks bif- reiðastæðis hins vegar ekki getið. Í þessum dómi verður ekki skorið úr því, hvort bílskúrsréttur fylgi íbúð á 1. hæð Álfhólsvegar 19 í Kópavogi. Þegar áfrýjandi ritaði undir kaupsamning og afsal íbúðarinnar gerði hún engan fyrirvara um það, að ekki væri þar getið réttar um sérstakt bifreiðastæði á lóðinni, eins og fram hafði komið í söluyfirliti fasteignasölunnar. Með þessum athugasemdum og annars með skírskotun til forsendna héraðsdóms verður hann staðfestur. 4901 Rétt þykir, að áfrýjandi greiði stefndu málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Þuríður Andrésdóttir, greiði stefndu, Jóni Péturssyni og Guðrúnu Haraldsdóttur, 100.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 20. apríl 1999. Mál þetta, sem dómtekið var hinn 7. apríl sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Þuríði Andrésdóttur, kt. 270567-5849, Álfhólsvegi 19, Kópa- vogi, gegn Jóni Péturssyni, kt. 050857-3019, og Guðrúnu Haraldsdóttur, kt. 051159-3819, báðum til heimilis að Fannafold 67, Reykjavík, með stefnu birtri 17. febrúar 1998. Þá hefur dóms- og kirkjumálaráðuneytinu vegna sýslumanns- ins í Kópavogi, ríkissjóði, Helga Hákoni Jónssyni og Guðmundi Birni Stein- þórssyni, báðum persónulega og vegna fasteignasölunnar Óðals, verið stefnt til réttargæslu í málinu. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndu verði in solidum dæmd til greiðslu skaðabóta að fjárhæð 400.000 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxta- laga nr. 25/1987 frá 8. mars 1993 til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar að skaðlausu. Krafist er vaxtareiknings dómkrafna samkvæmt 12. gr. vaxtalaga nr. 25/1987. Dómkröfur stefndu eru þær aðallega að þau verði sýknuð af kröfum stefn- anda, en til vara er þess krafist að stefnukröfur verði lækkaðar verulega. Þá er krafist málskostnaðar, auk virðisaukaskatts samkvæmt mati dómsins. Engar kröfur eru gerðar á hendur réttargæslustefndu í málinu, en réttargæslu- stefndi, Guðmundur Björn Steinþórsson, gerir þær dómkröfur að stefnanda verði gert að greiða honum málskostnað að mati dómsins. Með úrskurði uppkveðnum 12. nóvember 1998 var hafnað frávísunarkröfu stefndu í málinu. Atvik máls og ágreiningsefni. Málsatvik eru þau að með kaupsamningi dags. 8. september 1993 keypti stefnandi af stefndu 3ja herbergja íbúð á jarðhæð að Álfhólsvegi 19, Kópavogi. Fasteignaviðskiptin fóru fram fyrir milligöngu Óðals, fasteignasölu. Kaupverð íbúðarinnar var 5.600.000 krónur. Afsal var gefið út 16. nóvember 1994. Í mál- 4902 inu er deilt um það hvort bílskúrsréttur fylgi íbúð á 1. hæð hússins. Telur stefn- andi að sá bílskúrsréttur muni hafa í för með sér verðrýrnun á íbúð stefnanda. Þá er um það deilt hvort sérbílastæði hafi fylgt með í kaupum stefnanda á íbúð- inni. Samkvæmt niðurstöðu dómkvadds matsmanns, í matsgerð dags. 7. janúar 1997, er tjón stefnanda talið vera 100.000 krónur vegna missis sérbílastæðis og verðrýrnun íbúðarinnar vegna hugsanlegrar nýtingar bílskúrsréttar eiganda íbúðar á 1. hæð er talin vera 300.000 krónur eða samtals 400.000 krónur sem er bótakrafa stefnanda í málinu. 11. Málsástæður og lagarök stefnanda. Af hálfu stefnanda er tekið fram um málavexti að eftir að afsal hafði verið gefið út og stefnandi hafði kynnst öðrum eigendum í húsinu að Álfhólsvegi 19, hafi upplýst að bílskúrsréttur fylgdi íbúð á |. hæð, en sé hann nýttur þrengi mjög að jarðhæðaríbúðinni. Stefnandi hafi þá aflað sér frekari upplýsinga, m.a. afrits af skiptayfirlýsingu dags. 29. ágúst 1968. Skiptayfirlýsingu þessari hafði verið þinglýst 19. september 1968, en hafi ekki verið getið á þinglýsingarvottorðum, hvorki er kaupsamningur var undirritaður 8. september 1993 né við afsalsgerð 16. nóvember 1994. Stefnandi byggir á því að verði bílskúr þessi reistur, sem öll líkindi séu á, rýrni verð á íbúð stefnanda til mikilla muna enda muni slík bílskúrsbygging varpa skugga á íbúð stefnanda og gera hana dimma og drungalega og gera alla aðkomu þrönga og óaðlaðandi. Þegar stefnandi hafi fest kaup á íbúðinni hafi verið upplýst að henni fylgdi sér bílastæði. Þetta komi m.a. fram á söluyfirliti hjá fasteignasölunni Óðali. Ljóst sé nú eftir könnun á þinglýstum eignarheim- ildum að engin slík sérréttindi fylgi íbúðinni, enda sé slíkt og ómögulegt vegna bílskúrsréttarins. Stefnandi hafi fengið dómkvaddan matsmann til að meta verðrýrnun á íbúð- inni vegna „missis“ sérbílastæðis og vegna bílskúrsréttar eiganda 1. hæðar. Sam- kvæmt niðurstöðu matsgerðar var missir sérbílastæðis talinn nema 100.000 kr. að verðgildi og verðrýrnun íbúðarinnar vegna hugsanlegrar nýtingar bílskúrs- réttar eiganda íbúðar á 1. hæð væri 300.000 kr. eða samtals 400.000 kr. sem er stefnufjárhæð málsins. Stefnandi telur að stefndu beri bótaábyrgð gagnvart sér þar sem ljóst sé að íbúðinni fylgi ekki það bílastæði sem stefndu hafi ábyrgst og enn fremur vegna þess að íbúðin muni tapa þeim kostum að vera björt jarðhæðaríbúð. Þá er og á því byggt að stefndu hafi vitað um tilvist byggingarréttar fyrir bílskúr þótt hann kæmi ekki fram á þinglýsingarvottorðum, en látið undir höfuð leggjast að greina stefnanda frá því. Ekki hafi náðst samkomulag um skaðabætur og sé málsókn þessi því óumflýjanleg. 4903 Kröfur sínar styður stefnandi við almennar reglur um skaðabætur innan samninga. Þá er og vísað til 42. gr. kaupalaga nr. 39/1922 per analogiam svo og dómvenju. Kröfur um dráttarvexti og vaxtavexti styður stefnandi við Hl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Kröfur um málskostnað styður stefnandi við 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. HI. Málsástæður og lagarök stefndu. Stefndu byggja sýknukröfu sína á eftirgreindum málsástæðum: Stefndu hafi selt stefnanda íbúðina að Álfhólsvegi 19, Kópavogi. Söluverð hafi verið lágt og greiðslukjör afar hagfelld kaupanda. M.a. hafi stefndu tekið gamla bifreið upp í söluverðið fyrir 1.000.000 kr. Því er mótmælt af hálfu stefndu að fasteignin sé haldin göllum sem þau beri ábyrgð á. Hvorki í kaup- samningi né afsal fyrir eigninni sé talað um að íbúð fylgi „sérbílastæði“. Venju- legt bílastæði fylgi eins og öllum eignum í þéttbýli. Kaupsamningur um eignina hafi verið gerður þann 8. september 1993. Skömmu eftir það hafi orðið ljóst um hina meintu galla á eigninni. Það hafi ekki verið fyrr en í október árið 1995 sem stefndu hafi fengið tilkynningu vegna gall- anna. Þá hafi allur hugsanlegur bótaréttur verið fallinn niður fyrir fyrningu og tómlæti. Þá liggi fyrir matsgerð dags. 7. janúar 1997. Þrátt fyrir það hafi dóms- mál á hendur stefndu ekki verið þingfest fyrr en þann 26. febrúar 1998. Stefndu hafi keypt fasteignina í maí 1981 af Landsbanka Íslands. Afsal hafi verið gefið út 12. október 1982. Veðbókarvottorð hafi legið frammi í báðum til- vikum, eins og þegar stefndu seldu stefnanda eignina árið 1993. Á engu þess- ara vottorða sé þess getið að sú kvöð sé á hinni seldu íbúð að íbúðinni á 1. hæð fylgi réttur til að byggja bílskúr á tilteknum stað eins og stefnandi heldur fram. Ástæða þess að ekki sé neitt um þetta á veðbókarvottorðum sé sú að það sé engin kvöð um þessi atriði. Það sé enginn bílskúrsréttur. Það hafi ekki verið gefið út neitt byggingarleyfi fyrir bílskúr. Það sé ekkert getið um bílskúrsrétt á aðalskipulagi og ekki heldur samkvæmt deiliskipulagi. Það hafi ekki einu sinni verið sótt um byggingarleyfi vegna bílskúrs að Álfhólsvegi 19, Kópavogi. Samkvæmt framlögðum skiptasamningi frá árinu 1968 samþykkir Erna Val- dís Viggósdóttir, eigandi að efstu hæð hússins, fyrir sitt leyti, að þáverandi eig- andi að 1. hæð hússins og jarðhæð, Sigurður A. Kristinsson, fái að byggja bíl- skúr, ef það fáist samþykkt af skipulagsyfirvöldum. Þessi yfirlýsing sé skilyrt, óljós, ónákvæm og marklaus gagnvart síðari eigendum. Þess vegna sé hún ekki talin sem kvöð á fasteigninni. Ef sótt yrði um byggingarrétt fyrir bílskúr af hálfu eiganda 1. hæðar fasteign- arinnar þá yrði sú umsókn metin sjálfstætt án tillits til skiptayfirlýsingarinnar frá árinu 1968. Það þyrfti að fara hefðbundna leið í samræmi við ákvæði skipu- 4904 lagslaga nr. 73/1997 og laga um fjöleignarhús nr. 26/1994. Meðal annars þyrfti að fá samþykki nágranna og allra eigenda fasteignarinnar, þar á meðal stefn- anda, fyrir byggingunni og staðsetningu hennar. Eigandi íbúðar 1. hæðar hússins hafi ekki sótt um byggingarleyfi fyrir bíl- skúr á sameiginlegri lóð fasteignarinnar. Ekkert liggi fyrir um það að hann ætli að gera það. Stefnandi hafi því ekki orðið fyrir neinu tjóni og eigi því ekki rétt á bótum úr hendi stefndu. Ef svo ólíklega fari að byggður verði bílskúr á lóð- inni, í náinni framtíð, þá eigi alveg eftir að ákveða staðsetningu þessa hugsan- lega bílskúrs. Það liggi því ekkert fyrir um það á meðan jafnvel staðsetningin sé óljós, auk alls annars hvort stefnandi mundi missa það sem í stefnu sé nefnt „sérbílastæði“ eða um það hvort íbúð stefndu yrði „dimm og drungaleg“. Stefndu telja fráleitt að greiða stefnanda skaðabætur, á þessu stigi málsins, eða síðar, vegna þess að hugsanlega verði í framtíðinni byggður bílskúr á lóð fast- eignarinnar að Álfhólsvegi 19, Kópavogi. Það sé rangt sem fram komi í stefnu að stefndu hafi vitað um tilvist byggingarréttar vegna bílskúrs. Dráttarvaxtakröfu stefnanda er mótmælt sem og öðrum málsástæðum. Stefndu vísa til laga um fjöleignarhús nr. 26/1994 og skipulags- og bygg- ingarlaga nr. 73/1997. Varðandi málskostnaðarkröfu er vísað til 129. og 130. gr. sömu laga, sbr. og lög um virðisaukaskatt. IV. Niðurstaða. Dómari kynnti sér aðstæður á vettvangi ásamt aðilum og lögmönnum þeirra. Stefnandi byggir kröfur sínar í fyrsta lagi á því að stefndu séu bótaskyld gagn- vart sér vegna bílskúrsréttar, sem fylgi íbúð á 1. hæð hússins að Álfhólsvegi 19, Kópavogi. Er sú bótakrafa á því byggð að íbúð stefnanda muni rýrna í verði, ef reistur verði bílskúr við vesturhlið hússins. Fyrir liggur þinglýstur skiptasamningur dags. 29. ágúst 1968 milli þáverandi eigenda fasteignarinnar að Álfhólsvegi 19, Kópavogi, Sigurðar A. Kristinssonar, sem var eigandi jarðhæðar og 1. hæðar eignarinnar, og Ernu Valdísar Viggós- dóttur, eiganda 2. hæðar eignarinnar. Í skiptasamningi þessum er tilgreindur bíl- skúrsréttur tilheyrandi 1. hæð, „þar sem endanlega fæst samþykkt af skipulags- yfirvöldum, í vesturhluta lóðar ásamt 4 m breiðri aðkeyrslu“. Bílskúrsréttar þessa var ekki getið á þinglýsingarvottorði er stefnandi keypti íbúð sína af stefndu og er hvorki getið um hann í kaupsamningi né afsali vegna eignarinnar. Þá var bílskúrsréttar ekki heldur getið í skjölum er stefndu keyptu íbúð þessa af Landsbanka Íslands í maí 1981. Í málinu liggja ekki fyrir gögn um það að bíl- skúrsréttar þessa hafi verið getið við eigendaskipti íbúðar á 1. hæð eignarinnar og þinglýsingarvottorð ber ekki með sér að þeim rétti hafi verið þinglýst á eign- ina, sbr. 1. mgr. 29. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978, sbr. og 29. gr. laga um fjöl- 4905 eignarhús nr. 26/1994. Samkvæmt þessu verður að telja að ekki liggi fyrir sam- kvæmt gögnum málsins að „bílskúrsréttur“ 1. hæðar sé bindandi kvöð gagnvart stefnanda. Af því leiðir að engin efni eru til þess að hafa uppi bótakröfu af þeim sökum á hendur stefndu að svo komnu. Stefnandi byggir bótakröfu sína í öðru lagi á því að íbúðinni hafi átt að fylgja sérbílastæði. Því er andmælt af hálfu stefndu og um það er ekkert getið í kaup- samningi eða afsali vegna eignarinnar og þinglýstum heimildum þar um er ekki til að dreifa, sbr. 33. gr. laga nr. 26/1994. Þá hefur stefnandi ekki gert fullnægj- andi grein fyrir staðsetningu þess bílastæðis. Ósannað er að stefndu hafi ábyrgst að sérbílastæði fylgdi eigninni, og tilgreining þar um í söluyfirliti, ein sér, er ekki nægjanlegur bótagrundvöllur gagnvart stefndu. Ber því einnig að hafna bótakröfu stefnanda af þeim sökum. Samkvæmt framansögðu ber að sýkna stefndu af kröfum stefnanda í máli þessu, en málskostnaður verður felldur niður. Á það einnig við um málskostn- aðarkröfu réttargæslustefnda, Guðmundar Björns Steinþórssonar. Eggert Óskarsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndu, Jón Pétursson og Guðrún Haraldsdóttir, skulu vera sýkn af kröfum stefnanda, Þuríðar Andrésdóttur, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 4906 Fimmtudaginn 16. desember 1999. Nr. 332/1999. Verkfræðistofa Suðurlands ehf. (Árni Vilhjálmsson hrl.) gegn íslenska ríkinu (Sigrún Guðmundsdóttir hrl.) Virðisaukaskattur. Ómerkingarkröfu hafnað. Meðdómendur. Í úrskurði ríkisskattstjóra 20. mars 1997 var talið að skattskyld velta V árið 1990 hefði verið vantalin um fjárhæðir tiltekinna sölureikninga sem allir höfðu verið útgefnir Í. janúar 1991 vegna vinnu sem unnin hafði verið í desember 1990. Var V gert að greiða viðbótarvirðisauka- skatt auk álags af þessum sökum. Úrskurður ríkisskattstjóra var stað- festur af yfirskattanefnd. V krafðist ógildingar úrskurðar yfirskatta- nefndar og taldi að miða ætti við útgáfudag reiknings við uppgjör skattskyldrar veltu, sbr. 1. mgr. 13. gr. laga nr. 50/1987 um virðisauka- skatt. Í héraðsdómi var talið, að V hefði samkvæmt 3. gr. reglugerðar nr. 501/1989 um bókhald og tekjuskráningu virðisaukaskattsskyldra aðila borið að gefa út reikninga sína í lok þess mánaðar sem vinnan var innt af hendi. Þótt á það væri fallist, að reynst gæti óhæg skylda að gefa út reikning við sérhverja afhendingu eða í lok mánaðar þætti það eitt ekki veita nægjanlega stoð til að víkja frá skýrum ákvæðum settra laga og stjórnvaldsfyrirmæla. Var kröfu V um ógildingu úrskurð- arins hafnað. Fyrir Hæstarétti krafðist V aðallega ómerkingar héraðs- dóms, þar sem þörf hefði verið sérfróðra meðdómenda í héraði með þekkingu á venjum um útgáfu reikninga þjónustufyrirtækja. Talið var, að ágreiningsefni málsins lyti að túlkun á lögum nr. 50/1988 og þágild- andi reglugerð nr. 501/1989. Eins og hér háttaði til hefðu staðhæfingar um venju og framkvæmd orðið að koma fram sem hluti málflutnings aðila og hefði héraðsdómari verið bær til þess að leysa úr málinu. Væru því ekki efni til þess að verða við ómerkingarkröfu V. Með skir- skotun til forsendna héraðsdóms var hann staðfestur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Haraldur Henrysson og Hrafn Bragason. 4907 Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 18. ágúst 1999. Hann krefst þess aðallega, að héraðsdómur verði ómerktur og málinu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar. Til vara krefst áfrýjandi þess, að úrskurður yfirskattanefndar frá 4. mars 1998 í máli nr. 235/1998 verði felldur úr gildi og stefndi dæmdur til að greiða sér 1.337.752 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 400.000 krónum frá 5. september 1997 til 30. sama mánaðar, af 837.752 krónum frá þeim degi til stefnubirtingardags en frá þeim degi af 1.337.752 krónum til greiðsludags. Í báðum tilvikum er krafist máls- kostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara er krafist verulegrar lækkunar á dómkröfum áfrýjanda og verði málskostnaður þá látinn niður falla. Áfrýjandi reisir ómerkingarkröfu sína á því, að í héraði hafi verið þörf á sérfróðum meðdómendum, eins og hann hafi krafist, þar sem í málinu reyndi á sérþekkingu um framkvæmd mála innan viðskiptalífs- ins. Við útgáfu reikninga fylgi þjónustufyrirtæki ekki ákvæðum laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt, eins og skattyfirvöld túlki þau, enda sé það ekki unnt. Með hliðsjón af venju, er sé alkunnug, hafi verið þörf á sérfróðum meðdómendum, sem hefðu reynslu og þekkingu á rekstri og viðskiptum og hefðu gefið út reikninga fyrir veitta þjónustu. Á þetta verður ekki fallist. Ágreiningsefni málsins lýtur að túlkun á lögum nr. 50/1988 og þágildandi reglugerð nr. 501/1989 um bókhald og tekjuskráningu virðisaukaskattsskyldra aðila, sbr. nú reglugerð nr. 50/1993 um sama efni. Eins og hér háttar til urðu staðhæfingar um venju og framkvæmd að koma fram sem hluti málflutnings aðila og var héraðsdómari bær til að leysa einn úr málinu. Eru því engin efni til að verða við ómerkingarkröfu áfrýjanda. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms verður hann staðfestur. Rétt þykir, að áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Verkfræðistofa Suðurlands ehf., greiði stefnda. íslenska ríkinu, 200.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. 4908 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 3. júní 1999. Mál þetta, sem dómtekið var 7. maí sl., er höfðað með stefnu áritaðri um birt- ingu þann 25. september 1998 af Verkfræðistofu Suðurlands ehf., Austurvegi 3- 5, Selfossi, gegn íslenska ríkinu. Dómkröfur. Stefnandi gerir þær dómkröfur að felldur verði úr gildi úrskurður yfirskatta- nefndar frá 4. mars 1998 í málinu nr. 235/1998, um staðfestingu á úrskurði rík- isskattstjóra um að stefnanda sé skylt að greiða viðbótarvirðisaukaskatt vegna ársins 1990 auk álags. Einnig að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda 1.337.752 krónur auk dráttarvaxta skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síð- ari breytingum af 400.000 krónum frá 5. september 1997 til 30. september 1997 en af 837.752 krónum frá þeim degi til stefnubirtingardags og af stefnufjárhæð- inni frá þeim degi til greiðsludags. Þess er krafist að dráttarvextir leggist við höfuðstól á tólf mánaða fresti til greiðsludags, í fyrsta sinn hinn 5. september 1998. Þá er krafist málskostnaðar úr hendi stefnda samkvæmt framlögðum máls- kostnaðarreikningi og að tekið verði tillit til skyldu stefnanda til að greiða virð- isaukaskatt af málflutningsþóknun. Stefndi gerir þær dómkröfur aðallega, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og honum tildæmdur málskostnaður úr hans hendi að mati réttarins. Til vara er gerð krafa um verulega lækkun á dómkröfum stefnanda og í því tilfelli verði málskostnaður látinn falla niður. Málavextir. Starfsemi stefnanda er fólgin í almennri verkfræðiþjónustu og ráðgjafarþjón- ustu samfara því. Hinn 10. janúar 1991 hóf rannsóknardeild ríkisskattstjóra athugun á tekju- skráningu og virðisaukaskattsskilum stefnanda vegna allra uppgjörstímabila á árinu 1990. Fór rannsóknin m.a. fram á starfsstöð stefnanda, að viðstöddum framkvæmdastjóra hans, og voru bókhaldsgögn fyrirtækisins afhent 2. febrúar 1991. Niðurstaðan varð sú að skattskyld velta og virðisaukaskattur virtust van- talin um a.m.k. 150.257 krónur í árslok. Tekin var saman skýrsla um málið og hún send stefnanda, en með henni boðaði ríkisskattstjóri áætlun skattskyldrar veltu til viðbótar áður framtalinni veltu fyrir rekstrarárið 1990 og hækkun virð- isaukaskatts til samræmis við þá áætlun að viðbættu álagi samkvæmt 27. gr. laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt. Jafnframt boðaði ríkisskattstjóri endurákvörðun áður álagðra opinberra gjalda gjaldárið 1991 að teknu tilliti til álags samkvæmt 106. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt. Skorað var á stefnanda að kynna sér efni skýrslunnar og koma á framfæri athugasemdum við hana og var honum veittur frestur til 22. júní 1993 til þess. Athugasemdir stefnanda voru 4909 settar fram með bréfi, dags. 19. júlí, þar sem verulega var fundið að umræddri rannsókn og niðurstöðum hennar. Taldi stefnandi að um verulegar samlagning- arvillur væri að ræða í gögnum ríkisskattstjóra, auk þess sem skýrt var hvernig staðið væri að útgáfu reikninga hjá stefnanda og þeim breytingum, sem virðis- aukaskattskerfið hefði í för með sér að því leyti fyrir rekstur þjónustufyrirtækja. Hinn 30. des. 1996 tilkynnti ríkisskattstjóri stefnanda að hann hefði tekið opinber gjöld stefnanda gjaldárið 1991 til endurákvörðunar samkvæmt heimild í 3. mgr. 101. gr. laga nr. 75/1981 og ákveðið að gera honum að greiða viðbót- arvirðisaukaskatt vegna ársins 1990, sbr. heimild í 2. mgr. 39. gr. laga nr. 50/1988, sbr. 3. mgr. 102. gr. laga nr. 75/1981, sbr. 3. mgr. 101. gr. sömu laga. Með bréfi, dags. 3. febrúar 1997, kærði stefnandi úrskurð ríkisskattstjóra. Í kæru sinni vísaði stefnandi m.a. til þess að afhending þeirrar þjónustu, sem stefnandi veitti, gæti ekki verið önnur en við verklok og krafðist þess að ríkis- skattstjóri myndi viðurkenna þá aðferð sem stefnandi og önnur þjónustufyrir- tæki notuðu við gerð sölureikninga og að dagsetning reikninganna yrði látin ráða uppgjöri skattskyldrar veltu þeirra. Hinn 20. mars 1997 féllst ríkisskattstjóri að hluta til á kröfur stefnanda, en staðfesti fyrri gerðir að því er varðar ágrein- ingsefni máls þessa, en breytti fjárhæðum. Ríkisskattstjóri taldi skattskylda veltu ársins 1990 hafa verið vantalda sem nam tilgreindum reikningum, sem allir höfðu verið útgefnir hinn |. janúar 1991 vegna vinnu sem unnin hafði verið í desember 1990. Gerði ríkisskattstjóri stefnanda að greiða viðbótarvirðisauka- skatt 193.345 krónur, auk álags 38.668 krónur, og jafnframt var honum gert að greiða dráttarvexti frá gjalddaga hverrar tímabilsgreiðslu til greiðsludags. Stefnandi kærði þennan úrskurð ríkisskattstjóra til yfirskattanefndar en í sept- ember 1997, meðan á afgreiðslu málsins stóð þar, greiddi hann með fyrirvara hina meintu virðisaukaskattsskuld, samtals 837.752 krónur. Með úrskurði yfir- skattanefndar, dags. 4. mars 1998, var kröfum stefnanda hrundið og úrskurður ríkisskattstjóra staðfestur. Úrskurðurinn var kynntur stefnanda með bréfi, dags. 26. mars 1998, þar sem honum var tilkynnt að frestur til að bera ákvörðun yfir- skattanefndar undir dómstóla væri sex mánuðir frá því að úrskurður nefndar- innar væri tilkynntur honum. Stefnandi höfðaði mál þetta með stefnu, útgefinni og áritaðri um birtingu 25. september 1998. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi byggir kröfur sína á því að ákvæði laga nr. 50/1988 um virðisauka- skatt og reglugerðar nr. 50/1993 um bókhald og tekjuskráningu virðisaukaskatts- skyldra aðila, beri að túlka þannig að afhending þjónustu, á borð við þá sér- fræðiþjónustu sem stefnandi og aðrir sambærilegir þjónustuaðilar veiti, sé við verklok eða við útgáfudag reiknings, sé hann gerður fyrir verklok. Það sé því 4910 útgáfudagur reiknings sem ráði uppgjöri skattskyldrar veltu fyrirtækisins. Sam- kvæmt 1. mgr. 13. gr. laga nr. 50/1988 teljist skattskyld velta á hverju uppgjörs- tímabili, sbr. 24. gr., vera heildarskattverð allrar skattskyldrar vinnu og þjónustu sem innt hafi verið af hendi á tímabilinu. Í 2. mgr. segi að ef gefinn sé út reikn- ingur vegna afhendingar teljist hún hafa farið fram á útgáfudegi reiknings, enda sé reikningur gefinn út fyrir eða samtímis afhendingu. Samkvæmt 20. gr. skuli seljandi gefa út reikning við sérhverja sölu eða afhendingu á vöru eða skatt- skyldri þjónustu og sé sú regla áréttuð í 3. gr. reglugerðar nr. 50/1993 um bók- hald og tekjuskráningu virðisaukaskattsskyldra aðila, sbr. áður reglugerð nr. 501/1989. Í 1. mgr. 3. gr. reglugerðarinnar segi, að reikning skuli gefa út sam- tímis og sala eða afhending eigi sér stað og fari afhending seldrar vöru ekki fram í einu lagi skuli gefa út reikning fyrir sérhverri einstakri afhendingu, enda geti einstakir hlutar vöru almennt haft sjálfstætt notagildi, eða greitt hafi verið inn á viðskiptin. Þá segi í 3. mgr. 3. gr. að þjónustusölum, öðrum en þeim sem falli undir Í. mgr. 8. gr. reglugerðarinnar, sé heimilt að gefa út sölureikning í lok hvers mánaðar vegna þeirrar þjónustu sem innt hafi verið af hendi frá upphafi til loka þess mánaðar. Með hliðsjón af ofantöldum ákvæðum byggir stefnandi á því að sú þjónusta, sem hann veiti, sé ekki afhent fyrr en að loknu því verki, sem hann hafi tekið að sér, þ.e. við verklok. Þá fyrst hafi hin selda þjónusta, sem viðskiptavinur hafi óskað eftir, verið afhent og fyrr beri þjónustuaðilum ekki að gefa út sölureikning fyrir þjónustu sinni. Stefnandi bendir á til saman- burðar að starfsemi hans sé ekki frábrugðin starfsemi fjölmargra annarra þjón- ustufyrirtækja sem starfi á ólíkum sviðum og að í öllum tilvikum fari endanleg afhending þjónustu ekki fram fyrr en að loknu umbeðnu verki. Þegar verkefni séu yfirgripsmikil og standi yfir í langan tíma kunni hins vegar viðskiptamanni að vera gerður reikningur fyrir mánuð í senn eða tekið við innborgun á verkið. Endanleg afhending þjónustunnar eigi sér hins vegar ekki stað fyrr en við verk- lok. Í slíkum tilvikum eigi umrætt heimildarákvæði 3. mgr. 3. gr. reglugerðar- innar við. Stefnandi bendir á að í þjónustufyrirtækjum á borð við verkfræðistofur sé algengast að skrá tekjur á grundvelli unninna útseldra tíma, annaðhvort eftir því sem verkinu miðar eða í verklok. Stefnandi hafi hagað framkvæmd sinni með þeim hætti að sé um verk að ræða sem taki langan tíma, þ.e. lengri tíma en einn mánuð, og ef verkhlutar eða tímasetning verkskila sé óglögg, hafi stefnandi gert reikninga fyrir næstliðinn mánuð á grundvelli vinnuskýrslna sem starfsmenn fylli út og skili í byrjun næsta mánaðar. Þá sé einnig safnað saman öðrum nauð- synlegum gögnum frá starfsmönnum, t.d. um akstur, útlagðan kostnað, o.s.frv., eða frá viðskiptamönnum og reikningur síðan verið gerður á grundvelli þessara upplýsinga einhvern fyrstu daga mánaðar vegna mánaðarins þar á undan. Eigi það við um þá reikninga sem úrskurður yfirskattanefndar taki til. 4011 Stefnandi telur að dagsetning reikninga stefnanda ráði því uppgjöri skatt- skyldrar veltu þeirra, en stefnanda geti ekki verið skylt að gera reikning í lok mánaðar, þar sem afhending þeirrar þjónustu, sem um ræði, hafi ekki verið fyrr en við verklok. Stefnandi telur sýnt að túlkun ríkisskattstjóra og yfirskattanefndar á ákvæðum laganna og reglugerðarinnar um uppgjör skattskyldrar veltu og útgáfu reikninga standist því ekki. Ekki sé unnt að skrifa út reikninga í lok mánaðar í stað byrjun mánaðarins á eftir vegna þess að þær upplýsingar sem reikningar byggjast á séu ekki tilbúnar fyrr en í byrjun mánaðar. Stefnandi telur því, að túlkun skattyfirvalda sé ekki framkvæmanleg af hálfu stefnanda og annarra sam- bærilegra þjónustufyrirtækja, enda sé rótgróin venja í framkvæmd að málum þessum sé háttað eins og hjá stefnanda. Stefnandi bendir jafnframt á að ákvæði laganna beri að túlka í samræmi við hvernig unnt sé að framkvæma þau, einkum þar sem um sé að ræða svið löggjafarinnar, þar sem sérstakar kröfur séu gerðar til lagaheimilda og skýrleika þeirra samkvæmt stjórnarskránni. Verði ekki fallist á ofangreinda túlkun stefnanda á ofangreindum ákvæðum byggir hann á því að ekki sé unnt að gera honum að framfylgja úrskurði yfir- skattanefndar þar sem honum sé það ókleift og með öllu ómögulegt. Ekki sé unnt að fara eftir lagaboði sem ekki sé unnt að framkvæma og framkvæmd þess- ara mála hjá þjónustufyrirtækjum hafi ýtt til hliðar ákvæðum laganna um útgáfu reikninga. Stefnandi byggir jafnframt á því að niðurstaða yfirskattanefndar feli í sér mismunun á starfsemi hans og annarra sambærilegra þjónustufyrirtækja, þar sem skattyfirvöld framfylgi ekki ákvæðum laganna gagnvart öðrum. Yrði stefn- anda gert að gera sölureikninga í lok hvers mánaðar myndi það fela í sér brot gegn jafnræðisreglu stjórnsýsluréttar og mismuna samkeppnisstöðu hans gagn- vart öðrum sambærilegum þjónustufyrirtækjum. Ennfremur feli það í sér mis- munun að taka stefnanda sérstaklega fyrir og rannsaka bókhald hans með tilliti til útgáfudags reikninga á meðan aðrir komist upp með að brjóta gegn ákvæðum laganna að mati skattyfirvalda. Stefnandi telur einnig, að ríkisskattstjóra hafi, skv. 2. mgr. 97. gr. laga nr. 75/1981, sbr. 3. mgr. 101. gr. og 3. mgr. 102. gr. sömu laga, verið óheimilt á árinu 1996 að endurákvarða stefnanda skatt, þ.m.t. virðisaukaskatt, lengra aftur í tímann en fyrir tekjuárin 1994 og 1995 og úrskurður yfirskattanefndar fái því ekki staðist að því leyti. Stefnandi bendir á að hann hafi, með afhendingu bók- halds síns í febrúar 1991, látið í té fullnægjandi upplýsingar sem byggja mátti rétta álagningu á og að lokinni rannsókn hafi ríkisskattstjóri haft allar forsendur til þess að taka ákvörðun í málinu. Stefnandi tekur fram að sama eigi við fyrir árið 1990, verði litið svo á, að bréf ríkisskattstjóra frá 8. júní 1993 hafi falið í sér endurákvörðun opinberra gjalda og virðisaukaskatts fyrir árið 1990. 4912 Telur stefnandi ljóst að sú meðferð sem mál hans hafi fengið hjá ríkisskatt- stjóra sé ekki í samræmi við góða og vandaða stjórnsýsluhætti og brjóti gegn ákvæðum stjórnsýslulaga nr. 37/1993 um hraða málsmeðferð. Stefnandi byggir stefnukröfuna á tveimur greiðslukvittunum sýslumannsins á Selfossi, dags. 5. og 30. september 1997, þar sem stefnandi greiddi viðbótar- virðisaukaskatt fyrir árið 1990 auk álags, samtals 837.752 kr. Þá krefst stefn- andi skaðabóta að fjárhæð 500.000 krónur vegna kostnaðar sem á hann hafi fallið vegna þessa máls og annars óhagræðis. Um lagarök vísar stefnandi til laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt, reglu- gerðar nr. 501/1989, sbr. nú reglugerð nr. 50/1993 um bókhald og tekjuskrán- ingu virðisaukaskattsskyldra aðila, almennra lögskýringarreglna við túlkun laga og jafnræðisreglu stjórnsýsluréttar, sbr. 11. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Þá byggir stefnandi á 2. mgr. 97. gr. laga nr. 75/1981, sbr. 3. mgr. 101. gr. og 3. mgr. 102. gr. sömu laga og Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Um endurkröfurétt vísar hann til almennra ólögfestra reglna kröfuréttarins og um málskostnaðar- kröfu til XXI. kafla einkamálalaga nr. 91/1991. Málsástæður og lagarök stefnda. Af hálfu stefnda er byggt á því að ágreiningur málsins lúti að vinnu stefn- anda í desembermánuði 1990, en reikninga fyrir þá vinnu hafi hann skrifað út í byrjun árs 1991 í stað loka ársins 1990 og hafi þannig frestað allri tekjuskrán- ingu um einn mánuð. Þeir reikningar sem fjallað sé um í málinu séu ekki gerðir vegna verkloka heldur séu þeir vegna verka sem taki lengri tíma og því hafi verið sendir reikningar miðað við hvað vinnu miðaði áfram í hverjum mánuði. Bent er á meginreglu þá sem komi fram í Í. mgr. 13. gr. laga nr. 50/1988 að skattskyld velta teljist á hverju uppgjörstímabili, sbr. 24. gr. sömu laga, vera heildarskattverð allrar vara sem afhentar hafi verið svo og heildarskattverð allrar skattskyldrar vinnu og þjónustu sem innt hafi verið af hendi á tímabilinu. Ekki sé ágreiningur um að vinna stefnanda fór fram í desembermánuði. Í 2. mgr. 13. gr. komi fram að ef gefinn sé út reikningur vegna afhendingar teljist afhend- ingin fara fram á útgáfudegi reikningsins, enda sé hann gefinn út fyrir eða sam- tímis afhendingu. Samkvæmt 1. mgr. 20. gr. skuli seljandi gefa út reikning við sérhverja afhendingu á vöru eða skattskyldri þjónustu. Samkvæmt 3. gr. þágild- andi reglugerðar nr. 501/1989, um bókhald og tekjuskráningu virðisaukaskatts- skyldra aðila, beri við sérhverja sölu eða afhendingu á skattskyldri þjónustu að gefa út sölureikning. Reikninga skuli gefa út samtímis og sala eða afhending á sér stað, en í 3. mgr. sömu greinar segi, að þrátt fyrir ákvæði 1. mgr. sé þjón- ustusölum heimilt að gefa út sölureikning í lok hvers mánaðar vegna þeirrar þjónustu sem innt hafi verið af hendi frá upphafi til loka þess mánaðar. Stefndi bendir á að stefnandi hafi nýtt sér það að gefa út reikninga vegna unninnar þjón- 4913 ustu og því hafi honum borið að gera það í lok mánaðar, eins og yfirskattanefnd hafi byggt á. Stefndi hafnar því að um brot á jafnræðisreglu stjórnsýsluréttarins sé að ræða. Niðurstaða ríkisskattstjóra og yfirskattanefndar byggist á settu lagaákvæði og reglugerðarákvæði og eigi sér fordæmi í úrskurði nefndarinnar nr. 415/1989. Þeirri málsástæðu stefnanda að honum sé ekki unnt að framfylgja úrskurð- inum er alfarið hafnað, þar sem stefnanda eigi, svo sem öðrum gjaldendum, að vera í lófa lagið að framfylgja ákvæðum laga nr. 50/1988 og reglugerða settra samkvæmt þeim. Stefndi vísar alfarið á bug öllum tilvísunum stefnanda til 2. mgr. 97. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt, sbr. 3. mgr. 101. gr. og 3. mgr. 102. gr. sömu laga, þar sem umrætt ákvæði gildi ekki um virðisaukaskatt. Einnig eigi ákvæðið einungis við, ef allar upplýsingar hafi legið fyrir í framtalsgögnum, en ljóst sé, að skýrsla rannsóknardeildar byggist á bókhaldi stefnanda en ekki þeim gögnum sem skilað er inn til skattyfirvalda fyrir álagningu. Í 9. mgr. 27. gr. laga um virðisaukaskatt, nú 5. mgr. 26. gr., sé einnig skýrt tekið fram að heimild til endurákvörðunar virðisaukaskatts nái sex ár aftur í tímann. Stefndi telur, að þótt dráttur hafi orðið á málinu hjá skattyfirvöldum, þá leiði sá dráttur ekki til þess að álagningin falli niður. Stefndi kveður ekki tölulegan ágreining í málinu varðandi álagninguna, en mótmælir vaxtakröfu stefnanda og bendir á að um vexti fari eftir 112. gr. laga nr. 75/1981, sbr. 49. gr. laga nr. 50/1988. Þá mótmælir stefndi skaðabótakröfu stefnanda að fjárhæð 500.000 kr. sem órökstuddri og án vísunar til réttarreglna. Bent er á að aðilar með mál fyrir skattyfirvöldum hafi sjálfir staðið undir kostn- aði af þeim. Varðandi málskostnaðarkröfu sína vísar stefndi til XXI. kafla laga um með- ferð einkamála. Niðurstaða. Ágreiningur máls þessa lýtur einkum að túlkun á ákvæðum laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt og reglugerðar nr. 501/1989 um bókhald og tekjuskráningu virðisaukaskattsskyldra aðila, sbr. nú reglugerð nr. 50/1993, er varða afhendingu þjónustu, útgáfu reikninga og tímamark skattskyldrar veltu. Samkvæmt 13. gr. laganna telst til skattskyldrar veltu uppgjörstímabils heildarskattverð allrar skattskyldrar vinnu og þjónustu sem innt hefur verið af hendi á tímabilinu. Sé gefinn út reikningur vegna afhendingar telst hún hafa farið fram á útgáfudegi reikningsins, sé reikningurinn gefinn út fyrir eða samtímis afhendingu. Í 20. gr. segir að við sérhverja afhendingu á skattskyldri þjónustu skuli seljandi gefa út reikning. Samkvæmt 24. gr. laganna er hvert uppgjörstímabil virðisaukaskatts tveir mánuðir og skulu skráningarskyldir aðilar ótilkvaddir standa skil á honum 4914 eftir lok hvers tímabils. Virðisaukaskatti ásamt virðisaukaskattsskýrslu skal skila eigi síðar en á fimmta degi annars mánaðar eftir lok uppgjörstímabils vegna við- skipta á því tímabili. 3. gr. reglugerðar nr. 50/1993 fjallar m.a. um útgáfu sölu- reikninga. Í 1. mgr. 3. gr. er áréttuð sú meginregla, að seljandi skuli gefa út sölu- reikning við sérhverja sölu eða afhendingu á skattskyldri vöru eða þjónustu og að reikning skuli gefa út samtímis og sala eða afhending eigi sér stað. Í 3. mgr. 3. gr. segir hins vegar að þrátt fyrir framangreinda reglu sé nánar tilteknum þjón- ustusölum heimilt að gefa út sölureikning í lok hvers mánaðar vegna þeirrar þjónustu sem innt var af hendi frá upphafi til loka þess mánaðar. Ekki er tölulegur ágreiningur milli aðila að öðru leyti en hvað varðar kröfur stefnanda um skaðabætur og vexti. Óumdeilt er í málinu að stefnandi gaf út mánaðarlega sölureikninga vegna veittrar þjónustu, þegar um lengri verkefni var að ræða. Bar honum því, sam- kvæmt reglugerðinni, að gefa út reikninga sína í lok þess mánaðar sem vinnan var innt af hendi. Stefnandi hefur hins vegar haldið því fram, að honum sé ómögulegt að haga reikningsútgáfu sinni í samræmi við þetta og sá háttur sem hann hafði á, sem nánar er lýst að framan, sé venjubundinn í framkvæmd. Stefn- andi telur að afhending þjónustu sé við endanleg verkskil eða útgáfu reiknings og því eigi tímamark hinnar skattskyldu veltu að ráðast af því. Túlkun skattyf- irvalda sé óframkvæmanleg og andstæð venju í framkvæmd og telur stefnandi að lögin beri að túlka þannig að þau séu framkvæmanleg. Stefndi telur hins vegar að afhending vinnunnar fari fram í þeim mánuði sem hún er unnin, óháð því hvenær reikningur hafi verið gefinn út. Þótt fallast megi á það með stefnanda að reynst geti óhæg skylda að gefa út reikning við sérhverja afhendingu eða í lok mánaðar, þykir það eitt þó ekki veita nægjanlega stoð til að víkja frá skýrum ákvæðum settra laga og stjórnvaldsfyr- irmæla, enda segir í greinargerð með 13. gr. laga nr. 50/1988 að tímamark skatt- skyldu sé tengt afhendingu. Gegn andmælum stefnda þykir stefnandi ekki hafa sýnt fram á það með óyggjandi hætti, að slík venja hafi myndast í framkvæmd að hún réttlæti það frávik frá settum reglum sem haldið er fram. Af sömu ástæðum verður ekki fallist á þá málsástæðu að stefnanda sé ómögulegt að fram- fylgja lögunum í þeirri mynd sem skattyfirvöld túlka þau og að framkvæmd slíkra mála hafi vikið til hliðar ákvæðum laganna um útgáfu reikninga. Þegar litið er til orðalags ákvæða laga um virðisaukaskatt um að skattskyld velta hvers uppgjörstímabils varði þá vinnu sem innt er af hendi á tímabilinu, verður ekki séð að útgáfa reiknings fyrir veitta þjónustu hafi úrslitaáhrif um það til hvaða tímabils hin skattskylda velta eigi að teljast. Þvert á móti verður að líta svo á að vinna sú sem hér um ræðir og var innt af hendi í desembermánuði árið 1990 teljist til skattskyldrar veltu þess mánaðar, þrátt fyrir að reikningur vegna hennar hafi ekki verið gefinn út fyrr en í janúar 1991. Þar sem stefnandi taldi 4915 vinnuna til skattskyldrar veltu í þeim mánuði sem reikningur hans var útgefinn, var hann í raun að fresta skattlagningu hennar um einn mánuð, en telja verður að það sé andstætt meginreglum laganna að skattaðilar hafi sjálfdæmi um hvenær skattskyld velta sé skráð. Frestur stefnanda til að skila virðisaukaskatti og skýrslu þar um var ekki úti þegar reikningarnir voru útgefnir og var honum því í lófa lagið að reikna þá til skattskyldrar veltu í þeim mánuði sem vinnan var innt af hendi. Bar honum að gera það samkvæmt skýrum ákvæðum laganna. Stefnandi hefur, gegn andmælum stefnda, haldið fram að um brot á jafnræð- isreglu stjórnsýsluréttar sé að ræða og að honum hafi verið mismunað gagnvart öðrum þjónustufyrirtækjum. Stefnandi hefur ekki sýnt fram á að framkvæmd þessara mála hjá skattyfirvöldum hafi vikið til hliðar settum reglum. Er þessari málsástæðu því einnig hafnað. Þeirri málsástæðu stefnanda að svonefnd „tveggja ára regla“ laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt girði fyrir það að ríkisskattstjóri hafi mátt endur- ákvarða virðisaukaskatt fyrir þau gjaldár sem um ræðir er jafnframt hafnað þar sem sú regla tekur aðeins til ofangreindra laga, en gildir ekki samkvæmt lögum um virðisaukaskatt. Þótt þær tafir sem urðu á málinu í meðförum embættis rík- isskattstjóra séu lítt til eftirbreytni hafa þær ekki áhrif á niðurstöðu í máli þessu. Þegar framanritað er virt verður að fallast á niðurstöðu yfirskattanefndar í málinu um að skattskyld velta kæranda og útskattur hafi verið vantalin á árinu 1990. Verður því fallist á kröfur stefnda í málinu og úrskurður yfirskattanefndar nr. 235/1998 látinn standa óraskaður. Eftir atvikum þykir rétt að hvor aðila beri sinn kostnað af málinu. Kristjana Jónsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Verkfræði- stofu Suðurlands ehf. Málskostnaður fellur niður. 4916 Fimmtudaginn 16. desember 1999. Nr. 236/1999. Íslenska ríkið (Guðrún Margrét Árnadóttir hrl.) gegn Erlu Maríu Sveinbjörnsdóttur (Stefán Geir Þórisson hrl., Þorsteinn Einarsson hdl.) og gagnsök Gjaldþrot. Laun. Skaðabætur. Stjórnarskrá. EES-samningurinn, EFTA- dómstóllinn. Ráðgefandi álit. Gjafsókn. Sératkvæði. E var gjaldkeri hjá hlutafélaginu V, sem úrskurðað var gjaldþrota vorið 1995. Skiptastjóri þrotabúsins hafnaði launakröfu E sem for- gangskröfu í búið, þar sem hún væri systir eins aðaleiganda V. Af þessum sökum synjaði ábyrgðasjóður launa vegna gjaldþrota E um greiðslu úr sjóðnum og vísaði til 1. mgr. 5. gr. laga nr. $3/1993 um ábyrgðasjóð launa vegna gjaldþrota, þar sem áskilið var að launakrafa væri viðurkennd sem forgangskrafa svo að til ábyrgðar sjóðsins stofn- aðist, en einnig til 6. gr. sömu laga. E krafðist skaðabóta úr hendi íslenska ríkisins, þar sem það hefði ekki réttilega lagað löggjöf lands- ins að tilskipun nr. 80/987/EBE um samræmingu á lögum aðildarríkj- anna um vernd til handa launþegum verði vinnuveitandi gjaldþrota, eins og hún var tekin upp í 24. tl. XVIII. viðauka við EES-samninginn. Talið var, að ríkið hefði ekki fært fram nokkur gögn því til styrktar, að svo hefði háttað til um E, að ákvæði 6. gr. laga nr. $3/1993 ætti við um hana. Hefði sjóðstjórnin því ekki haft heimild til þess að úrskurða E greiðslur úr sjóðnum, af þeirri ástæðu einni, að krafa hennar uppfyllti ekki skilyrði 5. gr. laga nr. 53/1993. Á það var fallist með héraðsdómi, að ekki væri samræmi milli tilskipunar nr. 80/987/EBE og laga nr. 53/1993 og væri misræmið verulegt að því er sneri að E. Vísað var til álits EFTA-dómstólsins þess efnis, að samkvæmt grundvallarreglum EES-samningsins bæru aðilar hans skaðabótaábyrgð gagnvart einstak- lingum á því tjóni, sem hlytist af ófullnægjandi lögfestingu tilskipunar, enda væri nánar tilgreindum skilyrðum fullnægt. Bæri við skýringu EES-samningsins að hafa hliðsjón af ráðgefandi áliti EFTA-dómstóls- ins kæmi ekkert fram sem leiddi til þess, að vikið yrði frá því áliti. Sam- 4917 kvæmt 2. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944 væri það hins vegar í valdi íslenskra dómstóla að skera úr um hvort bótaábyrgð ríkisins nyti fullnægjandi lagastoðar að íslenskum rétti. Meginmál EES-samningsins hefði lagagildi hér á landi, sbr. 2. gr. laga nr. 2/1993 um Evrópska efnahagssvæðið, og væri eðlilegt að lögin sem lögfestu samninginn væru skýrð svo að einstaklingar ættu kröfu til þess að íslenskri löggjöf væri hagað til samræmis við EES-reglur. Tækist það ekki leiddi það af lögunum og meginreglum og markmiðum EES-samn- ingsins að ríkið yrði skaðabótaskylt að íslenskum rétti. Að þessu virtu, svo og aðdraganda og tilgangi laga nr. 2/1993 var skaðabótaábyrgð ríkisins, vegna ófullnægjandi lögfestingar tilskipunarinnar, talin fá næga stoð í þeim lögum, en ljóst þótti að E hefði fengið greiðslur úr ábyrgðasjóði launa hefði aðlögunin verið með réttum hætti. Varð nið- urstaðan því sú að ríkið hefði í verulegum mæli brugðist þeirri skyldu að tryggja E réttindi til greiðslu úr ábyrgðasjóði launa við gjaldþrot að íslenskum rétti, svo sem því hefði borið. Bæri ríkið skaðabótaábyrgð gagnvart E vegna þessara mistaka og færi um bótaábyrgð þess sam- kvæmt almennum reglum um bótaábyrgð hins opinbera. Var því stað- fest niðurstaða héraðsdóms um að ríkið skyldi greiða E skaðabætur vegna synjunar ábyrgðasjóðsins. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Braga- son. Aðaláfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar 15. júní 1999. Hann krefst aðallega sýknu af öllum kröfum gagnáfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann þess að dæmdar fjár- hæðir í héraði verði lækkaðar og málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti verði látinn falla niður. Málinu var gagnáfrýjað 14. september 1999. Gagnáfrýjandi krefst þess aðallega að aðaláfrýjandi greiði 739.104 krónur með dráttar- vöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 13. mars 1995 til greiðsludags. Til vara krefst hún staðfestingar héraðsdóms. Þá krefst hún málskostnaðar í héraði, fyrir EFTA-dómstólnum og fyrir Hæsta- rétti eins og málið væri ekki gjafsóknarmál en gagnáfrýjandi hefur gjafsókn fyrir öllum dómstólunum. 4918 Skýrsla framsögumanns í máli E-9/07 fyrir EFTA-dómstólnum hefur verið lögð fyrir Hæstarétt sem nýtt skjal. I. Gagnáfrýjandi var gjaldkeri hjá Vélaverkstæði Sigurðar Svein- björnssonar hf., sem úrskurðað var gjaldþrota 22. mars 1995. Með bréfi 13. október sama ár hafnaði skiptastjóri kröfum hennar sem forgangs- kröfum í þrotabúið og vitnaði til lokamálsgreinar 112. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl., sbr. 3. gr. sömu laga. Í bréfi frá ábyrgðasjóði launa vegna gjaldþrota 18. mars 1996 var talið, að af þessum sökum yrði að hafna kröfum hennar í sjóðinn samkvæmt 1. mgr. 5. gr. laga nr. 53/1993 um ábyrgðasjóð launa vegna gjaldþrota og 6. gr. sömu laga. Lögmaður gagnáfrýjanda óskaði endurskoðunar stjórnar sjóðsins á þessari ákvörðun og vísaði því til styrktar til tilskip- unar nr. 80/087/EBE frá 20. október 1980 í 24. tl. XVIII. viðauka við EES-samninginn um samræmingu á lögum aðildarríkjanna um vernd til handa launþegum verði vinnuveitandi gjaldþrota, sbr. og bókun 35 við sama samning. Þessari ósk gagnáfrýjanda var hafnað með bréfi 1. apríl 1996. Var þar talið að vegna tengsla hennar við forsvarsmenn félagsins hefði hún verið í betri aðstöðu til þess en almennt gerist um launþega að fylgjast með stöðu félagsins, en hún er systir manns sem var eigandi 40% hlutafjár í hinu gjaldþrota félagi. Félli því krafa hennar undir undanþáguákvæði tilskipunar nr. $0/987/EBE, 2. tl. 1. gr. og 10. gr. Vitnað var til þess að ábyrgðasjóðurinn væri stofnaður með lögum nr. 52/1992, meðal annars með hliðsjón af tilskipuninni og til að undirbúa aðild Íslands að EES-samningnum. Var talið að ákvæði laga nr. 53/1993 væru í fullu samræmi við ákvæði tilskipunarinnar. Gagnáfrýjandi höfðaði því næst mál á hendur aðaláfrýjanda. Il. Í héraðsdómi er vitnað til úrskurðar dómsins 14. október 1997 um að hafna frávísunarkröfu aðaláfrýjanda. Byggði aðaláfrýjandi þessa frávísunarkröfu á því að fyrri löggjöf um ábyrgð ríkisins á greiðslu launa við gjaldþrot launagreiðanda, og forsaga laga nr. 53/1993 og skýring þeirra, leiddi til þess að samkvæmt lögunum hafi stjórn sjóðs- ins ótvíræða heimild til þess að greiða launakröfur þeirra, sem eru nákomnir gjaldþrotamanni, enda þótt krafan geti ekki notið forgangs- 4919 réttar í þrotabú, sbr. 3. mgr. 112. gr. laga nr. 21/1991. Sakarefnið ætti því ekki undir dómstóla að svo stöddu meðan gagnáfrýjandi hefði ekki tæmt allar málskotsleiðir á hendur ábyrgðasjóði launa. Héraðsdómur taldi hins vegar að rétt stjórnvöld hefðu synjað um greiðsluskyldu og þótt gagnáfrýjandi gæti leitað réttar síns gagnvart sjóðnum fyrir dóm- stólum, sbr. 2. mgr. 14. gr. laga nr. 53/1993, þyrfti hún ekki að láta reyna á greiðsluskyldu sjóðsins fyrir dómstólum áður en hún leitaði úrlausnar um skaðabótaskyldu aðaláfrýjanda vegna atvika sem leiddu til synjunar sjóðsins á greiðsluskyldu. Byggði héraðsdómur þá meðal annars á því að mál á hendur aðaláfrýjanda hlyti að byggjast á öðrum forsendum en úrslit máls um greiðsluskyldu sjóðsins. Þessum úrskurði var ekki áfrýjað til Hæstaréttar. Þá er í héraðsdómi rakinn úrskurður dómsins 5. nóvember 1997 um að leita ráðgefandi álits EFTA-dómstólsins, sbr. 1. gr. laga nr. 21/1994 um öflun álits þess dómstóls um skýringu samnings um Evrópska efna- hagssvæðið. Spurningar héraðsdóms til EFTA-dómstólsins voru: „1. Ber að skýra gerð þá, sem er að finna í 24. tl. í viðauka XVIII við Samninginn um Evrópska efnahagssvæðið (tilskipun ráðsins nr. 80/987/EBE frá 20. október 1980, eins og henni var breytt með til- skipun ráðsins 87/164/EBE frá 2. mars 1987), einkum 2. mgr. 1. gr. og 10. gr. hennar, á þann veg að samkvæmt henni megi með landslögum útiloka launþega, vegna skyldleika við eiganda, sem á 40% í gjaldþrota hlutafélagi, frá því að fá greidd laun frá ábyrgðasjóði launa á vegum ríkisins þegar launþeginn á ógoldna launakröfu á hendur þrotabúinu? Um er að ræða skyldleika í fyrsta lið til hliðar, þ.e.a.s. systkini. 2. Ef svarið við spurningu nr. Í er á þá leið, að launþegann megi ekki útiloka frá því að fá laun sín greidd, varðar það ríkið skaðabóta- ábyrgð gagnvart launþeganum að hafa ekki, samfara aðild sinni að Samningnum um Evrópska efnahagssvæðið, breytt landslögum á þann veg að launþeginn ætti samkvæmt þeim lögbundinn rétt til launa- greiðslnanna?“ EFTA-dómstóllinn lét uppi ráðgefandi álit 10. desember 1998. Er það að miklu leyti rakið í héraðsdómi. Taldi dómstóllinn að gerðina, sem vísað er til í fyrri spurningu héraðsdóms, yrði að skýra á þann veg að það væri andstætt henni að á Íslandi væru í gildi lagaákvæði sem útilokuðu launþega, sem er systkini eiganda 40% hlutar í gjaldþrota fyrirtæki sem launþeginn vann hjá, frá þeirri greiðsluábyrgð sem mælt 4920 er fyrir um í 3. gr. tilskipunarinnar vegna skyldleika. Þá taldi dómstóll- inn að aðilum EES-samningsins bæri skylda til að sjá til þess að það tjón fengist bætt sem einstaklingur yrði fyrir vegna þess að landsréttur væri ekki réttilega lagaður að ákvæðum tilskipunar sem væri hluti EES-samningsins. Ill. Ábyrgðasjóður launa ábyrgist greiðslu vinnulaunakröfu launþega við gjaldþrot eftir ákveðnum reglum sem fram koma í lögum nr. 53/1993. Félagsmálaráðherra fer með framkvæmd laganna. Skipar hann sjóðnum þriggja manna stjórn en sjóðurinn er þó í vörslu félags- málaráðuneytis sem sér um daglega afgreiðslu og reikningshald hans í umboði sjóðstjórnar. Sjóðurinn er fjármagnaður með sérstöku ábyrgðargjaldi af greiddum vinnulaunum. Samkvæmt 14. gr. laga nr. 53/1993 skal sjóðstjórn að fenginni umsögn skiptastjóra taka ákvörð- un um það hvort krafa skuli greidd úr ábyrgðasjóðnum. Skilyrði fyrir ábyrgð sjóðsins koma fram í 5. gr. laganna. Samkvæmt greininni tekur ábyrgðin til þeirra launakrafna í bú vinnuveitenda sem viðurkenndar hafa verið sem forgangskröfur samkvæmt gjaldþrotaskiptalögum með nánari skilgreiningum sem fram koma í a- til d-lið greinarinnar. Í 6. gr. laga nr. 53/1993 segir svo að ákveðnir launþegar geti þó ekki krafið sjóðinn um greiðslu krafna samkvæmt a- til d-lið 1. mgr. 5. gr. Þannig nær ábyrgð sjóðsins aðeins til þeirra krafna sem í senn uppfylla skilyrði laga nr. 21/1991 til að verða viðurkenndar sem for- gangskröfur og skilyrði laga nr. 53/1993. Þau ákvæði 6. gr. sem hér skipta máli koma fram í c- og d-lið 1. mgr. greinarinnar. Samkvæmt c-liðnum er hér átt við forstjóra, framkvæmdastjóra og aðra þá sem vegna stöðu sinnar hjá hinum gjaldþrota vinnuveitanda áttu að hafa þá yfirsýn yfir fjárhag fyrirtækisins að þeim mátti ekki dyljast að gjaldþrot þess væri yfirvofandi á þeim tíma sem unnið var fyrir vinnu- laununum. Aðaláfrýjandi hefur ekki fært fram nokkur gögn því til styrktar að svo hafi háttað til um gagnáfrýjanda. Í d-lið 1. mgr. grein- arinnar eru maki og skyldmenni vinnuveitanda í beinan legg og maki skyldmennis í beinan legg útilokuð frá greiðslu. Undanþága er þó veitt frá þessu ákvæði ef það leiðir að mati sjóðstjórnar til mjög ósanngjarnrar niðurstöðu og getur stjórnin þá heimilað greiðslu til þessara launþega úr ríkissjóði, eins og þar segir, enda þótt launa- 4921 krafan hafi ekki verið viðurkennd sem forgangskrafa, sbr. 3. gr. og 3. mgr. 112. gr. gjaldþrotaskiptalaga. Áður er fram komið að bróðir gagnáfrýjanda átti 40% eignarhlut í hinu gjaldþrota félagi. Hún tengist félaginu því um fyrsta legg til hliðar. Ákvæði d-liðar 1. mgr. 6. gr. laga nr. 53/1993 á því ekki við um hana. Skiptastjóri úrskurðaði að launakrafa hennar væri ekki forgangskrafa og vísaði um það efni til 3. mgr. 112. gr. gjaldþrotaskiptalaga, sbr. 3. gr. sömu laga. Krafa gagnáfrýjanda uppfyllti því ekki skilyrði upphafs- ákvæðis 5. gr. laga nr. 53/1993 og hafði sjóðstjórnin af þeirri ástæðu einni ekki heimild að lögum til þess að úrskurða henni greiðslur úr sjóðnum. IV. Með lögum nr. 2/1993 um Evrópska efnahagssvæðið var heimilað að fullgilda EES-samninginn fyrir Íslands hönd. Samkvæmt 1. mgr. 2. gr. laganna hefur meginmál samningsins lagagildi á Íslandi. Í 7. gr. samningsins segir: „Gerðir sem vísað er til eða er að finna í viðaukum við samning þennan, eða ákvörðunum sameiginlegu EES-nefndarinnar, binda samningsaðila og eru þær eða verða teknar upp Í landsrétt sem hér segir: a. gerð sem samsvarar reglugerð EBE skal sem slík tekin upp í landsrétt samningsaðila; b. gerð sem samsvarar tilskipun EBE skal veita yfirvöldum samningsaðila val um form og aðferð við fram- kvæmdina.“ Tilskipun nr. 80/987/EBE um samræmingu á lögum aðildarríkjanna um vernd til handa launþegum verði vinnuveitandi gjaldþrota er að finna í 24. tl. XVIII. viðauka við EES-samninginn. Var tilskipunin því samkvæmt greindri 7. gr. samningsins bindandi fyrir Ísland og bar að taka efni hennar upp í landsrétt samkvæmt ákvæðinu í samræmi við b- lið þess. Eftir því sem fram kemur í gögnum málsins var tilskipunin að hluta til notuð sem fyrirmynd tiltekinna ákvæða laga nr. 53/1993. Mun ætlunin hafa verið sú að ákvæði laganna uppfylltu samningsskyldur Íslands samkvæmt tilskipuninni, sbr. og bókun 35 um framkvæmd EES-reglna, sem Ísland hefur einnig fullgilt. Samkvæmt þeirri bókun áttu samningsaðilar ekki að framselja löggjafarvald sitt til stofnana Evrópska efnahagssvæðisins og því átti að ná markmiðum samnings- ins með þeirri málsmeðferð sem gilti í hverju landi um sig. Jafnframt sagði þar að vegna þeirra tilvika þar sem komið gæti til árekstra milli 4922 EES-reglna, sem komnar væru til framkvæmda, og annarra settra laga, skuldbyndu EFTA-ríkin sig til að setja, ef þörf krefði, lagaákvæði þess efnis að EES-reglur giltu í þeim tilvikum. Í 24. tl. XVIII. viðauka við EES-samninginn er svo fyrir mælt að til- skipun nr. 80/987/EBE, eins og henni var breytt með tilskipun 87/164/ EBE, skuli aðlaga á þann hátt að Ísland megi undanþiggja ábyrgðasjóð greiðslum á sama hátt og gert er í 6. gr. laga nr. 53/1993. Hins vegar var ekki tekið upp í viðaukann ákvæði sama efnis og upphafsákvæði 5. gr. laganna, sem gerir greiðslur úr sjóðnum skilyrtar því að þær hafi verið viðurkenndar sem forgangskröfur. Þessi ákvæði 24. tl. viðaukans heim- iluðu því ekki að undanskilja gagnáfrýjanda frá rétti til greiðslu úr ábyrgðasjóði vegna þess eins að hún tengdist þrotamanni um fyrsta lið til hliðar. Er sú skýring í samræmi við niðurstöðu EFTA -dómstólsins. sem um er getið hér að framan, en við skýringu ákvæða EES-samningsins ber að hafa hliðsjón af ráðgefandi áliti hans. Hið sama á við um skýringu þeirra gerða sem vísað er til í viðauka samningsins og teljast óaðskiljan- legur hluti hans, sbr. 119. gr. EES-samningsins. Aðaláfrýjandi hefur heldur ekki sýnt fram á að aðrar undanþágur viðaukans, sbr. 10. gr. til- skipunarinnar, geti átt við gagnáfrýjanda, sbr. og það sem rakið er í III. kafla hér að framan. Verður að fallast á það með héraðsdómi að ekki sé samræmi milli tilskipunarinnar, eins og Ísland skuldbatt sig til að aðlaga hana samkvæmt 24. tl. XVIII. viðauka við EES-samninginn, og laga nr. $3/1993. Misræmið sem varð milli tilskipunarinnar og laganna er veru- legt að því er snýr að gagnáfrýjanda. Verður það ekki skýrt til samræmis eftir skýringarreglu 3. gr. laga nr. 2/1993. V. EFTA-dómstóllinn hefur látið í ljós það álit að samkvæmt grund- vallarreglum EES-samningsins beri aðilar hans skaðabótaábyrgð gagn- vart einstaklingum á því tjóni, sem hlýst af ófullnægjandi lögfestingu tilskipunar, enda sé nánar tilgreindum skilyrðum fullnægt. Við skýringu ákvæða EES-samningsins ber sem fyrr segir að hafa hliðsjón af ráðgefandi áliti EFTA-dómstólsins komi ekkert fram sem leiða eigi til þess, að vikið verði frá því áliti. Samkvæmt 2. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944 er það hins vegar í valdi íslenskra dómstóla að skera úr um hvort bótaábyrgð aðaláfrýjanda njóti fullnægj- andi lagastoðar að íslenskum rétti. 4923 Samkvæmt 4. mgr. aðfaraorða EES-samningsins, sbr. og 15. mgr. þeirra, er það markmið hans að mynda einsleitt Evrópskt efnahags- svæði sem grundvallast á sameiginlegum samræmdum reglum, sem leitast á við að skýra af samkvæmni, svo sem nánar er kveðið á um í 1. þætti 3. kafla VII. hluta hans, sbr. og bókun 35 um framkvæmd EES- reglna, sem frá er skýrt í IV. kafla. Í 3. gr. samningsins sjálfs skuld- binda samningsaðilar sig til að gera allar viðeigandi almennar eða sér- stakar ráðstafanir til að tryggja að staðið verði við þær skuldbindingar sem af samningnum leiðir. Íslenska ríkið var þannig skuldbundið samningsaðilum sínum eftir 7. gr. EES-samningsins til þess að laga íslenskan rétt að tilskipun nr. 80/987/EBE svo að efnislegt samræmi yrði á milli íslenskra réttarreglna og ákvæða tilskipunarinnar. Þessi aðlögun átti að tryggja einstaklingum réttindi að íslenskum rétti til ákveðinna greiðslna úr ábyrgðasjóði við gjaldþrot og samkvæmt áður- sögðu skyldi vera tiltekið samræmi á milli þessara greiðslna og sam- bærilegra réttinda annars staðar á hinu Evrópska efnahagssvæði. Skuldbinding íslenska ríkisins var í því fólgin að veita einstaklingum ákveðin réttindi að vissum skilyrðum uppfylltum. Ljóst þykir sam- kvæmt því sem segir í IV. kafla að gagnáfrýjandi hefði fengið greiðslur úr ábyrgðasjóði launa við gjaldþrot hefði aðlögunin verið með réttum hætti. Það leiðir af 7. gr. EES-samningsins og bókun 35 við hann að samn- ingurinn felur ekki í sér framsal löggjafarvalds. Hins vegar hefur meg- inmál EES-samningsins lagagildi hér á landi. Er samkvæmt framan- sögðu eðlilegt að lögin sem lögfesta meginmál samningsins séu skýrð svo að einstaklingar eigi kröfu til þess að íslenskri löggjöf sé hagað til samræmis við EES-reglur. Takist það ekki leiði það af lögum nr. 2/1993 og meginreglum og markmiðum EES-samningsins að aðal- áfrýjandi verði skaðabótaskyldur að íslenskum rétti. Að þessu virtu, svo og aðdraganda og tilgangi laga nr. 2/1993 fær skaðabótaábyrgð aðaláfrýjanda, vegna ófullnægjandi lögfestingar tilskipunarinnar, næga stoð í þeim lögum. Niðurstaðan verður því sú að aðaláfrýjandi hafi í verulegum mæli brugðist þeirri skyldu að tryggja gagnáfrýjanda réttindi til greiðslu úr ábyrgðasjóði launa við gjaldþrot að íslenskum rétti, svo sem honum bar í samræmi við tilskipun nr. 80/987/EBE eftir því sem segir í 24. tl. XVIII. viðauka við EES-samninginn. Aðaláfrýjandi ber samkvæmt öllu 4924 framansögðu skaðabótaábyrgð gagnvart gagnáfrýjanda vegna þessara mistaka og fer um bótaábyrgð hans að almennum reglum um bóta- ábyrgð hins opinbera. VI. Sundurliðun krafna gagnáfrýjanda er rakin í héraðsdómi. Aðal- áfrýjandi hefur fallist á að miða megi ákvörðun bótafjárhæðar við dag þann sem fyrirtækið var lýst gjaldþrota, þrátt fyrir ákvæði 112. gr. gjaldþrotaskiptalaganna, sbr. 2. gr. sömu laga, og 2. mgr. 3. gr., sbr. a- lið 1. mgr. 2. gr., tilskipunar nr. 80/987/EBE, en samkvæmt ákvæðum þessum væri rétt að miða niðurstöðuna við frestdag. Samkvæmt þessu og annars með vísun til raka hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta hann um ákvörðun bótafjárhæðar og um vexti og dráttarvexti. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað er staðfest. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Allur gjafsóknarkostn- aður gagnáfrýjanda fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, svo sem nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Allur áfrýjunar- kostnaður gagnáfrýjanda, Erlu Maríu Sveinbjörnsdóttur, greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun til lögmanns hennar, 500.000 krónur. Sératkvæði Hjartar Torfasonar I. Mál þetta varðar það, sem eitt sinn var bein ríkisábyrgð á réttum vinnulaunum, er ekki fengust greidd vegna gjaldþrots vinnuveitanda. Um það efni var fyrst mælt í lögum nr. 31/1974 um ríkisábyrgð á launum við gjaldþrot, sbr. síðar lög nr. 8/1979, og því næst í lögum nr. 23/1985 um ríkisábyrgð á launum. Þeim lögum var svo breytt með 10. -18. gr. laga nr. 7/1990 um ráðstafanir vegna kjarasamninga, við gerð þjóðarsáttarinnar, sem svo var nefnd, og þau endurútgefin sem lög nr. 88/1990. Á þeim lögum voru gerðar breytingar með 6.-8. gr. og 62. gr. 4925 laga nr. 1/1992 um ráðstafanir í ríkisfjármálum árið 1992. Voru breyt- ingarnar mikils háttar að því leyti, að ákveðið var að stofna ábyrgða- sjóð launa, er tæki til starfa 1. mars 1992, þannig að ábyrgð af hálfu sjóðsins á ógreiddum launum kæmi í stað fyrri ábyrgðar ríkissjóðs. Fyrirhugað var að endurútgefa lögin svo breytt, en Í þess stað var að því horfið að setja ný lög um málefnið, nr. 52/1992 um ábyrgðasjóð launa vegna gjaldþrota. Fór sú lagasetning einnig fram í tengslum við gerð kjarasamninga í landinu. Þessi síðastnefndu lög, sem tóku gildi 10. júní 1992, voru síðan leyst af hólmi með lögum nr. 53/1993 með sama heiti, og eru þau enn Í gildi. Í þeim fólust nokkrar breytingar, sem gerðar voru með hliðsjón af þeim skuldbindingum Íslands samkvæmt samningnum um Evrópska efna- hagssvæðið, sem mál þetta varða. Um ábyrgðasjóðinn mæla lögin svo fyrir, að hann skuli fjármagnaður með sérstöku ábyrgðargjaldi af skatt- skyldum vinnulaunum, sem félagsmálaráðherra ákveði innan tiltekinna marka. Samtök launþega og vinnuveitenda tilnefna hvor sinn manninn í stjórn sjóðsins, en ráðherra skipar hinn þriðja án tilnefningar. Á heildarlög þau um ábyrgð á greiðslu launa við gjaldþrot, sem hér hafa verið talin, ber að líta hver um sig sem sjálfstæðan lagabálk, er fjalli um þetta efni með tæmandi hætti eða þannig, að ákvæði þeirra gangi fyrir öðrum lagafyrirmælum, sem efninu eru tengd, og þá sér- staklega að því er varðar umfang ábyrgðarinnar. Á það ekki síður við nú en áður, þegar komið hefur verið upp sérstökum sjóði með gjaldi af vinnulaunum í landinu til að leysa ríkissjóð undan þeirri beinu ábyrgð, sem hann tókst á hendur í upphafi. Þetta er og eðlilegt með tilliti til hinna ríku tengsla laganna við kjarabaráttu á vinnumarkaði. Auðséð er af ákvæðum 5. gr. og 6. gr. laga nr. 53/1993, sem fjalla um umfang ábyrgðarinnar á launum og undanþágur frá henni, að lög- unum er ætlað að hafa þessa stöðu. Væru ákvæði 6. gr. til dæmis að miklu leyti óþörf, ef málefnið ætti að ráðast af ákvæðum gjaldþrota- skiptalaga um stöðu launakrafna gagnvart öðrum kröfum í þrotabú. Þar er um að ræða almenn lög á því sviði, sem mótast af heildarlegu tilliti til lánardrottna manna og þeirra sjálfra og þjóðhagslegum hagsmunum af því réttarúrræði, sem þrotaskipti eru, ásamt nauðsynjum réttarfars. Ákvæði þeirra eru að undirstöðu til byggð á jafnrétti milli manna, bæði kröfuhafa og annarra. Úrræði laganna til að sporna við vafasömum kröfum eru frá fornu fari einkum fólgin í beitingu reglna um riftun á 4926 ráðstöfunum þrotamanna, en ekki þau, sem beinast liggja við varðandi ábyrgð á launum. Þá ályktun, að lög nr. 53/1993 eigi að hafa umrædda stöðu, má því einnig draga af þeim lögum sjálfum, sem um gjaldþrot hafa fjallað. Svo mikið mun víst að minnsta kosti, að ákvæði 3. mgr. 112. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl., sem hér reynir á, hafi ekki verið sett að höfðu sérstöku samráði við samtök vinnumark- aðarins. II. Mál þetta er fyrst og fremst af því risið, að gagnáfrýjandi var nákomin hinu gjaldþrota félagi í merkingu 3. gr. laga nr. 21/1991, þar sem hún var systir eins helsta hluthafans, sem einnig var stjórnarfor- maður félagsins. Eftir samsvarandi skilgreiningu 2. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/1978 hefði hún einnig talist í hópi nákominna aðila. Þetta hefði þó engu skipt um rétt hennar til forgangs vegna ógreiddra launa, þar sem ákvæði þessara eldri laga um aðila nákomna þrotamanni voru fyrst og fremst tengd reglum VIII. kafla laganna um riftun á ráðstöfunum þrotamanns, en höfðu ekki áhrif á skuldaröð í búinu, sem fór að ákvæðum 8. kapítula skiptalaga nr. 3/1878, eins og þeim var síðast breytt með lögum nr. 32/1974 og nr. 23/1979. Vandamálið, sem hér er við að fást, er þannig nær eingöngu fólgið í lögleiðingu 3. mgr. 112. gr. laga nr. 21/1991, sem tóku gildi á tímabilinu milli samþykktar laga nr. 52/1992 og laga nr. 53/1993. Með henni voru sjónarmið um stöðu nákominna aðila tengd ákvæðum laganna um skuldaröð með beinum hætti, en því var ekki áður til að dreifa. Að sjálfsögðu voru það engin mistök að lögfesta 3. mgr. 112. gr., sem varðar launþega þrotamanna, þótt ákvæðið sé of fortakslaust að mínu mati. Hins vegar eru það ótvíræð mistök að líta svo á, að ákvæð- inu hafi verið ætluð bein áhrif á reglur um ríkisábyrgð á launum, sem síðast hafði verið breytt með lögum nr. 7/1990, en undanþágur frá ábyrgðinni voru þar skýrt orðaðar og náðu ekki til allra, sem nákomnir töldust eftir lögum nr. 6/1978 eða lögum nr. 21/1991, sem sjá má í $. gr. hinna endurútgefnu laga nr. 88/1990. Vandamálið stafar þannig einvörðungu af því orðalagi á upphafs- málslið 1. mgr. 5. gr. laga nr. 53/1993, að ábyrgð á launum taki til krafna í þrotabú vinnuveitanda, sem „viðurkenndar hafa verið sem for- gangskröfur“ samkvæmt gjaldþrotaskiptalögum, en hin tilvitnuðu orð eru óbreytt frá lögum nr. 52/1992 og fyrri lögum. Málsliðurinn er að 4927 sjálfsögðu orðaður með tilliti til þess, að lög um gjaldþrot leggja til hinn ytri ramma ábyrgðarinnar á launum, og ber að skýra efni hans samkvæmt því. Eftir núverandi löggjöf er hin rétta skýring ótvírætt á þá leið, að til að njóta ábyrgðar þurfi kröfur að hafa verið viðurkenndar sem réttmætar launakröfur, er eigi forgangsrétt eftir 112. gr. gjaldþrota- skiptalaga eða væru til þess fallnar, ef ákvæði 3. mgr. hennar stæðu því ekki í vegi. Annar skilningur samræmist ekki þeirri stöðu laganna um launaábyrgð, sem fyrr var lýst. Af henni leiðir meðal annars, að það eru ekki skiptastjórar í þrotabúum, sem ráða eiga beitingu stafliðanna fjögurra í 6. gr. laga nr. 53/1993, sem afmarka undanþágur frá reglum 5. gr. um svið ábyrgðarinnar, heldur stjórnendur ábyrgðasjóðsins sjálfs. Í framburði framkvæmdastjóra sjóðsins fyrir héraðsdómi var og stað- fest, að sjóðstjórnin hafi litið svo á, að hún hefði sjálfstæðu hlutverki að gegna um framkvæmd 5. og 6. gr. Af lögunum sjálfum er einnig ljóst, að stjórnin á að sinna þessu hlutverki undir umsjón og eftirliti félagsmálaráðherra, en í upphafsmálslið 2. gr. segir, að ráðherrann fari með framkvæmd laganna. Í héraðsdómi er réttilega að því vikið, að við meðferð Alþingis á frumvarpinu til laga nr. 53/1993 hafi það komið fram í áliti félagsmála- nefndar og breytingartillögu frá henni, að í lögunum þyrfti að taka til- lit til ákvæða 3. mgr. 112. gr. laga nr. 21/1991. Ályktun dómarans þessa vegna fær þó ekki staðist, heldur ber að taka undir það með aðal- áfrýjanda, að aðgerðir nefndarinnar beri því vitni fyrst og fremst, að vilji löggjafans hafi ekki staðið til þess að innleiða auknar takmarkanir almenns eðlis á hópi þeirra launþega, sem notið gætu launaábyrgðar eftir ákvæðum laganna. Um þetta má að mínu mati kveða svo að orði, að vilji löggjafans hafi verið sá, að ákvæði 3. gr. og 3. mgr. 112. gr. laga um gjaldþrotaskipti hefðu ekki önnur áhrif á 5. og 6. gr. laganna en þau, sem orðið gætu ákvæðum þessara greina til stuðnings eftir efni þeirra sjálfra. Sé þetta í raun inntak umræddrar breytingartillögu. 1ll. Á grundvelli þess, sem hér hefur verið rakið, verður að fallast á það með aðaláfrýjanda, sem rökstutt hefur málstað sinn með skýrum hætti, að ekkert misræmi sé milli ákvæða laga nr. 53/1993 og skuldbindinga Íslands samkvæmt 24. tl. XVII. viðauka við EES-samninginn og til- skipun 80/987/EBE, þannig að máli skipti um kröfu gagnáfrýjanda. 4928 Megi jafnframt líta svo á, að gerð þessa viðauka hafi hvorki verið mótuð af mistökum né misskilningi, heldur af réttum skilningi laga. Þessar ályktanir ber ekki að skilja svo, að hið ítarlega og rökfasta álit EFTA-dómstólsins sé án þýðingar í málinu, heldur hefur það einmitt auðveldað úrlausn þess og skýrt það samræmi, sem gæta þurfi milli laganna og umræddra skuldbindinga. Það leiðir af því, sem hér var sagt, að skaðabótaskylda af hálfu aðal- áfrýjanda á þeim grundvelli, sem dómkröfur gagnáfrýjanda eru á reistar, kemur ekki til álita. Á hinn bóginn virðast gögn málsins gefa til kynna, að hin neikvæðu viðbrögð ábyrgðasjóðs við launakröfu hennar hafi falið í sér mistök, og þá svo alvarleg miðað við almennt hlutverk sjóðsins, að efni gætu verið til kröfugerðar á hendur félags- málaráðherra vegna ábyrgðar hans á framkvæmd laga nr. 53/1993. Á þessu er þó ekki byggt af hálfu gagnáfrýjanda, auk þess sem kröfu- gerðin kynni að vera annmörkum háð fyrir þá sök, að upphaflegri launakröfu gagnáfrýjanda var ekki fylgt eftir með málatilbúnaði á hendur ábyrgðasjóðnum eða kæru til ráðherra. Samkvæmt þessu er það niðurstaða mín, að aðaláfrýjandi eigi að vera sýkn af kröfum gagnáfrýjanda, en rétt sé, að málskostnaður falli niður í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 18. mars 1999. Mál þetta sem tekið var til dóms 16. febrúar sl., en endurupptekið 15. mars sl., flutt og dómtekið á ný sama dag, höfðaði Erla María Sveinbjörnsdóttir, kt. 021230-2259, Löngumýri 57, Garðabæ, á hendur íslenska ríkinu með stefnu birtri 12. mars 1997. I. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær að stefndi verði dæmdur til greiðslu skaðabóta að fjárhæð kr. 739.104 með dráttarvöxtum skv. HI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum frá 13. mars 1995 til greiðsludags. Þá krefst stefnandi málskostnaðar að skaðlausu samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningum. Endanlegar dómkröfur stefnda eru þær aðallega að stefndi verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og honum dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati réttarins. Til vara krefst stefndi þess að stefnukröfurnar verði stórlega lækkaðar og málskostnaður verði í því tilviki látinn falla niður. 4929 11. Stefndi gerði í upphafi kröfu um að málinu yrði vísað frá dómi. Hinn 14. október 1997 gekk úrskurður um þá kröfu og var henni hafnað. Hinn 5. nóvember 1997 var kveðinn upp úrskurður í málinu um það að leita bæri ráðgefandi álits EFTA-dómstólsins á tveimur ákveðnum álitaefnum og hinn 10. desember 1998 lét EFTA-dómstóllinn uppi ráðgefandi álit á þeim. Verður síðar gerð grein fyrir hvorutveggja. TI. Af hálfu stefnanda er málavöxtum lýst svo að hún hafi starfað samfellt um langt árabil hjá Vélaverkstæði Sigurðar Sveinbjörnssonar hf. þar til henni hafi verið sagt upp störfum með uppsagnarbréfi dags. 29. desember 1994 og hafi uppsögnin tekið gildi |. janúar 1995. Vinnuframlags hennar hafi ekki verið óskað í uppsagnarfrestinum sem stefnandi segir hafa verið 6 mánuði, en laun hafi hún fengið greidd allt til 12. mars 1995. Þann 22. mars 1995 hafi bú Véla- verkstæðis Sigurðar Sveinbjörnssonar hf. verið tekið til gjaldþrotaskipta. Stefn- andi kveðst hafa lýst kröfu sinni í þrotabúið 23. maí 1995 og krafist launa í upp- sagnarfresti, ógreiddrar hækkunar á launin, orlofs frá 1. maí 1994 út uppsagn- arfrestinn til 30. júní 1995, orlofsuppbótar og desemberuppbótar. Krafan í þrota- búið hafi verið gerð með vísan til laga nr. 53/1993 um ábyrgðasjóð launa vegna gjaldþrota. Sú krafa sem stefnandi lýsti í þrotabúið nam samtals kr. 759.722 og er því ívið hærri en endanleg dómkrafa hennar. Ástæðulaust þykir að gera sérstaka grein fyrir þeim mun sem þar er á, en dómkrafa stefnanda er sundurliðuð með eftirfarandi hætti: 1. Laun í uppsagnarfresti 16 x föst vikulaun = 32.307 = kr. $16.912. 2. Stefnandi hafði ekki fengið greidd orlofslaun frá 1. maí 1994 þar til ráðning- arsamningi var rift 12. mars 1995 = áunnið orlof 170,74 klst. x tímakaup 850,18 = kr. 145.160. Orlofslaun út uppsagnarfrestinn hefðu numið kr. 850,18 x 70,71 klst. (4,40 klst. á viku, þ.e. 11,59% af 38 klst.). = kr. 60.116. 3. Orlofsuppbót frá 1. maí 1994 — 30. apríl 1995 er skv. launatöflum á dskj. nr. 13 og 14 kr. 8.000. 4. Hluti orlofsuppbótar fyrir tímabilið 1. maí — 30. júní 1995 = 8.000 / 12 x2 = kr. 1.333. 5. Desemberuppbót á tímabilinu |. desember 1994 — 30. júní 1995 (sjá dskj. nr. 14) = 13.000 / 12 x 7 = kr. 7.583. Samtals kr. 739.104. Stefnandi kveður skiptastjórann í þrotabúinu hafa sent lögmanni sínum bréf dags. 13. október 1995, þar sem kröfunni í búið hafi verið hafnað með vísan til 112. gr. gjaldþrotaskiptalaganna nr. 21/1991 in fine, sbr. 3. gr. sömu laga, þar 4930 sem stefnandi sé systir Sigurðar Sveinbjörnssonar, aðaleiganda fyrirtækisins Vélaverkstæði Sigurðar Sveinbjörnssonar hf. Með bréfi dags. 4. mars 1996 hafi lögmaður stefnanda óskað eftir því við Ábyrgðarsjóð launa, að skýring yrði gefin á því hverjar forsendur lægju því til grundvallar að sjóðurinn greiddi ekki kröfuna. Bréfi þessu hafi Ábyrgðarsjóður launa svarað með bréfi dags. 18. mars. Með bréfi dags. 20. mars hafi verið óskað endurskoðunar stjórnar Ábyrgðarsjóðs launa á ákvörðuninni um höfnun greiðslu kröfunnar. Með bréfi dags. 1. apríl 1996 hafi stjórnin staðfest fyrri ákvörðun um höfnun á greiðslu kröfu stefnanda. Segir m.a. svo í því bréfi: „Kröfu Erlu var hafnað af Ábyrgðarsjóði launa á þeim grundvelli að hún upp- fyllti ekki skilyrði 1. mgr. 5. gr. laga nr. $3/1993 um ábyrgðasjóð launa vegna gjaldþrota, þ.s. skiptastjóri hafði hafnað að samþykkja hana sem forgangskröfu í þrotabúið. Stjórn Ábyrgðarsjóðs launa hefur aðeins í einu tilviki heimild til að greiða kröfur sem hafa ekki hlotið samþykki skiptastjóra sem forgangskröfur, og er það greint í d-lið 6. gr. i.f. Það ákvæði kemur til álita ef skiptastjóri hefur hafnað forgangskröfu eingöngu á grundvelli skyldleika launþega við vinnuveitanda, án þess að nokkuð gefi til kynna að launþega hafi átt að vera kunnug staða félags- ins á þeim tíma sem unnið var fyrir laununum. Var ákvæðið ekki talið eiga við í þessu tilviki. Afstaða skiptastjóra sem telst vera sérfróður um málefni þrotabúsins vegna stöðu sinnar er að Erla falli undir hugtakið nákomnir í 3. gr. gjaldþrotalaga nr. 21/1991, sbr. 3. mgr. 112. gr. s.1. Ekkert hefur komið fram í málinu sem bendir til hins gagnstæða og því verður afstaða hans lögð til grundvallar við afgreiðslu málsins. Bent er á að Erla hafði möguleika á að mótmæla afgreiðslu skiptastjóra og óska eftir að ágreiningi um afgreiðslu kröfunnar í þrotabúinu yrði vísað til úrskurðar héraðsdóms, sbr. 120. og 171. gr. laga nr. 21/1991. Erla vann skrifstofustörf í hinu gjaldþrota félagi sem var eign bróður hennar og hafði fjölskyldan rekið það um árabil. Verður að telja að vegna tengsla hennar við forsvarsmenn félagsins hafi hún verið í betri aðstöðu en gerist almennt um launþega að fylgjast með stöðu félagsins og taka afstöðu til hvort líklegt væri að það myndi greiða þau laun sem hún vann fyrir. Vegna tengsla Erlu við félagið fellur krafa hennar undir undanþáguákvæðin í tilskipun nr. 80/987/EBE sem útiloka ákveðna hópa frá ábyrgð, sbr. 6. gr. laga nr. 53/1993. Bent er á að Ábyrgðarsjóður launa var stofnaður með lögum nr. 52/1992 m.a. með hliðsjón af tilskipuninni og til að undirbúa aðild Íslands að samningnum um Evrópska efnahagssvæðið varðandi ríkisábyrgð á launum við gjaldþrot vinnuveitanda. Var hún að hluta til notuð sem fyrirmynd við gerð íslensku laganna. Vegna þessa er talið að ákvæði laga nr. 5$3/1993 (áður 52/1992) séu í fullu samræmi við ákvæði tilskipunarinnar. 4931 Með vísan til ofangreinds og á grundvelli |. mgr. 5. gr. laga nr. 53/1993, sbr. og 2. tl. 1. gr. og 10. gr. tilsk. nr. 80/087/EBE er kröfu yðar hafnað.“ IV. Stefnandi byggir skaðabótakröfu sína á hendur ríkinu fyrst og fremst á því að við gerð EES-samningsins hafi þess ekki verið gætt að breyta íslenskum lögum til samræmis við tilskipun nr. 80/087/EBE um samræmingu á lögum aðildarríkjanna um vernd til handa launþegum verði vinnuveitandi gjaldþrota, eins og henni var breytt með tilskipun ráðsins 87/164/EBE. Það hafi ríkinu verið skylt en tilskipun þessi sé hluti af EES-samningnum. Þessi vanræksla leiði til þess að stefnandi fái ekki notið þess réttar sem tilskipunin veiti. Tjón það sem stefnandi verði fyrir af þessum sökum beri ríkinu að bæta. Enn fremur byggir stefnandi skaðabótakröfu sína á almennu skaðabótareglunni. Stefndi byggði frávísunarkröfu sína í málinu á því að skýring á lögum nr. 53/1993 leiddi til þess að Ábyrgðarsjóði launa væri heimilt að greiða stefnanda laun í gjaldþrotinu. Sakarefnið ætti því ekki undir dómstóla að svo stöddu því að stefnandi hefði ekki tæmt þær málskotsleiðir sem honum væru færar, þ.e. að höfða mál á hendur Ábyrgðarsjóði launa til að láta reyna á greiðsluskyldu hans, sbr. 2. mgr. 14. gr. laga nr. 53/1993. Eins og fyrr segir var frávísunarkröfu stefnda hafnað. Í þinghaldi í málinu hinn 14. október 1997 óskuðu báðir lögmenn eftir fresti í því skyni að skoða hvort ástæða væri til að biðja um ráðgefandi álit EFTA- dómstólsins. Í næsta þinghaldi, 28. október, lýsti lögmaður stefnanda því yfir að umbjóðandi hans væri ekki mótfallinn því að leitað yrði álitsins og hinu sama lýsti lögmaður stefnda en jafnframt því að hann teldi ekki sérstaka ástæðu til þess. Dómarinn kvað síðan upp svohljóðandi úrskurð hinn 5. nóvember 1997: „Þar sem vafi leikur á því hvort 1. mgr. 5. gr. laga nr. 53/1993 um ábyrgð- arsjóð launa vegna gjaldþrots, sbr. 3. mgr. 112. gr. laga nr. 21/1991 um gjald- þrotaskipti o.fl. fái samrýmst Samningnum um Evrópska efnahagssvæðið, þ.e. tilskipun ráðsins 80/987/EBE frá 20. október 1980 eins og henni var breytt með tilskipun ráðsins 87/164 frá 2. mars 1987, en tilskipanirnar er að finna í 24. tl. í viðauka XVINH við framangreindan samning, og niðurstaða þess álitaefnis hefur verulega þýðingu fyrir niðurstöðu í máli þessu eins og það hefur verið lagt fyrir dóminn, þykir rétt að leita ráðgefandi álits EFTA-dómstólsins á þeim álitaefnum sem í úrskurðarorði greinir. Friðgeir Björnsson dómstjóri kvað upp úrskurð þennan. 4932 Úrskurðarorð: Leita ber ráðgefandi álits EFTA-dómstólsins um eftirfarandi: 1. Ber að skýra gerð þá sem er að finna 24. tl. í viðauka XVIII við Samning- inn um Evrópska efnahagssvæðið (tilskipun ráðsins nr. 80/087/EBE frá 20. október 1980, eins og henni var breytt með tilskipun ráðsins 87/164/EBE frá 2. mars 1987), einkum 2. mgr. 1. gr. og 10. gr. hennar, á þann veg að samkvæmt henni megi með landslögum útiloka launþega, vegna skyldleika við eiganda sem á 40% í gjaldþrota hlutafélagi, frá því að fá greidd laun frá ábyrgðarsjóði launa á vegum ríkisins þegar launþeginn á ógoldna launakröfu á hendur þrotabúinu? Um er að ræða skyldleika í fyrsta lið til hliðar, þ.e.a.s. systkini. 2. Ef svarið við spurningu nr. | er á þá leið, að launþegann megi ekki útiloka frá því að fá laun sín greidd, varðar það ríkið skaðabótaábyrgð gagnvart laun- þeganum að hafa ekki, samfara aðild sinni að Samningnum um Evrópska efna- hagssvæðið, breytt landslögum á þann veg að launþeginn ætti samkvæmt þeim lögbundinn rétt til launagreiðslnanna?“ Niðurstaðan í hinu ráðgefandi áliti EFTA-dómstólsins er svohljóðandi: „Með vísan til framangreindra forsendna lætur DÓMSTÓLLINN uppi svohljóðandi ráðgefandi álit um spurningar þær sem Héraðsdómur Reykjavíkur beindi til dómstólsins með úrskurði frá 5. nóvember 1997 og beiðni dagsettri 12. nóvember 1997: 1. Gerð þá sem er að finna í 24. tl. í viðauka XVIII við Samninginn um Evr- ópska efnahagssvæðið (tilskipun ráðsins 80/987/EBE frá 20. október 1980 um samræmingu á lögum aðildarríkjanna um vernd til handa launþegum verði vinnuveitandi gjaldþrota) verður að skýra á þann veg að það sé andstætt henni að á Íslandi séu í gildi lagaákvæði sem útiloka launþega sem er systkini eiganda 40% hlutar í gjaldþrota fyrirtæki sem launþeginn vann hjá frá þeirri greiðsluá- byrgð sem mælt er fyrir um í 3. gr. tilskipunarinnar vegna þessa skyldleika. 2. Aðilum EES-samningsins ber skylda til að sjá til þess að það tjón fáist bætt sem einstaklingur verður fyrir vegna þess að landsréttur er ekki réttilega lagaður að ákvæðum tilskipunar sem er hluti EES-samningsins.“ Ekki þykir ástæða til að taka hið ráðgefandi álit upp í þennan dóm í heild sinni heldur einungis þær greinar þess sem máli kunna að skipta um ágreinings- efni aðila þessa máls. Í hinu ráðgefandi áliti er m.a. sagt eftirfarandi: „9 Í 24. tl. XVII. viðauka við EES-samninginn er vísað til tilskipunar ráðs- 4933 ins 80/987/EBE frá 20. október 1980 um samræmingu á lögum aðildarríkjanna um vernd til handa launþegum verði vinnuveitandi gjaldþrota, eins og henni var breytt með tilskipun ráðsins 87/164/EBE (hér eftir „tilskipunin“). 101. gr. tilskipunarinnar er svohljóðandi: „1. Tilskipun þessi gildir um kröfur launþega á hendur vinnuveitendum sem eru gjaldþrota í skilningi |. mgr. 2. gr., í tengslum við ráðningarsamninga og ráðningarsamkomulag. 2. Aðildarríkjunum er heimilt að undanþiggja kröfur tiltekinna hópa frá gild- issviði tilskipunar þessarar vegna ráðningarsamnings eða ráðningarsamkomu- lags af sérstökum toga eða annars konar trygginga sem veita launþegunum sam- bærilega vernd og kveðið er á um í tilskipun þessari. Í viðauka eru taldir upp þeir hópar launþega sem getið er um í undanfarandi undirgrein. 3. Tilskipun þessi gildir ekki um Grænland. Þessi undantekning skal tekin til endurskoðunar verði breytingar á atvinnuháttum þar.“ 12 10. gr. tilskipunarinnar er svohljóðandi: „Tilskipun þessi hefur ekki áhrif á rétt aðildarríkja: a) tilþess að gera nauðsynlegar ráðstafanir til að koma í veg fyrir misnotkun; b) til að hafna þeirri greiðsluábyrgð, sem getið er um í 3. gr. eða þeirri greiðsluskyldu, sem getið er um í 7. gr., eða lækka hana komi í ljós að skuld- bindingin sé óréttmæt vegna sérstakra tengsla milli launþegans og vinnuveitand- ans og sameiginlegra hagsmuna sem leiðir til þess að þeir gera með sér leyni- legt samkomulag.“ Fyrri spurningin. 17 Samkvæmt 1. mgr. 1. gr. tilskipunarinnar er það meginregla að allir laun- þegar eiga rétt á greiðslu frá ábyrgðarsjóði launa verði vinnuveitandi gjaldþrota. Tilskipunin heimilar tvær undanþágur frá meginreglunni og koma þær fram í 2. mgr. 1. gr. annars vegar og í 10. gr. hins vegar. Með fyrri spurningunni leitast Héraðsdómur Reykjavíkur við að ákvarða umfang undanþáganna með því að spyrja um hvort túlka beri tilskipunina svo að hún heimili almenna reglu í íslenskum lögum sem útilokar systkini eiganda 40% hlutafjár í gjaldþrota félagi, sem þau eru launþegar hjá, frá því að fá greiðslur frá sjóðnum. 18 Dómstóllinn bendir á að kröfur stefnanda taka til tímabilsins frá 1. maí 1994 til 30. júní 1995. Dómstóllinn telur rétt að vekja athygli á að samkvæmt tilskipuninni skulu aðildarríkin gera nauðsynlegar ráðstafanir til að tryggja greiðslur á óinnheimtum kröfum launþega fyrir tiltekin tímabil sem ákvæði eru 4934 um í 3. og 4. gr. tilskipunarinnar. Stjórnvöld í ríkjunum hafa val um þá dagsetn- ingu sem ábyrgðin miðast við innan ramma ákvæða 2. mgr. 3. gr. og miðað við þau tímamörk sem ákveðin eru í 2. mgr. 4. gr. Vernd launþega samkvæmt til- skipuninni er lágmarksvernd sem er takmörkuð við ábyrgð á launum fyrir þá dagsetningu sem stjórnvöld velja. Tilskipunin hefur þó ekki áhrif á rétt aðildar- ríkjanna til að beita eða koma á lögum og stjórnsýslufyrirmælum sem eru laun- þegum hagstæðari, sbr. 9. gr. tilskipunarinnar, þ.m.t. að tryggja ábyrgð á kröfum umfram tiltekið tímabil. Ákveði samningsaðili að tryggja ábyrgð á kröfum umfram það sem tilskipunin krefst er það undir ríkinu komið að ákveða gildis- svið þeirrar ábyrgðar bæði að því er lýtur að tíma og þeim hópum launþega sem verndin tekur til. Þar sem það er ekki í valdi dómstólsins að gefa álit á skýringu innlendra laga á það sem hér á eftir fer aðeins við um þau tímabil sem greind eru í 3. og 4. gr. tilskipunarinnar. 22 Dómstóllinn telur að það leiði bæði af því markmiði tilskipunarinnar að mæla fyrir um lágmarksvernd allra launþega og því að um sérstaka undanþágu- heimild er að ræða í 2. mgr. 1. gr. tilskipunarinnar, að ákvæðið verði ekki skýrt rúmt með þeim hætti sem ríkisstjórn Noregs heldur fram. Það leiðir af orðalagi tilskipunarinnar að samningsaðilum er einungis heimilt að undanþiggja kröfur tiltekinna hópa samkvæmt 2. mgr. 1. gr. hennar með því að telja þá upp í við- auka við tilskipunina. Þá styður það þessa túlkun að viðaukinn yrði lítils virði ef samningsaðilar gætu að vild útilokað hópa launþega sem ekki eru taldir þar. 31 Dómstóllinn vísar til þess að sé íslenska undanþágan túlkuð svo að hún taki ekki til systkina, leiðir það til þeirrar niðurstöðu að Ísland hafi óskað eftir undanþágu í viðaukanum sem er ekki nægilega rúm til að ná yfir þær undan- tekningar sem heimilar voru samkvæmt íslenskum lögum. Þótt þetta gæti virst ólíklegt er sú skýring hugsanleg að aðilum hafi yfirsést það við gerð EES-samn- ingsins að um tvenns konar undantekningar væri að ræða — undantekningar þær sem greinir í lögum um ábyrgðarsjóð launa og þær undantekningar sem greinir í gjaldþrotaskiptalögum. Liður H í viðaukanum svarar til 1. mgr. 6. gr. laganna um ábyrgðarsjóð launa og var einungis vísað til laga nr. 53/1993 um ábyrgða- sjóð launa, en ekki til laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti þegar Ísland tilkynnti aðlögun landsréttar að tilskipuninni til Eftirlitsstofnunar EFTA. 32 Að öllu þessu athuguðu telur dómstóllinn að orðalagið „direct rel- ative“/,„ættingi í beinan legg“ í lið H.4. í 24. tl. XVIII. viðauka verði að túlka svo að það taki aðeins til ættingja í beinan legg, upp og niður á við. Af því leiðir að undanþágan nær ekki til systkina. 33 Til áréttingar tekur dómstóllinn það fram að ríkisstjórn Íslands hefur við flutning málsins fyrir EFTA-dómstólnum einnig byggt á því að hafna megi kröfu stefnanda á hendur Ábyrgðarsjóði launa á grundvelli liðar H.3. í 24. tl. XVIII. viðauka. Þar sem spurningar þær sem beint hefur verið til dómstólsins og máls- 4935 atvik sem rakin eru varða aðeins túlkun tilskipunarinnar með hliðsjón af skyld- leika stefnanda og hluthafa í fyrirtækinu telur dómstóllinn ekki ástæðu til að láta uppi álit um túlkun á þessum lið í viðaukanum. Ákvæði 10. gr. tilskipunarinnar. 34 Samkvæmt 10. gr. tilskipunarinnar hefur tilskipunin ekki áhrif á rétt aðildarríkja til að gera nauðsynlegar ráðstafanir til að koma í veg fyrir mis- notkun (a-liður 10. gr.), eða til að hafna þeirri greiðsluábyrgð sem mælt er fyrir um í tilskipuninni, eða lækka hana, komi í ljós að skuldbindingin sé óréttmæt vegna sérstakra tengsla milli launþegans og vinnuveitandans og sameiginlegra hagsmuna sem leiðir til þess að þeir gera með sér leynilegt samkomulag (b-liður 10. gr.). Í máli því sem hér er fjallað um hefur verið vísað til beggja ákvæðanna sem grundvallar fyrir þeirri reglu íslenskra laga að systkini eiganda verulegs hlutafjár í gjaldþrota fyrirtæki eigi ekki rétt á greiðslu frá ábyrgðarsjóði launa. Ákvæði a-liðar 10. gr. 35 Í málinu E-1/95, Samuelsson (1994-1995| EFTA Court Report 145, lið 31 og áfram, komst dómstóllinn að þeirri niðurstöðu að heimild aðildarríkjanna til að gera nauðsynlegar ráðstafanir til að koma í veg fyrir misnotkun yrði ekki túlkuð svo að ákvæðið heimilaði almennt hvers konar ráðstafanir sem gætu með einhverjum hætti stuðlað að því að koma í veg fyrir misnotkun. Var sérstaklega vísað til félagslegs markmiðs tilskipunarinnar og þess að um undantekningar- ákvæði væri að ræða. Það verður því að túlka a-lið 10. gr. þröngt, eins og önnur ákvæði sem heimila ríkjum að grípa til ráðstafana sem víkja frá meginreglum tilskipunar einstaklingum í óhag og þess verður að krefjast að allar ráðstafanir sem gripið er til á grundvelli ákvæðisins hafi þýðingu fyrir það markmið sem að er stefnt og að hófs sé gætt. Þetta kemur einnig fram í orðalagi a-liðs 10. gr. þar sem segir að ráðstafanirnar verði að vera „nauðsynlegar ... til að koma í veg fyrir misnotkun“. Það ríki sem ber fyrir sig undanþáguna verður því að sýna fram á að þessum skilyrðum sé fullnægt. 36 Sú fullyrðing að það sé nauðsynlegt til að koma í veg fyrir misnotkun að útiloka frá greiðslu frá ábyrgðarsjóði launa þá launþega sem eru skyldmenni eig- anda verulegs hlutafjár í gjaldþrota fyrirtæki, án tillits til aðstæðna í hverju máli, hefur ekki verið studd sannfærandi gögnum eða rökum. Þá hefur ekki verið sýnt fram á að þessu markmiði megi ekki ná að sama marki með ráðstöfunum sem hafa minni áhrif á þau réttindi sem tilskipunin veitir og miða að vernd launþega. 37 Af framangreindu leiðir að túlka verður a-lið 10. gr. tilskipunarinnar svo að hún heimili ekki ráðstafanir til að koma í veg fyrir misnotkun sem felast í því að lög útiloki almennt systkini eiganda verulegs hlutafjár í gjaldþrota fyrir- tæki, sem þau eru launþegar hjá, frá greiðslum frá ábyrgðarsjóði launa. 4936 Ákvæði b-liðar 10. gr. 38 Dómstóllinn telur að rök þau sem greind eru hér að framan um a-lið 10. gr. tilskipunarinnar eigi með sama hætti við um b-lið 10. gr. Hið félagslega markmið tilskipunarinnar og það að b-liður 10. gr. er undantekningarákvæði leiðir til þess að túlka verður b-lið 10. gr. þröngt. 39 Eins og bent hefur verið á, einkum af ríkisstjórn Bretlands, fela ákvæði b-liðar 10. gr. í sér sjálfstæða heimild til frávika og er greinin óháð ákvæðum 2. mgr. Í. gr. tilskipunarinnar. Það að launþegi sé í aðstöðu sem hefði mátt sæta undanþágu samkvæmt 2. mgr. 1. gr. kemur ekki í veg fyrir beitingu b-liðar 10. gr. ef skilyrðum síðargreinds ákvæðis er fullnægt. 42 Af framangreindu leiðir að túlka verður b-lið 10. gr. tilskipunarinnar svo að hún komi í veg fyrir að beitt sé ákvæðum innlendra laga sem fela í sér að systkini eiganda verulegs hlutafjár í gjaldþrota fyrirtæki, sem þau eru launþegar hjá, eigi almennt ekki rétt á greiðslu frá ábyrgðarsjóði launa. Síðari spurningin. 43 Með síðari spurningunni ber Héraðsdómur Reykjavíkur upp það álitaefni hvort EFTA -ríkin hafi með því að samþykkja EES-samninginn skuldbundið sig til að sjá til þess að einstaklingar og aðilar í atvinnurekstri sem orðið hafa fyrir tjóni vegna ófullnægjandi aðlögunar landsréttar að ákvæðum tilskipunarinnar geti fengið tjón sitt bætt. Verður skaðabótaábyrgð ríkisins leidd af almennum meginreglum? 44 Ríkisstjórn Íslands, ríkisstjórn Noregs, ríkisstjórn Svíþjóðar og fram- kvæmdastjórnin halda því fram að EES-samningurinn skyldi EFTA -ríkin ekki til að bæta tjón sem einstaklingar verða fyrir vegna þess að landsréttur er ekki réttilega lagaður að EES-samningnum. Þau lagarök sem aðilarnir vísa til þessu til stuðnings eru með ýmsu móti en þau má draga saman á eftirfarandi hátt. Hvorki EES-samningurinn né Rómarsamningurinn geyma ákvæði sem mæla fyrir um skaðabótaábyrgð ríkisins. Í rétti bandalagsins (EB-rétti) hefur megin- reglunni um skaðabótaábyrgð verið komið á í dómum dómstóls EB. Þar sem dómaframkvæmd dómstóls EB byggist að miklu leyti á sérstökum einkennum á réttarkerfi bandalagsins sem ekki er fyrir að fara í rétti efnahagssvæðisins (EES-rétti) verður dómaframkvæmdin ekki talin eiga við um EES-samninginn með stoð í 6. gr. EES-samningsins. EES-samningurinn er frábrugðinn Rómar- samningnum í mörgum atriðum sem hér skipta máli og má þar nefna að í EES- samningnum er ekki gert ráð fyrir framsali löggjafarvalds eða beinum réttar- áhrifum og forgangi ákvæða EES-samningsins gagnvart landsrétti. 45 Stefnandi og Eftirlitsstofnun EFTA halda því hins vegar fram að þær skuldbindingar sem EFTA-ríkin hafa gengist undir samkvæmt EFS-samn- 4937 ingnum feli í sér skyldu til að bæta tjón sem einstaklingar verða fyrir vegna ófullnægjandi aðlögunar landsréttar að EES-rétti. Vísað er til framkvæmdar dómstóls EB þar sem meginreglan um skaðabótaábyrgð samkvæmt bandalags- rétti kemur fram. Þá er vísað til þess markmiðs EES-samningsins að skapa einsleitt efnahagssvæði, til þess hlutverks sem viðurkennt er að einstaklingar muni gegna með því að beita þeim réttindum sem þeir öðlast með samn- ingnum, m.a. fyrir tilstilli dómstóla, og til þess markmiðs að tryggja jafnræði gagnvart einstaklingum og aðilum í atvinnurekstri. Eftirlitsstofnun EFTA heldur því einnig fram að meginreglan um skaðabótaábyrgð ríkisins byggist ekki á framsali á löggjafarvaldi sem færi gegn uppbyggingu EES-samnings- ins. 46 Dómstóllinn vísar fyrst til þess að í EES-samningnum er ekkert tiltekið ákvæði sem leggur grunninn að skaðabótaábyrgð ríkisins vegna þess að lands- réttur sé ekki réttilega lagaður að samningnum. 41 Þar sem ekkert slíkt ákvæði er í EES-samningnum kemur til álita hvort skylda ríkisins verði leidd af yfirlýstum tilgangi EES-samningsins og uppbygg- ingu hans. Markmiðið með EES-samningnum er, eins og fram kemur í Í. mgr. 1. gr. samningsins, að stuðla að stöðugri og jafnri eflingu viðskipta- og efna- hagstengsla samningsaðila við sömu samkeppnisskilyrði og eftir sömu reglum með það fyrir augum að mynda einsleitt Evrópskt efnahagssvæði. 48 Gildissvið EES-samningsins kemur fram í 2. mgr. 1. gr. hans, þar sem segir að til þess að ná þeim markmiðum sem að er stefnt skuli samstarfið fela í sér, í samræmi við ákvæði samningsins, sex svið sem þar eru talin: frjálsa vöru- flutninga, frjálsa fólksflutninga, frjálsa þjónustustarfsemi, frjálsa fjármagns- flutninga, kerfi sem tryggi að samkeppni raskist ekki og nánari samvinnu á öðrum tilteknum sviðum. 49 Eins og fram kemur í 1. mgr. 1. gr. EES-samningsins er eitt meginmark- mið hans að mynda einsleitt Evrópskt efnahagssvæði. Þetta einsleitnimarkmið kemur einnig fram í fjórða og fimmtánda lið aðfaraorða EES-samningsins. 50 Í fjórða lið aðfaraorðanna kemur fram yfirlýsing samningsaðila: „HAFA Í HUGA það markmið að mynda öflugt og einsleitt Evrópskt efna- hagssvæði er grundvallist á sameiginlegum reglum og sömu samkeppnisskil- yrðum, tryggri framkvæmd, meðal annars fyrir dómstólum, og jafnrétti, gagn- kvæmni og heildarjafnvægi hagsbóta, réttinda og skyldna samningsaðila;“. 51 Í fimmtánda lið segir: „STEFNA AÐ ÞVÍ, með fullri virðingu fyrir sjálfstæði dómstólanna, að ná fram og halda sig við samræmda túlkun og beitingu samnings þessa og þeirra ákvæða í löggjöf bandalagsins sem tekin eru efnislega upp í samning þennan, svo og að koma sér saman um jafnræði gagnvart einstaklingum og aðilum í atvinnurekstri að því er varðar fjórþætta frelsið og samkeppnisskilyrði;“. 4938 52 Til að markmiðinu um einsleitni verði náð er mælt fyrir um tvö grund- vallaratriði. 53 Í fyrsta lagi skulu efnisákvæði EES-samningsins á þeim sviðum sem samvinnan nær til að mestu leyti vera samhljóða samsvarandi ákvæðum Róm- arsamningsins og Stofnsáttmála Kola- og stálbandalagsins. Efnisreglur þessar skulu verða gildandi reglur í þeim EFTA-ríkjum sem aðild eiga að EES-samn- ingnum er ríkin taka þær upp í landsrétt sinn. 54 Í öðru lagi er með EES-samningnum komið á margbrotnu kerfi sem tryggja á einsleita túlkun og beitingu þeirra efnisreglna sem teknar hafa verið upp í landsrétt. 56... Ákvæði 6. gr. EES-samningsins mæla fyrir um að efnislega samhljóða ákvæði skuli túlka í samræmi við dóma dómstóls EB sem máli skipta og kveðnir voru upp fyrir undirritunardag samningsins. Þá skal samkvæmt 3. gr. samnings- ins um eftirlitsstofnun og dómstól taka tilhlýðilegt tillit til þeirra dóma sem máli skipta og kveðnir hafa verið upp eftir undirritunardag EES-samningsins. ... 57 Annað mikilvægt markmið EES-samningsins er að tryggja einstaklingum og aðilum í atvinnurekstri jafnræði og jöfn samkeppnisskilyrði og raunhæfa leið til að fylgja þeim réttindum eftir. Hér má enn vísa til fjórða og fimmtánda liðs í aðfaraorðum EES-samningsins (sjá lið 50 og 51 hér að framan) og sérstaklega til áttunda liðs aðfaraorðanna, þar sem segir: „ERU SANNFÆRÐIR UM að einstaklingar muni gegna mikilvægu hlut- verki á Evrópska efnahagssvæðinu vegna beitingar þeirra réttinda sem þeir öðl- ast með samningi þessum og þeirrar verndar dómstóla sem þessi réttindi njóta.“ 58 Dómstóllinn tekur mið af því að ákvæðum EES-samningsins er í ríkum mæli ætlað að vera til hagsbóta einstaklingum og aðilum í atvinnurekstri á öllu Evrópska efnahagssvæðinu. Því veltur framkvæmd samningsins á því að ein- staklingar og lögaðilar, sem tryggð eru þessi réttindi, geti byggt á þeim. 59 Með vísan til þess sem að framan greinir telur dómstóllinn að EES-samn- ingurinn sé þjóðréttarsamningur sérstaks eðlis (sui generis) og sem felur í sér sérstakt og sjálfstætt réttarkerfi. EES-samningurinn kemur ekki á fót tollabanda- lagi heldur þróuðu fríverslunarsvæði, sjá dóm í máli E-2/97, Maglite (1997 EFTA Court Report 127. Samruni sá sem EES-samningurinn mælir fyrir um gengur ekki eins langt og er ekki eins víðfeðmur eins og samruni sá sem Róm- arsamningurinn stefnir að. Hins vegar ganga markmið EES-samningsins lengra og gildissvið hans er víðtækara en venjulegt er um þjóðréttarsamninga. 60 Dómstóllinn telur að markmið um einsleitni og það markmið að koma á og tryggja rétt einstaklinga og aðila í atvinnurekstri til jafnræðis og jafnra tæki- færa komi svo skýrt fram í samningnum, að EFTA-ríkjunum, sem aðild eiga að samningnum, hljóti að bera skylda til að sjá til þess að það tjón fáist bætt sem hlýst af því að landsréttur er ekki réttilega lagaður að tilskipunum. 4939 61 Ákvæði 3. gr. EES-samningsins rennir frekari stoðum undir þá skyldu samningsaðila að sjá til þess að tjón fáist bætt. Samkvæmt 3. gr. skulu samn- ingsaðilar gera allar viðeigandi ráðstafanir, hvort sem er almennar eða sérstakar, til að tryggja að staðið verði við þær skuldbindingar sem af samningnum leiðir, sjá dóm frá 30. apríl 1998 í máli E-7/97, Eftirlitsstofnun EFTA gegn Noregi, sem enn er óbirtur. Að því er lýtur að aðlögun landsréttar að tilskipunum sem eru hluti EES-samningsins felur þetta í sér að samningsaðilum ber skylda til að bæta það tjón sem hlýst af því að landsréttur er ekki réttilega lagaður að tilskip- unum. 62 Það leiðir af því sem að framan greinir að það er meginregla EES-samn- ingsins að samningsaðilum ber skylda til að sjá til þess að það tjón fáist bætt sem einstaklingar verða fyrir vegna vanefnda ríkisins á skuldbindingum sínum samkvæmt EES-samningnum og sem viðkomandi EFTA-ríki ber ábyrgð á. 63 Það leiðir af 7. gr. EES-samningsins og bókun 35 við hann að EES-samn- ingurinn felur ekki í sér framsal löggjafarvalds. Meginreglan um skaðabótaá- byrgð ríkisins er hins vegar hluti EES-samningsins og er því eðlilegt að lög sem lögfesta meginmál samningsins séu skýrð svo að meginreglan um skaðabótaá- byrgð ríkisins felist einnig í þeim. Skilyrði bótaábyrgðar. 64 Þótt reglan um skaðabótaábyrgð ríkisins felist þannig í EES-samningnum fara skilyrði bótaréttar sem leiðir af reglunni eftir eðli þeirrar vanrækslu ríkis- ins á skuldbindingum sínum sem rekja má tjónið til. 65 Í því tilviki að landsréttur sé ekki réttilega lagaður að ákvæðum tilskip- unar, eins og krafist er í 7. gr. EES-samningsins, leiðir það af þessu ákvæði, til þess að það nái tilgangi sínum, að krefjast má skaðabóta að þremur skilyrðum uppfylltum. 66 Í fyrsta lagi verður það að felast í tilskipuninni að einstaklingar öðlist til- tekin réttindi og ákvæði tilskipunarinnar verða að bera með sér hver þau rétt- indi eru. Í öðru lagi verður að vera um nægilega alvarlega vanrækslu á skuld- bindingum ríkisins að ræða. Í þriðja lagi verður að vera orsakasamband milli vanrækslu ríkisins á skuldbindingum sínum og þess tjóns sem tjónþoli verður fyrir. 67 Að því er lýtur að því máli sem hér er til umfjöllunar verður að byggja á því að markmið tilskipunar ráðsins 80/987/EBE, eins og henni hefur verið breytt, sé að veita launþegum rétt á ábyrgð á ógreiddum launakröfum. Af sam- bærilegum ástæðum og þeim sem greinir í framkvæmd dómstóls EB, verður umfang og innihald þess réttar afmarkað á grundvelli ákvæða tilskipunarinnar, sjá til samanburðar dóm í sameinuðum málum C-7/90 og C-9/90, Francovich o.fl. (1991) ECR 1-5357, lið 10 o.áfr. Fyrsta skilyrðinu virðist því vera fullnægt. 4940 68 Við mat á öðru skilyrðinu, hvort um nægilega alvarlega vanrækslu sé að ræða, skiptir mestu máli hvort samningsaðilinn með bersýnilegum og alvar- legum hætti leit fram hjá þeim takmörkunum sem eru á svigrúmi ríkisins til mats við ákvarðanatöku. 69 Þau atriði sem dómstóll sá sem fjallar um málið getur metið eru m.a. hversu skýrt og nákvæmt það ákvæði er sem farið er gegn, hversu mikið mat ákvæðið eftirlætur innlendum stjórnvöldum og hvort um er að ræða vísvitandi brot á samningsskuldbindingum sem leiddi til tjóns eða brot sem ekki var framið af ásetningi. Þá verður litið til þess hvort lögvilla var afsakanleg eða óafsakan- leg, hvort afstaða EES-stofnunar eða stofnunar Evrópubandalaganna kunni að hafa stuðlað að vanrækslunni og hvort innleidd eru lög eða framkvæmd, eða þeim viðhaldið, sem eru andstæð EES-samningnum. Málskostnaður. 70 Ríkisstjórn Noregs, ríkisstjórn Svíþjóðar, ríkisstjórn Bretlands, Eftirlits- stofnun EFTA og framkvæmdastjórn Evrópubandalaganna, sem hafa skilað greinargerðum til dómstólsins, skulu bera sinn málskostnað. Að því er lýtur að aðilum málsins verður að líta á málsmeðferð fyrir EFTA-dómstólnum sem þátt í meðferð málsins fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur og kemur það í hlut þess dóm- stóls að kveða á um málskostnað.“ V. Af hálfu stefnanda er því haldið fram að stefnandi hafi ekki fengið launa- kröfu sína greidda úr Ábyrgðarsjóði launa af þeirri ástæðu að krafan hafi ekki notið forgangs í gjaldþrotabúi launagreiðandans en samkvæmt ákvæði 1. mgr. 5. gr. laga nr. 53/1993 nái ábyrgð sjóðsins einungis til þeirra krafna sem viður- kenndar hafi verið sem forgangskröfur í bú vinnuveitanda samkvæmt gjald- þrotaskiptalögum. Að öðrum kosti hefði stefnandi fengið kröfuna greidda. Við gerð EES-samningsins hafi þess ekki verið óskað af Íslands hálfu að til- skipun 80/987/EBE um samræmingu á lögum aðildarríkjanna um vernd til handa launþegum verði vinnuveitandi gjaldþrota, með síðari breytingu, yrði löguð að þessari takmörkun ábyrgðarinnar með sama hætti og óskað hafi verið vegna a- til d-liðar 6. gr. sömu laga og gert hafi verið, en samkvæmt 2. tl. 1. gr. tilskipunarinnar hafi aðildarríkjum verið heimilt að undanþiggja kröfur tiltek- inna hópa frá gildissviði hennar. Þetta leiði síðan til þess að stefnandi njóti ekki þess réttar sem tilskipunin veiti launþegum á Evrópska efnahagssvæðinu. Íslensk lög séu því ekki í samræmi við EES-samninginn að þessu leyti. Íslenska ríkið hafi þannig ekki orðið við þeirri samningsskyldu sinni að laga íslensk lög að ákvæðum EES-samningsins, í þessu tilviki að tilskipun 80/987/EBE, sbr. 2. og 3. gr. laga nr. 2/1993 um Evrópska efnahagssvæðið og 3., 6., 7. og 106. gr. samningsins sjálfs. Þessarar skyldu sé einnig getið í bókun 35 í samningnum. 4941 Íslensk lög væru í fullu samræmi við tilskipun EBE kæmi ekki til vísun í lögum nr. 53/1993 til 3. gr. og 3. mgr. 112. gr. gjaldþrotaskiptalaga. Þessi skilningur fái staðfestingu í ráðgefandi áliti EFTA-dómstólsins sem leitað hafi verið í þessu máli. Vanræksla þessi valdi því að ríkið beri bótaábyrgð á tjóni sem stefnandi hafi orðið fyrir af hennar sökum. Skaðabótaskyldan byggist bæði á almennu skaðabótareglunni svo og á þeirri meginreglu, sem sé að finna í dómaframkvæmd Evrópudómstólsins, að ríki sem ekki hafi réttilega lagað löggjöf sína að hinni afleiddu löggjöf beri skaðabótaá- byrgð á því tjóni sem einstaklingar verði fyrir af þeim sökum. Stefnandi nefnir máli sínu til stuðnings dóm Evrópudómstólsins í máli nr. C-6829/90, A. Franco- vich o.fl. gegn ítalska ríkinu og síðari dómaframkvæmd. Það komi og fram í hinu ráðgefandi áliti EFTA-dómstólsins að dómstóllinn telji að aðilum EES-samningsins beri skylda til þess að sjá svo um að það tjón fáist bætt sem einstaklingur verði fyrir vegna þess að landsréttur sé ekki rétti- lega lagaður að ákvæðum tilskipunar EBE. Í því tilviki sem hér um ræði séu uppfyllt þau þrjú skilyrði sem EFTA-dóm- stóllinn telji að þurfi að vera uppfyllt til þess að hægt sé að krefjast skaðabóta. Ljóst sé að stefnandi eigi rétt samkvæmt tilskipun EBE til þess að íslenska ríkið tryggi að hann fái greidd ógreidd laun vegna gjaldþrots vinnuveitanda síns í samræmi við ákvæði tilskipunarinnar. Samkvæmt d-lið |. mgr. 5. gr. laga nr. 53/1993 verði bætur vegna launamissis eftir gjaldþrotadag greiddar sé um að ræða riftun vinnusamnings og því sé um að ræða rýmri rétt en kveðið sé á um í tilskipun EBE. Þess réttar eigi stefnandi að njóta en vinnusamningi hans hafi verið rift þegar hætt var að greiða launin. Vanræksla íslenska ríkisins á því að laga landslög að ákvæðum tilskipunar- innar hafi leitt til þess tjóns sem stefnandi krefjist að fá bætt og beint samband sé á milli þessarar vanrækslu ríkisins og þess tjóns sem stefnandi hafi orðið fyrir. Um sé að ræða alvarlega vanrækslu því að ríkinu hafi yfirsést tilvísun í lögum nr. 53/1993 til gjaldþrotaskiptalaga og jafnframt hafi ríkinu verið kunnar niðurstöður í dómum EBE sem hnígi í sömu átt. Þá hafi ríkinu verið kunnur dómur EFTA-dómstólsins í málinu nr. 1/95 Samuelsson. Ríkinu sé skylt að aðlaga íslensk lög jafnóðum og dómar falli þar sem fram komi skýringar á EES- samningnum sem sýni að íslensk lög séu ekki í samræmi við samninginn. EB- dómstóllinn líti svo á að liggi fyrir dómur um ákveðið tilvik sem gefi tilefni til að breyta landslögum, en það ekki gert, sé um alvarlegt brot að ræða. Stefnandi hélt því fram í munnlegum málflutningi að yrði litið svo á að tilskip- unin takmarki bætur til hans miðað við rétt samkvæmt íslenskum lögum þá eigi engu að síður að dæma bætur á grundvelli 65. gr. stjórnarskrárinnar og 11. gr. jafn- réttislaga, en þessari málsástæðu mótmælti stefndi sem of seint fram kominni. 4942 Þess sé krafist að bætur til stefnanda verði byggðar á því að hann hafi átt rétt til launa frá 12. mars 1995, þ.e. frá þeim tíma að hætt var að greiða honum laun í uppsagnarfresti til loka hans 30. júní s.á., en með því að hætta að greiða launin hafi vinnusamningi stefnanda verið rift í skilningi d-liðar |. mgr. 5. gr. laga nr. 53/1993. Um sé að ræða 16 föst vikulaun en vikukaup stefnanda hafi verið kr. 32.307. Nemi því fjárhæðirnar samanlagt kr. 516.912. Hér verði að líta til þess að íslenska ríkið hafi ekki notfært sér heimildir 3. gr. tilskipunar EBE til þess að miða greiðsluskyldu við þær dagsetningar sem þar um ræði og verði því að samtvinna íslensk lög við tilskipunina að þessu leyti. Stefnandi hafi átt ógreidd orlofslaun frá |. maí 1994 þar til ráðningarsamn- ingi var rift 12. mars 1995 að fjárhæð kr. 145.160 og orlofslaun frá þeim tíma til loka uppsagnarfrests kr. 60.116. Orlofsuppbót fyrir tímabilið frá 1. maí 1994 til 30. apríl 1995 nemi kr. 8.000 og sama uppbót fyrir tímabilið frá 1. maí til 30. júní 1995 nemi kr. 1.333. Byggja verði á því að við starfslok launþega gjaldfalli allar orlofsgreiðslur. Það hafi og komið fram hjá starfsmanni Ábyrgðarsjóðs launa í skýrslu hans fyrir dómi að stjórn sjóðsins hafi litið svo á að allt orlof gjaldfélli við gjaldþrot launa- greiðanda. Þá hafi stefnandi ekki fengið greidda desemberuppbót fyrir tímabilið frá 1. desember 1994 til 30. júní 1995 sem nemi kr. 7.583. Þannig sé bótakrafa stefnanda samanlagt kr. 739.104. Stefnandi hefur lagt fram vottorð Félagsmálaskrifstofu Garðabæjar um að stefnandi hafi verið skráður atvinnulaus og í atvinnuleit frá 30. mars 1995 til 10. mars 1997. Þá hefur stefnandi lagt fram launaseðla frá Verslunarmannafélagi Hafnar- fjarðar sem sýna að hann hefur fengið greiddar bætur frá félaginu samtals kr. 138.518 á tímabilinu frá 30. mars til 30. júní 1995 og jafnframt að stefnandi hafi verið fyrst á skrá hjá félaginu hinn 30. mars 1995. Stefndi hefur ekki mótmælt útreikningum stefnanda tölulega eins og hann hefur sett þá fram. VI. Af hálfu stefnda er á því byggt að samkvæmt 3. gr. laga nr. 2/1993 um Evr- ópska efnahagssvæðið sé skylt að skýra íslensk lög til samræmis við EES-samn- inginn. Verði íslensk lög skýrð með þeim hætti að samræmi sé á milli þeirra og EES-samningsins sé útilokað að skaðabótaskylda stofnist með þeim hætti sem stefnandi haldi fram. Stefndi heldur því fram að stefnandi hafi ekki sýnt fram á það að 1. mgr. 5. gr. og 6. gr. laga nr. 53/1993, eins og þær hafi verið skýrðar og þeim beitt, úti- loki stefnanda frá því að fá greidd laun úr Ábyrgðarsjóði launa. 4943 Með tilvísun í 6. gr. laga nr. 53/1993 til 3. gr. og 3. mgr. 112. gr. gjaldþrota- skiptalaga nr. 21/1991 og með ákvæði 1. mgr. 5. gr. laga nr. 53/1993 sé ekki verið að útiloka ákveðna hópa launþega frá því að fá greiðslur úr sjóðnum eða stefnt að nýjum takmörkunun frá því sem áður var. Verið sé að vísa til þess forms sem launakrafa af þessi tagi verði að fullnægja s.s. um lagagrundvöll og stofnunartíma. Slíkur skilningur sé eðlilegur og ljóst sé að þessi ákvæði megi ekki skýra þröngt og í öllu falli ekki svo þröngt að systkini gjaldþrota geti sam- kvæmt þeim ekki fengið greiðslur úr sjóðnum. Fyrrum starfsmaður sjóðsins hafi og lýst því fyrir dómi að dæmi séu þess að stjórn sjóðsins hafi greitt launakröfur enda þótt þeim hafi verið hafnað sem forgangskröfum í þrotabú. Ábyrgðarsjóður launa geti því aðeins borið fyrir sig 3. mgr. 112. gr. laga nr. 21/1991 og 6. gr. laga nr. 53/1993 að um sé að ræða tilvik sem félli undir b-lið 10. gr. tilskipunar ráðsins nr. 80/087/EBE, en þar segi að hægt sé að hafna því að greiða laun í gjaldþroti komi í ljós að skuldbinding til þess sé óréttmæt vegna sérstakra tengsla milli launþegans og vinnuveitandans og sameiginlegra hags- muna sem leiði til þess að þeir geri með sér leynilegt samkomulag. Sömu ástæður liggi til grundvallar ákvæðunum. Stefndi bendir á að það hafi fyrst verið með setningu laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl. að takmarkaður hafi verið réttur nákominna þrotamanni til forgangs launakröfum í þrotabú, sbr. 112. gr. laganna in fine. Áður hafi þeir notið sama réttar og aðrir starfsmenn þrotamanns. Þessi breyting á gjaldþrota- skiptalögunum hafi einungis varðað framkvæmd gjaldþrotaskipta en ekki snert á neinn hátt ríkisábyrgð á launum. Í tíð eldri laga um ríkisábyrgð á launum og fyrst eftir að Ábyrgðarsjóður launa hafi verið settur á fót hafi ekki verið að finna tilvísun sama efnis og nú sé í lögum nr. 53/1993 til 3. gr. og 3. mgr. 112. gr. gjaldþrotaskiptalaga, enda þótt þar hafi verið sömu takmarkanir og í 6. gr. laga nr. 53/1993. Það fáist ekki séð að tilgangur löggjafans með þessari tilvísun hafi verið sá að minnka þann hóp launþega sem átt gæti rétt á hendur ábyrgðarsjóðnum umfram það sem leiddi af 6. gr. laganna sjálfra. Þvert á móti komi það ítrekað fram í frumvarpi til laganna og nefndaráliti að það fæli ekki í sér breytingu á réttindum eða öðru er varðaði efnisleg atriði, aðeins nauðsynlegar lagfæringar til samræmis við nýja löggjöf um dómstóla- skipan, réttarfar og meðferð framkvæmdarvalds í héraði. Í 6. gr. laga nr. 53/1993 séu tilgreindir þeir hópar launþega sem ekki geti krafið Ábyrgðarsjóð launa um kröfur samkvæmt a- til d-lið 1. mgr. 5. gr. Þar séu áfram tilgreindir aðilar í a-, c- og d-lið sem skýrt hafi verið tekið skarið af um með 3. mgr. 112. gr. gjaldþrotaskiptalaga að ekki gætu lengur notið for- gangsréttar fyrir kröfum er samkvæmt stofnunartíma og lagagrundvelli sínum myndu ella falla undir 1.-3. tl. 1. mgr. 112. gr. laganna. Svo virðist sem áfram 4944 sé á því byggt í 6. gr. laga nr. 53/1993 að kæmi sú regla ekki til ættu þessir aðilar rétt samkvæmt a- til d-lið 1. mgr. 5. gr. vegna slíkra krafna sem stofnuð- ust á því tímabili sem forgangsréttur fylgdi almennt kröfum af því tagi. Stefndi bendir enn fremur á að við meðferð frumvarpsins á þingi hafi ákvæði d-liðar 6. gr. in fine verið breytt í þá veru að ekki væri skilyrði fyrir beitingu heimildar til greiðslu ákveðinnar launakröfu að hún væri viðurkennd sem for- gangskrafa í þrotabú. Rétt þykir hér að taka orðrétt upp það sem í nefndaráliti félagsmálanefndar Alþingis segir um þessa breytingu: „Lögð er til breyting á d-lið fyrri málsgreinar 6. gr. Eftir að frumvarpið kom til umfjöllunar félagsmálanefndar barst formanni hennar ábending frá stjórn ábyrgðarsjóðs launa varðandi rétt maka og barna gjaldþrota einstaklings til greiðslna úr sjóðnum. Samkvæmt ákvæðinu geta maki og skyldmenni í beinan legg ekki krafist bóta úr sjóðnum. Leiði þetta til mjög ósanngjarnrar niðurstöðu má sjóðstjórnin þó heimila greiðslu til þessara launþega. Skilyrði þess að kröfur megi greiða úr ábyrgðarsjóðnum er að þær hafi verið viðurkenndar sem for- gangskröfur samkvæmt gjaldþrotaskiptalögum. Hin nýju lög um gjaldþrota- skipti koma hins vegar í veg fyrir það að slíkar kröfur, sem hér um ræðir, geti hlotið viðurkenningu sem forgangskröfur. Því er lögð til viðbót við 6. gr. þannig að unnt verði að taka tillit til sérstakra mála er varða maka og börn þess er gjald- þrota verður enda þótt launakrafa þeirra hafi ekki verið viðurkennd sem for- gangskrafa á grundvelli gjaldþrotaskiptalaga.“ Stefndi heldur því fram að samkvæmt því sem rakið hefur verið sé ekki hægt að fallast á að ákvæði laga nr. 53/1993 útiloki stefnanda frá því að fá greiðslu úr Ábyrgðarsjóði launa né heldur frá því að njóta þess réttar sem tilskipun 80/987/EBE veiti honum. Löggjafinn hafi því rækt þær skyldur sem á hann hafi verið lagðar samkvæmt EES-samningnum. Greiðslusynjun stjórnar Ábyrgðarsjóðs launa skapi stefnanda ekki skaðabóta- rétt á hendur ríkinu heldur hefði hann átt að beina bótakröfu sinni gegn sjóð- stjórninni. Þá heldur stefndi því einnig fram að íslensk lög brjóti ekki í bága við til- skipun EBE þar sem í tilskipuninni sé aðildarríkjunum ákveðinn réttur til und- antekninga frá henni, sbr. ákvæði 10. gr. tilskipunarinnar. Því hafi ekki verið nauðsynlegt fyrir ríkið að gera fyrirvara þar um. Áskilnaður 1. mgr. 5. gr. laga nr. 53/1993 um forgangskröfur eigi sér fyrirmynd í danskri löggjöf um ábyrgð- arsjóð launþega. Framkvæmd Dana byggist á þeim skilningi að í ákvæði b-liðar 10. gr. felist heimild til þess að útiloka nákomna frá greiðslu launa sem skipta- réttur synji forgangsréttar í þrotabú án þess að um það þurfi að gera sérstakan fyrirvara samkvæmt 2. mgr. Í. gr. tilskipunarinnar. 4945 Stefndi heldur því fram að jafnvel þótt litið yrði svo á að lög nr. 53/1993 úti- loki stefnanda frá rétti sem tilskipun nr. 80/087/EB veiti verði samt ekki fallist á að það geti leitt til bótaábyrgðar ríkisins. Samningurinn um Evrópska efnahagssvæðið feli ekki í sér framsal aðildar- ríkjanna á löggjafarvaldi sínu, þvert á móti sé hið gagnstæða tekið skýrt fram í samningnum. Samkvæmt því sé ekki hægt að fallast á að svokölluð Franco- vichregla sé ákvarðandi um stöðu ólögfestra EES-reglna í íslenskum landsrétti. Vandséð sé hverja þýðingu skýrir fyrirvarar EFTA-ríkjanna um að fullveldis- réttur þeirra yrði ekki skertur með samningnum ætti annars að hafa. Stefndi hafnar því og að almenna skaðabótareglan eigi hér við eins og stefn- andi haldi fram. Ekki sé hægt að gera þá kröfu að íslenska ríkið gerði fyrirvara í samræmi við dóma EB- og EFTA-dómstólanna sem gengið hafi eftir að frá samningnum um Evrópska efnahagssvæðið var gengið. Stefndi mótmælir kröfum stefnanda sem alltof háum. Verði litið svo á að bóta- réttur skapist vegna þess að stefnandi njóti ekki réttar samkvæmt tilskipun EBE þá verði að miða bæturnar við réttinn samkvæmt ákvæðum tilskipunarinnar. Stefnandi eigi ekki, samkvæmt 2. tl. 3. gr. tilskipunarinnar, rétt á að fá greidd laun nema til þess tíma að bú vinnuveitandans var tekið til gjaldþrotaskipta, þ.e. til 22. mars 1995. Þannig eigi hann hugsanlega rétt á einnar viku kaupi. Krafa um kaup eftir 22. mars verði ekki tengd tilskipuninni og verði því ekki beint gegn íslenska ríkinu sem bótakröfu, heldur verði að beina henni gegn Ábyrgðarsjóði launa. Stefnandi eigi ekki rétt til annarra orlofslauna en þeirra sem fallið hafa til á tímabilinu frá 12.-22. mars 1995. Þá eigi að draga frá kröfu stefnanda þær atvinnuleysisbætur sem hann kunni að hafa fengið greiddar fyrir tímann fram að gjaldþroti vinnuveitandans. Stefnandi geti ekki átt rétt á dráttarvöxtum frá fyrri tíma en þingfestingu. Krafa stefnanda um greiðslu dráttarvaxta frá 13. mars 1995 til greiðsludags eigi hvorki stoð í vaxtalögum, sbr. 7. og 15. gr. þeirra, né í lögum nr. 53/1993, sbr. f-lið 1. mgr. 5. gr. þar sem kveðið sé á um að vextir af kröfum samkvæmt staf- liðum a-e fari samkvæmt 5. gr. vaxtalaga. VII. Niðurstaða dómsins. Samkvæmt 3. gr. laga nr. 2/1993 um Evrópska efnahagssvæðið skal skýra íslensk lög og reglur, að svo miklu leyti sem við á, til samræmis við EES-samn- inginn og þær reglur sem á honum byggjast. Þrátt fyrir þessa lagaskyldu þykir ekki unnt að fallast á þá málsástæðu stefnda að íslensk lög verði skýrð svo að þau veiti þeim rétt til að fá launakröfu sína greidda úr Ábyrgðarsjóði launa, sem ekki nýtur forgangs í þrotabúi fyrir þeirri 4946 kröfu, enda þótt um hann verði ekki beitt undantekningarákvæðinu í d-lið 6. gr. laga nr. 53/1993. Þetta undantekningarákvæði nær aðeins til maka og skyld- menna þeirra í beinan legg, sem um getur í a- til c-lið 6. gr., svo og maka þess- ara skyldmenna. Stefnandi fellur ekki undir framangreint undantekningarákvæði og tilvísun laga nr. 53/1993 til ákvæða um forgangskröfur í þrotabú sýnist for- takslaus að öðru leyti. Má hér benda á að í nefndaráliti félagsmálanefndar Alþingis um frumvarp til laga um ábyrgðarsjóð launa vegna gjaldþrota, sem að hluta til er rakið hér að framan, kemur skýrt fram sá skilningur að „skilyrði þess að kröfur megi greiða úr ábyrgðarsjóðnum er að þær hafi verið viðurkenndar sem forgangskröfur samkvæmt gjaldþrotaskiptalögum“. Það er samkvæmt þessum skilningi nefndarmanna að þeir leggja til breytingu á 6. gr. frumvarps- ins, þ.e. að launakröfur ákveðins hóps manna þurfa ekki að hafa verið viður- kenndar sem forgangskröfur í viðkomandi þrotabú til þess að verða greiddar úr Ábyrgðarsjóði launa, en þó einvörðungu ef ákvæði d-liðar 6. gr. leiddi að öðrum kosti til mjög ósanngjarnrar niðurstöðu að mati sjóðstjórnar. Þótt svo kunni að vera að stjórn Ábyrgðarsjóðs launa hafi einhverju sinni greitt kröfur, sem hvorki nutu forgangs í þrotabú né voru gerðar af þeim sem falla undir framangreint undantekningarákvæði d-liðar 6. gr. laga nr. 53/1993, þykir það ekki breyta því að kröfu stefnanda verður að telja ólögvarða vegna tilvísunar í lögunum til 3. mgr. 112. gr. gjaldþrotaskiptalaga. Stefndi heldur því og fram, þegar litið sé til þess tilviks sem hér um ræðir, að íslenska ríkinu hafi heldur ekki verið þörf á að óska eftir undanþágu við til- skipun EBE vegna ákvæðis 3. mgr. 112. gr. gjaldþrotaskiptalaga því að sam- kvæmt b-lið 10. gr. tilskipunarinnar megi hafna greiðslu þegar um sé að ræða sérstök tengsl á milli launþegans og vinnuveitandans og sameiginlega hagsmuni sem leiði til þess að þeir geri með sér leynilegt samkomulag. Íslensk lög séu þannig í samræmi við tilskipun EBE að þessu leyti. Íslenska ríkið hélt því fram í málflutningi fyrir EFTA-dómstólnum þegar hins ráðgefandi álits var leitað að á grundvelli a- og b-liðar 10. gr. tilskipunarinnar væri Íslenska ríkinu heimilt að útiloka systkini eiganda verulegs hlutafjár í fyr- irtæki frá greiðslum úr ábyrgðarsjóði launa. Eins og fram kemur í hinu ráðgefandi áliti telur EFTA-dómstóllinn það meg- inreglu tilskipunar EBE, samkvæmt 1. mgr. 1. gr. hennar, að allir launþegar eigi rétt á greiðslu frá ábyrgðarsjóði launa verði vinnuveitandi gjaldþrota. Tilskip- unin veiti launþegum lágmarksvernd sem sé takmörkuð við ábyrgð á launum fyrir þá dagsetningu sem stjórnvöld velji innan ramma ákvæða 2. mgr. 3. gr. til- skipunarinnar. Tilskipunin hafi þó ekki áhrif á rétt aðildarríkjanna til að beita eða koma á lögum og stjórnsýslufyrirmælum sem launþegum séu hagstæðari, þ.m.t. að tryggja ábyrgð á kröfum fram yfir ákveðið tímabil. Enn fremur kemur fram í álitinu skýring á þann veg að sú heimild sem til- 4947 skipunin hefur að geyma aðildarríkjunum til handa, til að undanskilja ákveðna hópa launþega, verði ekki skýrð rúmt, þá hópa verði að telja upp í viðauka við tilskipunina. Viðaukinn yrði lítils virði ef hægt væri að útiloka launþega sem ekki væri getið í viðaukanum. Dómstóllinn vísar og til þess að verði íslenska undanþágan sem gerð var við tilskipunina, sem var svipaðs efnis og 6. gr. laga nr. 53/1993, túlkuð svo að hún taki ekki til systkina, leiði það til þeirrar niður- stöðu að Ísland hafi óskað eftir undanþágu í viðaukanum sem ekki sé nægilega rúm til þess að ná yfir þær undantekningar sem heimilar voru samkvæmt íslenskum lögum. Í hinu ráðgefandi áliti kemur einnig fram að skýra verði b-lið 10. gr. tilskip- unar EBE svo að hún komi í veg fyrir að „beitt sé ákvæðum innlendra laga sem fela í sér að systkini eiganda verulegs hlutafjár í gjaldþrota fyrirtæki, sem þau eru launþegar hjá, eigi almennt ekki rétt á greiðslu frá ábyrgðarsjóði launa“. Á grundvelli þessarar skýringar verður á því byggt að íslenska ríkið geti ekki borið það fyrir sig að undantekningarákvæðin í 6. gr. laga nr. 53/1993 heimili að útiloka systkini gjaldþrota frá því að fá greiðslu úr Ábyrgðarsjóði launa án þess að það brjóti í bága við tilskipun EBE. Skyldleikinn einn og sér nægir ekki, heldur yrði að koma til einhver sérstök tengsl systkinanna sem féllu undir b-lið 10. gr. tilskipunarinnar. Í bréfi frá Ábyrgðarsjóði launa til lögmanns stefnanda dags. 1. apríl 1996, sem fyrr er rakið, kemur fram að vegna tengsla stefnanda við hið gjaldþrota fyr- irtæki falli krafa hennar undir undanþáguákvæðin í tilskipun EBE sem útiloki ákveðna hópa frá ábyrgð á launagreiðslum þeirra og jafnframt er vísað til 6. gr. laga nr. 53/1993. Ekki kemur fram í bréfinu á hverju þessi fullyrðing er byggð og engra gagna hefur verið aflað í máli þessu um stöðu stefnanda í fyrirtækinu að þessu leyti. Verður að telja ósannað í málinu að stefnandi hafi haft þau tengsl við vinnu- veitanda sinn að heimilt hafi verið að hafna því að greiða launakröfu hans úr Ábyrgðarsjóði launa á grundvelli ákvæða 10. gr. tilskipunar EBE. Niðurstaðan í hinu ráðgefandi áliti EFTA-dómstólsins er sú að það sé and- stætt tilskipuninni „að á Íslandi séu í gildi lagaákvæði sem útiloka launþega sem er systkini eiganda 40% hlutar í gjaldþrota fyrirtæki sem launþeginn vann hjá frá þeirri greiðsluábyrgð sem mælt er fyrir um í 3. gr. tilskipunarinnar vegna þessa skyldleika“. Með þessar skýringar EFTA-dómstólsins í huga verður á því að byggja að stefnandi eigi samkvæmt tilskipun EBE rétt á því að íslenska ríkið tryggi það að við gjaldþrot ábyrgist tryggingasjóður greiðslu á óinnheimtum kröfum hans samkvæmt ráðningarsamningi er varða vinnulaun fyrir tiltekna dagsetningu, sbr. 1. og 2. mgr. 3. gr. tilskipunarinnar. Niðurstaða dómsins er sú að íslensk lög standi því í vegi að stefnandi fái notið 4948 réttar síns samkvæmt tilskipun 80/987/EBE og að íslenska ríkið hafi vanrækt þá skyldu sína samkvæmt EES-samningnum að breyta íslenskum lögum á þann hátt að þau standi ekki í vegi fyrir því að menn geti notið þess réttar sem tilskipun EBE veitir eða reyna að fá að öðrum kosti sett í tilskipunina undantekningarákvæði, sbr. 2. mgr. 1. gr. tilskipunarinnar, sem gerði lagabreytingu óþarfa. Þessu næst verður tekin afstaða til þess hvort framangreind vanræksla ríkis- ins leiðir til þess að stefnandi eigi bótakröfu á hendur ríkinu. Stjórn Ábyrgðarsjóðs launa synjaði stefnanda um að greiða launakröfu hans. Íslenska ríkið hefur út af fyrir sig ekki staðið að þeirri synjun. Niðurstaða dóms- ins í úrskurði í máli þessu sem kveðinn var upp 14. október 1997 var sú að stefn- anda væri heimilt að beina bótakröfu á hendur íslenska ríkinu án þess að láta fyrst reyna á greiðsluskyldu Ábyrgðarsjóðs launa fyrir dómi. Í hinu ráðgefandi áliti kemur fram það álit EFTA-dómstólsins að í EES- samningnum sé ekkert tiltekið ákvæði sem leggi grunninn að skaðabótaábyrgð ríkisins vegna þess að landsréttur sé ekki réttilega lagaður að samningnum. Hins vegar telur dómstóllinn að markmið um einsleitni á Evrópska efnahags- svæðinu og það markmið að koma á og tryggja rétt einstaklinga og aðila í atvinnurekstri til jafnræðis og jafnra tækifæra komi svo skýrt fram í samn- ingnum að EFTA-ríkjunum sem aðild eigi að samningnum hljóti að bera skylda til að sjá til þess að það tjón fáist bætt sem hlýst af því að landsréttur er ekki réttilega lagaður að tilskipunum. Þá telur EFTA-dómstóllinn að ákvæði 3. gr. EES-samningsins renni frekari stoðum undir þá skyldu samningsaðila að sjá til þess að tjón fáist bætt. Sam- kvæmt þeirri grein samningsins beri samningsaðilum að gera allar viðeigandi ráðstafanir, hvort sem þær séu almennar eða sérstakar, til þess að tryggja að staðið verði við þær skuldbindingar sem af samningnum leiði og vísar þar til dóms frá 30. apríl 1998 í máli E-7/97, Eftirlitsstofnun EFTA gegn Noregi. EFTA -dómstóllinn telur enn fremur að meginreglan um skaðabótaábyrgð rík- isins sé hluti af EES-samningnum og því sé eðlilegt að lög sem lögfesta meg- inmál samningsins séu skýrð svo að meginreglan um skaðabótaábyrgð ríkisins felist einnig í þeim. Eins og fyrr er rakið er svar EFTA-dómstólsins í hinu ráðgefandi áliti við þeirri spurningu Héraðsdóms Reykjavíkur sem til hans var beint um skaðabóta- skyldu ríkisins svohljóðandi: „Aðilum EES-samningsins ber skylda til að sjá til þess að það tjón fáist bætt sem einstaklingur verður fyrir vegna þess að landsréttur er ekki réttilega lagaður að ákvæðum tilskipunar sem er hluti EES-samningsins.“ EFTA-dómstóllinn telur hins vegar að fullnægja þurfi þremur skilyrðum til 4949 þess að hægt sé að krefjast bóta fyrir það tjón sem leiði af því að landsréttur hefur ekki verið lagaður að ákvæðum tilskipunar og segir þar um m.a. eftirfar- andi: „Í fyrsta lagi verður það að felast í tilskipuninni að einstaklingar öðlist til- tekin réttindi og ákvæði tilskipunarinnar verða að bera með sér hver þau rétt- indi eru. Í öðru lagi verður að vera um nægilega alvarlega vanrækslu á skuld- bindingum ríkisins að ræða. Í þriðja lagi verður að vera orsakasamband milli vanrækslu ríkisins á skuldbindingum sínum og þess tjóns sem tjónþoli verður fyrir.“ Dómstóllinn segir í framhaldi af þessu (liður 67 í hinu ráðgefandi áliti) að umfang og innihald réttar launþega á ábyrgð ríkisins á ógreiddum launakröfum verði afmarkað á grundvelli ákvæða tilskipunarinnar og bendir á til samanburðar dóm EB-dómstólsins í sameinuðum málum C-7/90 og C-9/90 Francovich o.fl. {1991} lið 10 og áfram. Dómur þessi var kveðinn upp á árinu 1991. Að því er varðar nánari útlistun EFTA-dómstólsins á skilyrðum þess að hægt sé að krefjast bóta skal vísað til liða 68 og 69 í hinu ráðgefandi áliti dómstóls- ins sem rakin eru hér að framan. Í svokölluðu Francovich-máli kvað Evrópudómstóllinn í fyrsta skipti á um það að ríki væri skylt að bæta það tjón, sem leiddi af því að landslög væru ekki í samræmi við Evrópuréttinn, hefðu ekki verið aðlöguð honum. Ákveðin skil- yrði þurftu eðlilega að vera fyrir hendi. Í síðari dómaframkvæmd Evrópudóm- stólsins hafa þessi skilyrði verið afmörkuð nánar og eru þau hin sömu og EFTA- dómstóllinn telur að fullnægja þurfi til þess að bóta verði krafist, en þau eru rakin hér að framan. Sjá má að þessi skilyrði eru sama eðlis og þau sem almenna skaðabótareglan hefur að geyma, svo sem vænta mátti. Stefndi heldur því fram að svokölluð Francovich-regla, sem af framan- greindum dómi er leidd, geti ekki verið ákvarðandi um stöðu ólögfestra EES- reglna í íslenskum landsrétti. EES-samningurinn feli ekki í sér framsal aðildar- ríkjanna á lagasetningarvaldi og Francovich-reglan fái ekki gildi að íslenskum rétti fyrr en hún hafi verið lögfest. Í bókun 35 í samningnum um Evrópska efnahagssvæðið er þess getið í inn- skotssetningu að samningsaðila sé ekki gert að framselja löggjafarvald sitt til stofnana Evrópska efnahagssvæðisins. Um það má deila hvort EES-samningur- inn felur í raun í sér framsal á löggjafarvaldi og þar með á fullveldi og hefur það vissulega verið gert. Það breytir ekki því að í 6. gr. EES-samningsins er kveðið á um það að ákvæði hans skuli túlka í samræmi við úrskurði dómstóls Evrópubandalaganna sem kveðnir hafa verið upp fyrir undirritunardag samn- ingsins að vísu að ákveðnum skilyrðum uppfylltum. Ennfremur kemur fram í EES-samningnum að aðildarríki hans stefna að því að ná fram og halda sig við 4950 samræmda túlkun og beitingu samningsins og þeirra ákvæða í löggjöf banda- lagsins sem tekin eru efnislega upp í samninginn. Þetta þykir leiða til þess að við dómsniðurstöðu í þessu máli verður að taka tillit til dómaframkvæmdar Evr- ópudómstólsins. Fyrr er sú niðurstaða fengin að stefnandi eigi samkvæmt tilskipun EBE, sbr. 1. og 2. mgr. 3. gr., rétt á því að fá greiddar af tryggingarsjóði óinnheimtar kröfur samkvæmt ráðningarsamningi sínum við Vélaverkstæði Sigurðar Sveinbjörns- sonar hf. er varða vinnulaun fyrir ákveðinn dag, en aðildarríki getur valið á milli þriggja dagsetninga og verður nánar vikið að því síðar. Íslenska ríkið hefði eflaust getað við gerð EES-samningsins fengið undan- þágu frá ákvæðum tilskipunar EBE að því er varðar tilvísunina í 112. gr. gjald- Þrotaskiptalaga með sama hætti og það fékk undanþágu vegna ákvæða 6. gr. laga nr. 53/1993, en ríkið lét það ógert. Hefði það skilyrði verið numið úr lögum nr. 53/1993 að launakrafa þurfi að njóta forgangs í þrotabú til þess að hún verði greidd úr Ábyrgðarsjóði launa verður ekki annað séð en stefnandi hefði fengið launakröfu sína greidda úr sjóðnum þó með þeim takmörkunum sem lögin kveða á um og eru í samræmi við tilskipun EBE. Þar með hefði hann jafnframt a.m.k. notið þess réttar tilskip- unar EBE. Þykir því ljóst að vanræksla íslenska ríkisins á því að laga íslensk lög að EES-samningnum í því tilviki sem hér um ræðir hefur leitt til tjóns fyrir stefnanda. Ekki er upplýst hvernig á því stendur að lögum nr. 53/1993 var ekki breytt til samræmis við tilskipun EBE eða undanþágu óskað frá henni. Ekkert bendir til þess að um beinan ásetning hafi verið að ræða. Í hinu ráðgefandi áliti EFTA-dómstólsins kemur fram að hugsanleg skýring á því, hvers vegna íslenska ríkið óskaði ekki eftir undanþágu í viðaukanum sem náð hefði til tilvísunarinnar í 112. gr. gjaldþrotaskiptalaga, sé sú að aðilum hafi yfirsést að um tvenns konar undantekningar hafi verið að ræða. Annars vegar þær sem greini í lögum um Ábyrgðarsjóð launa og hins vegar þær sem greini í gjaldþrotaskiptalögunum (sjá lið 31 í álitinu). Þótt ekki skipti það beinu máli hér þá er samt rétt að geta þess að í bréfi stjórnar Ábyrgðarsjóðs launa til lögmanns stefnanda dags. 1. apríl 1996 kemur fram sú skoðun að ákvæði laga nr. 53/1993 séu í fullu samræmi við ákvæði til- skipunar EBE og að krafa stefnanda falli undir undanþáguákvæðin í tilskipun- inni. Vel má vera að það hafi og verið skoðun íslenska ríkisins að lögin væru í fullu samræmi við tilskipunina, en niðurstaða dómsins sem fengin hefur verið er hins vegar sú að svo sé ekki. Um er að ræða einfaldan og auðskilinn laga- texta. Mátti vera tiltölulega auðvelt að sjá að samkvæmt honum var ákveðinn hópur launþega, sem naut réttar samkvæmt tilskipun EBE, útilokaður frá 4951 greiðslum úr Ábyrgðarsjóði launa. Hvort heldur er um lögvillu að ræða eða það gáleysi að skoða ekki íslensk lög svo rækilega að rétt niðurstaða yrði fundin þá er álit dómsins að báðar ástæðurnar séu, eins og hér háttar, í raun alvarlegt gáleysi, sem leiði hvor um sig til þess að skilyrði bótaskyldu séu fyrir hendi að þessu leyti. Niðurstaða dómsins er því sú að íslenska ríkinu sé skylt að bæta stefnanda það tjón sem hann hefur orðið fyrir vegna þess að íslensk lög standa því í vegi að hann fái notið þess réttar sem tilskipun EBE veitir honum. Verður þessu næst vikið að bótafjárhæðum. Stefnandi heldur því fram að með því að hætt var að greiða honum laun hinn 12. mars hafi ráðningarsamningi við hann verið rift í skilningi d-liðar 1. mgr. 5. gr. laga nr. 53/1993 og eigi hann því rétt til að fá greiddar bætur sem svari launum út uppsagnarfrestinn eða til 30. júní. Krafa stefnanda er þannig miðuð við 3 mánuði og 19 daga, en ekki þrjá mánuði eins og bætur vegna launamissis miðast við í framangreindum d-lið. Stefndi hélt því hins vegar fram í munnlegum málflutningi að stefnandi geti ekki átt kröfu til að fá bættan launamissi nema til þess dags að launagreiðand- inn varð gjaldþrota, þ.e. 22. mars, og sé því um að ræða tímann frá 12. til 22. mars. Bótakröfu stefnanda verði að miða við þau tímamörk sem um ræði í 2. tl. 3. gr. tilskipunar EBE og beri í þessu tilviki að miða við þann dag sem vinnu- veitandinn varð gjaldþrota. Eins og að framan er lýst var stefnanda sagt upp störfum 29. desember 1994 og tók uppsögnin gildi 1. janúar 1995. Óumdeilt er í málinu að samkvæmt ráðn- ingarsamningi átti stefnandi rétt á 6 mánaða uppsagnarfresti eða til 30. júní 1995. Í uppsagnarbréfinu kemur fram að fyrirtækið Vélaverkstæði Sigurðar Svein- björnssonar hf. myndi leggja niður starfsemi sína frá 1. janúar 1995 og hefur það væntanlega leitt sjálfkrafa til þess að ekki var óskað eftir vinnuframlagi stefnanda í uppsagnarfrestinum en það er óumdeilt í málinu. Ráðningarsamningi stefnanda hafði verið sagt upp áður en hætt var að greiða honum laun og með þeim hætti hafði gildistíma samningsins verið mörkuð ákveðin endalok. Stefnandi byggir ekki einungis á því að ráðningarsamningnum hafi verið sagt upp heldur einnig á því að samningnum hafi verið rift þegar hætt var að greiða stefnanda laun. Hér þykir rétt að geta þess að stefnandi hefur ekki haldið því fram, að þar sem um sé að ræða laun í uppsagnarfresti, uppsagnarfresti sem launþeginn hafi áunnið sér samkvæmt ráðningarsamningi, en í þessu tilviki ekki þurft að vinna fyrir laununum, þá hafi hann fyrir gjaldþrotið verið búinn að fullnægja þeirri vinnuskyldu sem gefi honum rétt til að fá 6 mánaða laun greidd. 4952 Í 1. gr. laga nr. 53/1993 kemur fram sú meginregla að Ábyrgðarsjóður launa ábyrgist greiðslu vinnulaunakröfu launþega við gjaldþrotaskipti og í a-lið 1. mgr. 5. gr. laganna kemur fram að ábyrgð sjóðsins tekur til kröfu launþega um vinnulaun fyrir síðustu þrjá starfsmánuðina hjá vinnuveitanda. Megintilgangur- inn er því sá að launþeginn fái greitt úr sjóðnum fyrir þá vinnu sem hann hefur innt af hendi en ekki fengið greidda frá vinnuveitanda, þó með framangreindum tímatakmörkunum. Það liggur í hlutarins eðli að við gjaldþrot vinnuveitanda, þegar hann missir forræði á búi sínu, falla niður allir vinnusamningar, launþegar hætta að vinna í þágu vinnuveitandans og hætta að fá laun greidd frá honum. Þótt ekki sé neitt um það upplýst má gera ráð fyrir að hætt hafi verið að greiða öðrum launþegum Vélaverkstæðis Sigurðar Sveinbjörnssonar laun um svipað leyti og stefnanda og varla lengur en til gjaldþrotadags. Ekki verður séð að stefnandi hafi neina sérstöðu fram yfir aðra starfsmenn að þessu leyti eða sérstöðu vegna þess að vitað var um áramótin 1994/1995 hvenær ráðningartíma hans hjá fyr- irtækinu lyki. Verður ekki á það fallist að það að hætta að greiða laun vegna yfirvofandi gjaldþrots fyrirtækis feli í sér riftun ráðningarsamnings í skilningi d-liðar 1. mgr. 5. gr. laga nr. 53/1993 og skapi eitt og sér bótaskyldu samkvæmt þeim lið, þannig að stefnandi geti gert bótakröfu á þeim grundvelli. Krafa stefnanda er skaðabótakrafa og bótagrundvöllurinn er sá að íslenska ríkið hafi vanrækt að breyta landslögum þannig að þau samræmdust ákvæðum tilskipunar EBE og stefnandi fengi þar með að njóta þess réttar sem tilskipunin kveður á um. Sá réttur sem tilskipunin veitir launþegum í aðildarríkjum EES-samningsins er að þeim skal tryggð greiðsla á óinnheimtum kröfum samkvæmt ráðningar- samningi og varða vinnulaun fyrir ákveðinn dag. Samkvæmt 2. tl. 3. gr. tilskip- unarinnar hefði ríkið getað miðað við þrjár dagsetningar. Eðlilega er ekki um neina viðmiðun ríkisins að ræða og þykir því rétt að miða við þá dagsetningu sem helst þykir eiga við og vera stefnanda hagstæðust, en það er dagurinn þegar vinnuveitandinn varð gjaldþrota. Samkvæmt þessu ber stefnda að greiða stefnanda bætur sem eru jafnar kaupi hans frá og með 13. mars til og með 22. mars 1995 eða í 10 daga. Svara þær til kr. 46.152 miðað við það vikukaup sem stefnanda var greitt. Viðmiðun þess- arar bótaákvörðunar þykir ekki fara út fyrir þau mörk sem aðildarríkjum EES- samningsins er heimilt að setja ábyrgð sinni á ógreiddum launakröfum í gjald- þroti samkvæmt 4. gr. tilskipunar EBE. Stefnandi hefur gert kröfu til þess að fá bætur fyrir ógreitt orlof á tímabilinu frá 1. maí 1994 til 30. júní 1995. Stefndi hélt því fram í málflutningi að stefnandi ætti ekki rétt til orlofslauna af 4953 öðrum launagreiðslum en þeim sem ógreiddar voru fyrir gjaldþrot vinnuveitand- ans. Samkvæmt 3. mgr. 7. gr. laga nr. 30/1987 um orlof segir að launþega skuli greiða áunnin orlofslaun næsta virkan dag fyrir töku orlofs. Lögin gera einnig ráð fyrir að hægt sé að semja um að greiðsla orlofs fari fram með öðrum hætti. Ís. gr. sömu laga segir að ljúki ráðningarsamningi launþega og vinnuveitanda skuli vinnuveitandi við lok ráðningartímans greiða launþeganum öll áunnin orlofslaun hans samkvæmt reglunni í 2. mgr. 7. gr. laganna. Í 2. mgr. 3. gr. orlofslaganna segir að orlofsárið sé frá 1. maí til 30. apríl. Bótakrafa stefnanda að því er orlofslaun varðar byggist á því að hún eigi ógreidd orlofslaun frá 1. maí 1994 til 12. mars 1995 kr. 145.160 og einnig frá þeim degi til 30. júní s.á. kr. 60.116. Virðist því hafa verið miðað við að orlof yrði greitt annaðhvort í lok orlofsársins eða við orlofstöku stefnanda þótt upplýsingar liggi ekki fyrir um það. Í b-lið 1. mgr. 5. gr. laga nr. 53/1993 segir að ábyrgð Ábyrgðarsjóðs launa taki til kröfu launþega um orlofslaun sem koma áttu til útborgunar á síðustu þremur starfsmánuðum hans hjá vinnuveitanda. Ekki verður á það fallist að hér sé eingöngu um að ræða orlofslaun af ógreiddum vinnulaunum stefnanda fyrir gjaldþrotið eins og stefndi heldur fram. Má þar líta til þess að í a-lið 1. mgr. 5. gr. er talað um vinnulaun fyrir síðustu þrjá starfsmánuði en í b-lið um orlofs- laun sem koma áttu til útborgunar á síðustu þremur starfsmánuðunum án skil- yrða um það hvenær fyrir þeim var unnið. Í 4. gr. tilskipunar EBE kemur fram að aðildarríki eiga rétt á að takmarka þá ábyrgð tryggingasjóða sem um er getið í 3. gr. tilskipunarinnar. Þær takmark- anir verða þó að vera innan þeirra marka sem í 4. greininni segir. Hverju ríki er heimilt að ákveða rýmri takmarkanir, eða m.ö.o. rýmri rétt til greiðslna, en til- skipunin kveður á um, en eins og fram er komið tryggir tilskipunin launþegum lágmarksréttindi. Í því tilviki sem hér um ræðir verður að líta svo á ráðningartíma stefnanda hafi í raun lokið að þessu leyti þegar vinnuveitandinn missti forræði á búi sínu við töku þess til gjaldþrotaskipta 22. mars 1995 og því hafi honum borið sam- kvæmt 8. gr. laga nr. 30/1987 að greiða stefnanda öll áunnin orlofslaun hans til þess tíma, en þá hafi þau gjaldfallið. Þykir þessi niðurstaða rúmast innan marka tilskipunar EBE eins og hún hefur verið skýrð. Ber því að taka til greina þessa skaðabótakröfu stefnanda með kr. 150.508. Á sömu forsendum ber að taka til greina þann hluta orlofsuppbótar sem féll á framangreindu tímabili sem reiknast vera kr. 7.156. Hins vegar verður að hafna því að stefnda beri að greiða bætur fyrir þau orlofslaun sem stefnandi reiknar sér eftir gjaldþrotadag. Ekki verður séð að tilskipun EBE veiti rétt til greiðslu vegna launakrafna sem verða til eftir gjald- þrotadag. Íslensk lög sýnast og vera í samræmi við tilskipunina að því leyti. 4954 Þá gerir stefnandi kröfu til þess að sér verði bættur missir svokallaðrar des- emberuppbótar. Miðar hann þar við tímabilið frá 1. desember 1994 til 30. júní 1995 og krefst greiðslu á kr. 7.583. Þessi launakrafa er sérstaks eðlis og samkvæmt kjarasamningi Verslunar- mannafélags Hafnarfjarðar, sem stefnandi vann eftir, skal greiða hana í einu lagi eigi síðar en 15. desember ár hvert. Hér er ekki um að ræða laun sem stefnandi gat krafist að fá greidd á öðrum tíma og þykir því þriggja mánaða tíminn sem kveðið er á um í a-lið 1. mgr. 5. gr. laga nr. 53/1993 ekki eiga hér við. Rétt þykir að miða bætur til stefnanda við að hún hefði fengið greidda við gjaldþrotið des- emberuppbót miðað við tímabilið frá 1. desember 1994 til 22. mars 1995 eða kr. 4.044. Niðurstaða dómsins er því sú að stefnda ber að greiða stefnanda skaðabætur, samtals kr. 207.960. Rétt þykir að stefnandi greiði vexti af tildæmdri fjárhæð samkvæmt 5. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 13. mars 1995 til 18. mars 1996, þegar Ábyrgðarsjóður launa hafnar því að greiða launakröfu stefnanda, vexti samkvæmt 7. gr. vaxta- laga frá þeim degi þar til stefnandi gerir bótakröfu á hendur stefnda með birt- ingu stefnu hinn 12. mars 1997 og dráttarvexti samkvæmt HI. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Stefnandi hefur fengið gjafsóknarleyfi, bæði að því er varðar kostnað vegna reksturs málsins fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur og eins vegna úrlausnar EFTA- dómstólsins, og greiðist gjafsóknarkostnaður stefnanda úr ríkissjóði eins og nánar er kveðið á um í dómsorði. Eftir niðurstöðu þessa máls væru efni til þess að dæma stefnda til að greiða málskostnað skv. 130. gr. laga nr. 91/1991. Þar sem stefnandi hefur gjafsókn í þessu máli myndi dæmdur málskostnaður úr hendi stefnda renna í ríkissjóð og þar með til stefnda sjálfs. Af þessum sökum þykir rétt að láta ógert að dæma stefnda til greiðslu málskostnaðar. Friðgeir Björnsson dómstjóri kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið, greiði stefnanda, Erlu Maríu Sveinbjörnsdóttur, kr. 207.960 með vöxtum samkvæmt 5. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 13. mars 1995 til 18. mars 1996, með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga frá þeim degi til 2. mars 1997 og með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Allur gjafsóknarkostnaður stefnanda fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur og EFTA-dómstólnum greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns 4955 hans með virðisaukaskatti kr. 450.000 fyrir rekstur málsins fyrir Héraðs- dómi Reykjavíkur og kr. 950.000 fyrir rekstur málsins fyrir EFTA-dóm- stólnum eða samtals kr. 1.400.000. 4956 Fimmtudaginn 16. desember 1999. Nr. 296/1999. Jakobína Ingunn Ólafsdóttir (Ragnar Halldór Hall hrl.) gegn Heilsugæslunni í Garðabæ (Einar Karl Hallvarðsson hrl.) Opinberir starfsmenn. Uppsögn. Ráðningarsamningur. J var ráðin til starfa hjá H sem framkvæmdastjóri frá 1. ágúst 1998, en skriflegur ráðningarsamningur var gerður 21. sama mánaðar. Í ráðningarsamningnum kom fram, að ráðning J væri ótímabundin og uppsagnarfrestur þrír mánuðir. Þó skyldi gagnkvæmur uppsagnar- frestur á fyrstu þremur mánuðunum í starfi vera einn mánuður. Stjórn H ákvað 20. október 1998 að segja J upp starfi frá og með Í. nóvem- ber sama árs. Í svari H við beiðni J um rökstuðning 20. sama mán- aðar kom fram að uppsögnin he;ði átt sér stað á reynslutíma samn- ingsins og væri að öllu leyti í san ræmi við umsaminn uppsagnarfrest. J krafði H um skaðabætur vegna ólögmætrar uppsagnar. Á það var fallist með héraðsdómi, að J hefði mátt vera fyllilega ljóst að samn- ingurinn gerði ráð fyrir þriggja mánaða reynslutíma. Gegn andmælum H var ekki á það fallist, að uppsögnin hefði átt rætur að rekja til ávirð- inga í starfi, sem getið væri í 21. gr. laga nr. 70/1996 um réttindi og skyldur ríkisstarfsmanna. Hefði því 44. gr. laganna ekki átt við og því ekki skylt að gefa J færi á að tjá sig áður en til uppsagnarinnar kom. Bæri að líta til þess, að uppsögn J hafi farið fram á reynslutíma, en samkvæmt eðli máls hlyti svigrúm aðila til uppsagnar að vera rýmra þá en ella. Í þessu ljósi var og talið að rökstuðningur fyrir uppsögn- inni af hálfu H hefði verið nægilegur. Var því fallist á þá niðurstöðu héraðsdóms, að uppsögnin hefði verið lögmæt samkvæmt 43. gr. laga nr. 70/1996 og bæri að sýkna H af skaðabótakröfu J. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Haraldur Henrysson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 29. júlí 1999 og krefst þess að stefnda verði dæmd til að greiða sér 1.732.212 krónur með dráttar- 4957 vöxtum samkvæmt NI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 17. desember 1998 til greiðsludags auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefnda krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti en til vara að kröfur áfrýjanda verði lækkaðar verulega og málskostnaður þá látinn niður falla. Greint er frá málsatvikum í héraðsdómi. Í 1. mgr. 41. gr. laga nr. 70/1996 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins segir að starfsmenn ríkisins, aðrir en embættismenn, skuli ráðnir til starfa ótímabundið með gagnkvæmum uppsagnarfresti. Skuli sá frestur vera þrír mánuðir að loknum reynslutíma, nema um annað sé samið í kjarasamningi. Samkvæmt 42. gr. laganna skal gerður skrif- legur ráðningarsamningur milli forstöðumanns stofnunar og starfs- manns þar sem meðal annars komi fram ráðningarkjör. Slíkur samn- ingur var gerður milli áfrýjanda og stjórnarformanns stefndu hinn 21. ágúst 1998. Gilti ráðning áfrýjanda frá 1. ágúst 1998 og var hún ótíma- bundin. Skyldi gagnkvæmur uppsagnarfrestur vera þrír mánuðir en fyrstu þrjá mánuði í starfi áfrýjanda átti fresturinn að vera einn mán- uður. Ákvæði samningsins um þetta verður túlkað með hliðsjón af 1. mgr. 41. gr. laga nr. 70/1996. Ber og að líta til þess að áður hafði gilt sambærilegt ákvæði í 2. mgr. 3. gr. laga nr. 97/1974 um eftirlit með ráðningu starfsmanna og húsnæðismálum ríkisstofnana, sbr. lög nr. 1/1990. Að þessu athuguðu og með skírskotun til forsendna héraðs- dóms þykir áfrýjanda hafa mátt vera fyllilega ljóst að samningurinn gerði ráð fyrir þriggja mánaða reynslutíma. Áfrýjandi byggir kröfur sínar í málinu á því að með uppsögn sinni hinn 20. október 1998 hafi stefnda brotið gegn 44. gr. laga nr. 70/1996, en í |. mgr. hennar segir að skylt sé að veita starfsmanni áminningu samkvæmt 21. gr. laganna og gefa honum færi á að bæta ráð sitt áður en honum er sagt upp störfum ef uppsögn á rætur að rekja til ástæðna, sem þar eru greindar. Af hálfu stefnda hefur því verið neitað að upp- sögnin hafi átt rætur að rekja til ávirðinga í starfi, sem getið er í 21. gr. laga nr. 70/1996. Gegn andmælum hans þykir ekki sýnt fram á að fram- angreint ákvæði 44. gr. laganna hafi átt hér við. Verður því ekki talið að skylt hafi verið að gefa áfrýjanda kost á að tjá sig áður en til upp- sagnarinnar kom, sbr. síðari málslið 1. mgr. 44. gr. laganna. Ber og að líta til þess að uppsögn áfrýjanda fór fram á reynslutíma, en samkvæmt eðli máls hlýtur svigrúm aðila til uppsagnar að vera rýmra þá en ella. 4958 Í ljósi þess verður og talið að rökstuðningur fyrir uppsögninni af hálfu stefnda hafi verið nægilegur. Samkvæmt framansögðu er á það fallist með héraðsdómi að upp- sögn áfrýjanda úr starfi hafi verið lögmæt samkvæmt 43. gr. laga nr. 70/1996. Verður héraðsdómur staðfestur um annað en málskostnað. Rétt þykir að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera Óraskaður um annað en máls- kostnað. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 31. maí 1999. I. Mál þetta, sem dómtekið var 25. maí 1999, hefur Jakobína Ingunn Ólafs- dóttir, kt. 160156-2289, Dyngjuvegi 5, Reykjavík, höfðað fyrir dóminum með stefnu birtri 19. janúar 1999 á hendur Heilsugæslunni í Garðabæ, kt. 670784- 0299, Garðatorgi, Garðabæ, til heimtu bóta vegna meintrar ólögmætrar upp- sagnar úr starfi. Stefnandi krefst þess að stefnda verði dæmd til að greiða henni kr. 1.732.212 með dráttarvöxtum samkvæmt 111. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 17. desember 1998 til greiðsludags. Jafnframt krefst stefnandi þess að stefnda verði dæmd til að greiða henni málskostnað að skaðlausu samkvæmt mati dómsins og að við ákvörðun málskostnaðarfjárhæðar verði tekið tillit til þess að stefnandi hefur ekki frádráttarrétt á móti virðisaukaskatti sem hún þarf að greiða af þóknun lög- manns síns. Stefnda krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda og að stefnanda verði gert að greiða stefndu málskostnað samkvæmt mati dómsins. Til vara að kröfur stefnanda verði lækkaðar verulega og að málskostnaður verði í því til- víki látinn niður falla. TI. Stefnandi, sem er viðskiptafræðingur að mennt, réðst til starfa hjá stefndu sem framkvæmdastjóri frá 1. ágúst 1998, en áður starfaði hún hjá Skattstofu Reykjavíkur. Skriflegur ráðningarsamningur var gerður hinn 21. sama mánaðar. Kemur þar m.a. fram, að starfshlutfall stefnanda skuli vera 50% og að ráðning sé ótímabundin. Þá segir í ráðningarsamningnum: „Uppsagnarfrestur ótíma- bundins ráðningarsamnings er þrír mánuðir. Þó skal gagnkvæmur uppsagnar- 4959 frestur vera einn mánuðir (sic) á fyrstu þremur mánuðum í starfi. Uppsagnar- frestur tímabundins ráðningarsamnings er einn mánuður. Uppsögn miðast við mánaðamót. Þessi ákvæði um uppsagnarfrest eiga við nema um annað sé samið í kjarasamningi.“ Viðbótarsamkomulag um vinnutíma og viðveru framkvæmda- stjóra var samhliða gert. Stjórnarformaður stefndu afhenti stefnanda uppsagnarbréf hinn 21. október 1998. Bréfið er dagsett hinn 20. sama mánaðar og hljóðar svo: „Stjórn Heilsu- gæslunnar í Garðabæ þykir leitt að tilkynna yður að á stjórnarfundi 20.10.98, var tekin ákvörðun um að leysa yður frá störfum frá og með 1. nóvember 1998. Óskað er eftir því að þér leggið störf strax niður.“ Daginn eftir, hinn 22. október, ritaði stefnda stefnanda annað bréf svohljóð- andi: „Undirrituð vísar til fyrra bréfs sem var afhent yður 21. október 1998 og áréttar að eins og kveðið er á um í ráðningarsamningi, þá eigið þér rétt á | mán- aðar uppsagnarfresti, þér munuð því fá greidd laun út nóvembermánuð, þó að ekki sé óskað eftir vinnuframlagi yðar frá og með 21. október 1998. Vegna upp- gjörs starfsloka óskar undirrituð eftir upplýsingum um vinnu umfram hefðbund- ins (sic) vinnutíma samanber viðbótarsamning.“ Stefnandi krafði stefndu um rökstuðning fyrir uppsögninni með bréfi 28. október 1998. Svarbréf stefndu er dagsett 20. nóvember 1998 og segir þar m.a.: „Um starf yðar hafði verið gerður sérstakur ráðningarsamningur dagsettur 21. ágúst 1998. Samkvæmt samningnum skyldi gagnkvæmur uppsagnarfrestur, fyrstu þrjá mán- uði starfstímans, vera einn mánuður. Á fundi sínum þann 20. október, tók stjórn heilsugæslunnar þá ákvörðun að segja samningi þessum upp með umsömdum uppsagnarfresti. Var uppsagnarbréf afhent yður næsta dag, eða þann 21. október 1998. Þar sem ákvörðun stjórnarinnar byggir á skriflegum starfssamningi, upp- sögnin á sér stað á reynslutíma samningsins og er að öllu leyti í samræmi við umsaminn uppsagnarfrest, verður ekki séð að tilvitnuð lagaákvæði stjórnsýslu- laga eigi við í þessu tilfelli. Með vísan til framangreinds er erindi yðar hafnað.“ Lögmaður stefnanda ritaði stefndu bréf 17. nóvember 1998 þar sem hann heldur því fram að stefnandi hafi ekki fengið umbeðinn rökstuðning fyrir kröfu sinni. Verði því ekki annað ráðið af fyrirliggjandi gögnum en að tekin hafi verið órökstudd ákvörðun um að segja stefnanda upp störfum. Í bréfinu er lýst þeirri skoðun að uppsögnin sé ólögmæt og óskað eftir viðræðum um upp- gjör bóta. Með bréfi til lögmanns stefnanda 30. nóvember 1998 hafnaði stjórn stefndu kröfum stefnanda. Er þar sérstaklega reifað það sjónarmið, að megintilgangur reynslutíma hljóti að vera sá að gefa starfsmanni og vinnuveitanda hæfilegan umþóttunartíma til þess að taka ákvörðun um það hvort framhald skuli verða á ráðningarsambandi. Við það mat og til grundvallar ákvörðun sinni hafi stjórnin 4960 stuðst við hefðbundnar venjur. Jafnframt er vísað til „hinna almennu reglna IX. kafla laga um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins nr. 70/1996.“ Með bréfi dags. 2. desember 1998 boðaði lögmaður stefnanda höfðun bóta- máls, en setti þó ekki fram tiltekna fjárkröfu. Il. Stefnandi byggir kröfur sínar í málinu á því, að hún hafi verið ráðin ótíma- bundið í stöðu framkvæmdastjóra hjá stefndu frá 1. ágúst 1998. Stefnda sé rík- isstofnun, og óumdeilt sé að um réttindi stefnanda og skyldur í starfi hafi átt að gilda lög nr. 70/1996. Uppsögn stefndu á ráðningarsamningnum hafi verið ólög- mæt af mörgum ástæðum. Stefnanda hafi ekki með neinum hætti verið kynnt að til álita hafi komið að segja henni upp störfum. Hún hafi því ekki fengið neitt tækifæri til að tjá sig um það álitaefni áður en ákvörðun var tekin. Hún hafi ekki verið boðuð til stjórnarfundarins þar sem ákvörðun var tekin, en samkvæmt viðauka við ráðn- ingarsamning hennar sé einmitt tekið sérstaklega fram að hún hefði rétt til setu á stjórnarfundum. Engar frambærilegar ástæður hafi verið færðar fram sem rétt- lætt gætu uppsögnina, t.d. að stefnandi rækti ekki starf sitt með fullnægjandi hætti eða þess háttar. Stefnandi kveðst taka fram að gefnu tilefni frá stefndu, að staðhæfing stefndu um að uppsögnin hafi verið lögmæt vegna þess að hún hafi verið ákveðin og framkvæmd á „reynslutíma“ sé tilhæfulaus, og er því haldið fram að ekkert tímabil sé skilgreint sem reynslutími í ráðningarsamningnum. Öll þessi atriði telur stefnandi augljós brot á ákvæðum 44. gr. laga nr. 710/1996, sbr. 21. gr. þeirra laga. Með hinni ólögmætu og tilefnislausu uppsögn hafi stjórn stefndu valdið henni fjártjóni, sem stefndu beri að bæta samkvæmt sakarreglunni. Stefnandi telur útilokað fyrir sig að sanna með óyggjandi hætti raunverulegt fjártjón sitt vegna uppsagnarinnar. Bætur verði því að ákvarðast eftir álitum, svo sem gert hafi verið í dómaframkvæmd í svipuðum málum. Telur stefnandi að í þeim efnum beri einkum að líta til eftirtalinna atriða: Stjórn stefndu hafi verið kunnugt um að stefnandi sagði upp fyrra starfi sínu, viðskiptafræðingsstöðu hjá ríkisstofnun, til þess að takast á hendur fram- kvæmdastjórastarfið. Hún hafi haft fulla ástæðu til að ætla að hún gæti aukið starfshlutfall sitt hjá stefndu og þannig haft meiri vinnutekjur í framtíðinni en hún hafði í upphafi. Ekki sé vafamál að framkvæmdastjórastarf á stofnun sem þessari sé meira en 50% starf, enda hafi hún unnið meira en sem því svaraði. Hún hefði ekki fallist á að taka við starfinu hjá stefndu ef hún hefði talið að ákvæði um heimild stefndu til að segja henni upp störfum að tilefnislausu á svo- kölluðum reynslutíma væri hluti af ráðningarskilmálum. Stefnandi hafi í kjölfar uppsagnarinnar leitað eftir starfi sem hæfi menntun hennar, en ekki fengið 4961 ennþá. Hún skýrir þessa stöðu sína með því að hún þyki ekki eins eftirsóknar- verður vinnukraftur á vinnumarkaðinum og hún var áður, eftir þá meðferð sem hún hlaut hjá stefndu. Uppsögnin og framkvæmd hennar hafi í alla staði verið mjög meiðandi fyrir stefnanda, sem ekki hafi á neinn hátt brotið af sér í starfi. Henni hafi nánast verið skipað að hypja sig á dyr, rétt eins og hún hefði orðið uppvís að misferli í starfi, og með þessu hafi aðrir starfsmenn þessarar opinberu stofnunar að sjálf- sögðu fylgst. Stefnandi gerir tölulega þá grein fyrir kröfum sínum, að hæfilegt sé að hún fái bætur sem jafngildi þeim launum sem hún hefði haft í umræddu starfi í 24 mánuði. Mánaðarlaun hennar hafi verið 72.801 króna. Stefnukrafa sé í samræmi við það. Dráttarvaxtakröfu sína kveður stefnandi byggjast á Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, einkum 10. og 12. gr. Dráttarvaxta sé krafist frá þeim tíma er einn mán- uður var liðinn frá því óskað var viðræðna við stefndu um uppgjör bóta. Stefnda byggir sýknukröfu sína á ákvæðum ráðningarsamningsins um upp- sagnarfrest. Uppsögn hafi farið eftir 43. gr. laga nr. 70/1996, en ekki eftir |. málslið 1. mgr. 44. gr. þeirra laga. Ekki hafi komið til þess að stefnandi yrði áminnt vegna einhverra þeirra atriða sem greinir í 21. gr. laganna. Þegar af þeirri ástæðu hafi ákvæði 1. málsliðar 1. mgr. 44. gr. starfsmannalaganna enga þýðingu í þessu máli, og uppsögnin sé þar af leiðandi ekki brot á því ákvæði eða 21. gr. laganna, svo sem stefnandi byggi á. Við þessar aðstæður hafi ekki verið skylt að gefa stefnanda kost á að tjá sig um ástæður uppsagnar áður en hún tæki gildi, svo sem skýrt sé kveðið á um í 2. málslið 1. mgr. 44. gr. Þegar uppsögn byggist á ákvæðum 43. gr. laga nr. 70/1996, en ekki á ástæðum sem greinir í 1. málslið 1. mgr. 44. gr., sbr. 21. gr., sé ekki gert að skyldu að hún verði borin undir starfsmann eða að honum sé gefinn kostur á að tjá sig um ástæður hennar áður en hún tekur gildi. Komi þessi regla skýrt fram í 2. málslið 1. mgr. nefndrar 44. gr., en vísun til reynslutíma falli undir aðrar ástæður í skilningi þess ákvæðis. Stefnda telur þannig að ekki hafi verið skylt að rökstyðja uppsögn sérstaklega frekar en gert var. Verði ekki á það fallist liggi engu að síður fyrir að rökstuðningur fyrir upp- sögn stefnanda hafi verið fullgildur, þess efnis að um væri að ræða reynslutíma, og vísað til ákvæða í ráðningarsamningi og til starfsmannalaga. Þeirri málsástæðu stefnanda að rökstuðningur stefndu fyrir uppsögninni sé tilhæfulaus, þar sem ekkert tímabil sé skilgreint sem reynslutími í ráðningar- samningnum, mótmælir stefnda sem rangri. Í ráðningarsamningi stefnanda séu skýr ákvæði um gagnkvæman uppsagnarfrest. Almennt þrír mánuðir, en í samn- ingnum segi berum orðum að gagnkvæmur uppsagnarfrestur skuli vera einn 4962 mánuður á fyrstu þremur mánuðum í starfi. Með þessu ákvæði sé ótvírætt vísað til þess að um reynslutíma sé að ræða. Það hafi stefnanda mátt vera ljóst, en hún sé viðskiptafræðingur að mennt og hafi áður starfað hjá ríkinu. Í 41. gr. laga nr. 10/1996 sé mælt fyrir um að gagnkvæmur uppsagnarfrestur skuli vera þrír mán- uðir að loknum reynslutíma. Hvort sem litið er til þessa ákvæðis eða efnis ráðn- ingarsamningsins, sé ljóst að réttur til gagnkvæms þriggja mánaða uppsagnar- frests verði ekki lögvarinn fyrr en að loknum reynslutíma. Sá tími hafi verið ákveðinn þrír mánuðir eins og ráðningarsamningurinn beri glöggt með sér. Stefnandi hafi ekki bent á aðrar skýringar á því að uppsagnarfrestur fyrstu þrjá mánuði í starfi skyldi vera einn mánuður en að um reynslutíma hafi verið að ræða, enda sé engri annarri skýringu til að dreifa. Verði talið að uppsögn stefnanda hafi verið ólögmæt og bótaskyld, krefst stefnda þess til vara að umkrafðar bætur verði lækkaðar verulega. Er bótakröfu stefnanda mótmælt í heild sem órökstuddri. Því er mótmælt að nokkra þýðingu hafi við ákvörðun bóta þótt stefnandi hafi sagt upp öðru starfi hjá ríkisstofnun er hún réð sig til starfa hjá stefnda. Því er og mótmælt sem röngu og ósönnuðu að stefnandi hafi haft ástæðu til að ætla að hún myndi auka starfshlutfall sitt hjá stefnda. Hvorki hafi verið ráðagerðir um það við gerð ráðningarsamnings né sú orðið raunin. Nýr framkvæmdastjóri hafi verið ráðinn í hálft starf og engra breytinga að vænta á því. Þá er því mótmælt að stefnandi hafi unnið meira en sem nam hálfu starfi. Stefnda byggir einnig á því, verði fallist á það með stefn- anda að enginn reynslutími hafi verið skilgreindur eða uppsögn hafi ekki mátt fara fram með eins mánaðar uppsagnarfresti, að ekki séu skilyrði til frekari bóta en sem nemi föstum launum fyrir tvo mánuði, svo sem fylgi ótímabundinni ráðningu eftir þrjá mánuði í starfi, sbr. einnig ákvæði 41. gr. starfsmannalaga. Verði ekki á það fallist telur stefnda að einungis komi til álita að dæma lítils- háttar bætur að álitum. Ráðning stefnanda hafi aðeins varað á reynslutíma og því hafi stefnandi ekki orðið af starfi sem hún hafi gegnt um langt skeið eða haft ástæðu til að ætla að hún myndi gegna til frambúðar. Þá hafi einungis verið um hálft starf að ræða. Til þess beri og að líta, að ef stefnandi hafi átt biðlauna- rétt, sem ekki hafi verið, hefði slíkur réttur í hennar tilviki ekki náð lengra en í sex mánuði að öðrum skilyrðum uppfylltum. Líta beri til þess að stefnandi er viðskiptafræðingur og megi ætla að hún eigi auðvelt með að afla sér annars starfs, hafi hún ekki þegar aflað þess. Líta verði einnig á að umkrafðar bætur séu allt of háar og enn hafi ekki liðið tvö ár frá uppsögn, en svo sé bótakrafan rökstudd. Upphafstíma dráttarvaxta er mótmælt með vísan til 15. gr. vaxtalaga nr. 25/1987. Telur stefnda einungis efni til að dæma dráttarvexti frá dómsuppsögu, eða í fyrsta lagi miðað við þingfestingu málsins, sökum vafa um bótaskyldu og bótafjárhæð, verði ekki fallist á sýknukröfu. Í því tilviki er byggt á að stefnandi 4963 hafi ekki fyrr en með málsókn þessari krafið stefndu um bætur með rökstuddum hætti. Álit dómsins. Stefnandi var ráðin til starfa hjá stefndu, sem framkvæmdastjóri í hálfu starfi, frá 1. ágúst 1998 með samningi dagsettum 21. s.m. Stefnandi var ríkisstarfs- maður í skilningi þeirra laga og er stefnda ríkisstofnun sem starfar á grundvelli laga nr. 97/1990 um heilbrigðisþjónustu. Ráðningarsamningurinn var ótíma- bundinn með þriggja mánaða uppsagnarfresti. Ennfremur var um það samið að sagnkvæmur uppsagnarfrestur skyldi vera einn mánuður á fyrstu þremur mán- uðum í starfi. Í máli þessu hefur þýðingu á hvaða lagagrundvelli stefnanda var veitt lausn frá störfum sínum. Óumdeilt er að ráðningarsamningur var gerður samkvæmt 42. gr. laga nr. 70/1996 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins. Með bréfi stefndu til stefnanda dagsettu 20. október 1998 er stefnanda veitt lausn frá störfum, frá og með 1. nóvember 1998. Vísar stefnda í uppsagnarbréfi þessu ekki til lagagrundvallar er uppsögnin byggist á. Með bréfi dagsettu hinn 22. október er uppsögnin áréttuð og sagt, að eins og kveðið sé á í ráðningarsamn- ingi eigi stefnda rétt á eins mánaðar uppsagnarfresti og muni fá greidd laun út nóvembermánuð, þótt ekki sé óskað eftir vinnuframlagi hennar frá og með 21. október 1998. Í bréfi stefndu dagsettu 20. nóvember 1998 til stefnanda er enn vísað til að í ráðningarsamningi stefnanda skyldi gagnkvæmur uppsagnarfrestur vera einn mánuður fyrstu þrjá mánuði starfstímans. Ákvörðun stefndu hafi byggst á skriflegum starfssamningi, uppsögnin hafi átt sér stað á reynslutíma samningsins og sé að öllu leyti í samræmi við umsaminn uppsagnarfrest. Þegar litið er til aðdraganda uppsagnar stefnanda, liggur ekki fyrir að upp- sögnin eigi rætur að rekja til ástæðna sem greindar eru í 21. gr. laga nr. 70/1996 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins. Ber því við mat á lögmæti uppsagn- arinnar að beita 43. gr. laga nr. 70/1996. Í ráðningarsamningnum stendur að upphafsdagur ráðningar sé 1. ágúst 1998. Stefnanda var tilkynnt um starfslok með bréfi dagsettu 20. október 1998. Við aðalmeðferð var á því byggt af hálfu stefnanda að hún hefði hafið störf |. júlí 1998. Af hálfu stefndu var því mótmælt að sú málsástæða fengi komist að í mál- inu. Verður því lagt til grundvallar í málinu að ráðningarsamningur hafi öðlast gildi þann 1. ágúst 1998. Stefnanda var því sagt upp störfum innan þeirra tíma- marka er eins mánaðar uppsagnarfrestur gilti á ráðningarsamningnum. Í 41. gr. starfsmannalaga nr. 70/1996 er mælt fyrir um að starfsmenn ríkis- ins skuli ráðnir til starfa ótímabundið, með gagnkvæmum uppsagnarfresti, sem sé þrír mánuðir að loknum reynslutíma, nema um annað sé samið í kjarasamn- ingi. Í 41. gr. starfsmannalaga er reynslutími ráðningarsamnings ríkisstarfs- 4964 manna ekki tiltekinn og verður því ályktað, að það hafi verið vilji löggjafans að eftirláta forstöðumönnum ríkisstofnana að ákveða lengd reynslutíma hverju sinni. Er þá hér haft sérstaklega í huga að tilgangur með setningu starfsmanna- laga nr. 70/1996 var meðal annars sá að gera réttarstöðu opinberra starfsmanna sem líkasta réttarstöðu starfsmanna hjá einkafyrirtækjum. Almenna reglan er sú að starfsmenn hjá einkafyrirtækjum eru ráðnir til reynslu í tiltekinn tíma, sem er breytilegur áður en ótímabundin ráðning öðlast gildi. Í máli þessu var gagn- kvæmur uppsagnarfrestur fyrstu þrjá mánuðina í starfi ákveðinn | mánuður. Með þessu ákvæði í ráðningarsamningi stefnanda voru málsaðilar að ákveða að reynslutíminn skyldi vara í þrjá mánuði. Var hvorum aðila um sig heimilt að segja upp samningnum á þessum tíma með umsömdum uppsagnarfresti án þess að tilgreina ástæður uppsagnarinnar sérstaklega. Uppsögn ríkisstarfsmanns á grundvelli 43. gr. starfsmannalaga nr. 70/1996 er lögmæt, sé þess gætt að virða umsaminn uppsagnarfrest. Ekki hvílir sú skylda á forstöðumanni ríkisstofnunar samkvæmt 43. gr. starfsmannalaga að tilgreina ástæðu uppsagnar, en fari starfsmaður fram á það ber honum að rökstyðja upp- sögn skriflega, samkvæmt 2. mgr. 44. gr. starfsmannalaga. Í máli þessu óskaði stefnandi eftir skriflegum rökstuðningi fyrir uppsögn sinni og var hún af hálfu stefndu rökstudd á þann veg í bréfi, dagsettu 20. nóvember 1998, að uppsögnin ætti sér stað á reynslutíma samningsins og væri í samræmi við umsaminn upp- sagnarfrest. Verður að telja að stefnda hafi rökstutt uppsögnina nægilega eins og hér stóð á. Samkvæmt þessu ber að sýkna stefndu af öllum dómkröfum stefnanda í máli þessu. Þá ber að dæma stefnanda til þess að greiða stefndu málskostnað sem þykir hæfilega ákveðinn kr. 60.000. Ólöf Pétursdóttir dómstjóri kveður upp dóm þennan. Dómsorð: Stefnda, Heilsugæslan í Garðabæ, á að vera sýkn af öllum dómkröfum stefnanda, Jakobínu Ingunnar Ólafsdóttur, í máli þessu. Stefnandi greiði stefndu kr. 60.000 í málskostnað. 4965 Fimmtudaginn 16. desember 1999. Nr. 307/1999. Óli Jón Hermannsson (Steingrímur Þormóðsson hrl.) gegn Vátryggingafélagi Íslands hf. og Landflutningum ehf. (Hákon Árnason hrl.) Bifreiðir. Slysatrygging ökumanns. Vinnuslys. Líkamstjón. Skaða- bætur. Ó sá um fermingu og affermingu flutningabifreiða hjá L. Hann var að draga fiskkassa með járnkrók eftir gólfi tengivagns þegar brún eins kassans gaf sig með þeim afleiðingum að Ó féll út úr vagninum og slas- aðist. Ó stefndi L og vátryggjanda bifreiðarinnar til greiðslu bóta. Talið var að slysatrygging ökumanns tæki ekki til slyssins og að það yrði heldur ekki rakið til atvika, sem L bæri bótaábyrgð á. Var því sýknað. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 4. ágúst 1999. Hann krefst þess aðallega að stefndi Vátryggingafélag Íslands hf. verði dæmdur til að greiða sér 3.021.095 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt HI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 7. október 1996 til greiðsludags. Til vara krefst hann þess að stefndi Landflutningar ehf. verði dæmdur til að greiða sér sömu fjárhæð og vexti. Í báðum tilvikum krefst hann máls- kostnaðar úr hendi stefndu í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast aðallega staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti, en til vara að krafa áfrýjanda verði lækkuð og málskostnaður falli niður. I. Áfrýjandi var flutningastjóri hjá stefnda Landflutningum ehf. Fólst starf hans í því að taka á móti vöruflutningabifreiðum félagsins, sem komu til Reykjavíkur, og sjá um affermingu og fermingu þeirra. Áfrýj- 4966 andi slasaðist 7. október 1996 þegar hann féll af eftirvagninum PT 368, sem tengdur var við vörubifreiðina AP 637. Bifreið þessi er dráttarbif- reið án flutningapalls. Í umrætt sinn var áfrýjandi að afferma eftirvagn- inn á Grandagarði við Reykjavíkurhöfn, en í vagninum voru plast- kassar með ísuðum fiski, hver um það bil 70 til 90 kg að þyngd. Var vörulyftari notaður við verkið. Þurfti að draga kassana að dyrum á hlið eftirvagnsins til að unnt væri að ná til þeirra með lyftaranum. Áfrýjandi var samkvæmt venju einn við verkið og dró kassastæður með járnkrók að dyrunum. Hélt hann hægri hendi í dyrastafinn, en tók í krókinn með vinstri hendi. Fyrir dómi sagði áfrýjandi að pallurinn hafi verið blautur og háll af slori og tiltölulega auðvelt að draga kassana eftir því. Hann minnti að hann hafi dregið þrjá kassa í einu. Hafi hann krækt í brún efst á neðsta kassanum og dregið kassana þannig. Hafi þá brúnin gefið sig og rifnað eða brotnað með þeim afleiðingum að hann kastaðist aftur fyrir sig, út um dyrnar og niður af vagninum. Hafi það verið um 1,20 til 1,30 m fall. I. Áfrýjandi telur sig eiga rétt á bótum úr lögmæltri slysatryggingu ökumanns samkvæmt 92. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Krefur hann stefnda Vátryggingafélag Íslands hf. um slysatryggingarbætur, en þegar slysið varð hafði meðstefndi slíka vátryggingu hjá vátrygginga- félaginu Skandia hf. vegna bifreiðarinnar AP 637. Hið stefnda vátrygg- ingafélag hefur tekið við réttindum og skyldum síðastnefnds félags. Orsök slyssins var sú að plastkassi á kyrrstæðum eftirvagninum lét undan við átak frá áfrýjanda. Varð slysið því ekki að neinu leyti rakið til aksturs bifreiðarinnar, sérstaks búnaðar hennar eða eiginleika sem ökutækis. Atburðurinn varð ekki í slíkum tengslum við afferminguna að hann verði talinn hafa hlotist af notkun bifreiðarinnar eða við stjórn hennar, sbr. 88. gr. og 92. gr. umferðarlaga. Er ekki fallist á að slysa- trygging ökumanns taki til slyssins. Verður því staðfest niðurstaða hér- aðsdóms um að sýkna stefnda Vátryggingafélag Íslands hf. Eins og málið liggur fyrir verður ekki séð að neitt hafi verið athuga- vert við aðbúnað á vinnustað svo valdið hafi slysi áfrýjanda. Með þess- ari athugasemd og að öðru leyti með vísun til forsendna héraðsdóms verður hann einnig staðfestur að því er varðar sýknu stefnda Landflutn- inga ehf. 4967 Ákvæði héraðsdóms um málskostnað verður staðfest. Rétt er að hver aðila beri sinn kostnað af málinu fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 5. júlí 1999. Mál þetta, sem dómtekið var hinn 2. júlí sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Óla Jóni Hermannssyni, kt. 291151-2059, Svarthömrum 33, Reykjavík, á hendur Vátryggingafélagi Íslands hf., kt. 690689-2009, Ármúla 3, Reykjavík, til greiðslu neðangreindra bótagreiðslna, vaxta og málskostnaðar. Til vara er málið höfðað á hendur Landflutningum ehf., kt. 710169-4629, Skútu- vogi 8, Reykjavík, til lúkningar á sömu dómkröfum og stefnist þá til réttargæslu Vátryggingafélagi Íslands hf. sem ábyrgðartryggjanda. Málið var þingfest 17. mars 1998. I. Aðalaðild. Dómkröfur stefnanda eru þær aðallega að Vátryggingafélag Íslands hf. verði dæmt til að greiða stefnanda 3.021.095 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxtalaga frá 7. október 1996 til greiðsludags. II. Varaaðild. Verði Vátryggingafélag Íslands hf. sýknað af dómkröfum stefnanda, gerir stefnandi þá dómkröfu aðallega, að hið stefnda félag, Landflutn- ingar ehf., verði dæmt til að greiða stefnanda 3.021.095 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá 7. október 1996 til greiðsludags. Í báðum tilvikum er gerð krafa um málskostnað að skaðlausu, þar sem hlið- sjón verði höfð af því að stefnandi er ekki virðisaukaskattsskyldur og þeim kostnaði sem stefnandi hefur orðið fyrir vegna málsins. Dómkröfur stefndu eru þær aðallega að þeir verði sýknaðir af öllum kröfum stefnanda og tildæmdur málskostnaður úr hans hendi að mati dómsins, en til vara er þess krafist að stefnukröfur verði stórlega lækkaðar og málskostnaður felldur niður. Atvik máls og ágreiningsefni. Málsatvik eru þau að þann 7. október 1996 varð stefnandi fyrir slysi er hann féll út úr yfirbyggðum tengivagni vöruflutningabifreiðarinnar AP 637. Tengi- vagninn er með skrásetningarnúmerið PT 368. Var stefnandi að afferma vöru- flutningabifreiðina, er þá stóð á vinnusvæði Toppfisks hf., Fiskislóð 1Sa, Grandagarði. Var stefnandi að flytja fiskikassa úr stæðu á vagninum yfir á lyft- 4968 ara sem staðsettur var við hlið tengivagnsins. Varð slysið með þeim hætti að hann var að draga stæðu með fiskikössum að hliðardyrum tengivagnsins og not- aði við verkið járnstöng með krók sem hann krækti í handfang á neðsta kass- anum til að draga stæðuna til. Síðan gerðist það að sögn stefnanda að hand- fangið á kassanum sem krækt var í rifnaði af og við það féll stefnandi aftur fyrir sig út um hliðarhurð á tengivagninum og niður á malbikað vinnuplan. Var fall- hæð frá gólfi tengivagnsins að jörð um 150 cm. Stefnandi kom niður á vinstra hnéð og vinstri öxl. Fann hann strax fyrir miklum sársauka í hnénu. Hélt stefnandi að hann hefði aðeins tognað og gat ekið vörubifreiðinni frá Grandagarði að vinnusvæði Landflutninga ehf. að Skútuvogi 8. Þaðan var stefnanda ekið á slysadeild Sjúkrahúss Reykjavíkur í Fossvogi. Röntgenmyndir og sneiðmyndir sýndu brot í liðfleti á ytra hluta sköfl- ungs. Var gerð aðgerð og stefndi síðan meðhöndlaður á göngudeild. Var hann útskrifaður af bæklunardeild þremur dögum eftir innlögn, í gipsi. Stefnandi hóf síðan vinnu aftur þremur og hálfum mánuði eftir slysið. Gerð er grein fyrir slysi stefnanda og sjúkrasögu í vottorði Ágústs Kárasonar læknis dags. 4. febrúar 1998 í örorkumati Atla Þórs Ólasonar læknis dags. 14. janúar 1998, sem gerði örorkumat vegna stefnanda á grundvelli skaðabótalaga nr. 50/1993. Niðurstaða þess er sem hér segir: „1. Tímabundið atvinnutjón skv. 2. grein: Í þrjá og hálfan mánuð 100% 2. Þjáningabætur skv. 3. grein: Í heild fjórir mánuðir, þar af fjórir dagar rúmliggjandi. 3. Varanlegur miski skv. 4. grein: 15% 4. Varanleg örorka skv. 5. grein: 10% 5. Hefðbundin, varanleg læknisfræðileg örorka: 15%“ Að ósk stefnanda reiknaði Jón E. Þorláksson tryggingafræðingur út slysið með eldri aðferð út frá 15% og 10% varanlegri örorku. Stefnandi krafði stefndu um bætur með bréfi dags. 27. janúar 1998. Var kraf- ist bóta á grundvelli 15% læknisfræðilegrar örorku án þess að sérstök fjárhæð væri sett fram. Fallið var frá kröfu um bætur samkvæmt fyrri dómvenju undir rekstri málsins. Höfðaði stefnandi síðan þetta mál á hendur stefndu. Er málið höfðað aðal- lega á hendur Vátryggingafélagi Íslands hf. en til vara á hendur Landflutningum ehf. Aðalaðild. Kröfuna á hendur stefnda, Vátryggingafélagi Íslands ehf., byggir stefnandi á 92. gr. umferðarlaganna nr. 50/1987 þar sem hann hafi verið ökumaður bifreið- 4969 arinnar þegar slysið varð og hann því orðið fyrir slysi við starfa sinn sem stjórn- andi bifreiðarinnar. Varaaðild. Kröfuna á hendur stefnda, Landflutningum ehf., byggir stefnandi í fyrsta lagi á því að stefndi, Landflutningar ehf., beri hlutlæga ábyrgð á tjóni stefnanda með því að slysið megi rekja til bilunar eða galla í tæki sem notað hafi verið í atvinnurekstri vinnuveitanda. Enn fremur að það hafi verið vinnuveitanda hans, stefnda, Landflutninga ehf., að sjá um að vinnutilhögun væri með réttum hætti. Í öðru lagi byggir stefnandi á því að slysið verði rakið til sakar stefnda, Land- flutninga ehf., með gáleysi félagsins á aðbúnaði á vinnustað. Af hálfu stefndu er öllum kröfum og röksemdum stefnanda hafnað. I. Málsástæður og lagarök stefnanda. Af hálfu stefnanda er tekið fram að hann hafi krækt í þar til gert handfang á einum fiskikassanum með þar til gerðum járnkrók. Hafi stefnandi síðan togað í krókinn til að færa kassann á griparma lyftarans. Ekki vildi þá betur til en að handfangið hafi rifnað, eins og pappír, og stefnandi fallið aftur fyrir sig út af tengivagninum, í gegnum hliðarhurð, og niður á malbikað vinnuplan, er vagn- inn stóð á. Stefnandi tekur fram að um hafi verið að ræða eins fiskikassa og notaðir séu á öllum fiskimörkuðum hér á landi. Þessir kassar séu úr trefjaplasti og taki 90 lítra, lengd kassanna sé 84 cm, breidd 51 cm og hæð 26 cm. Til að færa kass- ana úr stað séu notaðir járnkrókar sem séu 60 til 70 cm að lengd, með hand- fangi og ca. 10 em krók á endanum. Á efri brún kassanna sé handfang eða hak til að færa þá úr stað og séu til þess notaðir slíkir krókar sem stefnandi notaði er slysið varð. Kveður stefnandi að hann hafi verið búinn að færa marga kassa með þessum hætti er slysið varð. Hafi hann ekki getað búist við öðru en þessi kassi sem hann var að færa er slysið varð, væri eins og allir hinir. Það hafi hins vegar ekki verið heldur hafi kassinn greinilega verið gallaður að því leyti að handfangið hélt ekki og gaf sig er í það var togað. Stefnandi kveður að hann hafi með engu móti getað gert sér grein fyrir ástandi fiskikassans og því hafi farið sem fór. Bendir stefnandi á að hann hafi í öllu farið eftir þeim vinnuaðferðum sem á vinnustað hans hafi verið stundaðar og honum hafi verið leiðbeint um af sínum yfirboðara, Má Þorvarðarsyni, verk- stjóra. Stefnandi tekur fram að slysið virðist ekki hafa verið tilkynnt Vinnueftirliti ríkisins. Er um það vísað til svarbréfs Vinnueftirlitsins frá 12. október 1997 til 4970 lögmanns stefnanda, þar sem segir að slysið hafi ekki verið tilkynnt Vinnueft- irlitinu er það átti sér stað og því ekki verið rannsakað. Málsástæður stefnanda. Aðalaðild. Dómkröfur sínar á Vátryggingafélag Íslands hf. reisir stefnandi á þeim trygg- ingarsamningi sem eigandi bifreiðarinnar AP-637 og tengivagnsins PT-368 hafi gert og verið skylt að gera samkvæmt 92. grein umferðarlaga. Um sé að ræða slysatryggingu, þar sem líf og heilbrigði ökumanns sé vátryggt gegn þeirri hættu sem fylgi starfi ökumanns bifreiðar, samanber efnisákvæði greinarinnar á þá leið, að ökumannstryggingin skuli tryggja bætur „vegna slysa sem ökumaður kann að verða fyrir við starfa sinn“. Til grundvallar bótakröfu stefnanda liggi því tryggingarsamningur eiganda bifreiðarinnar AP-637 og hins stefnda félags, gerður til hagsbóta fyrir stefnanda. Byggir stefnandi á því að losun og lestun vörubifreiðar sé þáttur í eðlilegri og venjulegri notkun slíkra bifreiða og stefnandi hafi því orðið fyrir slysi við starfa sinn, sem stjórnandi bifreiðarinnar, eins og staðfest hafi verið t.d. í H 1995:1727, H 1996:3141 og í dómi Héraðsdóms Reykjavíkur frá 14. nóvember 1996, en þá voru málsatvik þau að ökumaður vörubifreiðar var að hagræða farmi á palli hennar, þegar hann féll aftur fyrir sig og slasaðist. Héraðsdómarinn felldi slysið undir 92. grein með svofelldum orðum: „Lestun og losun vörubifreiðar, þ.m.t. að hagræða farmi, er þáttur í notkun hennar og þar með eðlilegur hluti af starfi vörubifreiðarstjórans.“ Séu þessar dómsniðurstöður og í fullkomnu samræmi við það sem fram komi í ræðu framsögumanns fyrir 92. greininni á Alþingi Íslendinga, er hún var felld inn í frumvarp að núgildandi umferðarlögum á sínum tíma við aðra umræðu frumvarpsins. Varðandi kröfu þessa á Vátryggingafélag Íslands hf. bendir stefnandi á að vöruflutningabifreiðin AP-637 hafi verið tryggð hjá Vátryggingafélaginu Skandía hf. er slysið varð og að hið stefnda félag hafi nú tekið á sig skyldur þess. Varaaðild. = Verði ekki á það fallist, að 92. grein umferðarlaga taki til þess slyss sem stefnandi varð fyrir þann 7. október 1996, við vinnu stefnanda sem vörubifreið- arstjóri AP-637 og þar með að hann eigi dómkröfu á Vátryggingafélag Íslands hf., er á því byggt, að slys stefnanda verði rakið til vanbúnaðar og ófullnægj- andi verkstjórnar og því beri Landflutningar hf. ábyrgð á tjóni stefnanda vegna slyssins. Byggir stefnandi í þessu efni á þeirri heimild 2. mgr. 19. greinar eml. að 4971 heimilt sé að höfða mál á hendur Vátryggingafélagi Íslands hf. eins og málum háttar og ef það félag verði sýknað geti stefnandi beint dómkröfum sínum, að því frágengnu, að Landflutningum hf. þar sem dómkröfur stefnanda á báða þessa aðila eigi rætur að rekja til sama atviks og aðstöðu. a. Byggir stefnandi í varaaðild á því að slysið hafi hlotist af hlut, handfangi á fiskikassa, sem átti að vera í lagi, en var það ekki. Um hafi verið að ræða bilun eða galla sem vinnuveitandi stefnanda beri ábyrgð á. Byggir stefnandi á því að vanbúnaður fiskikassans hafi valdið slysinu, hvort sem handfangið á kassanum hafi verið slitið eða gallað. Um hafi verið að ræða tjón sem hlaust af galla í tæki sem notað var í atvinnurekstri vinnuveitanda stefnanda og á slíku tjóni beri vinnuveitandinn hlutlæga ábyrgð samkvæmt meginreglum skaðabótaréttarins. Byggir stefnandi á því að slík ábyrgð vinnuveitanda nái til allra tækja svo sem áhalda, véla, efnis og annarra muna. Engu máli skipti í þessu efni, hvort annmark- inn á fiskikassanum hafi verið upprunalegur, stafað af rangri framleiðsluaðferð eða rangri hönnun eða að annmarkinn hafi komið síðar til vegna slits. b. Stefnandi byggir einnig á því að vinnuveitandi hans, atvinnurekandinn, hafi átt að sjá til þess að vinnutilhögun öll væri með réttum hætti. Skilyrði til vinnu væru rétt og réttur búnaður notaður til verksins. Í því sambandi er á það bent að stefnandi hafi unnið verkið eins og honum hafði verið leiðbeint þar um. Færði hann fiskikassana til með þeim búnaði og þeirri aðferð sem honum hafði verið uppálagt og tíðkaðist á þessum vinnustað. c. Verði ekki fallist á hlutlæga ábyrgð vegna bilunar eða galla í tæki eða á vinnuveitendaábyrgð og þar með ábyrgð vinnuveitanda, atvinnurekanda, á verk- tilhögun, er á því byggt að hið stefnda félag, Landflutningar ehf., beri sök á tjóni stefnanda vegna gáleysis félagsins um aðbúnað á vinnustað, sem hafi verið van- búinn, vegna galla eða slits í handfangi fiskikassans. d. Í þessu sambandi bendir stefnandi á að orsakir slyssins hafi ekki verið rannsakaðar á nokkurn hátt, en af því leiði að hið stefnda félag hafi bæði sönn- unarbyrði og sönnunarfærslubyrði um að slysið hafi ekki orsakast af galla eða bilun í tæki sem stefnandi var að vinna við og að verkstjórn og vinnutilhögun hafi ekki verið ábótavant. Stefnandi byggir í öllum tilvikum á því að það hafi verið skylda hins stefnda félags, sem atvinnurekanda, að tilkynna slysið þegar til Vinnueftirlits ríkisins skv. 81. grein laga nr. 46/1980 um aðbúnað, hollustuhætti og öryggi á vinnu- stöðum, sbr. 3. mgr. 1. greinar reglugerðar nr. 612/1989, sbr. 2. grein og 4. grein sömu reglugerðar. e. Dómkröfur sínar sundurliðar stefnandi með neðangreindum hætti: Stefnandi byggir á lögum nr. 50/1993 með áorðnum breytingum með lögum nr. 42/1996 og örorkumati Atla Þórs Ólasonar matslæknis. Þjáningabætur séu þó miðaðar við læknisvottorð Ágústs Kárasonar. 4972 Bætur fyrir annað fjártjón 150.000.00 Þjáningabætur: Rúmliggjandi: 4 dagar x 1.300 x 3582/3282 5.675.00 og með hækjur 70 dagar (10 vikur) x 1.300 x 3582/3282 99.318.00 Batnandi með fótaferð 166 x 700 x 3523/3282 126.821.00 Miskabætur, 4.000.000 x 3582/3282 x 15% 654.845.00 Bætur fyrir varanlega örorku 1.984.436.00 Samtals örorkubætur 3.021.095.00 Kröfu um bætur fyrir annað fjártjón styður stefnandi við Í. grein laga nr. 50/1993. Að samkvæmt ákvæðum greinarinnar, eins og fram komi í greinargerð með lögunum, sé átt við kostnað sem falli á tjónþola fyrst eftir slys og erfitt sé að færa sönnur á með reikningum. Þar af leiðandi byggir stefnandi á að hér sé um að ræða þann kostnað sem slasaðir einstaklingar hafa af ferðum til lækna og sjúkraþjálfara t.d. og ýmsan kostnað annan svo sem símakostnað og ýmis smá- útgjöld og því til viðbótar lækniskostnað og sjúkraþjálfunarkostnað, sem gleym- ist að taka reikning fyrir en ljóst sé eigi að síður að sé fyrir hendi. Varðandi stefnanda sé ljóst að hann hafi orðið fyrir ýmsum kostnaði vegna þeirra áverka sem hann hlaut í slysinu, vegna læknisferða og komu á Sjúkrahús Reykjavíkur. Þá hafi stefnandi orðið að nota hækjur í 10 vikur, en allir vita að við slíkar aðstæður sé erfitt að bjarga sér, sem oft verði til töluverðs kostnaðar fyrir viðkomandi. Kröfu um þjáningabætur byggir stefnandi á læknisvottorði Á gústs Kárasonar læknis frá 4. febrúar 1998, en þar komi fram að stefnandi hafi verið rúmliggj- andi að mestu í viku og verið síðan á hækjum í 10 vikur eða 70 daga. Á þessum forsendum byggir stefnandi kröfu sína um verðbættar 1.300 krónur í 74 daga. Samkvæmt mati Atla Þórs sé þjáningatímabil stefnanda alls 4 mánuðir, sem stefnandi telur heldur skamman tíma miðað við vottorð Ágústs Kárasonar læknis, en stefnandi telur það vottorð staðfesta að þjáningatímabil vegna slyss- ins hafi verið lengri tími en 4 mánuðir eða alls 8 mánuðir, samanber að stefn- andi komi til Ágústs Kárasonar í júlí 1997 og sé þá sendur í æfingar. Á ofangreindum grundvelli gerir stefnandi kröfu um þjáningabætur í alls 8 mánuði eða 240 daga. Er því gerð krafa um verðbættar 700 krónur í 166 daga. Krafa um miskabætur er byggð á örorkumati Atla Þórs Ólasonar læknis um 15% læknisfræðilega örorku stefnanda og á 4. grein laga nr. 50/1993. Varðandi kröfu um bætur fyrir varanlega örorku bendir stefnandi á að tekju- reynsla hans ári fyrir slysið sé eftirfarandi: Mánuðina október 1996 aftur til maí 1996 vann stefnandi hjá hinu stefnda félagi og hafði 150.000 kr. í mánaðarlaun. Maí til og með apríl 1996 vann stefnandi hjá Pípulagnaverktökum og var með 109.200 kr. í maí, og síðan 84.600 kr. í apríl. Mars 1996 til og með nóv. 1995 4973 vann stefnandi hjá Húsasmiðjunni. Voru laun hans á þessa leið. Í mars 1996 346.519 kr., í febrúar 1996 106.744 kr., í Janúar 1996 106.744 kr., í des. 1995 55.231 kr. t 162.477 kr. og í nóvember 1995 116.097 kr. Samtals voru brúttó- laun stefnanda ári fyrir slysið því 1.837.612 kr. Fjárhæðin 1.837.612 hækkuð skv. hækkun launavísitölu frá október 1996 (148,2 stig) til Janúar 1998 (167,9 stig) er 2.081.883 kr. Sú fjárhæð að viðbættu framlagi atvinnurekanda í lífeyrissjóð, 6%, hækkuð með stuðlinum 10 og síðan margfölduð með örorkustigi stefnanda, 10%, geri 2.206.796 kr. Sé miðað við þá fjárhæð verða bætur fyrir varanlega örorku eftirfarandi: 2.206.796 x 10 x 10 = 2.206.796. Lækkun v. aldurs 18% eða 1.809.572. Verður þá bótakrafan 1.036.569 1.809.572 = 2.846.141. Útreikningur kröfunnar, eins og að ofan greinir, sé grundvallaður á 1. máls- grein 7. greinar laga nr. 50/1993, er kveði á um heildarvinnutekjur tjónþola á næstliðnu ári fyrir þann dag er tjón varð. Telur stefnandi að með útreikningi þessum verði ekki komist nær því hverjar þessar heildarvinnutekjur hans þetta tímabil hafi verið. Stefnandi bendir hins vegar á að samkvæmt skattframtölum hans gjaldárin 1997 til og með 1995 hafi heildarvinnutekjur hans árin 1996 til og með 1994 verið sem hér segir: Árið 1996 kr. 2.058.039, árið 1995 kr. 2.020.420, árið 1994 kr. 1.967.102. Heildarvinnutekjur stefnanda hafi því verið 2.015.187 kr. að með- altali þrjú ár fyrir slysið. Byggir stefnandi á að það sé bæði eðlilegra og sanngjarnara varðandi bóta- grundvöll stefnanda og sýni betur tekjuöflunarhæfi hans og það fjárhagslega tjón, sem hann hafi orðið fyrir, að miða við tekjur hans 3 ár fyrir slysið. Einnig megi benda á að aðstæður hans hafi verið óvenjulegar að því leyti að hann hafi ekki unnið samfellt hjá sama vinnuveitanda, heldur verið að leita sér að varan- legum vinnustað. Einnig megi benda á að þetta meðaltal sé öruggari vísbending um tekjur komandi ára, en þegar aðeins sé miðað við heildarvinnutekjur næstliðið ár fyrir þann dag er tjón hafi orðið. Samkvæmt því reiknist krafa hans þannig: Árslaun 2.015.187 kr. x 167,9/148,2 = 2.283.062 # framlag atvinnurekanda í lífeyrissjóð 6% = 2.420.045 x stuðullinn 10 x 10% varanleg örorka = 2.420.045 kr. Byggir stefnandi samkvæmt þessu á að tjón stefnanda vegna varanlegrar örorku hafi verið 2.420.045 kr. Undir rekstri málsins var sú fjárhæð lækkuð í 1.984.436 kr. Kröfu um bætur fyrir varanlega örorku styður stefnandi enn fremur við S., 6. og 7. grein laga nr. 50/1993 og niðurstöðu örorkumats Atla Þórs Ólasonar. Kröfu sína á hendur Vátryggingafélagi Íslands hf. styður stefnandi við 92. grein umferðarlaga. 4974 Kröfu sína á hendur Landflutningum hf. styður stefnandi við meginreglur skaðabótaréttarins um hlutlæga ábyrgð atvinnurekanda á göllum eða bilunum (sliti) í tækjum. Einnig vísar stefnandi til laga nr. 46/1990 um aðbúnað, holl- ustuhætti og öryggi á vinnustöðum, sérstaklega er vísað til 13. greinar laganna, sem og 20., 21. og 23. greinar, sbr. 86. greinar sömu laga. Þá vísar stefnandi til reglna vinnuréttar um verkstjórnar- og húsbóndavald atvinnurekanda og þar á móti hlýðniskyldu starfsmanns. Stefnandi vísar að síðustu til reglna skaðabótaréttarins um vinnuveitendaá- byrgð og til sakarreglunnar. Þá vísar stefnandi til þeirrar sönnunarreglu að sá sem auðveldara eigi með að tryggja sér sönnun beri að gera slíkt, en geri hann það ekki beri hann svo- kallaða sönnunarbyrði. Þá vísar stefnandi til þess að samkvæmt 81. grein laga nr. 46/1980, sbr. reglugerð nr. 612/1989, sé lögð á atvinnurekanda ákveðin sönn- unarfærslubyrði varðandi vinnuslys. Fjárkröfu sína styður stefnandi við meginreglur laga nr. 50/1993 og tilgang löggjafans með setningu laganna. Varðandi réttarfarslega heimild til varaaðildar er vísað til 2. mgr. 19. greinar eml. nr. 91/1991. Ill. Málsástæður og lagarök stefnda. Aðalaðild. Stefndi, Vátryggingafélag Íslands hf., byggir kröfu sína um sýknu af kröfu stefnanda um bætur úr slysatryggingu ökumanns á því að slys stefnanda falli utan gildissviðs 92. gr. umfl. og gildissviðs slysatryggingarinnar, þar sem slysið hafi ekki hlotist af notkun bifreiðarinnar AP 637 sem ökutækis. Það sé grund- vallaratriði við túlkun á gildissviði 92. gr. og skilmálum slysatryggingarinnar að tilgangur löggjafans með setningu 92. gr. hafi verið sá að veita stjórnendum bif- reiða bótarétt sem væri sambærilegur bótarétti farþega sem slasist í ökutæki. Bótaréttur farþega byggist á 88. gr. umfl. og sé sá réttur háður því almenna skil- yrði að slys verði rakið til notkunar ökutækis í skilningi ákvæðisins. Verði 92. gr. umferðarlaganna því ekki túlkuð rýmra en svari orðanna hljóðan og tilganginum með ákvæðinu en í lagagreininni segir að slysatryggingin skuli gilda fyrir hvern ökumann sem tækinu stjórnar og tryggja bætur vegna slyss sem ökumaður verði fyrir við starfa sinn. Þetta sé eðlilegast að skýra þannig að slysa- tryggingin taki aðeins til þeirra slysa sem ökumaðurinn hljóti af notkun ökutæk- isins þegar hann sé við stjórn þess. Slys sem ökumaðurinn verði fyrir við ann- ars konar meðhöndlun ökutækisins falli því utan gildissviðs 92. gr. Enda myndu farþegar eða aðrir sem slösuðust við slíkar kringumstæður heldur ekki njóta bótaverndar samkvæmt bótaákvæðum umfi. Sé það grundvallarskilyrði þess að 4975 slys á ökumanni falli undir gildissvið 92. gr. umfl. og gildissvið slysatrygging- arinnar að slys hafi hlotist af notkun ökutækis í skilningi notkunarhugtaks 88. gr. umfl. Er beinlínis tekið á þessu í H 1997 13. nóvember í málinu nr. 47/1997 en þar segir orðrétt: „Fordæmi Hæstaréttar við skýringu á þessu ákvæði (92. gr. umferðarlaga) eru á þá leið að skilyrði greiðsluskyldu úr þessari vátryggingu séu þau að ökumaður hafi orðið fyrir slysinu við stjórn ökutækisins og jafnframt að slysið verði rakið til notkunar þess í skilningi 1. mgr. 88. gr. laganna.“ Slys stefnanda hafi ekki hlotist af notkun bifreiðarinnar í skilningi notkunar- hugtaks 88. gr. umfl. né hafi stefnandi verið við stjórn hennar þegar slysið varð. Bifreiðin hafi staðið kyrr á áfangastað og hlaust slysið af því að stefnandi féll aftur fyrir sig út úr tengivagni bifreiðarinnar. Hlaust slysið hvorki af akstri bif- reiðarinnar né sérstökum búnaði hennar eða eiginleikum sem ökutækis og flutn- ingabifreiðar og hlaust því ekki af vélknúnu ökutæki í notkun. Slysið falli þannig ljóslega utan gildissviðs 92. gr. umfl. og slysatryggingar- innar enda hafi slysið hvorki verið umferðarslys samkvæmt skilmálum trygg- ingarinnar né ökumaður að stjórna bifreiðinni þegar hann féll út úr henni. Beri því að sýkna stefnda, Vátryggingafélag Íslands hf., af öllum kröfum stefnanda um bætur úr slysatryggingu ökumanns. Varaaðild. Stefndi, Landflutningar ehf., hefur fallið frá kröfu um sýknu vegna aðildar- skorts. Hins vegar er byggt á að sýkna beri félagið þar sem það beri ekki að lögum ábyrgð á slysi stefnanda. Stefndi, Landflutningar ehf., vísar því á bug að hann beri hlutlæga ábyrgð á slysinu þar sem það megi rekja til þess að fiskikassinn sem stefnandi ætlaði að færa til hafi verið bilaður eða gallaður og því vanbúinn. Stefndi beri ekki ábyrgð á bilun eða galla í tækjum eða búnaði nema um sé að ræða eitthvað sem bein- línis sé notað í atvinnurekstri fyrirtækisins. Svo hafi alls ekki verið í þessu til- viki. Fiskikassar séu sannanlega ekki búnaður/tæki sem stefndi noti í atvinnu- rekstri sínum og verði því ekki ábyrgð á bilun eða galla í þeim lögð á stefnda. Telji stefnandi að slíkir kassar séu venjulegur búnaður sem stefndi notar, beri honum að sanna slíkt en það hafi hann ekki gert. Enn fremur sé það með öllu ósannað að það hafi verið bilun eða galli í fiskikassa sem valdið hafi slysinu. Það komi fram hjá stefnanda sjálfum að járn sem hann hafi notað hafi skroppið til á kassanum en slíkt geti ekki talist bilun eða galli í tæki heldur óhappatilvik sem stefndi, Landflutningar ehf., geti ekki borið ábyrgð á. Þá vísar stefndi því alfarið á bug að eitthvað hafi verið athugavert við vinnu- tilhögun verksins. Engin ástæða hafi verið til þess að hafa verkstjóra yfir stefn- anda til að leiðbeina honum við starfann enda verkið einfalt og stefnandi full- fær um að sinna því sjálfur. 4976 Stefndi vísar því einnig á bug að hann beri ábyrgð á slysi stefnanda vegna gáleysis um aðbúnað á vinnustað. Slysið hafi orðið á malbikuðu plani sem ekk- ert hafi verið athugavert við. Verði því ekki séð hvað hafi átt að vera það athuga- vert við vinnustaðinn að rekja megi til sakar stefnda. Sönnunarbyrðin um slíkt liggi alfarið hjá stefnanda. Starfsmanni Vinnueftirlitsins hafi strax verið gert kunnugt um málið. Slysið hafi hins vegar ekki verið tilkynnt sérstaklega til Vinnueftirlitsins fyrr en í októ- ber 1996. Við það hafi ekkert verið að athuga. Í fyrsta lagi hafi stefnandi haldið sjálfur að hann hefði bara tognað og ekið í burtu af slysstað. Í öðru lagi hefði ekkert frekar verið upplýst um orsakir slyssins þótt Vinnueftirlitinu hefði verið tilkynnt um það. Stórkostlegt gáleysi. Stefndu byggja kröfur sínar um sýknu einnig á því að öll bótaábyrgð stefndu, ef hún teldist vera fyrir hendi, væri fallin niður sökum stórkostlegs gáleysis stefnanda sjálfs og gildir einu á hverju bótaábyrgðin væri byggð. Stefnandi hafi sýnt af sér stórfellt gáleysi með því gæta ekki að því að járn það sem hann not- aði til að færa til kassana væri tryggilega krækt í kassann áður en hann togaði í kassann. Stefnandi hafi þar með ekki hagað sér eins og góður og gegn, skyn- samur maður sem aftur leiði til þess að hann verði að bera tjón sitt sjálfur. Stefnukröfum er mótmælt sem allt of háum. Miðist varakrafan við það. Byggt er á skaðabótalögum nr. 50/1993. Kröfuliður um bætur fyrir „annað fjártjón“ sé með öllu ósannaður og beri því alfarið að hafna honum. Engin gögn liggi fyrir í málinu um þessa kostnaðarliði eða þá þjónustu sem leiði til þeirra. Hefði stefnanda verið í lófa lagið að afla sér kvittana vegna slíks kostnaðar ef um hann hefði verið að ræða. Kröfu um þjáningabætur er mótmælt sem of hárri og alls ekki í samræmi við 3. gr. skaðabótalaganna. Útreikning þjáningabóta beri að miða við örorkumat á dskj. 5. Þar komi fram að stefnandi hafi verið frá vinnu í 4 mánuði, þar af rúm- liggjandi í 4 daga. Stefnandi hafi því verið rúmfastur í 4 daga og veikur án þess að vera rúmliggjandi í 116 daga. Þjáningabætur beri að miða við þetta sam- kvæmt skaðabótalögum (4 x 1300 * vísitöluhækkun, 116 x 700 = vísitölu- hækkun). Varanlegt fjártjón. Samkvæmt skaðabótalögum eigi að reikna bætur fyrir varanlega örorku þannig að miðað sé við heildarvinnutekjur tjónþola á næstliðnu ári fyrir tjóns- dag, sbr. 7. gr. laganna. Stefnandi hafi verið í starfi allt árið á undan slysinu. Verði því ekki stuðst við aðrar fjárhæðir en þau laun. Undantekningarákvæði 2. mgr. 7. gr. eigi ekki við í þessu tilviki. 4977 Samkvæmt 9. gr. skbl. eigi að lækka bætur vegna aldurs ef tjónþoli sé 26 ára eða eldri þegar slysið varð. Stefnandi sé fæddur 29. nóvember 1951 og slysið hafi orðið 7. október 1996. Stefnandi hafi því verið 44 ára á slysdegi. Alls sé því um að ræða 18 ár eða 18%. Þessa lækkun vanti í útreikning á kröfu um var- anlega örorku. Þess er krafist að bætur verði lækkaðar sem þessu nemi. Vaxtakröfum er sérstaklega andmælt en bótakrafan beri ekki dráttarvexti frá fyrri tíma en dómsuppsögudegi, sbr. t.d. H 1990, 128 og H 1995, 30. mars í mál- inu nr. 429/1992. IV. Niðurstaða. Stefnandi var starfsmaður hjá Landflutningum ehf. þegar slysið varð. Hann hafði það starf með höndum að taka við vöruflutningabifreiðum stefnda, sem til Reykjavíkur komu, og annast um losun og lestun þeirra. Þegar slysið varð var hann að afferma vöruflutningabifreið, sem flutt hafði togarafisk frá Fáskrúðs- firði og var farmurinn í fiskikössum í tengivagni vöruflutningabifreiðarinnar AP 637. Telja verður nægilega upplýst samkvæmt gögnum máls að slysið hafi gerst með þeim hætti að handfang á fiskikassa hafi gefið sig þegar stefnandi var að draga með járnkrók stæðu með þremur fiskikössum í átt að hliðardyrum tengi- vagnsins og við það hafi hann fallið aftur fyrir sig og niður á malbikað plan. Dómkröfur sínar á hendur stefnda, Vátryggingafélagi Íslands hf., byggir stefnandi á slysatryggingu ökumanns samkvæmt 92. gr. umferðarlaga nr. 50/ 1987. Ökumannstrygging samkvæmt 92. gr. umferðarlaga nr. 50/1987 gildir fyrir hvern ökumann sem tækinu stjórnar. Vátryggingin skal tryggja bætur vegna slyss sem ökumaður kann að verða fyrir við starfa sinn. Samkvæmt dómafor- dæmum Hæstaréttar um skýringu á 92. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sbr. H 1997:3287, eru skilyrði greiðsluskyldu úr þessari vátryggingu þau, að ökumaður hafi orðið fyrir slysinu við stjórnun ökutækisins, og jafnframt að slysið verði rakið til notkunar þess í skilningi 1. mgr. 88. gr. laganna. Svo sem fyrr greinir var stefnandi að færa til farm í tengivagni vöruflutn- ingabifreiðarinnar AP 637 þegar slysið varð. Bifreiðin var kyrrstæð og slys stefnanda hlaust hvorki af eiginleikum bifreiðarinnar sem ökutækis né af sér- stökum búnaði hennar sem vöruflutningabifreiðar. Slys stefnanda hlaust því ekki af vélknúnu ökutæki í notkun í skilningi 1. mgr. 88. gr. umferðarlaga nr. 50/1987 og fellur því utan gildissviðs vátryggingar samkvæmt 92. gr. laganna. Ber því að sýkna stefnda, Vátryggingatélag Íslands hf., af kröfum stefnanda í málinu, en rétt þykir að málskostnaður falli niður að því er þann stefnda varðar. Dómkröfur sínar á hendur stefnda, Landflutningum ehf., byggir stefnandi á því að stefndi beri hlutlæga ábyrgð á tjóni stefnanda vegna þess að slysið hafi 4978 hlotist af bilun eða galla í tæki, sem notað var í atvinnurekstri vinnuveitanda. Er þá vísað til þess að vanbúnaður fiskikassans hafi valdið slysinu, þar sem handfangið hafi rifnað af. Á þetta sjónarmið verður ekki fallist. Umræddur fiski- kassi var hluti af farminum og ekki í eigu eða á ábyrgð stefnda, Landflutninga ehf. Þá liggur og ekki annað fyrir en stefnandi hafi beitt venjulegum aðferðum við losun farmsins og ekkert var athugavert við aðbúnað á vinnustað. Orsakir slyssins liggja ljóst fyrir og stefnandi var fullfær um að sinna sínu verki. Full- yrðingar um að verkstjórn og vinnutilhögun hafi verið ábótavant hafa ekki við rök að styðjast. Slys stefnanda verður ekki rakið til atvika, sem stefndi, Land- flutningar ehf., ber bótaábyrgð á. Ber því einnig að sýkna þann stefnda af kröfum stefnanda í málinu, en eftir atvikum verður málskostnaður felldur niður. Eggert Óskarsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndu, Vátryggingafélag Íslands hf. og Landflutningar ehf., skulu vera sýkn af kröfum stefnanda, Óla Jóns Hermannssonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 4979 Fimmtudaginn 16. desember 1999. Nr. 337/1999. Ákæruvaldið (Bragi Steinarsson vararíkissaksóknari) gegn Ingva Guðmundssyni (Hilmar Ingimundarson hrl.) Nytjastuldur. Þjófnaður. Akstur án ökuréttar. I var dæmdur fyrir nytjastuld, umferðarlagabrot og þjófnað. Var honum gerð fangelsisrefsing vegna brota sinna. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar 16. ágúst 1999 í sam- ræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og jafnframt af hálfu ákæru- valds, sem krefst þess nú að héraðsdómur verði staðfestur. Ákærði krefst þess aðallega að hann verði sýknaður af sakargiftum um nytjastuld samkvæmt 1. kafla ákæru, en að öllu leyti af þeim sökum, sem hann er borinn í II. kafla hennar. Til vara krefst hann þess að refsing verði milduð. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður hann staðfestur. Ákærði verður dæmdur til að greiða allan áfrýjunarkostnað af mál- inu, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Ákærði, Ingvi Guðmundsson, greiði allan sakarkostnað fyrir Hæstarétti, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, 30.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 31. maí 1999. Málið er höfðað með ákæru útgefinni 6. apríl 1999 á hendur: „Ingva Guð- mundssyni, kt. 290875-2939, Vallarási 1, Reykjavík, fyrir eftirtalin brot í Reykjavík á árinu 1998: 4980 I. Nytjastuld og umferðarlagabrot, með því að hafa notað bifreiðina KU-339 í heimildarleysi frá því eftir hádegi mánudaginn 24. ágúst er hann tók hana frá Bílasölunni Planið, Vatnagörðum, og til kl. 5.40 að morgni þriðjudagsins 25. ágúst þegar lögregla kom að ákærða við Ljósheima 10, og ekið henni sviptur ökurétti um götur í borginni og að kvöldi mánudagsins inn um glugga verslun- arinnar Trítu, Nethyl 2, með þeim afleiðingum að glerið í glugganum brotnaði, og stungið af frá vettvangi. Telst þetta varða við 1. mgr. 259. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 1. gr. laga nr. 20/1956 og 137. gr. laga nr. 82/1998, og 1. mgr. 4. gr., 1. mgr. 10. gr. og 1. mgr. 48. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sbr. 3. gr. laga nr. 57/1997 og 186. gr. laga nr. 82/1998. 11. Þjófnað, með því að hafa að morgni þriðjudagsins 25. ágúst brotist inn í bif- reiðina MB-975, með skráningarnúmerið R-76735, við Ljósheima 10, með því að brjóta vinstri hliðarrúðu og stolið geislaspilara, magnara, bassaboxi og geisla- diskum, samtals að verðmæti um kr. 50.000. Telst þetta varða við 244. gr. almennra hegningarlaga. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar. Í málinu gera Sjóvá-Almennar tryggingar hf., kt. 701288-739, kröfu um skaðabætur að fjárhæð kr. 56.667 ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga frá tjónsdegi 24.9.1998 en síðan dráttarvöxtum samkvæmt HI. kafla vaxtalaga til greiðsludags.“ Verjandi ákærða krefst þess að ákærði verði sýknaður af þjófnaðarákæru og einnig af nytjastuldi, en að öðru leyti er krafist vægustu refsingar sem lög leyfa og að sakarkostnaður verði greiddur úr ríkissjóði að mati dómsins. I. Ákærði var handtekinn aðfaranótt 25. ágúst sl. og var þá á bifreiðinni KU- 339 og sýnilegt að bifreiðin hefði lent í einhvers konar óhappi. Hann kvaðst hafa fengið bifreiðina að láni á bílasölu og myndi skila bifreiðinni daginn eftir. Ákærði var handtekinn vegna sakarefnis sem lýst er í Il. kafla ákærunnar og var bifreiðin flutt í geymsluport lögreglustöðvarinnar. Fyrir dómi neitaði ákærði nytjastuldi, en játaði umferðarlagabrot þau sem ákært er vegna. Ákærði kvaðst hafa fengið bifreiðina lánaða til reynsluaksturs og því ekki hafa notað hana í heimildarleysi. Sigurður Jóhann Lövdal bifreiðasali lýsti því fyrir dóminum að ákærði hefði komið á bílasöluna 24. ágúst sl. og beðið um að fá að skoða bifreiðina KU-339. Það var heimilað en tekið fram að hann mætti ekki fara neitt á bifreiðinni. Hins 4981 vegar hefði ákærði ekið brott í heimildarleysi. Sigurður vissi að bifreiðin var svo gott sem bensínlaus og því taldi hann ákærða hafa orðið stopp rétt hjá sökum bensínleysis og leitaði hann því bifreiðarinnar í næsta nágrenni, en fann ekki. Þá var lögreglan látin vita. Ákærði hefði því notað bílinn í heimildarleysi og enginn starfsmaður bílasölunnar hefði heimilað honum notkunina, enda hefði bílasalan ekki heimild til að lána bílinn, þar sem leita hefði þurft til eigandans fyrst. ll. Tilkynning barst lögreglu aðfaranótt 25. ágúst sl. um fólk í hávaðarifrildi við Ljósheima 10 og að sparkað hefði verið í bílrúðu og hún brotin. Lögreglan hitti ákærða á vettvangi og eftir handtöku greindi hann frá því að hann hefði verið að sækja tæki í bifreiðina MB-975, en eigandi tækjanna hefði lánað sér þau. Fyrir dómi neitaði ákærði sök og greindi frá á sama veg og hjá lögreglunni, þ.e. að hann hefði verið að sækja tækin í bifreiðina MB-975 um nóttina, en eig- andinn, Ólafur Kristinn Þórðarson, hefði lánað honum tækin og rúðan í bifreið- inni hefði brotnað fyrir slysni er hann var að sækja þau. Vitnið Ólafur Kristinn Þórðarson kærði þjófnað þeirra verðmæta sem lýst er í ákærunni og fyrir dóminum staðfesti hann það og kvaðst aldrei hafa veitt ákærða heimild til að sækja tækin eða fá lánuð. Niðurstöður. I. Ákærði ók á brott frá bílasölunni og notaði bílinn heimildarlaust klukku- stundum saman og lenti loks í umferðaróhappi. Með játningu ákærða er sannað að hann hafi framið þau umferðarlagabrot, sem ákært er vegna. Með vísan til ofanritaðs og málavaxta að öðru leyti og með vitnisburði Sigurðar Jóhanns Lövdal er sannað gegn neitun ákærða, að hann hafi notað bílinn heimildarlaust, eins og lýst er í ákærunni. Samkvæmt þessu er sannað að ákærði framdi þá háttsemi sem lýst er í þessum ákærulið og eru brot hans þar rétt heimfærð til refsiákvæða. TH. Ákærði braut hliðarrúðu í bifreiðinni, sem er til þess fallið að renna stoðum undir grunsemdir um þjófnað hans og framburður ákærða um að rúðan hafi brotnað fyrir slysni er að engu hafandi. Með vísan til ofanritaðs og með vitnisburði Ólafs Kristins Þórðarsonar er sannað gegn neitun ákærða, að hann hafi framið þá háttsemi sem hér er lýst og eru brotin rétt heimfærð í ákærunni. Ákærði á að baki langan sakaferil og hefur frá árinu 1991 gengist undir fjórar 4982 dómsáttir fyrir fíkniefnabrot og þjófnað. Þá hefur hann frá árinu 1992 hlotið 13 refsidóma fyrir skjalafals, þjófnað, líkamsárás, nytjastuld, umferðarlagabrot, fjársvik og fíkniefnabrot. Þá hefur hann frá árinu 1993 gengist undir þrjár lög- reglustjórasáttir fyrir umferðar- og fíkniefnabrot. Ákærði hefur staðist reynslulausn er hann hlaut 5. nóvember 1997. Ákærði er nú í fimmta sinn fundinn sekur um akstur sviptur ökurétti og hafa ítrekunar- áhrif aldrei rofnað á milli brotanna. Refsing ákærða nú er ákvörðuð með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningar- laga og þykir hæfilega ákvörðuð fangelsi í 6 mánuði. Ákærði er dæmdur til að greiða tjón sem hlaust af háttsemi hans samkvæmt I. kafla ákærunnar og skal hann greiða Sjóvá-Almennum tryggingum hf. skaða- bætur eins og lýst er í dómsorði. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með taldar 70.000 krónur í málsvarn- arlaun til Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns. Guðjón St. Marteinsson héraðsdómari kvað upp dóminn. Dómsorð: Ákærði, Ingvi Guðmundsson, sæti fangelsi í 6 mánuði. Ákærði greiði Sjóvá-Almennum tryggingum hf. 56.667 krónur ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga frá tjónsdegi, 24. september 1998, en síðan með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga til greiðsludags. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með taldar 70.000 krónur í máls- varnarlaun til Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns. 4983 Fimmtudaginn 16. desember 1999. Nr. 216/1999. Halla S. Sigurðardóttir (Gylfi Thorlacius hrl.) gegn Sigurði Þorsteinssyni og Vátryggingafélagi Íslands hf. (Hákon Árnason hrl.) Dráttarvél. Skaðabætur. Líkamstjón. Gjafsókn. H var að smyrja feiti á tannhjólakeðju heyhleðsluvagns, sem tengdur var aftan í dráttarvél. H festi höndina í keðjunni og slasaðist á fingrum. Stefndi H eiganda og vátryggjanda dráttarvélarinnar og krafðist bóta. Talið var að slysið yrði ekki rakið til notkunar dráttarvélarinnar sem öku- og dráttartækis eða við að knýja vinnutæki í venjulegri notkun þess. Bótaábyrgð yrði því ekki reist á hlutlægum ábyrgðarreglum umferðarlaga. Var því sýknað. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 7. júní 1999. Hann krefst þess að stefndu verði dæmdir til að greiða sér 1.112.842 krónur með 2% ársvöxtum frá 8. júlí 1994 til 9. ágúst 1996, en dráttarvöxtum sam- kvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar, sem honum hefur verið veitt fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostn- aðar fyrir Hæstarétti, en til vara að kröfur áfrýjanda verði lækkaðar og málskostnaður falli niður. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann staðfestur. Rétt er að aðilarnir beri hver sinn kostnað af málinu fyrir Hæstarétti. Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjanda fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkis- sjóði, svo sem nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. 4984 Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjanda, Höllu S. Sigurðardóttur, fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutnings- þóknun lögmanns hans, 150.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 8. mars 1999. Mál þetta, sem dómtekið var hinn 10. febrúar sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Höllu S. Sigurðardóttur, kt. 201174-5709, Skúfsstöðum, Skaga- firði, á hendur Sigurði Þorsteinssyni, kt. 170932-2509, Skúfsstöðum, Skagafirði, og Vátryggingafélagi Íslands hf., kt. 690989-2009, Ármúla 3, Reykjavík, með stefnu birtri 23. júní 1998. Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndu verði dæmdir til að greiða 1.112.842 kr. með vöxtum samkvæmt 16. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993 frá 8. júlí 1994 til 9. ágúst 1996, en með dráttarvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Til vara gerir stefnandi kröfu um lægri upphæð að mati dómsins. Þá gerir stefnandi kröfu um málskostnað að upphæð 293.712 kr. og 49.900 kr. vegna útlagðs kostnaðar fyrir örorkumat. Gerð er krafa um að 24,5% virðis- aukaskattur að upphæð 71.959 kr. leggist ofan á framantaldar 293.712 kr. Dómkröfur stefndu eru þær aðallega að þeir verði sýknaðir af öllum kröfum stefnanda og tildæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati dómsins, en til vara að stefnukröfur verði stórlækkaðar og málskostnaður felldur niður. I. Atvik máls og ágreiningsefni. Málsatvik eru þau að stefnandi slasaðist á hægri hendi er hún var að aðstoða við heyskap á bænum Skúfsstöðum í Skagafirði hinn 8. júlí 1994. Stefnandi er dóttir bóndans þar, stefnda Sigurðar Þorsteinssonar. Hún var að vinna við hey- hleðsluvagn, sem tengdur hafði verið við dráttarvél af gerðinni Massey Ferg- uson, skráningarnúmer KD-1006. Aðstæður voru kannaðar samdægurs á vett- vangi af lögreglu og Vinnueftirliti ríkisins. Samkvæmt skýrslu Vinnueftirlits rík- isins voru tildrög slyssins þau „að hin slasaða var að smyrja keðjudrif á sóp- vindu á heyhleðsluvagni af CLASS-gerð. Hafði hún fjarlægt hlíf sem er yfir keðjudrifi og hugðist smyrja drifið en hafði sópvindu vagnsins í gangi“. Í lög- regluskýrslu segir að slysið hafi orðið með þeim hætti „að Halla var að smyrja keðju sem snýr sópvindu vagnsins og notaði í fyrstu grannan trélista, 70 sm langan, til að maka allþykkri keðjufeitinni á 5 sm breiða keðjuna. En þar sem verkið gekk seint og illa með þeim hætti fór hún að smyrja feitinni á keðjuna með fingrunum, og hafði sópvinduna í gangi á meðan til að fá sem jafnasta dreifingu feitarinnar. Skyndilega festi Halla fingurna í keðjunni með þeim afleiðingum að höndin barst með keðjunni að tannhjóli sem keðjan leikur á en 4985 með snarræði tókst henni að kippa hendinni að sér áður en hún hrifsaðist allan hringinn með tannhjólinu“. Stefnandi var flutt á sjúkrahús Skagafjarðar og síðan áfram á Fjórðungs- sjúkrahúsið á Akureyri þar sem gert var að sárum hennar og hún lögð inn til frekari læknismeðferðar. Við slysið varð stefnandi fyrir miklum mjúkpartaá- verkum á vísifingri, löngutöng og baugfingri hægri handar. Stefnandi gekkst undir aðgerð til lagfæringar á fingrum í júní 1995 og var þess þá ekki að vænta að hægt yrði að gera frekari aðgerðir til lagfæringar á hendi hennar. Samkvæmt örorkumati Sigurjóns Sigurðssonar læknis dags. 1. júlí 1996 var varanlegur miski stefnanda vegna afleiðinga slyssins metinn 10% og varanleg örorka 10%. Stefnandi hefur krafið stefnda, Vátryggingafélag Íslands hf., um greiðslu bóta á grundvelli ábyrgðartryggingar dráttarvéla:innar KD-1006, en kröfum stefnanda hefur verið hafnað af hálfu stefndu. TI. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi byggir á því að tæki það sem tjóninu olli hafi verið tengt við og knúið af dráttarvél sem tryggð hafi verið lögboðinni ábyrgðartryggingu hjá hinu stefnda vátryggingafélagi. Beri stefndu því samkvæmt ákvæðum 88. og 91. gr. umferðarlaga að greiða stefnanda það tjón sem hún hafi orðið fyrir vegna slyss- ins. Keðja sú sem stefnandi festist í hafi verið hluti af drifbúnaði heyhleðslu- vagnsins sem hafi verið tengdur við dráttarvélina KD-1006 með drifskafti sem hafi gengið úr aflúrtaki vélarinnar. Í 2. gr. umferðarlaga nr. 50/1987 komi skýrt fram að dráttarvél sé m.a. ætluð til að knýja önnur vinnutæki. Hreyfing keðj- unnar og tannhjólsins á heyhleðsluvagninum hafi átt upptök sín í dráttarvélinni og verði tjón stefnanda því rakið til þeirrar notkunar dráttarvélarinnar sem sé einkennandi og venjuleg fyrir notkun dráttarvéla í búskap. Tjón það sem stefn- andi hafi orðið fyrir sé dæmi um tjón sem orðið geti vegna þeirra sérstöku hættu- eiginleika dráttarvéla og annarra ökutækja sem hinni ríku bótaábyrgð 88. gr. sé ætlað að taka til. Stefndu beri því samkvæmt almennum reglum skaðabótaréttar og ákvæðum umferðarlaga ótvíræða bótaábyrgð á tjóni sem stefnandi hafi orðið fyrir þann 8. júlí 1994. Dómkröfur stefnanda sundurliðast þannig: Bætur vegna varanlegs miska kr. 442.000 Bætur vegna varanlegrar örorku kr. 530.400 Þjáningabætur, 1400/770 kr. 45.360 Bætur vegna tímabundinnar örorku kr. 95.082 Alls kr. 1.112.842 4986 Með dómi Hæstaréttar í málinu nr. 317/1997, sem kveðinn hafi verið upp þann 4. júní 1998, hafi verið fallist á að tjónþolar sem hafi engar eða takmark- aðar vinnutekjur haft á liðinni tíð eigi rétt á því að fá bætur fyrir það tekjutjón sem þeir muni verða fyrir vegna varanlegrar örorku. Í örorkumati sem fram hafi farið á stefnanda hafi verið komist að þeirri nið- urstöðu að hún muni í framtíðinni hafa skert húðskyn og minnkaðar hreyfingar í fingrum hægri handar og muni það há henni töluvert við alls konar vinnu um ókomna tíð. Því sé gerð krafa um greiðslu á 530.400 kr. vegna varanlegrar örorku stefnanda. Varðandi bótaskyldu stefndu er vísað til ólögfestra reglna skaðabótaréttar og 88., 90., 91. og 97. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Um útreikning og fjárhæð bótakröfu er vísað til 2.,3.,4.,5.,6.,7. og 15. greinar skaðabótalaga nr. 50/1993, með síðari breytingum. Kröfur um vexti og dráttarvexti styðjast við 16. gr. skaðabótalaga og ákvæði Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Krafist er málskostnaðar með vísan til 130. gr. laga nr. 91/1991 og krafa um virðisaukaskatt af málskostnaði styðst við ákvæði laga nr. 50/1988 en stefnandi sé ekki virðisaukaskattsskyldur og sé því nauðsynlegt að fá dóm fyrir greiðslu skattsins úr hendi stefndu. Ill. Málsástæður og lagarök stefnda. Stefndu byggja aðalkröfu sína um sýknu á því að tjón stefnanda verði ekki rakið til notkunar dráttarvélarinnar KD-1006 í skilningi 88. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Tjónið verði alfarið rakið til notkunar heyhleðsluvagnsins og sérstaks búnaðar hans en 88. gr. umferðarlaga nái einvörðungu til notkunar skráningar- skyldra ökutækja, þ.m.t. dráttarvéla, en ekki til vélknúinna vinnuvéla eða ann- arra tækjavéla sem við þau séu tengd og sérbúnaðar þeirra. Gildi það hvort heldur aflvél kyrrstæðrar dráttarvélar sé aflgjafi vinnutækisins eða annars konar aflvél. Stefnandi hafi orðið fyrir tjóni er hún festi hönd sína í tannhjólakeðju á hey- hleðsluvagninum. Keðja þessi sé hluti af sérstökum sópvindubúnaði á hey- hleðsluvagninum en hann sé notaður til að sópa heyi upp á vagninn. Búnaður þessi verði aðeins notaður á heyhleðsluvagninum en ekki til annarra þarfa. Þannig hafi slysið ekki hlotist af dráttarvélinni sem slíkri, búnaði hennar, drif- skafti eða tengibúnaði milli dráttarvélarinnar og heyhleðsluvagnsins, heldur af sérbúnaði heyhleðsluvagnsins, sópvindubúnaðinum. Hættueiginleikar dráttar- vélarinnar sem ökutækis og dráttartækis hafi þannig engan þátt átt í slysinu. Slys stefnanda sé í þeim einum tengslum við dráttarvélina að hún hafi verið aflgjafi heyhleðsluvagnsins. Dráttarvélin sjálf, sem hafi verið kyrrstæð er slysið varð, eða búnaður hennar hafi að öðru leyti ekki komið við sögu. Dráttarvélin 4087 hafi ekki verið í notkun í skilningi 88. gr. umferðarlaga heldur aðeins sem hver annar aflgjafi fyrir heyhleðsluvagninn. Hvorki notkunarhugtak 88. gr. umferðarlaga né lögboðin ábyrgðartrygging ökutækja hafi verið talin ná til tjóns þar sem dráttarvél sé í þeim tengslum einum við tjónið að vera kyrrstæður aflgjafi hinna ýmsu vinnuvéla og tækja. Beri því að sýkna stefndu af öllum kröfum stefnanda á grundvelli fébótareglna umferð- arlaga. Þá verði ekki séð að almennar skaðabótareglur, sem stefnandi vísar til, eigi hér við. Sé enda ekki um það að ræða að stefndi, Sigurður, eigi sök á slys- inu og raunar ekki á því byggt af hálfu stefnanda. Hafi allur öryggisbúnaður vagns og dráttarvélar líka verið í fullkomnu lagi. Stefndu krefjast þess til vara að stefnukröfur verði stórlækkaðar fari svo að tjónið verði fellt undir 88. gr. umferðarlaga og ökutækjatryggingu dráttarvélar- innar. Sé Krafan á því byggð að stefnandi eigi að bera stærsta hluta tjóns síns sjálf vegna eigin sakar. Sú aðferð sem stefnandi notaði við að smyrja keðjuna hafi verið óforsvaranleg með öllu og með því hafi stefnandi sýnt af sér stórkost- legt gáleysi við verkið, sbr. 2. mgr. 88. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Stefnandi hafi tekið upp á að bera feitina með óvarinni hendi á keðjuna á meðan hún snerist fyrir vélarafli. Hlaut stefnanda eftir aldri og þroska að vera ljós hin stórkostlega óaðgætni sem hún sýndi með þessu og beri að meta henni það til eigin sakar samkvæmt dómvenju. Fái þetta stoð í umsögn vinnueftirlits- ins vegna slyssins þar sem segir að niðurstaða rannsóknarinnar hafi leitt í ljós „ekki var fyllsta öryggis gætt við smurninguna og vinnubrögð ekki til fyrir- myndar“. Stefnandi hafi verið alin upp við búskap og vön vélum og heyvinnslu- tækjum og hættum af þeim í gangi. Því er mótmælt að sá háttur hafi almennt verið hafður á að bera smurning- una á keðjuna með þeim hætti sem stefnandi viðhafði er slysið varð. Það fái enga stoð í gögnum málsins. Bæði ábúendur og sjónarvottur að slysinu fullyrði að venjan hafi verið að nota spýtu við að smyrja keðjuna. Þá er því mótmælt sem órökstuddu að stefnanda hafi verið sýnt að maka ætti smurningunni á með hendinni. Stefnandi hafi byrjað verkið með því að nota spýtuna, en breytt um verklag er henni þótti verkið sækjast seint. Að öðru leyti eru gerðar eftirfarandi athugasemdir við sundurliðaðar dóm- kröfur stefnanda. Miska- og örorkumati því sem stefnandi byggir á er mótmælt sem röngu. Kröfu stefnanda um bætur vegna varanlegrar örorku er mótmælt. Er slysið varð hafi engin heimild verið til þess í lögum að ákvarða tjónþolum bætur vegna varanlegrar örorku á grundvelli 10% miskastigs. Það hafi fyrst orðið heimilt með lögum nr. 42/1996 sem tóku gildi 1. júlí 1996. Slys stefnanda varð 8. júlí 1994. Höfðu fyrrgreind lög því ekki tekið gildi. Verði þeim ekki beitt afturvirkt enda sé ekki getið sérstaklega um það í lögunum sjálfum en það sé frumskil- 4988 yrði þess að lögum verði beitt afturvirkt. Það sé ennfremur grundvallarregla í skaðabótarétti að bótaréttur verði aðeins reistur á gildandi réttarreglum. Þar sem gildandi regla, sbr. 2. mgr. 8. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993, mælti svo fyrir að þegar miskastig væri minna en 15% greiddust engar örorkubætur eigi stefnandi ekki rétt til bóta vegna varanlegrar örorku. Hæstaréttarmál nr. 317/1997, sem stefnandi vísar til kröfu sinni til stuðnings, eigi ekki við hér. Hafi þar verið fallist á kröfu um bætur vegna varanlegrar örorku á grundvelli 10% varanlegs miska vegna þess að gagnaðili hafði ekki borið sérstaklega brigður á að sú leið yrði farin. Í máli þessu sé slíkri kröfugerð mótmælt að fullu og öllu og því engin skilyrði til að fallast á kröfu stefnanda. Eigi stefnandi því engan rétt til bóta vegna varanlegrar örorku. Til vara er kröf- unni mótmælt sem of hárri. Mótmælt er kröfu um bætur vegna tímabundinnar örorku sem rangri og órök- studdri. Sé með öllu óljóst hvernig krafan sé fundin, enda ekki rökstudd. Kröfu um dráttarvexti er mótmælt frá fyrri tíma en dómsuppsögudegi eins og málið sé vaxið. Aðalkrafa stefndu um sýknu styðst við 88. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Krafa stefndu um lækkun stefnufjárhæða styðst við 2. mgr. 88. gr. umferðarlaga. Krafa stefndu um að dráttarvextir reiknist ekki fyrr en frá dómsuppsögudegi styðst við Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, einkum 2. ml. 15. gr. Málskostnaðarkrafa styðst við XXI. kafla laga um meðferð einkamála. IV. Niðurstaða. Í málinu er ágreiningur með aðilum um það hvort slys stefnanda verði rakið til notkunar dráttarvélarinnar KD-1006 í skilningi 88. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Svo sem fram er komið varð slysið þegar stefnandi var að smyrja feiti á tannhjólakeðju sem drífur áfram sópvindu heyhleðsluvagns sem tengdur var aftan í dráttarvélina KD-1006. Hafði stefnandi fjarlægt hlífina yfir keðjudrifinu og hafði sópvinduna í gangi við smurninguna til að auðvelda smurningu keðj- unnar. Sópvindubúnaður heyhleðsluvagnsins var knúinn af aflvél dráttarvélar- innar og tengdur drifskafti hennar. Dráttarvélin var kyrrstæð og mannlaus er slysið varð. Keðja sú sem stefnandi festi hönd sína í var hluti af sérstökum sópvindubún- aði á heyhleðsluvagninum sem notaður er til þess að sópa heyi upp á vagninn. Dráttarvélin var ekki í notkun að öðru leyti en því að hún var aflgjafi fyrir sóp- vindubúnað heyhleðsluvagnsins, sem hafður var í gangi meðan tannhjólakeðjan var smurð. Slysið verður því ekki rakið til notkunar dráttarvélarinnar sem öku- og dráttartækis eða við að knýja vinnutæki í venjulegri notkun þess. Hinir sér- stöku hættueiginleikar dráttarvélarinnar sem vélknúins ökutækis áttu þannig 4989 engan þátt í slysinu, sem hlaust af sérstökum útbúnaði heyhleðsluvagnsins, sbr. H. 1996, 765. Bótaábyrgð á hendur stefndu verður því ekki byggð á 88. gr. umferðarlaga nr. 50/1987 og fellur því utan gildissviðs 91. gr. laganna um lög- boðna ábyrgðartryggingu ökutækja. Samkvæmt athugun af hálfu Vinnueftirlits ríkisins sama dag og slysið varð reyndist öryggisbúnaður vagns og dráttarvélar vera í lagi. Ekki hefur verið sýnt fram á að skilyrði bótaábyrgðar samkvæmt almennum reglum skaðabótaréttar séu fyrir hendi og ekki er á því byggt að stefndi Sigurður eigi sök á slysinu. Samkvæmt framansögðu ber að sýkna stefndu af kröfum stefnanda í málinu en eftir atvikum þykir rétt að málskostnaður falli niður. Eggert Óskarsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndu, Sigurður Þorsteinsson og Vátryggingafélag Íslands hf., skulu vera sýkn af kröfum stefnanda, Höllu S. Sigurðardóttur, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 4990 Fimmtudaginn 16. desember 1999. Nr. 330/1999. Ákæruvaldið (Sigríður Jósefsdóttir saksóknari) gegn Sigurði Heimi Sigurðssyni (Erla S. Árnadóttir hrl.) Omerking. Heimvísun. Játningarmál. Þar sem ákærði hafði ekki skýlaust játað þá háttsemi sem honum var gefin að sök í ákæru var talið, að héraðsdómara hefði ekki verið rétt að fara með málið sem játningarmál samkvæmt 125. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Þótti ekki verða hjá því komist að ómerkja héraðsdóm og vísa málinu heim í hérað til löglegrar með- ferðar af þessum sökum. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Hrafn Bragason. Ríkissaksóknari skaut máli þessu til Hæstaréttar 5. ágúst 1999 í sam- ræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun og jafnframt af hálfu ákæru- valds, sem krefst staðfestingar á sakfellingu en þyngingar á refsingu. Ákærði krefst þess, að hinn áfrýjaði dómur verði ómerktur og mál- inu vísað frá héraðsdómi en ella krefst hann sýknu. Verði á hvorugt fallist krefst ákærði vægari refsingar. Samkvæmt ákæru 16. mars 1999 var ákærði sóttur til saka fyrir brot gegn lögum um virðisaukaskatt og lögum um staðgreiðslu opinberra gjalda með því að hafa ekki, sem stjórnarmaður og framkvæmdastjóri Heimis ehf., staðið skil á virðisaukaskatti á árinu 1996, samtals að fjár- hæð 2.630.881 krónu, eða skil á staðgreiðslu opinberra gjalda, sem haldið var eftir af launum starfsmanna Heimis ehf., á árunum 1995 og 1996, samtals að fjárhæð 269.389 krónur. Í ákæru er þetta talið varða við 1. mgr., sbr. 6. mgr., laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt, sbr. 3. gr. laga nr. 42/1995, 2. mgr. 30. gr. laga nr. 45/1987 um staðgreiðslu opin- berra gjalda, sbr. 2. gr. laga nr. 42/1995, og 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 1. gr. laga nr. 39/1995 og 139. gr. laga nr. 82/1998. 4991 Í skýrslu fyrir héraðsdómi 4. maí 1999 er eftirfarandi bókað: „Ákærði kveðst skýlaust játa að hafa gerst sekur um þá háttsemi sem honum er gefin að sök í ákæruskjali en kveðst ekki vera viss um að þessar fjárhæðir séu réttar og vísar til þeirra gagna sem lögð eru nú fram.“ Gögn þau, sem lögð voru fram, voru ljósrit af virðisauka- skattsskýrslum Heimis ehf. og greiðslukvittun sýslumannsins í Kópa- vogi til fyrirtækisins. Var tekið fram, að gögnin sýndu, að greiðslan hefði ekki verið færð á yfirlit yfir Innborganir vegna virðisaukaskatts. Málinu var frestað og næst tekið fyrir 12. maí, en þá voru lagðir fram hreyfingarlistar varðandi Heimi ehf. úr bókhaldi sýslumannsins í Kópavogi. Málinu var síðan frestað til 19. maí og aftur til 26. maí. Þá var lagt fram af ákæruvaldsins hálfu yfirlit um innborganir, greiðslu- stöðu o.fl. Í samræmi við framlögð skjöl var gerð sú breyting á ákæru af hálfu ákæranda, að fjárhæð vanskila vegna staðgreiðslu opinberra gjalda ársins 1996 var lækkuð úr 69.896 krónum í 11.703 krónur. Ákærði kom ekki fyrir dóminn á ný svo að honum gæfist kostur á að gera grein fyrir afstöðu sinni til ákæruatriða svo breyttra. Hins vegar var skriflegri gagnaöflun lýst lokið og bókað: „Ákærandi og verjandi tjá sig um lagaatriði og viðurlög.“ Verjandi krafðist síðan aðallega frá- vísunar málsins, til vara krafðist hann þess, að ákærði yrði sýknaður og til þrautavara að hann yrði dæmdur í vægustu refsingu, sem lög heimiluðu. Í héraðsdómi er tekið fram, að málið sé dæmt samkvæmt 125. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, en ákærði hafi játað afdráttarlaust að hafa gerst sekur um þá háttsemi, sem honum var gefin að sök í ákæru. Samkvæmt því, sem að framan er rakið er þó ljóst, að ekki var fullnægt því skilyrði fyrir meðferð máls eftir 125. gr. laga nr. 19/1991, að ákærði hefði játað skýlaust alla þá háttsemi, sem honum var gefin að sök. Verður ekki komist hjá því að ómerkja héraðsdóm og vísa málinu heim í hérað til löglegrar meðferðar. Samkvæmt þessum úrslitum verður allur sakarkostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti felldur á ríkissjóð, þar með talin málsvarnarlaun skip- aðs verjanda ákærða á báðum dómstigum, svo sem í dómsorði greinir. Það athugast, að héraðsdómara hefði verið rétt að bóka skilmerki- lega í þinghaldi 26. maí 1999, að málið yrði dæmt samkvæmt 125. gr. laga nr. 19/1991. 4992 Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur er ómerktur, og er málinu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar. Sakarkostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkis- sjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða í héraði, Erlu S. Árnadóttur hæstaréttarlögmanns, 140.000 krónur, og sama verjanda fyrir Hæstarétti, 60.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 28. júní 1999. Ár 1999, mánudaginn 28. júní, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjaness sem háð er að Brekkugötu 2 í Hafnarfirði af Guðmundi L. Jóhannessyni héraðsdóm- ara kveðinn upp dómur í málinu nr. S-249/1999: Ákæruvaldið segn Sigurði Heimi Sigurðssyni, sem dómtekið var 26. maí sl. Málið er með ákæru útgefinni 16. mars sl. höfðað gegn Sigurði Heimi Sig- urðssyni, Galtalind 16, 200 Kópavogi, kt. 300549-4629, fyrir eftirtalin refsilaga- brot: „1. Fyrir brot gegn lögum um virðisaukaskatt með því að hafa eigi, sem stjórnarmaður og framkvæmdastjóri Heimis ehf., kt. 650992-2379, í samræmi við það sem lög áskilja, staðið sýslumanninum í Kópavogi skil á virðisauka- skatti, á árinu 1996, samtals að fjárhæð kr. 2.630.881 og sundurliðast sem hér greinir: Greiðslutímabil: Árið 1996 Janúar — febrúar kr. 340.052 Mars — apríl kr. 118.601 Maí — júní kr. 1.572.228 kr. 0 2.630.881 Samtals kr. 2.630.881 Telst þetta varða við 1. mgr., 6. mgr., laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt, sbr. 3. gr. laga nr. 42/1995 og 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 1. gr. laga nr. 39/1995, sbr. nú einnig 139. gr. laga nr. 82/1998. H. Fyrir brot gegn lögum um staðgreiðslu opinberra gjalda, með því að hafa eigi, sem stjórnarmaður og framkvæmdastjóri Heimis ehf., kt. 650992-2379, í samræmi við það sem lög áskilja, staðið sýslumanninum í Kópavogi skil á stað- greiðslu opinberra gjalda, sem haldið var eftir af launum starfsmanna Heimis ehf., á árunum 1995 og 1996, samtals að fjárhæð kr. 296.389 og sundurliðast sem hér greinir: 4993 Greiðslutímabil: Árið 1995 Júlí kr. 18.735 Desember kr. 180.758 kr. 199.493 Árið 1996 Maí kr. 69.896 kr. 69.896 Samtals kr. 269.389 Telst þetta varða við 2. mgr. 30. gr. laga nr. 45/1987, sbr. 2. gr. laga nr. 42/1995 og 1. mgr. 262. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 1. gr. laga nr. 39/1995, sbr. einnig 139. gr. laga nr. 82/1998. Þess er krafist að ákærði verði dæmdur til refsingar fyrir framangreind brot.“ Undir rekstri málsins var gerð sú breyting á Il. kafla ákærunnar af hálfu ákæruvaldsins að inn í liðinn maí 1996 var sett kr. 11.703 í stað kr. 69.836 og samtala kr. 211.196 í stað kr. 269.389. Málið er dæmt samkvæmt 125. gr. laga nr. 19/1991. Ákærður hefur játað afdráttarlaust að hafa gerst sekur um þá háttsemi sem honum er gefin að sök í ákæru. Af hans hálfu voru þó lögð fram ljósrit af virðisaukaskattsskýrslum, dskj. nr. 5-7, og greiðslukvittun frá sýslumanninum í Kópavogi til Heimis ehf., er hann taldi að ættu að leiða til leiðréttingar á fjárhæðum í ákæru. Málinu hefur verið frestað nokkrum sinnum, svo að ákærandi og verjandi ákærða hafi getað yfirfarið kæru- og rannsóknargögn og borið saman við þau gögn sem lögð hafi verið fram af ákærða til styrktar efasemdum hans um fjár- hæðir í ákæru. Þessar kannanir hafa leitt til framangreindrar leiðréttingar á ákæru. Ákærður hefur gert þessar kröfur: I. Að málinu verði vísað frá dómi. 2. Að hann verði alfarið sýknaður af kröfum ákæruvaldsins. 3. Að hann hljóti þá vægustu refsingu sem lög heimili. Í öllum tilvikum er krafist málsvarnarlauna til skipaðs verjanda hans, Erlu S. Árnadóttur hrl. Frávísunarkröfu sína byggir ákærður á því, að ekki hafi verið tilefni til að gefa út ákæru í málinu, þar eð það hafi ekki verið fullrannsakað og er þá vísað einkum til skjala nr. 5 og 8 og greiðslu á 140.718 sem ekki sé getið á yfirliti, merkt skjal nr. 3.H.7, sbr. tímabil 32 sem þar er tilgreint. Einnig er vísað til 29. er. laga nr. 201/1995 og er því haldið fram að málinu hafi átt að vísa til yfir- skattanefndar, nema undanskot nemi verulegri fjárhæð. Þá er og vísað til 11. og 12. gr. stjórnsýslulaga og að ekki skyldi áður kannað um innborganir. Ekki er fallist á þetta. Rannsókn máls þessa var með eðlilegum og venju- 4994 legum hætti og átti ákærður við hana kost á að koma að öllum þeim gögnum sem hann óskaði og að skýra mál sitt og hefur frekari könnun á gögnum ákæru- valdsins við rekstur málsins einungis leitt til lítils háttar breytingar á ákæru. Ekki er heldur fallist á að undanskotið hafi verið óverulegt. Kröfunni er því hrundið. Sýknukröfuna byggir ákærði aðallega á því að hann hafi afhent virðisauka- skattsskýrslur á réttum tíma og hafi ekki hagnast persónulega á ætluðu broti og langt sé liðið frá því að það eigi að hafa gerst, en rannsókn málsins þó verið einföld. Þá er vísað til 67., sbr. 65. gr. stjórnarskrár, sbr. 3. og 5. gr. stjórn- skipunarlaga, 5. gr. mannréttindasáttmála Evrópu og 14. gr. viðaukans við hann, en það samrýmist ekki þessum ákvæðum að gera það refsivert að greiða ekki skattskuld. Þá er bent á, að virðisaukaskattur sé ekki vörsluskattur, þar eð hann sé óháður greiðslu fyrir sölu á vörum eða þjónustu. Hér sé því nánast um að ræða venjulega fjárkröfu. Þá er vísað til 289. gr. dönsku hgl., sem gangi skemur en þau íslensku um sama efni. Ákærða er ekki gert að sök að hafa ekki skilað skattskýrslum, heldur að hafa ekki gert skil á álögðum virðisaukaskatti og afdregnum staðgreiðsluskatti. Virð- isaukaskattur er lagður á veltu sem nær yfir tvo mánuði áður en skýrslu er skilað og kemur ekki til greiðslu fyrr en um 2 mánuðum síðar. Þannig að yfirleitt hefur fengist greiðsla á skattinum í sambandi við hlutaðeigandi sölu, er að því kemur að gera skil á honum til sýslumanns. Virðisaukaskattinn ber að innheimta af kaupanda um leið og sala fer fram og telst eign ríkissjóðs og ber að skila til innheimtumanna hans eins og mælt er fyrir um í lögum nr. 50/1988, sbr. síðari breytingar á lögunum, og er óheimilt að draga þetta fé inn í rekstur fyrirtækja, nema hagur þess sé þannig að öruggt sé um getu þess til að skila því til innheimtumanns á tilskildum tíma. Bæði virð- isaukaskattur og staðgreiðsluskattur verða að teljast vörsluskattar og verður að líkja vanskilum á þeim við fjárdráttarbrot en refsing við slíkum brotum getur engan veginn talist stríða gegn þeim mannréttindaákvæðum, sem ákærður vísar til. Sýknukrafa ákærða er því ekki tekin til greina. Um lækkunarkröfuna er vísað til greinargerðar með lögum um virðisauka- skatt, en samkvæmt þargreindum sjónarmiðum verði brot ákærða að teljast minni háttar, sbr. og dóm frá 18. júní 1998 í máli ákæruvaldsins gegn Steinari Berg Ísleifssyni og ennfremur beri að taka tillit til þess, að ekki hafi verið full- kannað um innborganir af hálfu ákærða. Þrátt fyrir að ítarlega hafi verið farið yfir gögnin með verjanda ákærða, hefur ekki tekist að sanna eða gera líklegt að allar innborganir ákærða á sköttum vegna Heimis ehf. hafi ekki komist til skila og komið til frádráttar skattskuld hans. Í málinu þykir mega byggja á því að vanskil ákærða séu með þeim hætti sem lýst er í ákæru eins og hún er eftir breytinguna og þykir hann með því hafa gerst sekur við þau refsiákvæði sem tilgreind eru í ákæru. Óumdeilt er að frá 8. júlí 4995 1996 til 30. ágúst 1998 var greitt inn á virðisaukaskattsskuld Heimis ehf. kr. 2.304.201 og af því hafa kr. 1.280.505 gengið til greiðslu á virðisaukaskatts- skuldum og gjöldum sem lögð höfðu verið á og bar að greiða fyrir gildistöku laga nr. 42/1995 9. mars 1995. Þá hafði hann fengið endurgreiddan virðisauka- skatt vegna vinnu á byggingarstað kr. 1.309.838 og hafa kr. 985.062 af endur- greiðslunni farið til að jafna virðisaukaskattsskuld Heimis ehf. sem myndast hafði fyrir gildistökuna. Alls fóru því kr. 2.265.567 til greiðslu skulda og gjalda sem myndast höfðu fyrir gildistökuna. Ákærður hefur ekki sætt viðurlögum sem skipta hér máli. Við refsimat í málinu verður miðað við að greiðslur þessar hefðu gengið til greiðslu virðisaukaskattsins sem féll á Heimi ehf. eftir gildistöku laganna, svo sem ákærða er hagfelldast, en þegar litið er til þess hversu mikil hækkun varð á lágmarksrefsingu við vanskilum með lögum nr. 42/1995 verður að meta það óeðlilega ósanngjarnt að ráðstafa greiðslum inn á virðisaukaskattsskuld, sem inntar voru af hendi eftir gildistöku laganna og eftir að lagður hafði verið á sá virðisaukaskattur, sem ákært er út af, til að jafna skuldir, sem við vanskilin vörð- uðu mikið vægari refsingu skv. tíðkanlegri dómvenju. Refsing ákærða þykir að þessu athuguðu hæfilega ákveðin sekt kr. 2.000.000 og komi 3ja mánaða fangelsi í stað sektarinnar verði hún ekki greidd innan ára vikna frá birtingu dóms þessa. Telja verður fjárhæðir þær samanlagt, sem tilgreindar eru um vanskil á virðis- aukaskatti og afdregnum staðgreiðsluskatti, séu verulegar og sakir allmiklar, sbr. 6. mgr. 40. gr. laga nr. 50/1988, og 262. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 39/1995, og ber því og að ákvarða ákærða fangelsisrefsingu í mál- inu, sem þykir hæfileg 45 dagar og þykir eftir atvikum mega fresta fullnustu þessarar refsingar og niður falli hún að liðnum 2 árum haldi ákærður almennt skilorð samkvæmt 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 22/1955. Dæma ber ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar, þar með talin málsvarnar- laun til skipaðs verjanda, hrl. Erlu S. Árnadóttur, sem ákveðst kr. 140.000. Vegna anna af hálfu dómarans við önnur störf hefur dómsuppsagan í málinu dregist lítillega. Dómsorð: Ákærður, Sigurður Heimir Sigurðsson, greiði í sekt kr. 2.000.000 og komi 3ja mánaða fangelsi í stað sektarinnar verði hún eigi greidd innan 4ra vikna frá birtingu dóms þessa. Ákærður sæti og fangelsi í 45 daga en fresta skal fullnustu refsingar- innar og niður skal hún falla að liðnum 2 árum haldi ákærður almennt skil- 4996 orð samkvæmt 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 22/1955. Ákærður greiði allan sakarkostnað, þar með talin málsvarnarlaun til skipaðs verjanda, hrl. Erlu S. Árnadóttur, kr. 140.000. 4997 Fimmtudaginn 16. desember 1999. Nr. 219/1999. Franklín Kristinn Steiner (Jón Magnússon hrl.) gegn íslenska ríkinu (Jón G. Tómasson hrl.) og gagnsök Handtaka. Skaðabætur. Gjafsókn. F, sem margoft hafði komið við sögu lögreglunnar vegna brota á fíkni- efnalöggjöfinni, var handtekinn og tilkynnt um að hann væri grunaður um að hafa fíkniefni í fórum sínum. Var þetta í samræmi við almenn fyrirmæli yfirlögregluþjóns um að stöðva skyldi menn sem þekktir væru fyrir meðferð fíkniefna eða hefðu hlotið dóma fyrir slíkt. Var F hand- járnaður og færður á lögreglustöð, þar sem gerð var á honum líkams- leit og leit gerð í bifreið hans. Að því loknu var F látinn laus án þess að fíkniefni fyndust í fórum hans. F taldi handtökuna hafa verið ólög- mæta og krafði íslenska ríkið um bætur af þeim sökum. Talið var, að þeir sem ítrekað hefðu komið við sögu fíkniefnamála gætu ekki kvartað undan því að vera stöðvaðir af lögreglu við almennt eftirlit. Væri eðli- legt, að þeir væru látnir gera grein fyrir ferðum sínum og jafnvel væri óskað eftir því að leita í bifreið viðkomandi á staðnum. Hins vegar þótti ekki annað í ljós leitt en að í greint sinn hefði mátt kanna þar á staðnum í hvaða erindagjörðum F var og eftir atvikum fá leyfi hans til að leita í bifreiðinni. Þá hefði verið sérstök ástæða fyrir lögreglumenn að fara að með gát, þar sem þeir voru ekki að rannsaka ákveðið mál og F var með kornungan son sinn í bifreiðinni. Hafi ákvörðun lögreglu- mannanna um að handtaka F verið í engu samræmi við tilefnið og hafi almenn fyrirmæli yfirlögregluþjóns ekki veitt heimild til handtöku eins og á stóð. Af gögnum málsins þótti hins vegar ekki ráðið að lögreglu- mennirnir hefðu beitt F óþarfa harðræði eða að handtakan hefði farið fram með óvenjulegum hætti. Voru F dæmdar nokkrar bætur samkvæmt a-lið 176. gr. laga nr. 19/1991 fyrir miska og öflun læknisvottorðs. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Hrafn Bragason. 4998 Aðaláfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar 8. júní 1999. Hann krefst þess að gagnáfrýjandi greiði 1.009.988 krónur með dráttar- vöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 9.988 krónum frá 11. nóvember 1997 til greiðsludags og 0,8% ársvöxtum af 1.000.000 krónum frá 3. október 1997 til 31. desember sama ár, með 0,9% ársvöxtum frá þeim degi til 28. febrúar 1998, með 0,8% ársvöxtum frá þeim degi til 30. apríl sama ár, með 0,7% ársvöxtum frá þeim degi til 5. október sama ár, með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga frá þeim degi til 5. nóvember sama ár, en með dráttarvöxtum samkvæmt 111. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hann máls- kostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Málinu var gagnáfrýjað 11. ágúst 1999. Gagnáfrýjandi krefst aðal- lega sýknu af kröfum aðaláfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann lækkunar á stefnufjárhæð og að máls- kostnaður verði látinn falla niður. Aðaláfrýjandi hefur gjafsókn fyrir Hæstarétti svo sem hann hafði í héraði. I. Aðaláfrýjandi hefur ítrekað komið við sögu lögreglunnar vegna brota á fíkniefnalöggjöfinni. Að kvöldi föstudagsins 3. október 1997 voru tveir lögreglumenn úr Kópavogslögreglunni við almennt umferð- areftirlit á Dalsmára í Kópavogi og veittu þá athygli bifreiðinni ÍS-551 og kenndu aðaláfrýjanda sem ökumann bifreiðarinnar. Veittu þeir bif- reiðinni eftirför og handtóku aðaláfrýjanda þegar hann hafði stöðvað bifreiðina fyrir framan hús við Lækjasmára í Kópavogi. Mun honum hafa verið kynnt að hann væri grunaður um að hafa fíkniefni í fórum sínum. Í húsinu við Lækjasmára bjó fyrrum eiginkona aðaláfrýjanda. Sagð- ist hann hafa ætlað að heimsækja uppkomna dóttur þeirra, sem um þessar mundir dvaldi hjá móður sinni. Með aðaláfrýjanda í bifreiðinni var þriggja ára sonur hans. Lögreglumennirnir segja að aðaláfrýjandi hafi ekki sýnt neina mótspyrnu en þeir handjárnuðu hann þarna á staðnum. Drengurinn var hins vegar skilinn eftir í umsjá fyrrum eigin- konunnar, en hana þekkti barnið ekkert. Lögreglumennirnir fóru síðan með aðaláfrýjanda á lögreglustöðina þar sem gerð var á honum líkams- leit. Jafnframt var gerð leit í bifreiðinni að aðaláfrýjanda viðstöddum. Mun hann hafa samþykkt þessar aðgerðir en kveðst hafa gert það til 4999 þess að hann kæmist sem fyrst aftur til sonar síns. Aðaláfrýjanda var að því búnu afhent bifreiðin og látinn laus án þess að fíkniefni fynd- ust í fórum hans. Hann hafði verið handtekinn kl. 21.30 og mun hafa verið kominn aftur að Lækjasmára um kl. 23.30. 1. Aðaláfrýjandi telur áðurgreinda handtöku hafa verið ólögmæta og einnig hafi lögreglan beitt hann óeðlilega miklu harðræði. Sækir hann íslenska ríkið um bætur samkvæmt 176. gr. laga nr. 19/1991 um með- ferð opinberra mála. Af hálfu gagnáfrýjanda er því haldið fram að handtakan hafi verið lögmæt samkvæmt ákvæðum 97. gr. sömu laga þegar höfð sé hliðsjón af afbrotaferli aðaláfrýjanda og rökstuddum grun lögreglunnar um að hann stundaði áfram fíkniefnasölu. Þá er því sérstaklega mótmælt að aðaláfrýjandi hafi verið beittur harðræði við handtökuna eða hún hafi verið framkvæmd á óþarflega særandi hátt. Verði hins vegar talið að handtakan hafi verið ólögmæt er því haldið fram að aðaláfrýjanda hafi ekki verið valdið neinum miska. Ill. Aðaláfrýjandi kærði þessa atburði til ríkissaksóknara 10. október 1997 og í janúar, júní og júlí 1998 fór fram sérstök lögreglurannsókn hjá ríkislögreglustjóra á handtökunni og tilefni hennar að fyrirlagi rík- issaksóknara. Við þá rannsókn kom fram að þáverandi yfirlögreglu- þjónn í Kópavogi hafði gefið lögreglumönnum þau almennu fyrirmæli að yrðu þeir við eftirlitsstörf varir við ferðir manna, sem þekktir væru fyrir meðferð fíkniefna eða hefðu hlotið dóma fyrir slíkt, skyldu þeir stöðva þá og eftir atvikum gera leit hjá þeim að fíkniefnum, færa þá á lögreglustöð og kanna hvort þeir væru undir áhrifum fíkniefna. Sér- staklega ætti að gera þetta væru þessir menn einir á ferð á kvöldin og um helgar. Að lokinni framangreindri rannsókn tók ríkissaksóknari mál þetta til afgreiðslu 10. ágúst 1998. Í ákvörðun hans þann dag segir meðal ann- ars: „Meginskilyrði þess að lögreglunni sé heimilt að handtaka mann samkvæmt 1. mgr. 97. gr. laga nr. 19/1991 er að fyrir hendi sé rök- studdur grunur um að hann hafi framið brot sem sætt getur ákæru. Þannig er handtakan liður í rannsókn lögreglunnar á tilteknu broti sem hinn handtekni maður er grunaður um að hafi framið. Því má ljóst vera 5000 að almenn fyrirmæli eins og þau sem yfirlögregluþjónninn kveðst hafa gefið undirmönnum sínum hafa ekki stoð í 1. mgr. 97. gr. laga nr. 19/1991. Í tilviki því sem hér er til athugunar og meðferðar verður ekki séð að fyrir hendi hafi verið rökstuddur grunur um að Franklín Steiner hafi framið brot sem lögreglan var að rannsaka. Hafði lögreglan því ekki heimild til að handtaka hann með vísan til 1. mgr. 97. gr. laga nr. 19/1991.“ Um harðræði við framkvæmd handtökunnar segir í ákvörðun ríkis- saksóknara að aðstoðarvarðstjórinn, sem handtökuna framkvæmdi, hafi í skýrslu sinni sagt að engin átök hafi orðið og að aðaláfrýjandi hefði verið settur í handjárn samkvæmt starfsvenju. Af læknisvottorði sem frammi liggur í málinu verði ekki ráðið að til átaka hafi komið og að sonur aðaláfrýjanda hefði orðið eftir í vörslu fyrrum eiginkonu hans með vitund og vilja hans. Miðað við þá málavexti sem fyrir lágu þótti ríkissaksóknara með vísan til 112. gr. laga nr. 19/1991 ekki efni til frekari aðgerða ákæru- valdsins út af ætluðu harðræði lögreglunnar. IV. Í ákvörðun ríkissaksóknara, sem rakin er hér að framan, koma fram helstu skilyrði þess að heimilt sé að handtaka mann, sbr. 1. mgr. 97. gr. laga nr. 19/1991. Aðrar handtökuheimildir koma hér ekki við sögu. Fyrrverandi yfirlögregluþjónn lögreglunnar í Kópavogi staðfesti fyrir dómi að hann hefði gefið lögreglumönnum sínum þau almennu fyrir- mæli sem um getur í lögregluskýrslu. Þeir sem ítrekað hafa komið við sögu fíkniefnamála geta ekki kvartað undan því að vera stöðvaðir af lögreglu við almennt eftirlit. Eðlilegt er þá að þeir séu látnir gera grein fyrir ferðum sínum og jafn- vel sé óskað eftir því að fá að leita í bifreið viðkomandi á staðnum. Það verður hins vegar að vera komið undir mati þeirra lögreglumanna sem framkvæma svo almenn fyrirmæli að taka ákvarðanir um áfram- haldandi aðgerðir í samræmi við aðstæður og lagareglur. Aðaláfrýjandi hafði margsinnis komið við sögu fíkniefnamála og gat því verið eðlilegt að lögreglumennirnir hefðu afskipti af honum þótt grunur hafi ekki beinst að honum í tilteknu máli. Hins vegar er ekki annað í ljós leitt en að í greint sinn, þegar þeir höfðu afskipti af aðal- áfrýjanda fyrir utan húsið að Lækjasmára, hefði mátt kanna þar á 5001 staðnum í hvaða erindagerðum hann var og eftir atvikum fá leyfi hans til að leita í bifreiðinni. Þá var sérstök ástæða fyrir þá að fara að með gát þar sem þeir voru ekki að rannsaka ákveðið mál og hann var með kornungan son sinn í bifreiðinni. Í stað þessa er ekki annað fram komið en að þeir hafi handtekið hann án þess að gefa honum færi á að gera grein fyrir ferðum sínum. Sjálfir halda lögreglumennirnir því fram að aðaláfrýjandi hafi enga mótspyrnu veitt. Ákvörðun þeirra um að hand- taka hann var þannig í engu samræmi við tilefnið og veittu þau almennu fyrirmæli, sem þeir höfðu og yfirlögregluþjónninn hefur stað- fest að hafa gefið þeim, ekki heimild til handtöku eins og á stóð. Af gögnum málsins verður hins vegar ekki ráðið að þeir hafi beitt aðal- áfrýjanda óþarfa harðræði eða að handtakan hafi farið fram með óvenjulegum hætti. Með framangreint í huga verður að telja að handtaka aðaláfrýjanda að kvöldi 3. október 1997 hafi verið ólögmæt og beri að dæma honum nokkrar bætur samkvæmt a-lið 176. gr. laga nr. 19/1991. Aðaláfrýjandi krefst miskabóta og bóta vegna greiðslu læknisvottorðs sem hann afl- aði. Þykja bætur til aðaláfrýjanda hæfilega metnar með tilliti til máls- atvika 40.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxta- laga frá þingfestingu málsins í héraði 8. október 1998. Málskostnaðarákvæði héraðsdóms er staðfest. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Allur gjafsóknarkostn- aður, þar með talin málflutningslaun lögmanns aðaláfrýjanda, greiðist úr ríkissjóði. Dómsorð: Gagnáfrýjandi, íslenska ríkið, greiði aðaláfrýjanda, Franklín Kristni Steiner, 40.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 8. október 1998 til greiðsludags. Málskostnaðarákvæði héraðsdóms skal vera óraskað. Gagnáfrýjandi greiði aðaláfrýjanda allan áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin málflutningslaun lögmanns hans, 120.000 krónur. 5002 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 4. maí 1999. Mál þetta, sem dómtekið var 7. apríl sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykja- víkur af Lúðvík Emil Kaaber hdl. fyrir hönd Franklíns Kristins Steiner, kt. 140247-5459, Austurgötu 26 b, Hafnarfirði, á hendur dómsmálaráðherra og fjár- málaráðherra fyrir hönd íslenska ríkisins, með stefnu, sem birt var 5. október 1998. Dómkröfur stefnanda eru að stefndu verði gert að greiða stefnanda 1.009.988 kr. ásamt vöxtum sem hér segir: 1) Af kr. 9.988,00: a) 16,5% á ári frá 11. nóvember 1997 til birtingardags stefnu þessarar. b) Dráttarvexti skv. 10. gr. vaxtalaga, nr. 25/1987, frá birtingardegi stefnu þessarar til greiðsludags. 2) AF kr. 1.000.000,00: a) 0,8% á ári frá 3. október 1997 til 31. desember 1997. b) 0,9% á ári frá 1. janúar 1998 til 28. febrúar 1998. c) 0,8% á ári frá 1. mars 1998 til 30. apríl 1998. d) 0,7% á ári frá 1. maí 1998 til birtingardags stefnu þessarar. e) Vexti skv. 7. gr. vaxtalaga, nr. 25/1987, í einn mánuð frá birtingardegi stefnu þessarar. f) Dráttarvexti skv. 10. gr. vaxtalaga, nr. 25/1987, frá þeim degi þegar lið- inn er einn mánuður frá birtingardegi stefnu þessarar, og til greiðslu- dags. Enn fremur er þess krafist að stefndu verði gert að greiða málskostnað að mati dómsins eins og málið væri ekki gjafsóknarmál og þar verði tillit tekið til skyldu lögmanna að greiða virðisaukaskatt af þóknun sinni. Dómkröfur stefnda eru aðallega að það verði sýknað af kröfum stefnanda og stefnanda verði gert að greiða málskostnað að mati dómsins. Til vara er gerð krafa um verulega lækkun stefnufjárhæðarinnar og verði þá málskostnaður lát- inn niður falla. Aðdragandi þessa máls er að stefnandi var handtekinn af lögreglunni við Lækjasmára 86 í Kópavogi að kvöldi föstudagsins 3. október 1997. Í skýrslu lögreglunnar um atburðinn segir m.a. að stefnanda hefði verið gerð grein fyrir því að hann væri handtekinn vegna gruns um að hann hefði fíkniefni undir höndum. Stefnandi hafi verið færður á lögreglustöðina þar sem gerð hafi verið á honum líkamsleit. Jafnframt hafi verið leitað í bifreið stefnanda. Að leit lok- inni hafi stefnandi verið frjáls ferða sinna. Af hálfu stefnanda er haldið fram að handtakan hafi farið fram á grófan og harðneskjulegan hátt enda þótt stefnandi hefði ekki veitt neina andspyrnu og raunar lagt sig fram um að sýna lögreglumönnum þeim, sem handtökuna fram- 5003 kvæmdu, fyllstu kurteisi. Stefnandi hefði verið með þriggja ára son sinn í bif- reiðinni. Hefði barnið orðið skelfingu lostið við aðfarir lögreglumanna en lög- reglumennirnir hefðu ekki sýnt því neina nærgætni. Hefðu þeir virst ætla að skilja barnið eftir umhirðulaust á götunni. Svo heppilega hefði þó viljað til að Margrét Ágústsdóttir, er stefnanda þekkir, var heima að Lækjasmára 86. Tók hún barnið að sér þá er stefnanda, handjárnuðum fyrir aftan bak, var ýtt með valdi inn í bifreið lögreglunnar og hafður á brott. Stefnandi kveðst hafa verið færður á lögreglustöðina í Kópavogi og honum tjáð að hann yrði hafður í haldi þar til úrskurður dómara fengist til leitaraðgerða, nema hann gengist sjálfviljugur undir leit. Stefnandi kveðst raunar ekki hafa átt kost á öðru en samþykkja leitina þó honum væri það á móti skapi, þar sem hann hefði haft miklar áhyggjur af syni sínum og orðið að komast sem fyrst aftur til hans. Hefði hann verið látinn berhátta sig og leit hafi verið gerð á honum og í klæðum hans. Því næst hefði verið leitað í bifreið hans, en honum síðan sleppt. Í framhaldi af handtökunni fór stefnandi til læknis. Segir í læknisvottorði af þessu tilefni m.a. að stefnandi kvarti um verki aðallega frá hægri olnboga og sé hann aumur við þreifingu yfir olnboganum utanverðum, en snúið hafi verið upp á hægri handlegg þegar hann var settur í handjárn. „Ekki sjáist þó nein áverka- merki á olnboganum, en röntgenmynd sýnir örlitla vökvasöfnun í liðnum, en engin önnur merki um nýjan áverka. Að öðru leyti eru roðahringir um úlnlið.“ Í bréfi ríkissaksóknara til lögmanns stefnanda 10. ágúst 1998 segir m.a.: „Í tilviki því sem hér er til athugunar og meðferðar verður ekki séð að fyrir hendi hafi verið rökstuddur grunur um að Franklín Steiner hafi framið brot sem lögreglan var að rannsaka. Hafði lögreglan því ekki heimild til að handtaka hann með vísan til 1. mgr. 97. gr. laga nr 19/1991.“ Mál þetta kveðst stefnandi höfða til greiðslu skaðabóta vegna ólögmætrar handtöku og ólögmætrar líkamsleitar og leitar í bifreið, svo og vegna ólögmæts og ástæðulauss harðræðis við framkvæmd handtökunnar að kvöldi 3. október 1997. Meginhluti fjárkröfu stefnanda sé til bóta fyrir ófjárhagslegt tjón, þar sem ekki verði sýnt fram á beint fjártjón, en að auki sé gerð krafa til greiðslu á útlögðum kostnaði að upphæð 9.988 kr. fyrir læknisvottorð. Vaxta sé krafist samkvæmt 7., 10. og 15. gr. vaxtalaga nr. 25/1987. Stefndi byggir á því að stefnandi hafi um margra ára skeið legið undir grun hjá lögreglu að hafa af því framfæri að versla með ólögleg fíkniefni. Vegna þess hefði lögreglan gefið ferðum stefnanda sérstakar gætur eftir því sem tilefni hafi gefist til. Svo hafi verið þegar stefnandi var handtekinn af lögreglu í Kópavogi 13. apríl 1996 við ætluð fíkniefnaviðskipti við Elliðavatnsveg en handtakan þá hafi leitt til útgáfu ákæru ríkissaksóknara og síðar dóms Hæstaréttar fyrir brot á lögum um ávana- og fíkniefni. Í ljósi gruns og ábendinga um meint fíkniefnamisferli stefnanda, sem borist 5004 hefðu lögreglu um margra ára skeið, bæði fyrir og eftir handtöku hans 13. apríl 1996, verði að telja að handtakan að kvöldi 3. október 1997 sé byggð á lög- mætum ástæðum samkvæmt 1. mgr. 97. gr. laga nr. 19/1991. Stefnandi hefði á þessum tíma legið undir stöðugum og viðvarandi grun um ólögleg viðskipti með fíkniefni. Rannsóknargögn málsins bendi ekki til þess að handtakan hafi verið fram- kvæmd á óþarflega grófan eða harðneskjulegan hátt. Stefnandi hefði ekki sýnt neina mótspyrnu utan þess að andmæla handtökunni munnlega, að öðru leyti hafi hann verið samvinnuþýður. Hugsanleg skýring á ætluðum áverkum á úln- liðum stefnanda kunni að stafa af því að hann óviljandi hafi hert að handjárn- unum sem séu þannig búin að herðast sjálfkrafa við átak. Á áverkavottorðinu komi á hinn bóginn ekkert fram um að stefnandi hefði þurft læknismeðferðar við og ekki liggi fyrir upplýsingar um tekjutap hans eða örorku af völdum hinna ætluðu meiðsla. Staðhæfingum stefnanda um að ekki hefði verið gætt velferðar sonar stefn- anda andmælir stefndi. Lögreglumenn hefðu samstundis gert ráðstafanir til að koma barni stefnanda í hendur vandamanna og hefði stefnandi sjálfur óskað eftir því að fyrrverandi eiginkona hans tæki barnið í sína umsjá á meðan á handtök- unni stæði sem og hefði gerst. Umrædd handtaka og eftirfarandi líkamsleit byggðust á lögmætum sjónar- miðum. Ástæðulausu harðræði hefði ekki verið beitt hvorki gagnvart stefnanda sjálfum né syni hans. Því væri ríkissjóður ekki bótaskyldur. Til vara gerir stefndi kröfu um verulega lækkun stefnufjárhæðar sem hann telur, eins og hún er fram sett, fjarri því að vera raunhæfa eða í samræmi við dómvenju. Niðurstaða. Fyrir rétti kvaðst stefnandi vera öryrki. Hann neitaði að svara spurningum lögmanns stefnda um atvinnutekjur sínar eða af hverju hann hefði haft framfæri sitt frá árinu 1997. Stefnandi kvaðst hafa verið beittur gróflegri nauðung og harðneskju við handtökuna og látið sér það lynda þá til að komast sem fyrst aftur til þriggja ára sonar síns, sem hefði verið viðstaddur handtökuna, orðið var við ofbeldið gegn föður sínum og verið skilinn eftir grátandi hjá fólki, sem var barninu ókunnugt. Margrét Ágústsdóttir, sem búsett er að Lækjasmára 86 í Kópavogi, kom fyrir réttinn. Hún var gift stefnanda á árum áður og mun stefnandi hafa verið að koma í heimsókn til dóttur þeirra sem búsett er í Danmörku en var stödd hér á landi á þeim tíma hjá móður sinni. Hún segir að dyrasími heimilisins hefði gefið boð umrætt kvöld. Sá sem hringdi hefði tjáð sig vera lögreglumann. Hún kveðst ekki muna glögglega orð hans en hann hafi eitthvað verið að tala um Franklín, stefn- 5005 anda þessa máls, og eitthvert barn. Hún kvaðst ekki alveg hafa náð því hvað maðurinn sagði. Hún kvaðst hafa tjáð honum að hún hefði verið gift stefnanda fyrir 16 árum og hefði ekkert með mál hans að gera nú. Samtalinu hefði þá lokið. Hefði þá upphafist mikill gauragangur fyrir utan. Hún hafi þá farið út að glugga og séð að lögregla var að handjárna stefnanda með stöðu við bifreið hans. Þetta hafi ekki ætlað neinn enda að taka og stefnandi kallað á hana. Henni hafi því komið til hugar að stoppa þetta á einhvern hátt og gengið út. Drengur- inn litli hafi verið inni í bifreiðinni. Stefnandi hafi beðið hana að taka hann að því er hana minnir. Hún kveðst óljóst minnast þess að hafa spurt lögreglumenn- ina hvort þeir ætluðu að skilja barnið eftir. Drengurinn hafi ekki þekkt hana neitt og ekki viljað fúslega koma með henni. Barnið hafi reyndar hágrátið en hún hafi tekið það og farið með það inn. Dóttir hennar hafi komið nokkru síðar heim. Litli drengurinn hafi þekkt hana og eitthvað róast en grátið allan tímann meðan faðir hans var í burtu. Aðspurð kvaðst hún hafa séð og orðið þess vör að með- ferð lögreglunnar á stefnanda var hranaleg. Magnús Einarsson, fyrrverandi yfirlögregluþjónn, kom fyrir réttinn. Kvaðst hann hafa gefið fyrirmæli til sinna manna um að stöðva menn, sem væru þekktir fíkniefnasalar og hlotið dóma fyrir slíkt, og leita að fíkniefnum hjá þeim. Kvaðst hann alloft hafa fengið ábendingar símleiðis frá ónefndum aðilum um að stefn- andi stundaði fíkniefnasölu. Sævar Þór Finnbogason, aðstoðarvarðstjóri hjá lögreglunni í Kópavogi, bar fyrir rétti að syni stefnanda hafi verið komið í hendur á Margréti Á gústsdóttur áður en stefnandi var færður í handjárn. Engin átök hefðu orðið við handtök- una. Stefnandi hafi ekki mótmælt því að gerð yrði leit á honum eða í bifreið hans. Í framburði Ásgeirs Karlssonar, lögreglufulltrúa í ávana- og fíkniefnadeild, fyrir réttinum kom fram, að ekki liði sú vika án þess að ótilgreint fólk greindi starfsmönnum deildarinnar frá því að stefnandi væri stöðugt við sölu fíkniefna. Hann kvað það næsta erfitt ef ekki ógerning vegna eðlis fíkniefnabrota að hindra þessa starfsemi nema leitað væri á þekktum fíkniefnasölum án þess fyrir því væri ákveðin ábending um að efnið væri þá stundina í vörslum þeirra. Ekki hefur komið fram í málinu að lögreglan hafi verið að rannsaka ákveðið brot, sem ætla mætti að stefnandi hefði framið, er hann var handtekinn. Fallast má því á álit ríkissaksóknara, sem kemur fram í bréfi hans frá 10. ágúst 1998, að lögreglunni hafi ekki verið heimilt að handtaka stefnanda í þetta sinn með vísan til 1. mgr. 97. gr. laga nr. 19/1991. Á hitt ber samt að líta að stefnandi er margdæmdur fíkniefnasali og hefur fyrir rétti ekki viljað upplýsa af hverju hann hefur framfæri sitt. Mönnum ber ekki saman um aðferð og athafnir lögreglunnar við handtökuna en ljóst er að handtaka er aldrei nein kurteisisathöfn og getur sjálfsagt í augum 5006 þeirra, sem sjaldan eða aldrei hafa áður verið vitni að slíku, virst hranaleg án þess að um hrottaskap sé að ræða. Í læknisvottorði, sem lagt var fram í málinu af hálfu stefnanda, segir m.a. að roði um úlnliði stefnanda geti samrýmst minni háttar blæðingu en ekki hafi áverkar þessir þarfnast meðferðar. Þeir lögreglu- menn, sem sáu um handtöku stefnanda og leit á honum, segja að stefnandi hafi ekki verið beittur neinum hrottaskap. Af þessu er ályktað að athafnir lögregl- unnar hafi ekki verið harðari en gengur og gerist við handtöku fíkniefnasala og nauðsynlegar eru til öryggis. Handtaka lögreglunnar á stefnanda að þessu sinni hefur engan veginn aukið við þá hneisu og skömm sem stefnandi sjálfur hafði áður vakið á sér með því að miðla fíkniefnum eins og hann hefur margsinnis verið dæmdur fyrir. Sjálfur hefur hann kosið að gefa engar yfirlýsingar um að hafa bætt ráð sitt og hann sé nú horfinn frá dreifingu eiturlyfja. Miski er því óverulegur ef nokkur. Ómælt tjón, er hann hefur valdið þjóð sinni með eiturlyfjasölu, er meira en svo að miskabætur til hans frá íslenska ríkinu séu réttmætar hvað þá sanngjarnar enda þótt í þetta skipti hafi ekki verið sérstakt tilefni til að handtaka stefnanda. Samkvæmt framangreindu er rétt að stefndi, íslenska ríkið, greiði útlagðan kostnað stefnanda að fjárhæð 9.988 kr. með umkröfðum vöxtum. Rétt er að málskostnaður falli niður. Gjafsóknarkostnaður stefnanda, 150.000 kr., greiðist úr ríkissjóði. Páll Þorsteinsson héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið, greiði stefnanda, Franklín Kristni Steiner, 9.988 kr. með 16,5% vöxtum frá 11. nóvember 1997 til 5. október 1998, en með dráttarvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Málskostnaður fellur niður. Gjafsóknarkostnaður stefnanda, 150.000 kr., greiðist úr ríkissjóði. 5007 Fimmtudaginn 16. desember 1999. Nr. 269/1999. - Sigurnes hf. (Karl Axelsson hrl.) gegn Þorsteini Guðnasyni (Þorsteinn Einarsson hrl.) og gagnsök Skipasala. Söluþóknun. Lögmannsþóknun. Skaðabætur. S veitti U einkaumboð til sölu skips en U var einkafirma Þ. S afturkall- aði síðar umboðið. Þrátt fyrir afturköllunina hafði Þ milligöngu um að koma á fundi með framkvæmdastjóra S og kaupanda skipsins. Þ krafð- ist sölulauna og kvaðst hafa fengið munnlegt umboð S til sölu skipsins eftir afturköllunina en S neitaði greiðslu og kvaðst framkvæmdastjóri þess hafa talið að Þ væri að starfa fyrir J þegar hann kom fundinum á. Talið var að Þ hefði borið að tryggja sér ótvírætt umboð frá S og yrði hann að bera sönnunarbyrði um að hann hefði gert það. Var S því sýknað af kröfu hans. Í sama máli krafði S Þ um málskostnað vegna dómsmáls sem hann höfðaði áður um sama sakarefni í nafni U, en því máli hafði verið vísað frá héraðsdómi þar sem U skorti aðildarhæfi. Var fallist á þessa kröfu enda var Þ metið til sakar að hafa staðið með þessum hætti að málatilbúnaði á hendur S. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 5. júlí 1999. Hann krefst sýknu af kröfum gagnáfrýjanda og að hinn síðarnefndi verði dæmdur til að greiða sér skaðabætur að fjárhæð 567.111 krónur með dráttar- vöxtum samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 25. maí 1998 til greiðsludags. Hann krefst einnig málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi 21. september 1999. Hann krefst þess að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða sér 7.003.125 krónur með dráttarvöxtum frá 25. júní 1997 til greiðsludags. Hann krefst þess Jafnframt að staðfest verði ákvæði héraðsdóms um sýknu af skaða- 5008 bótakröfu aðaláfrýjanda. Hann krefst loks málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. I. Ágreiningur málsaðila á rætur að rekja til þess að með samningi 18. Júní 1997 seldi aðaláfrýjandi Jökli hf. fiskiskipið Brimi SU 383. Kaup- verð var 375.000.000 krónur, en með í kaupunum fylgdi meðal annars almennt veiðileyfi skipsins, öll aflahlutdeild þess og margs konar bún- aður og veiðarfæri, en um samningsskilmála var ítarlega kveðið á í kaupsamningnum. Ágreiningslaust er að Friðrik J. Arngrímsson, hér- aðsdómslögmaður og löggiltur skipasali, annaðist skjalagerð við kaupin, en einkafirma hans, LM skipamiðlun, hafði fengið munnlegt umboð aðaláfrýjanda til að annast sölutilraunir í maí 1997. Hafði skipasalinn í skjóli þess umboðs boðið ýmsum skipið til kaups, þar á meðal forráðamanni Jökuls hf. Þóknun hans fyrir vinnu við söluna var 900.000 krónur auk virðisaukaskatts. Skýrði hann svo frá fyrir dómi að sú þóknun væri í samræmi við viðmiðunargjaldskrá sína, sem miðaði við 0,5% af söluverði skips, þegar það væri um og nokkuð yfir 100.000.000 krónur. Svigrún hafi þó verið til samninga um það. Þegar söluverð hafi verið orðið jafnhátt og var í þessu tilviki hafi söluþóknun hans almennt verið á bilinu 0,2 til 0,4%. Við sölu Brimis hafi hann tekið fulla þóknun miðað við að skip væri selt og ekki hafi verið til- efni til að lækka þóknunina niður fyrir gjaldskrána af þeirri ástæðu að hann hefði ekki annast söluna að öllu leyti. Þá kemur fram í texta reikn- ings hans til aðaláfrýjanda að um sé að ræða þóknun vegna sölu skips. Áður en tilboð Jökuls hf. í skipið barst 10. júní 1997 kvaðst vitnið hafa nokkrum sinnum rætt við forráðamann félagsins um hugsanleg kaup á því, en fengið þau svör að áhugi væri ekki fyrir hendi. Í héraðsdómi er greint frá því að hinn 3. júní 1997 hafi verið hald- inn fundur á heimili framkvæmdastjóra aðaláfrýjanda, en auk hans sátu fundinn gagnáfrýjandi og framkvæmdastjóri Jökuls hf. Hinn fyrst- nefndi skýrði svo frá að gagnáfrýjandi hefði spurt sig að því hvort framkvæmdastjóri Jökuls hf. mætti koma og ræða við hann, sem hann samþykkti. Ekki hafi hann átt von á gagnáfrýjanda á fundinn, en þó ekki gert neina athugasemd við veru hans þar. Hann hafi staðið í þeirri trú að gagnáfrýjandi væri þar kominn í þágu Jökuls hf. og væri að aðstoða við kaup þess félags á skipinu, en hann hafi í lok mars á sama 5009 ári verið sviptur umboði til að annast sölutilraunir á því af hálfu aðal- áfrýjanda. Þá hafi honum borist kauptilboð Jökuls hf. einni viku síðar, undirritað af gagnáfrýjanda fyrir hönd tilboðsgjafans. Hann hafi skömmu eftir það spurt framkvæmdastjóra Jökuls hf. hvort gagn- áfrýjandi væri að vinna í þágu þess félags, sem var svarað neitandi. Framkvæmdastjóri Jökuls hf. staðfesti fyrir dómi að bæði gagn- áfrýjandi og Friðrik Arngrímsson hafi rætt við sig um hugsanleg kaup á skipinu. Gagnáfrýjandi hefði orðið fyrri til að gefa sig fram til við- ræðu um málið. Af þeirri ástæðu og vegna þess að vitnið taldi hann hafa einkaumboð til að annast sölutilraunir, hafi það ekki gefið kost á viðræðum við Friðrik um málefnið. Staðfesti vitnið einnig að fram- kvæmdastjóri aðaláfrýjanda hefði eftir að kauptilboð barst 10. júní 1997 spurt sig að því hvort gagnáfrýjandi væri að vinna að málinu fyrir Jökul hf., sem vitnið hafi svarað neitandi. II. Svo sem rakið er í héraðsdómi fékk Uns, einkafirma gagnáfrýjanda, skriflegt einkaumboð frá aðaláfrýjanda 20. janúar 1997 til að annast sölutilraunir á áðurnefndu skipi. Þar er einnig tekið upp orðrétt bréf aðaláfrýjanda 30. mars sama árs, þar sem afturkallað var söluumboð til Uns frá 20. janúar 1997 og einnig símskeyti 3. apríl 1997, þar sem segir að söluumboð vegna Brimis SÚ 383 sé afturkallað. Þessi afturköllun er afdráttarlaus og hafði gagnáfrýjandi ekki réttmæta ástæðu til að skýra þessi skjöl þannig, að í þeim fælist eingöngu afturköllun á einka- söluumboði, en hann hefði áfram almennt umboð til að annast sölu skipsins. Gagnáfrýjandi ber að hann hafi haldið áfram sölutilraunum á skip- inu eftir að hafa fengið áðurnefnt bréf og skeyti. Það hafi hann gert í samráði við framkvæmdastjóra aðaláfrýjanda. Því neitar hinn síðast- nefndi, sem kveður alls engar viðræður hafa átt sér stað þeirra á milli í þá veru. Af sinni hálfu hafi verið alveg ljóst að hann kærði sig ekki um þjónustu gagnáfrýjanda eftir að hann var sviptur umboðinu. Við úrlausn þessa atriðis verður litið til þess að seint í maí 1997 höfðu tekið gildi lög nr. 54/1997 um fasteigna-, fyrirtækja- og skipa- sölu, en þau leystu af hólmi eldri lög nr. 34/1986 um fasteigna- og skipasölu. Í 11. gr. fyrrnefndu laganna segir meðal annars að fasteigna- sali skuli tryggja sér ótvírætt umboð hjá réttum aðila til að leita eftir 5010 tilboðum í eign og eftir atvikum til að ganga frá samningum og annarri skjalagerð. Ákvæði þetta á jafnt við um sölu skipa, sbr. 3. mgr. 1. gr. laganna. Sams konar ákvæði var í 9. gr. laga nr. 34/1986. Þá er í 14. gr. yngri laganna jafnframt kveðið á um að fasteignasali skuli, þegar óskað er milligöngu hans um kaup eða sölu eignar, gera samning við umbjóðanda sinn um þóknun fyrir starfann og greiðslu útlagðs kostn- aðar. Ósannað er í málinu að gagnáfrýjandi eða einkafirma hans hafi fengið nokkurt umboð í orði eða verki frá aðaláfrýjanda eftir 3. apríl 1997 til að bjóða skipið til sölu fyrir hans hönd. Verður gagnáfrýjandi að bera hallann af því að hafa ekki tryggt sér sönnun um það. Þótt ljóst sé að gagnáfrýjandi hafi með atbeina sínum í byrjun júní 1997 stuðlað að því að aðilar viðskiptanna náðu saman um kaupverð skipsins, er ekki sýnt fram á að neitt réttarsamband hafi komist á milli málsaðila, sem heimilað geti gagnáfrýjanda að krefja aðaláfrýjanda um sölu- þóknun vegna viðskipta hins síðarnefnda við Jökul hf. Verður aðal- áfrýjandi samkvæmt því sýknaður af kröfum gagnáfrýjanda í málinu. Il. Krafa aðaláfrýjanda um greiðslu skaðabóta er sprottin af því að áður en mál þetta var höfðað hafði gagnáfrýjandi í nafni Uns stefnt aðal- áfrýjanda 29. júlí 1997 til að þola dóm vegna sama ágreiningsefnis. Því máli var vísað frá héraðsdómi af sjálfsdáðum 25. maí 1998 þar eð slíkt einkafirma skorti hæfi til að eiga sjálfstæða aðild að dómsmáli, sbr. 1. mgr. 16. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Málskostnaður var ekki dæmdur. Aðalmeðferð í því máli hafði farið fram 27. apríl 1998. Er fjárhæð skaðabótakröfunnar jafnhá fjárhæð reiknings lög- manns aðaláfrýjanda fyrir gæslu hagsmuna hans í fyrra málinu að und- anskildum virðisaukaskatti, sem lýst var yfir af hálfu aðaláfrýjanda að fengist endurgreiddur. Málsástæður aðila eru raktar í héraðsdómi. Í greinargerð aðaláfrýjanda í hinu fyrra dómsmáli, sem lögð var fram 13. nóvember 1997, var gerð athugasemd við aðild stefnanda þess máls. Telur hann að ábending sín hefði átt að gefa gagnáfrýjanda til- efni til að freista þess að bæta úr annmörkum í þeim efnum. Það hafi hins vegar ekki verið gert og var málinu vísað frá héraðsdómi af sjálfs- dáðum 25. maí 1998, eins og áður er rakið. Einkafirma gagnáfrýjanda skorti hæfi til að eiga aðild að dómsmáli, 5011 sbr. t.d. dóm Hæstaréttar 1996, bls. 1812 í dómasafni. Verður honum metið til sakar hvernig málatilbúnaði var að þessu leyti hagað í hinu fyrra máli og ber hann skaðabótaábyrgð á tjóni, sem aðaláfrýjandi kann að hafa orðið fyrir af þessum sökum. Skiptir þá ekki máli að aðal- áfrýjandi krafðist ekki frávísunar, en hér var um að ræða atriði, sem héraðsdómara bar að gæta af sjálfsdáðum, sbr. 100. gr. laga nr. 91/ 1991. Gagnáfrýjandi mótmælir bótakröfu aðaláfrýjanda sem of hárri. Vísar hann um það einkum til þess að vinna lögmanns aðaláfrýjanda í fyrra málinu hafi nýst honum í því síðara. Er sérstaklega bent á að greinar- gerð aðaláfrýjanda í héraði sé nákvæmt eftirrit þeirrar greinargerðar, sem lögð var fram í fyrra málinu. Við úrlausn þessa atriðis verður ltið til þess, að meðal málsgagna eru ljósrit reikninga lögmanns aðaláfrýjanda, sem var hinn sami í báðum málunum, á hendur umbjóðanda sínum vegna flutnings beggja málanna í héraði. Er fjárhæð hvors reiknings ákveðin samkvæmt gjald- skrá lögmannsins með hliðsjón af hagsmunum, sem í húfi voru, en afsláttur síðan veittur af fjárhæð fyrri reikningsins. Þegar þetta er virt eru ekki efni til að taka til greina kröfu um lækkun bótakröfunnar, sem á þessari ástæðu er reist. Samkvæmt öllu framanröktu verður fallist á skaðabótakröfu aðal- áfrýjanda í málinu með dráttarvöxtum, eins og krafist er, en upphafs- tími dráttarvaxta hefur ekki sætt sérstökum andmælum. Gagnáfrýjanda verður gert að greiða aðaláfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem verður ákveðinn í einu lagi eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Sigurnes hf., er sýkn af kröfum gagnáfrýjanda, Þorsteins Guðnasonar. Gagnáfrýjandi greiði aðaláfrýjanda 567.111 krónur með drátt- arvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 25. maí 1998 til greiðsludags. Gagnáfrýjandi greiði aðaláfrýjanda samtals 400.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. 5012 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 12. maí 1999. Mál þetta, sem tekið var til dóms 13. apríl sl., er höfðað með stefnu út gef- inni 29. júní sl. og birtri samdægurs. Gagnstefna er gefin út 23. júlí 1998 og birt samdægurs. Aðalstefnandi er Þorsteinn Guðnason, kt. 070852-4629, Unnarbraut 20, Sel- tjarnarnesi. Aðalstefndi er Sigurnes hf., kt. 590894-2819, Suðurlandsbraut 46, Reykja- vík. Dómkröfur aðalstefnanda eru þær í aðalsök að aðalstefndi verði dæmdur til að greiða aðalstefnanda kr. 7.003.125 með dráttarvöxtum skv. vaxtalögum frá 25. júní 1997 til greiðsludags. Þá krefst aðalstefnandi málskostnaðar að mati dómsins. Dómkröfur aðalstefnda eru þær í aðalsök að hann verði sýknaður af öllum kröfum aðalstefnanda og honum verði dæmdur málskostnaður úr hans hendi samkvæmt reikningi. Endanlegar dómkröfur gagnstefnanda í gagnsök eru þær að gagnstefndi verði dæmdur til greiðslu skaðabóta að fjárhæð kr. 567.111 ásamt dráttarvöxtum sam- kvæmt HI. kafla vaxtalaga frá 25. maí 1998 til greiðsludags. Jafnframt er þess krafist að gagnstefndi verði dæmdur til greiðslu málskostnaðar að skaðlausu. Dómkröfur gagnstefnda í gagnsök eru þær aðallega að hann verði sýknaður af kröfum gagnstefnanda og honum verði gert að greiða málskostnað að mati dómsins. Til vara er þess krafist að krafa gagnstefnanda verði lækkuð verulega og gagnstefnandi verði dæmdur til greiðslu málskostnaðar að mati dómsins. Málavextir. Aðalstefnandi er eigandi einkafirmans Uns rekstrarráðgjöf, kt. 421286-1329, Suðurlandsbraut 50, Reykjavík, og er starfsemin einkum fólgin í rekstrarráðgjöf og sölu skipa. Hjá einkafirma aðalstefnanda starfar löggiltur fasteigna- og skipa- sali. Aðilar málsins gerðu með sér samkomulag 20. janúar 1997 þess efnis að Uns skipasala tók að sér að selja í einkasöluumboði á Íslandi v/s Brimi og afla- hlutdeildir þess saman fyrir aðalstefnda. Voru aðilar ásáttir um að söluþóknun skyldi vera 1,5% af söluandvirði skips og aflahlutdeilda, án virðisaukaskatts. Sérstaklega skyldi samið um þóknun seldist skipið erlendis. Aðalstefnandi heldur því fram að áður en söluumboðið var veitt hafi hann unnið við sölu skips- ins frá árinu 1995 og lagt mikla vinnu í sölutilraunir og m.a. annars átt viðræður við framkvæmdastjóra Jökuls hf. um sölu skipsins til þess félags. Aðalstefndi mótmælir þessari staðhæfingu aðalstefnanda. Sölutilraunir aðalstefnanda báru þann árangur að 4. febrúar 1997 barst kauptilboð í skipið frá Meleyri hf. að fjár- hæð kr. 350.000.000. Sigurður Ingimarsson, framkvæmdastjóri aðalstefnda, samþykkti þetta tilboð með ákveðnum skilmálum og fyrirvörum en frestur til- 5013 boðsmóttakanda til að svara þessu gagntilboði rann út án þess að nokkur svör bærust. Aðalstefndi heldur því fram að í lok mars hafi borist erindi frá forsvars- mönnum stórs fyrirtækis þar sem viðraðar voru hugmyndir þeirra um samein- ingu fyrirtækjanna. Segist aðalstefndi hafa ákveðið að huga að þessum málum og hætta söluhugleiðingum, enda hafi sölutilraunir aðalstefnanda engan árangur borið. Aðalstefndi sendi því aðalstefnanda svohljóðandi bréf 30. mars 1997: „Þar sem nú eru liðnar 7 vikur síðan ég gaf jákvætt svar við kauptilboði í Brimi SU 383, án þess að nokkur viðbrögð hafi borist, er ég farinn að efast mjög um að nokkurt framhald verði á málinu. Þar sem fleiri aðilar hafa sýnt skipinu áhuga, get ég ekki dregið það lengur að gefa þeim tækifæri á að skoða málið. Afturkalla ég því hér með söluumboð til Uns skipasölu, dagsett 20. janúar 1997. Formsins vegna verður afturköllun þessi staðfest með símskeyti.“ Samkvæmt gögnum málsins barst svohljóðandi símskeyti til aðalstefnanda 3. apríl 1997: „Afturkalla hér með söluumboð vegna Brimis SU 383.“ Aðalstefn- andi kveðst hafa litið svo á að aðalstefndi hafi einungis afturkallað umboð hans til einkasölu skipsins og kvaðst hann hafa haldið sölutilraunum áfram í samráði við framkvæmdastjóra aðalstefnda. Þessu er mótmælt af hálfu aðalstefnda. Þar sem samningar um sameiningu tókust ekki leitaði aðalstefndi til Friðriks J. Arngrímssonar hdl. í LM skipamiðlun og fól honum að bjóða skipið til sölu. Friðrik mun hafa kynnt skipið fyrir nokkrum mönnum, m.a. Jóhanni Ólafssyni, framkvæmdastjóra Jökuls hf. Þá var skipamiðlara í London veitt umboð til að vinna að sölu skipsins erlendis. Í byrjun júní 1997 mun Jóhann Ólafsson hafa rætt við aðalstefnanda og lýst yfir áhuga sínum á að kaupa skipið. Aðalstefn- andi hafði þá samband við Sigurð Ingimarsson og gerði honum grein fyrir áhuga forsvarsmanna Jökuls hf. á kaupunum. Samkomulag varð með aðilum um að halda fund á heimili Sigurðar Ingimarssonar 3. júní sama ár og sátu þennan fund aðalstefnandi, Sigurður og Jóhann. Aðalstefndi heldur því fram að hann hafi staðið í þeirri trú að aðalstefnandi hafi verið að vinna að því að kaupa skipið fyrir Jökul hf. Á þessum fundi er því haldið fram að Jóhann hafi gert munnlegt tilboð í skip og kvóta að fjárhæð kr. 360.000.000 en aðalstefndi hafnaði tilboð- inu þegar á þeim fundi. Jóhann Ólafsson hafði samband við aðalstefnanda 9. júní sama ár og tjáði honum að Jökull hf. vildi gera aðalstefnda tilboð um kaup á skipinu fyrir kr. 375.000.000 og fól hann aðalstefnanda að ganga frá skriflegu tilboði. Samþykk- isfrestur rann síðan út án þess að aðalstefndi svaraði því en í beinu framhaldi af þessu hafði aðalstefndi samband við Jóhann og tjáði honum að þeir gætu hugs- anlega náð saman en viðskiptin yrðu þá að vera fyrir milligöngu LM skipamiðl- unar er hefði umboð til sölunnar. Í framhaldi af þessu tókust samningar milli aðalstefnda og Jökuls hf. um kaup á skipi og aflahlutdeild fyrir 375.000.000 kr. og var kaupsamningur undirritaður 18. júní 1997. 5014 Sama sakarefni var áður til meðferðar í dóminum, sbr. mál nr. E-3723/1997: Uns gegn Sigurnesi hf., en það var þingfest 4. september 1997. Aðalmeðferð í því máli fór fram 27. apríl 1998 en með úrskurði upp kveðnum 25. maí 1998 var málinu vísað sjálfkrafa frá dómi þar sem talið var að stefnanda skorti hæfi til að eiga sjálfstæða aðild að dómsmáli, sbr. 1. mgr. 16. gr. laga nr. 91/1991. Jafnframt var ákveðið að málskostnaður dæmdist ekki. Gagnstefndi í því máli sem hér er til meðferðar krafðist þess að gagnsök yrði vísað frá dómi og féllst dómarinn á þá kröfu með úrskurði upp kveðnum 14. janúar sl. Þessum úrskurði var skotið til Hæstaréttar Íslands sem með dómi upp kveðnum (4. febrúar sl. felldi úrskurðinn úr gildi og lagði fyrir dómara að taka gagnsökina til efnismeð- ferðar. Gagnsökin snýst um lögmannsþóknun sem gagnstefnandi var krafinn um vegna flutnings fyrra málsins. Málsástæður og lagarök. Aðalsök. Aðalstefnandi byggir á því að hann hafi komið á sölu skipsins enda sé óum- deilt að Jökull hf. gerði hjá einkafirma aðalstefnanda aðalstefnda tilboð um kaup á skipinu sem aðalstefndi síðar samþykkti. Samkomulag hafi verið á milli aðila um að einkafirma aðalstefnanda annaðist sölu skipsins og aðalstefnandi bendir á að hann vann að sölu skipsins frá árinu 1995. Aðalstefndi hafi aldrei gefið í skyn að aðalstefnandi hefði ekki umboð til sölu skipsins. Þeir hafi haft skrif- stofuaðstöðu í sama húsi og rætt nær daglega um sölu skipsins. Aðalstefnandi telur að með þeirri háttsemi að fela öðrum að ganga frá sölunni eftir að kaup komust á fyrir milligöngu aðalstefnanda hafi aðalstefndi með sviksamlegum hætti brotið gegn samningi aðila um greiðslu fyrir vinnu aðalstefnanda. Sam- kvæmt reglum samninga- og kröfuréttar, reglum skaðabótaréttar, lögum nr. 54/1997 og með vísan til dómafordæma beri aðalstefnda að greiða aðalstefn- anda þóknun vegna sölu skipsins. Aðalstefnandi telur að í þeirri háttsemi aðal- stefnda að leita til annars aðila um frágang á sölu skipsins felist sú afstaða að hann ætlar að nýta sér þjónustu og vinnu aðalstefnanda án endurgjalds. Aðal- stefnandi segist hafa vitneskju um að aðalstefndi hafi greitt skipasala þeim er hann fól að ganga frá samningum 0,2% þóknun af söluverði skipsins og telur aðalstefnandi þá þóknun staðfesta að þeim skipasala var aðeins falið að ganga frá skjölum varðandi sölu skipsins og að sá skipasali kom ekki á sölu þess. Venjuleg þóknun fyrir sölu skipa og fasteigna sé 2% af söluverði og lægri sé einkasöluumboð veitt. Aðalstefndi hafi áður veitt aðalstefnanda einkasöluum- boð og þá skuldbundið sig til að greiða söluþóknun sem næmi 1,5% af sölu- verði skipsins. Aðalstefnda hafi því verið kunnugt um venju á þessu sviði er hann fól öðrum að ganga frá sölu skipsins, á grundvelli tilboðs sem gert var hjá aðalstefnanda, fyrir mun lægri þóknun en venjulegt var að greiða. Verði ekki 5015 fallist á að aðalstefnda beri að greiða aðalstefnanda kröfur hans með vísan til reglna samninga- og kröfuréttar og með vísan til laga nr. 54/1997, telur aðal- stefnandi að aðalstefnda beri með vísan til reglna skaðabótaréttar að greiða kröfu aðalstefnanda, enda hafi aðalstefndi með háttsemi sinni valdið aðalstefn- anda tjóni sem nemur stefnufjárhæðinni. Aðalstefnandi vekur athygli á því að enda þótt aðalstefndi hafi afturkallað einkasöluumboðið sé hann ekki krafinn um greiðslu 2% þóknunar heldur sé látið við það sitja að krefjast þóknunar í samræmi við einkasölusamninginn. Aðal- stefnandi sundurliðar kröfu sína þannig að 1,5% af kr. 375.000.000 sé kr. 5.625.000 og að viðbættum 24,5% virðisaukaskatti sé stefnufjárhæðin kr. 1.003.125. Þá byggir aðalstefnandi á því að verði ekki fallist á þessa fjárhæð verði aðal- stefndi dæmdur til greiðslu lægri þóknunar að mati dómsins fyrir að hafa komið á því sambandi með aðalstefnda og Jökli hf. sem leiddi til samninga þeirra á milli. Auk þess sem að framan er rakið vísar aðalstefnandi til meginreglu 5. gr. laga nr. 39/1922, vaxtalaga og 21. kafla laga nr. 91/1991. Aðalstefndi byggir á því að aðalstefnandi hafi ekki haft umboð til að reyna að selja skip hans. Allar aðgerðir hans frá 30. mars, þegar söluumboð hans var afturkallað, voru í algerri óþökk aðalstefnda og beinlínis gegn ótvíræðum og sannanlegum fyrirmælum hans. Umboðið hafi verið afturkallað á skýran og ótvíræðan hátt og sé afturköllunin að öllu leyti í samræmi við reglur samninga- réttarins þar að lútandi. Ekki sé nokkur vafi á því að um algera afturköllun var að ræða og fráleitt að aðalstefnandi hafi á einhvern hátt öðlast almennt umboð eftir afturköllunina. Þá hafi aðalstefndi sýnt aðalstefnanda á ótvíræðan hátt að hann vildi engin frekari afskipti hans af sölu skipsins. Aðalstefndi leggur áherslu á að réttur til sölulauna byggist á því að söluum- boð sé fyrir hendi. Enginn geti að eigin frumkvæði ákveðið að selja hlut annars manns og heimta laun fyrir. Þessi regla sé staðfest í 11. gr. laga nr. 54/1997 um fasteigna-, fyrirtækja- og skipasölu, sbr. 9. gr. eldri laga nr. 34/1986. Samkvæmt þessum ákvæðum skal fasteignasali tryggja sér ótvírætt söluumboð hjá réttum aðila til að leita eftir tilboðum í eign eða gera tilboð í eign. Löggjafinn geri miklar kröfur til að menn geti sýnt fram á slíkt umboð. Sönnunarbyrðin hvílir alfarið á aðalstefnanda og á umboðsskortur að leiða til sýknu. Þá leggur aðalstefndi áherslu á að ekki sé rétt að aðalstefnandi hafi komið á sölu skipsins eða því sambandi sem að lokum leiddi til sölu. Aðalstefndi hafi boðið Jóhanni skipið áður og Friðrik í LM skipamiðlun hafði einnig boðið Jökli hf. skipið ítrekað til sölu. Verði ekki fallist á að umboðsskortur aðalstefnanda leiði þá þegar til sýknu sé ljóst að aldrei komi til greina að dæma aðalstefnanda einhverja þóknun að álitum úr hendi aðalstefnda þar sem aðalstefnandi var sann- anlega að vinna að sölunni í óþökk hans. 5016 Fari svo að komist verði að þeirri niðurstöðu að aðalstefnandi eigi rétt á ein- hverri þóknun fyrir störf sín þá er þess krafist að litið verði til þess tjóns sem framkoma aðalstefnanda hefur valdið aðalstefnda. Sé alveg ljóst að umkrafin söluþóknun feli fráleitt í sér sanngjarnt endurgjald fyrir vinnuframlag aðalstefn- anda. Aðalstefndi mótmælir sérstaklega tilvísun til reglna skaðabótaréttar, þ.m.t. almennu skaðabótareglunnar, enda sé sá grundvöllur algerlega vanreifaður í stefnu og eðli málsins samkvæmt út í hött. Aðalstefndi vísar til reglna samninga- og kröfuréttar, laga nr. 54/1997, einkum 11. og 14. gr., sbr. eldri lög nr. 34/1986. Krafa um málskostnað er studd við 21. kafla laga nr. 91/1991. Aðalstefnandi hefur skýrt svo frá fyrir dómi að hann hafi fengið munnlegt umboð árið 1995 til þess að selja skipið og það ár hafi eitt tilboð komið í skipið. Hann kvaðst hafa staðið í þeirri trú að afturköllun söluumboðsins 30. mars 1997 hafi einungis lotið að einkasöluumboðinu. Hann kvaðst hafa rætt við Sigurð Ingimarsson eftir að umboðið var afturkallað um möguleika á sölu skipsins og hafi aldrei komið fram í samtölum þeirra að hann hefði ekki umboð til sölu þess. Sigurður Ingimarsson, framkvæmdastjóri aðalstefnda, skýrði svo frá fyrir dómi að hann hafi ekki veitt aðalstefnanda munnlegt umboð til sölu skipsins árið 1995 og hann kvaðst ekki hafa séð tilboð frá því ári fyrr en með dóm- skjölum málsins. Sigurður kvaðst ekki hafa rætt við aðalstefnanda um sölutil- raunir eftir að söluumboðið var afturkallað og hann kvað það ekki hafa komið til tals milli þeirra að aðalstefnandi hefði áfram heimild til þess að afla sölutil- boða í skipið. Hann kvaðst hafa staðið í þeirri trú á fundinum heima hjá honum 3. júní 1997 að aðalstefnandi væri að vinna fyrir Jökul hf., en hann kvaðst ekki hafa tilkynnt aðalstefnanda á þeim fundi að hann hefði ekki umboð til sölu skipsins. Jóhann Magnús Ólafsson, framkvæmdastjóri Jökuls hf., skýrði svo frá fyrir dómi að honum virtist aðalstefnandi koma fram sem skipasali á fundinum 3. júní og virtist honum hann vera óhlutdrægur. Hann kvaðst hafa talið að aðal- stefnandi væri að selja skipið í einkasölu fyrir Sigurð Ingimarsson. Friðrik Jón Arngrímsson skýrði svo frá fyrir dómi að hann hafi fengið skipið til sölumeðferðar eftir 20. maí 1997. Hann kvaðst hafa rætt við Jóhann Ólafs- son hjá Jökli hf., en hann hafi alltaf sagt að hann hefði ekki áhuga á skipinu. Friðrik skýrði aðdragandann að gerð kaupsamnings þannig að Sigurður Ingi- marsson hafi haft samband og skýrt honum frá fundi hans og Jóhanns og aðal- stefnanda. Í framhaldi af því hafi hann komið og síðan var kaupsamningurinn gerður. Friðrik kvað Sigurð hafa tjáð sér að hann hefði afturkallað söluumboð til aðalstefnanda og hefði það komið honum á óvart að aðalstefnandi mætti á fundinn. Friðrik kvaðst hafa séð sölutilboð það sem gert var í skipið hjá Uns 5017 skipasölu og var það tilboð lagt til grundvallar að því að leyti að kaupverðið var hið sama. Friðrik kvaðst hafa fengið 900.000 króna þóknun að viðbættum virð- isaukaskatti og sagði hann þóknunina vera vegna sölu á skipi en ekki einungis vegna skjalagerðar. Aðspurður hvort hann teldi að LM skipamiðlun hefði komið á sölu skipsins svaraði Friðrik því þannig að Sigurður hafi litið svo á að tilboð Uns væri fyrir hönd Jökuls hf. Gagnsök. Gagnstefnandi byggir á því í gagnsök að í greinargerð í hinu fyrra máli hafi verið gerðar athugasemdir við aðild einkafirmans. Gagnstefndi hafi hins vegar ekki séð ástæðu til þess að breyta aðild málsins en slíkt hefði verið hægt með einfaldri bókun. Málið hafi komið til aðalmeðferðar og var flutt efnislega um öll atriði. Í kjölfar frávísunar málsins var gagnstefnandi krafinn um greiðslu þóknunar til lögmanns síns fyrir flutning málsins. Gagnstefnandi telur gagnstefnda bera ábyrgð tagnvart sér á greiðslu þókn- unarinnar. Fyrra málinu hafi verið vísað frá vegna ástæðna sem varða gagn- stefnda og hann ber áhættuna af. Auk þess hafi verið saknæmt af hálfu gagn- stefnda eða þeirra sem hann bar ábyrgð á að höfða málið og halda áfram rekstri þess að óbreyttu. Gagnstefnandi hefur kröfuna uppi til sjálfstæðs dóms og eftir atvikum skuldajafnaðar. Vísað er til 28. gr. og XX. kafla laga nr. 91/1991 og 2. mgr. 2. gr. laga nr. 61/1942. Gagnstefndi byggir á því að skilyrði skorti að lögum fyrir skaðabótakröfu gagnstefnanda. Þá telur gagnstefndi það vera ósannað og vanreifað af hálfu gagnstefnanda að gagnstefndi beri ábyrgð á ætluðu tjóni gagnstefnanda. Þá mót- mælir gagnstefndi því að hafa með saknæmum og ólögmætum hætti valdið gagnstefnanda tjóni er nemur fjárhæð hans í gagnstefnu. Þá byggir gagnstefndi á því að gagnstefnandi hafi við rekstur hins fyrra máls samþykkt aðild Uns rekstrarráðgjafar í því máli og því beri vegna þess sam- þykkis að sýkna gagnstefnda. Gagnstefndi bendir á að gagnstefnandi krafðist þess ekki fyrir héraðsdómi, líkt og honum var þó skylt að gera, teldi hann Uns rekstrarráðgjöf ekki hafa aðildarhæfi, að málinu yrði vísað frá dómi. Gagn- stefndi telur að samþykkið varði því að hann geti ekki átt bótakröfu á hendur gagnstefnda og vísar gagnstefndi því til stuðnings til reglna skaðabótaréttar um þýðingu samþykkis þess sem telur sig hafa orðið fyrir tjóni. Þá vísar gagnstefndi jafnframt til þeirrar meginreglu að málskostnaður sé felldur niður í máli ef því er vísað frá dómi án kröfu aðila. Þá byggir gagnstefndi á því að ósannað sé að gagnstefnandi hafi orðið fyrir tjóni vegna frávísunar málsins. Hafi öll vinna gagnstefnanda nýst honum að fullu við rekstur aðalsakar þessa máls. 5018 Gagnstefndi mótmælir kröfu gagnstefnanda sem of hárri. Sé ósannað að gagnstefnandi hafi orðið fyrir tjóni er nemur fjárhæð kröfu hans í gagnsök. Byggir gagnstefndi á því að öll vinna lögmanns í fyrra málinu nýtist að fullu við rekstur aðalsakar þessa máls. Gagnstefnandi geri ekki grein fyrir því hvort tekið verði tillit til vinnu lögmanns hans í fyrra máli við ákvörðun þóknunar til lögmanns hans við rekstur þessa máls. Þá telur gagnstefndi að krafa gagnstefnanda sé allt of há og í engu samræmi við umfang og vinnu við rekstur málsins. Óþekkt sé að dómarar dæmi máls- kostnað í samræmi við málskostnaðarreikninga lögmanna er taka mið af hags- munum máls og byggir gagnstefndi á því að sú venja gildi við ákvörðun fjár- hæðar málskostnaðar að dómarar taki mið af vinnuframlagi lögmanns aðila við rekstur málsins. Þá byggir gagnstefndi á því að lækka beri verulega kröfu gagnstefnanda þar sem hann reyndi ekki að draga úr ætluðu tjóni sínu svo sem honum er skylt. Hefði gagnstefnandi krafist frávísunar í greinargerð sinni hefði þegar verið úrskurðað um þá kröfu og hefði gagnstefnandi þá ekki þurft að greiða lögmanni sínum fyrir mætingar í dómi, undirbúning málflutnings og málflutning. Hafi gagnstefnandi sjálfur orðið valdur að tjóni sínu og beri því að lækka kröfuna verulega verði ekki fallist á sýknu. Vísað er til reglna skaðabótaréttar um skyldu tjónþola til að draga úr tjóni sínu og til reglna bótaréttar um þýðingu eigin sakar. Gagnstefndi vísar til laga nr. 91/1991, einkum 28. gr., 116. gr. og 21. kafla. Þá er vísað til reglna skaðabótaréttar og kröfuréttar. Forsendur og niðurstaða. Aðalsök. Aðilar máls þessa gerðu með sér samkomulag um einkasöluumboð á skipinu Brimi SU 383 20. janúar 1997 og varð að samkomulagi að söluþóknun skyldi vera 1,5% af söluandvirði skips og aflahlutdeilda, án virðisaukaskatts. Ágrein- ingur aðila í máli þessu snýst um það hvort afturköllun söluumboðs 30. mars 1997 til sölu á skipinu feli í sér afturköllun einkasöluumboðs einvörðungu eða hvort um algera afturköllun var að ræða. Það er álit dómsins að afturköllunin verði með engu móti skýrð þannig að einungis sé verið að afturkalla einkasölu- umboð. Var því niður fallinn samningur aðila um einkasölu á skipinu og fjár- hæð söluþóknunar. Hins vegar er ljóst að aðalstefnandi vann áfram að sölu skipsins og kemur þá til álita hvort aðgerðir hans hafi leitt til þess að samningar tókust um sölu skipsins milli aðalstefnda og Jökuls hf. Óumdeilt er í máli þessu að aðalstefnandi kom á þeim fundi með fyrirsvars- manni aðalstefnda og Jóhanni Ólafssyni, framkvæmdastjóra Jökuls hf., sem leiddi til þess að Jökull hf. gerði tilboð í skipið. Aðalstefnandi segist hafa verið í þeirri trú að hann hefði almennt umboð til sölu skipsins og segir hann Sigurð 5019 Ingimarsson aldrei hafa gefið í skyn að svo væri ekki. Sigurður segir hins vegar að hann hafi staðið í þeirri trú að aðalstefnandi væri að vinna að sölu skipsins fyrir Jökul hf. Þessi staðhæfing Sigurðar er ótrúverðug í ljósi þeirrar venju í fast- eigna- og skipaviðskiptum að seljandi greiði söluþóknun en ekki kaupandi, en aðalstefnandi hefur atvinnu m.a. af sölu skipa. Verður í ljósi þessa að telja að Sigurði hafi borið á þessum fundi að inna aðalstefnanda eftir því í hvers umboði hann væri mættur. Var þetta sérstaklega brýnt sökum þess að hann hafði á þessum tíma falið öðrum sölu skipsins. Verður aðalstefndi að bera hallann af þessari vanrækslu sinni. Ljóst er að endanlegir samningar tókust um sölu skipsins hjá öðrum skipa- sala nokkrum dögum eftir að Jökull hf. hafði lagt fram tilboð fyrir milligöngu aðalstefnanda. Var kaupverðið hið sama og greindi í tilboði því sem aðalstefndi hafnaði, eða kr. 375.000.000. Ósannað er að samningar hafi tekist fyrir milli- göngu LM skipamiðlunar og benda gögn málsins til þess að umrætt tilboð hafi verið lagt til grundvallar samningsgerð. Verður því að telja að aðalstefnandi hafi komið á því sambandi milli aðalstefnda og Jökuls hf. sem leiddi til sölu skips- ins og ber honum því þóknun úr hendi aðalstefnda fyrir þessi störf sín. Þykir hæfilegt að miða við að þóknunin sé 1% af söluandvirði skipsins, eða kr. 3.750.000 auk virðisaukaskatts kr. 918.750 eða samtals kr. 4.668.750. Þar sem aðalstefnandi vann ekki að endanlegri skjalagerð og að öðrum atvikum málsins virtum þykir mega lækka þessa fjárhæð um kr. 1.120.500 en það mun vera nálægt þeirri fjárhæð sem aðalstefndi greiddi LM skipamiðlun í þóknun. Verður aðalstefndi því dæmdur til þess að greiða aðalstefnanda kr. 3.548.250 ásamt dráttarvöxtum frá 25. júní 1997 til greiðsludags og kr. 400.000 í málskostnað. Gagnsök. Í gagnsök snýst ágreiningur aðila um það hvort gagnstefnda beri að standa gagnstefnanda skil á lögmannsþóknun vegna meðferðar og flutnings hins fyrra máls sem lauk með frávísun ex officio 25. maí 1998. Ljóst er að hið fyrra mál var höfðað af einkafirma gagnstefnda en slíkt firma skortir hæfi til að eiga sjálf- stæða aðild að dómsmáli, sbr. 1. mgr. 16. gr. laga nr. 91/1991. Var málinu því vísað sjálfkrafa frá dómi en málskostnaður var ekki dæmdur. Í greinargerð í því máli krafðist gagnstefnandi ekki frávísunar en í greinargerðinni er svohljóðandi texti: „Í fyrsta lagi er gerð athugasemd við aðilastöðu sóknarmegin í málinu þar sem engum fyrirsvarsmanni er til að dreifa fyrir hönd Uns. Virðist því sem félagið sé sjálft að höfða málið í eigin nafni sem samræmist ekki reglum réttar- farslaga um fyrirsvar og aðild.“ Þrátt fyrir þetta lét gagnstefnandi átölulaust að málið hlaut efnismeðferð og verður að telja að hann hafi af þeim sökum firrt sig rétti til bóta. Verður gagnstefndi því sýknaður af kröfum gagnstefnanda í gagnsök. Eftir atvikum þykir rétt að málskostnaður í gagnsök falli niður. 5020 Hjörtur O. Aðalsteinsson héraðsdómari kvað upp dóminn. Dómsorð: Aðalstefndi, Sigurnes hf., greiði aðalstefnanda, Þorsteini Guðnasyni, kr. 3.548.250 ásamt dráttarvöxtum frá 25. júní 1997 til greiðsludags og kr. 400.000 í málskostnað. Gagnstefndi, Þorsteinn Guðnason, skal vera sýkn af öllum kröfum gagnstefnanda, Sigurness hf., í gagnsök í máli þessu. Málskostnaður í gagnsök fellur niður. 5021 Fimmtudaginn 16. desember 1999. Nr. 334/1999. Skjöldur ehf. (Brynjólfur Kjartansson hrl.) gegn Landsbanka Íslands hf. (Reinhold Kristjánsson hrl.) Hlutafélög. Veðréttur. Þ gaf út tryggingarbréf fyrir hvers konar skuldum, sem félagið kynni að standa í við L. Fasteign í eigu hlutafélagsins S var sett til trygg- ingar skuldunum og samþykktu tveir af stjórnarmönnum S veðsetning- una. L höfðaði mál gegn Þ til greiðslu skuldar, en gegn S til að þola viðurkenningu og staðfestingu á veðrétti samkvæmt tryggingarbréfinu. Hélt Þ ekki uppi vörnum, en S krafðist sýknu af kröfum L á grundvelli þess að ekki hefði nægt til að skuldbinda félagið að tveir stjórnarmenn hefðu samþykkt veðsetninguna. Í samþykktum S frá árinu 1940 sagði að stjórn félagsins skyldi skipuð þremur mönnum og að undirskrift allrar stjórnarinnar þyrfti til að skuldbinda félagið. Í tilkynningu S til hlutafélagaskrár á árinu 1990 kom fram að tveir stjórnarmenn rituðu firmað og var greint frá þessum upplýsingum í auglýsingu hlutafélaga- skrár sem birt var í Lögbirtingablaði. Ekki lá fyrir að samþykktum félagsins hefði verið breytt í samræmi við þetta. Talið var að á grund- velli tilkynningar til hlutafélagaskrár og auglýsingar í Lögbirtinga- blaði hefðu grandlausir viðsemjendur félagsins getað treyst því að tveir stjórnarmenn gætu í sameiningu skuldbundið félagið, sbr. áður 2. og 3. mgr. 149. gr. laga nr. 32/1978 um hlutafélög og nú 24. mgr. 125. gr. laga nr. 138/1994 um einkahlutafélög, sbr. 6. gr. laga nr. 31/1997. Var krafa L því tekin til greina. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arn- ljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 20. ágúst 1999. Hann krefst sýknu af kröfu stefnda, svo og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. 5022 I. Samkvæmt gögnum málsins gaf Þumall-Magma sf. út tryggingar- bréf 22. júní 1993 fyrir hvers konar skuldum, sem félagið kynni að standa í við stefnda, að fjárhæð allt að 12.000.000 krónur. Til trygg- ingar þeim skuldum var þar sett að veði nánar tiltekinn eignarhluti áfrýjanda í fasteigninni Hafnarstræti 19 í Reykjavík. Á tryggingar- bréfið var rituð svofelld yfirlýsing: „Samþykkir framanritaðri veðsetn- ingu sem þinglýstir eigendur. Í stjórn h.f. Skjaldar“. Undir hana voru rituð nöfn tveggja stjórnarmanna. Var þess getið við nafnritanir þeirra að annar stjórnarmaðurinn væri formaður, en hinn gjaldkeri. Félagið, sem gaf út tryggingarbréfið, mun síðar hafa orðið einka- firma með heitinu Þumall kvikmyndagerð. Stefndi kveður tékkareikn- ingi firmans hjá sér hafa verið lokað, en yfirdráttarskuld á honum hafi í október 1997 numið 14.687.976,48 krónum. Stefndi höfðaði málið með héraðsdómsstefnu 25. ágúst 1998 á hendur eiganda einkafirmans til greiðslu yfirdráttarskuldar þess, en áfrýjanda til að „þola viðurkenningu og staðfestingu“ á veðrétti sam- kvæmt tryggingarbréfinu. Af hálfu þess fyrrnefnda var ekki haldið uppi vörnum í héraði, en áfrýjandi krafðist þar sýknu fyrir sitt leyti af kröfu stefnda á þeirri forsendu að ekki nægði til að skuldbinda hann að aðeins tveir stjórnarmenn hafi ritað undir áðurgreinda yfirlýsingu. Með hinum áfrýjaða dómi voru kröfur stefnda á hendur báðum gagnaðilum hans teknar til greina. Fyrir Hæstarétti reisir áfrýjandi sýknukröfu sína á sömu málsástæðu og áður var getið. I. Í 15. gr. svonefndra laga fyrir hlutafélagið Skjöld, sem samþykkt voru á stofnfundi þess 4. maí 1940, var kveðið á um að stjórn þess skyldi skipuð þremur mönnum úr röðum hluthafa. Þar sagði enn- fremur: „Undirskrift allrar stjórnarinnar þarf til þess að skuldbinda félagið gagnvart öðrum.“ Í tilkynningu félagsins til hlutafélagaskrár 27. Júlí 1990 var greint frá nöfnum þriggja manna, sem voru kjörnir í stjórn þess á aðalfundi 10. maí sama árs, svo og hverjir hefðu prókúruumboð fyrir það. Þar var eftirfarandi og tekið fram: „Firmað rita tveir stjórn- armenn saman.“ Í auglýsingu hlutafélagaskrár, sem var birt í Lögbirt- ingablaði 29. nóvember 1990, var greint frá þessum upplýsingum úr tilkynningunni. Í tilkynningu félagsins 22. apríl 1991 voru hlutafélaga- 5023 skrá veittar upplýsingar um breytingar á stjórn félagsins og prókúru- umboði, en einskis annars var þar getið. Af gögnum málsins verður ekki ráðið að félagið hafi beint frekari tilkynningum til hlutafélagaskrár eftir þetta og fram til þess tíma, sem fyrrnefnt tryggingarbréf til stefnda var gefið út. Áfrýjandi hefur lagt fram fundargerð frá áðurnefndum aðalfundi 10. maí 1990. Þar er ekki getið um að samþykktum félagsins hafi verið breytt á fundinum. Áfrýjandi heldur því fram að fyrrgreindu ákvæði í 15. gr. samþykktanna hafi heldur ekki verið breytt við annað tækifæri áður en tryggingarbréfið var gefið út 22. júní 1993. Þessu hefur stefndi ekki hnekkt. Fram hjá því verður hins vegar ekki litið að samkvæmt tilkynningunni til hlutafélagaskrár 27. júlí 1990 og auglýsingunni um hana í Lögbirtingablaði 29. nóvember sama árs var nægilegt að tveir stjórnarmenn í félaginu stæðu að ráðstöfun svo skuldbindandi yrði fyrir það. Af þessum gögnum var ekki unnt að ráða að samþykktum félags- ins hefði ekki verið breytt í það horf, sem hér um ræðir. Máttu því grandlausir viðsemjendur félagsins eftir þetta treysta að tveir stjórnar- menn gætu í sameiningu skuldbundið það, svo sem leitt verður af þeirri meginreglu, sem bjó að baki 2. mgr. og 3. mgr. 149. gr. þágildandi laga um hlutafélög nr. 32/1978, sbr. nú 2.-4. mgr. 125. gr. laga nr. 138/1994 um einkahlutafélög, eins og þeim var breytt með 6. gr. laga nr. 31/1997. Í málinu hefur ekki verið sýnt fram á að stefndi hafi mátt vita að umrædd tilkynning og auglýsing um hana væri í ósamræmi við sam- þykktir félagsins. Af þeim sökum verður niðurstaða hins áfrýjaða dóms staðfest að því leyti, sem hann er hér til endurskoðunar. Rétt er að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 29. júní 1999. Mál þetta, sem dómtekið var 4. júní sl., var höfðað með stefnu, birtri 1. og 10. sept. 1998. Stefnandi er Landsbanki Íslands hf., kt. 540291-2259, Austurstræti 11, Reykjavík. 5024 Stefndu eru Karl Sigtryggsson, kt. 140752-4879, Efstasundi 79, Reykjavík, vegna einkafirma hans, Þumals kvikmyndagerðar, kt. 711284-0959, Suðurlands- braut 12, Reykjavík, og Skjöldur ehf., kt. 590269-7009, Hafnarstræti 19, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda. Að stefndi, Karl, verði dæmdur til greiðslu skuldar að fjárhæð 14.687.976,48 kr. með dráttarvöxtum skv. Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, sbr. lög nr. 90/1992 frá 21. sept. 1997 til greiðsludags og að vextir leggist við höfuðstól á 12 mán- aða fresti. Jafnframt er krafist málskostnaðar að mati dómsins að viðbættum virðisaukaskatti á málflutningsþóknun. Stefnda, Skildi ehf., er stefnt til að þola viðurkenningu og staðfestingu á þinglýstum 2. veðrétti (upphaflega 6. veðrétti) í fasteigninni Hafnarstræti 19, Reykjavík, m.01, allt steinhúsið og öll nýbygging, = hl. í kjallara og jarðhæð nýbyggingar, 97,53%. með tilheyrandi lóðarréttindum og öllu sem því fylgir og fylgja ber, allt skv. ákvæðum tryggingarbréfs nr. 31879 (allsherjarveðs) útgefins 22. júní 1993 af Þumli-Magma sf., að fjárhæð 12.000.000 króna. Dómkröfur stefnda Skjaldar ehf. Stefndi, Skjöldur ehf., krefst sýknu af öllum kröfum stefnanda og að stefn- andi verði dæmdur til þess að greiða honum málskostnað að mati réttarins auk virðisaukaskatts. Þingsókn stefnda, Karls Sigtryggssonar, féll niður án þess að til andmæla væri tekið af hans hálfu. Málavaxtalýsing stefnanda, málsástæður og lagarök. Stefnandi segir stefnukröfu þannig til komna að Þumall kvikmyndagerð hafi haft heimild til yfirdráttar á tékkareikningi nr. 39807 við Landsbanka Íslands, Reykjavík, aðalbanka. Vegna vanskila hafi reikningnum verið lokað. Á síðasta reikningsyfirliti yfir tímabilið 30. sept. 1997 til 10. okt. 1997 hafi reikningurinn verið yfirdreginn um 14.687.976,48 krónur ásamt vöxtum. Til tryggingar skilvísri og skaðlausri greiðslu allra skulda Þumals-Magma sf., kt. 711284-0959 (sem sé sama fyrirtæki og Þumall kvikmyndagerð), svo og öllum kostnaði sem af vanskilum kynni að leiða, eða eins og segi í tryggingar- bréfinu „hvort sem það eru víxilskuldir mínar, víxilábyrgðir, yfirdráttur á tékka- reikningi eða hvers konar aðrar skuldir“ hafi stjórn Skjaldar ehf. samþykkt með undirritun sinni veðsetningu ofangreindrar þinglýstrar fasteignar sinnar að Hafn- arstræti 19, Reykjavík, m.0l, allt steinhúsið og öll nýbygging, = hl. í kjallara og jarðhæð nýbyggingar, 97,53%, ásamt tilheyrandi lóðarréttindum, allt skv. áðurnefndu tryggingarbréfi. Meðal annars vegna tryggingar þessarar hafi Þumli 5025 kvikmyndagerð verið heimilaður yfirdráttur á reikningi sínum og þar sé að finna réttarsambandið milli skuldar og veðs. Krafist er staðfestingar á veðrétti þessum og viðurkenningar á rétti stefnanda til að hagnýta sér tryggingarrétt bréfsins. Þumall kvikmyndagerð sé einkafyrirtæki Karls Sigtryggssonar og beri hann ótakmarkaða ábyrgð á skuldbindingum þess. Af hálfu stefnanda er um rökstuðning fyrir kröfum vísað til almennra reglna kröfu- og samningaréttar um greiðslu fjárskuldbindinga, laga um meðferð einka- mála nr. 91/1991, þ.m.t. 129. gr. vegna málskostnaðarkröfu og Il. kafla vaxta- laga nr. 25/1987 ásamt síðari breytingum. Krafa um virðisaukaskatt á málflutn- ingsþóknun er reist á lögum nr. 50/1988. Stefnandi sé ekki virðisaukaskatts- skyldur og því beri honum nauðsyn til að fá dóm fyrir skatti þessum úr hendi stefnda. Málsástæður og rökstuðningur stefnda, Skjaldar ehf. Af hálfu stefnda, Skjaldar ehf., er því haldið fram að heimild til veðsetningar eignar félagsins sem rituð er á tryggingarbréfið á dskj. 16 sé ekki gild þar sem hún sé aðeins undirrituð af tveimur stjórnarmönnum en til þess að binda félagið þurfi undirskrift þriggja stjórnarmanna, eins og fram komi á vottorði úr Hluta- félagaskrá. Tryggingarbréfið sé aðeins undirritað af Jóni Hermannssyni, formanni stjórnar, og Einari Nielsen gjaldkera en ekki af þriðja stjórnarmanninum sem á þessum tíma hafi verið Bjarni Jóhannesson. Því liggi ekki fyrir undirskrift þriggja stjórnarmanna eins og áskilið sé í samþykktum félagsins. Félagið hafi verið stofnað 4. maí 1940 og séu gildandi samþykktir þess frá þeim degi. Í 15. gr. samþykktanna segi: „Stjórn félagsins skipa 3 menn úr flokki hluthafa, og skulu þeir kosnir til Í árs í senn — formaður er fundurinn kýs sérstaklega og tveir meðstjórnendur -. Heimilt er að endurkjósa menn í stjórnina. Félagsstjórnin ræður öllum félags- málum milli funda, hefir almenna umsjón með rekstri félagsins og fjárhag þess og heimild til að taka fyrir félagið lán, sem hún telur nauðsynleg við atvinnu- reksturinn og getur skuldbundið félagið og eignir þess — meðal annars veðsett þær — með ályktunum sínum og samningum. Undirskrift allrar stjórnarinnar þarf til þess að skuldbinda félagið gagnvart öðrum.“ Hinn 10. maí 1990 hafi verið kosnir í stjórn Skjaldar Jón Hermannsson og Haukur Gunnarsson. Hinn 19. mars 1991 hafi Haukur Gunnarsson gengið úr stjórninni og í stað hans komið varamaðurinn Bjarni Jóhannesson. Hinn 20. apríl 1994 hafi Einar Nielsen orðið formaður stjórnar og meðstjórnendur Jón Her- mannsson og Svanhildur Jóhannesdóttir. 5026 Niðurstaða. Þingsókn stefnda, Karls Sigtryggssonar, vegna Þumals kvikmyndagerðar, féll niður án þess að til andmæla væri tekið af hans hálfu. Ber því samkvæmt 96. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála að dæma málið að því er þennan stefnda varðar eftir kröfum og málatilbúnaði stefnanda og framlögðum gögnum. Kröfur stefnanda á hendur stefnda, Karli Sigtryggssyni, vegna Þumals kvik- myndagerðar, eru í samræmi við framlögð reikningsyfirlit stíluð á Þumal sf., sem mun vera einkafyrirtæki stefnda, Karls Sigtryggssonar, og verða því teknar til greina að því er þennan stefnda varðar þó þannig að dráttarvextir verða ekki dæmdir fyrr en frá 1. okt. 1997. Stefndi, Karl Sigtryggsson, greiði stefnanda í málskostnað 650.000 kr. Við ákvörðun málskostnaðar hefur verið litið til virðisaukaskattsskyldu lögmanns- þóknunar. Tryggingarbréfið sem stefnandi reisir kröfur sínar á var útgefið 22. júní 1993 af stjórn Þumals — Magma sf. og áritað án sérstakrar dagsetningar svo: „Sam- þykkir framanritaðri veðsetningu sem þinglýstir eigendur. Í stjórn hf. Skjaldar Jón Hermannsson formaður, Einar L. Nielsen gjaldkeri.“ Tryggingarbréf þetta var afhent 22. júní 1993 til þinglýsingar og innfært í veðmálabækur 24. sama mánaðar. Meðal skjala málsins eru tilkynningar sem borist hafa fyrirtækjaskrá varð- andi stjórn Skjaldar ehf. frá árinu 1990. Þar kemur fram að á fundi í hlutafélag- inu Skildi, sem haldinn var 10. maí 1990, var Jón Hermannsson kosinn formaður félagsins og meðstjórnendur þeir Haukur Gunnarsson og Einar Nielsen. Þar segir að firmað riti tveir stjórnarmenn saman. Hinn 22. apríl 1991 var tilkynnt til firmaskrár að Haukur Gunnarsson hafi afsalað sér stjórnarsæti sínu í Skildi hf. en Bjarni Jóhannesson varamaður í stjórn tekið sæti Hauks. Frá þeim degi hafa prókúruumboð fyrir félagið þeir Jón Hermannsson og Einar Nielsen. Hinn 7. júní 1994 var tilkynnt til firmaskrár að á fundi Skjaldar hf., sem haldinn var 20. apríl 1994, hafi Einar Nielsen verið kosinn formaður stjórnar og meðstjórn- endur þau Jón Hermannsson og Svanhildur Jóhannesdóttir. Á þeim tíma sem tryggingarbréfið. sem stefnandi byggir kröfur sínar á gagn- vart stefnda, Skildi ehf., var undirritað, þ.e. 22. júní 1993, var Jón Hermanns- son formaður stjórnar og Einar Nielsen meðstjórnandi. Þeir Jón og Einar höfðu prókúruumboð fyrir félagið frá og með 22. apríl 1991. Hinn 3. sept. 1990 undirrituðu þeir Jón Hermannsson og Einar Nielsen f.h. Skjaldar samþykki um veðsetningu fasteignar Skjaldar hf., Hafnarstrætis 19, Reykjavík, til tryggingar 12.000.000 kr. skuld. Hinn 19. mars 1991 undirrituðu sömu menn f.h. Skjaldar hf. tryggingarbréf að fjárhæð 4.750.000 kr. þar sem sama eign var veðsett. Stefnandi hefur í höndum þinglýst tryggingarbréf. Veðsetning samkvæmt 5027 bréfinu var samþykkt af stjórnarformanni og gjaldkera sem jafnframt voru pró- kúruhafar þinglýsts eiganda. Skjöl málsins sýna að þessir menn hafa í öðrum tilvikum veðsett og samþykkt veðsetningar Skjaldar hf. með sama hætti. Verður því að telja að þeir Jón Hermannsson og Einar Nielsen hafi haft umboð til þess að samþykkja veðsetningu þá sem stefnandi krefst staðfestingar á. Enda er ekk- ert fram komið um að stefnandi hafi mátt vita um ákvæði 15. gr. laga hlutafé- lagsins frá 4. maí 1940 þar sem fram kemur að undirskrift allrar stjórnarinnar þurfi til þess að skuldbinda félagið gagnvart öðrum, sbr. 61. gr. þágildandi laga um hlutafélög nr. 32/1978 og einnig 52. gr. núgildandi laga um einkahlutafélög nr. 138/1994. Með vísan til framanritaðs verður krafa stefnanda á hendur Skildi ehf. tekin til greina. Ekki er gerð krafa um málskostnað á hendur stefnda, Skildi ehf. Auður Þorbergsdóttir héraðsdómari kveður upp dóminn. Dómsorð: Stefndi, Karl Sigtryggsson, vegna Þumals kvikmyndagerðar, greiði stefnanda, Landsbanka Íslands hf., 14.687.976,48 krónur með dráttar- vöxtum samkvæmt HI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. okt. 1997 til greiðsludags. Heimilt er að leggja áfallna vexti við höfuðstól á 12 mán- aða fresti. Stefndi, Karl Sigtryggsson, vegna Þumals kvikmyndagerðar, greiði stefnanda, Landsbanka Íslands hf., 650.000 krónur í málskostnað. Staðfestur er 2. veðréttur stefnanda (upphaflega 6. veðréttur) í fasteign- inni Hafnarstræti 19, Reykjavík, m.01, allt steinhúsið og öll nýbygging, = hl. í kjallara og jarðhæð nýbyggingar, 97,53%, með tilheyrandi lóðar- réttindum og öllu sem því fylgir og fylgja ber, allt skv. ákvæðum trygg- ingarbréfs nr. 31879, útgefins 22. júní 1993 af Þumli-Magma sf., að fjár- hæð 12.000.000 krónur. 5028 Fimmtudaginn 16. desember 1999. Nr. 326/1999. Ágúst Kristmanns (Klemenz Eggertsson hdl.) gegn íslenska ríkinu (Guðrún Margrét Árnadóttir hrl.) Starfsábyrgð. Ökutæki. Lausafjárkaup. Á hafði selt bifreið fyrir milligöngu bifreiðasalans R og tekið við annarri bifreið sem hluta greiðslunnar. R óskaði eftir því að kaupa bif- reiðina af Á og var gengið frá afsali, þar sem Á afsalaði bifreiðinni til einkahlutafélags, sem R var stjórnarmaður í og aðaleigandi. Tékkar, sem Á hafði tekið við sem greiðslu fyrir bifreiðina, reyndust innistæðu- lausir og hafði R þegar selt bifreiðina þegar Á óskaði þess að kaupin gengju til baka. Á taldi að mistök hefðu orðið við útgáfu leyfis R til sölu notaðra ökutækja, sbr. 3. tölulið Í. mgr. 3. gr. laga nr. 69/1994 um sölu notaðra ökutækja, þar sem staðfesting um starfsábyrgðartrygg- ingu R hafði verið fölsuð. Krafði hann íslenska ríkið um bætur af þessum sökum. Staðfest var sú niðurstaða héraðsdóms, að Á hefði átt persónuleg viðskipti við R fyrir hönd einkahlutafélags og yrði tjón hans ekki rakið til starfa R sem bifreiðasala. Hefðu ekki verið uppfyllt skil- yrði til þess að Á fengi tjón sitt bætt úr starfsábyrgðartryggingu bif- reiðasala og væri því ekki orsakasamband milli starfa R sem bifreiða- sala og tjóns Á. Var ríkið þegar af þeirri ástæðu sýknað af bótakröfu Á. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Haraldur Henrysson og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar 17. ágúst 1999. Hann krefst þess að stefndi greiði 2.285.000 krónur með dráttarvöxtum sam- kvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 18. september 1998 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann lækkunar á stefnukröfum og niðurfell- ingar málskostnaðar. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms er hann staðfestur. 5029 Samkvæmt þessari niðurstöðu er rétt að áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, svo sem nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Ágúst Kristmanns, greiði stefnda, íslenska ríkinu, 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 3. júní 1999. Mál þetta, sem dómtekið var 20. maí síðastliðinn að loknum munnlegum málflutningi, er höfðað með stefnu, þingfestri 2. febrúar 1999. Stefnandi er Ágúst Kristmanns, kt. 170331-2369, Eskiholti 10, Garðabæ. Stefndi er íslenska ríkið. Stefnandi gerir þær dómkröfur, að stefndi verði dæmdur til þess að greiða stefnanda 2.285.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Hl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, með áorðnum breytingum, frá 18. september 1998 til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar að mati dómsins. Af hálfu stefnda eru þær dómkröfur gerðar aðallega, að stefndi verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og honum tildæmdur málskostnaður úr hendi stefnda að mati réttarins. Til vara er þess krafist, að stefnukröfurnar verði stórlega lækkaðar og málskostnaður verði í því tilviki látinn niður falla. I. Málavextir. Hinn 26. september 1997 seldi stefnandi Ólafíu Helgadóttur, kt. 230324- 2409, Ölduslóð 2G, Hafnarfirði, bifreið sína, VO-129, Jeep Grand Cherokee, árgerð 1997, á 3.500.000 krónur. Sama dag seldi Ólafía stefnanda bifreið sína, MI-021, einnig Grand Cherokee jeppa, árgerð 1993, fyrir 2.050.000 krónur. Fóru kaupin fram fyrir milligöngu Ragnars Lövdal, bifreiðasala, kt. 280958- 2559, Garðhúsum 6, Reykjavík, sem rak bílasöluna Bílatorg ehf., Funahöfða |, Reykjavík. Skrifaði Ragnar undir afsöl vegna þeirra viðskipta fyrir hönd stefn- anda, með samþykki hins síðarnefnda. Áður en gengið var formlega frá við- skiptunum hafði Ragnar falast eftir kaupum á bifreiðinni MI-021 á 2.100.000 krónur, samþykkti stefnandi að taka hann upp í vegna sölu á bifreiðinni VO- 129. Kvaðst Ragnar myndu greiða kaupverðið með tékkum, dagsettum fram í tímann. Stefnandi kvaðst þá vilja hafa tryggingarveð í bifreiðinni og að Ragnar samþykkti víxla fyrir kaupverðinu. Að sögn stefnanda taldi Ragnar það mjög óheppilegt, þar sem það myndi torvelda honum endursölu bifreiðarinnar. Benti 5030 Ragnar stefnanda á að hafa samband við Ólaf Sigurðsson, gjaldkera hjá Ræsi hf., sem tjáði stefnanda, að Ragnar hefði staðið við allar greiðslur með tékkum með þessum hætti gagnvart þeim. Einstaka sinnum hefði hann hringt og fengið frest í 2-3 daga á að tékkarnir yrðu settir í banka. Að þessu fengnu féllst stefn- andi í söluna og fékk hann tékkana fyrir kaupverðinu strax í hendur. Ragnar gekk frá afsali fyrir 14. október 1997. Er Gosar ehf., sem Ragnar er aðaleigandi að og stjórnarmaður í, ásamt eiginkonu sinni, tilgreindur sem kaupandi bifreið- arinnar. Afhenti Ragnar stefnanda sem greiðslu fimm tékka á reikning nr. 8588 í Höfðaútibúi Búnaðarbanka Íslands hf., samtals að fjárhæð 2.100.000 krónur. Tékkarnir eru gefnir út af Ragnari og stílaðir á handhafa. Reyndust þeir allir innstæðulausir við sýningu og var reikningnum lokað 13. febrúar 1998. Þegar stefnanda var ljóst hvernig komið var, hafði hann þegar samband við Ragnar, sem tjáði stefnanda, að fjárhagsstaða hans væri slík, að honum væri ókleift að standa við skuldbindingar sínar. Bifreiðina væri hann þegar búinn að selja og gætu kaupin því ekki gengið til baka. Var hann þá krafinn um greiðslu kaupverðsins, sem hann kvaðst engan veginn geta greitt og þá gat hann ekki aflað tryggingar fyrir því. Við meðferð skaðabótamáls, sem hófst í mars 1998, kom í ljós, að Ragnar hafði falsað nafn sparisjóðsstjóra Sparisjóðs Mýrasýslu undir starfsábyrgðartryggingu frá sparisjóðnum og sent hana í símbréfi til við- skiptaráðuneytisins. Bú Ragnars var tekið til gjaldþrotaskipta með úrskurði Hér- aðsdóms Reykjavíkur, uppkveðnum 12. október 1998, og hefur stefnandi lýst bótakröfu í það. TI. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi telur ljóst af aðstæðum við áðurnefnd kaup, að fjárhagsstöðu Ragn- ars Lövdal bifreiðasala hafi verið þannig háttað, að honum hafi verið fullljóst, að hann ætti aldrei möguleika á að greiða kaupverð bifreiðarinnar, en því hafi hann leynt fyrir stefnanda. Hafi hann verið sakfelldur fyrir stórfelld fjársvik sem bifreiðasali. Á Ragnari hafi sem bifreiðasala hvílt rík skylda til að gæta hags- muna viðskiptavina sinna samkvæmt lögum nr. 69/1994, sem hann hafi vanrækt, og með þeirri háttsemi hafi hann valdið stefnanda miklu fjárhagstjóni. Stefnandi byggir á því, að starfsmönnum viðskiptaráðuneytisins hafi orðið á mistök með því að taka við símbréfi, sendu frá bifreiðasalanum sjálfum, eins og það beri með sér, sem fullnægjandi skilríki fyrir bankatryggingu samkvæmt 3. gr. laga nr. 69/1994, með áorðnum breytingum. Hafi starfsmönnum ráðuneytis- ins borið að ganga eftir frumriti yfirlýsingar frá sparisjóðnum og beri ríkissjóður ábyrgð á gáleysi hlutaðeigandi starfsmanna viðskiptaráðuneytisins á grundvelli húsbóndaábyrgðarreglu skaðabótaréttarins. 5031 Stefnufjárhæðin sundurliðast sem hér segir: I) Kaupverð bifreiðarinnar MI-021 kr. — 2.100.000 2) Dæmdur málskostnaður í málinu: Ágúst Kristmanns gegn Ragnari Lövdal kr. 185.000 Samtals: kr. - 2.285.000 Stefnandi byggir kröfu sína á reglum skaðabótaréttarins um ábyrgð vinnu- veitanda á skaðaverkum starfsmanna sinna, lögum nr. 69/1994 um sölu notaðra ökutækja og reglugerð nr. 406/1994. Ill. Málsástæður og lagarök stefnda. Stefndi reisir sýknukröfu sína á því, að ekki sé unnt að fallast á, að það tjón, er stefnandi krefst bóta fyrir í máli þessu, sé bótaskylt samkvæmt starfsábyrgð- artryggingu bifreiðasala, hefði gildri tryggingu þess efnis verið fyrir að fara. Trygging bifreiðasala sé samkvæmt 3. gr. laga nr. 69/1994, sbr. 3. gr. laga nr. 20/1997 og reglugerð nr. 406/1994, ábyrgðartrygging, sem taki yfir skaðabóta- skylt tjón, er þeir kunna að valda viðskiptamönnum með störfum sínum sem bif- reiðasalar, en sem slíkir séu þeir í þjónustu beggja aðila, kaupanda og seljanda. Skilgreining á störfum og skyldum bifreiðasala komi fram í 4. - 7. gr. laganna. Felist ekki í störfum bifreiðasala samkvæmt lögunum, að þeir takist á hendur ábyrgð á því að kaupsamningar séu efndir. Það sé þannig ekki tilgangur lögboð- innar starfsábyrgðartryggingar bifreiðasala að tryggja bætur vegna vanefnda samningsaðila í viðskiptum með bifreiðar. Hafi stefnandi því aldrei átt nokkra kröfu í lögboðna starfsábyrgðartryggingu vegna tjóns, er kynni að leiða af van- efndum kaupanda bifreiðarinnar á greiðslu kaupverðs. Eigi tjón stefnanda ekki rót í vanrækslu Ragnars á starfsskyldum sem bifreiðasala, er starfsábyrgðar- trygging gæti tekið til, heldur sé það sprottið af vanefndum hans á kaupsamn- ingi sem kaupanda bifreiðarinnar. Sé tjón stefnanda fólgið í því, að hann hafi ekki fengið greitt andvirði tékkanna, sem hafi verið að rekja til síðar tilkom- innar Ógjaldfærni Ragnars Lövdal sem kaupanda bifreiðarinnar, en ekki til starfa hans sem bifreiðasala á þeim tíma, er salan fór fram. Stefnandi hafi sjálfur ákveðið, að yfirveguðu ráði, að taka þá áhættu að gefa út afsal fyrir bifreiðinni til einkahlutafélags Ragnars og taka við sem fullnaðargreiðslu söluandvirðis, tékkum, öllum útgefnum langt fram í tímann, er skyldu koma til greiðslu 20. hvers mánaðar, talið frá 20. janúar til og með 20. maí 1998, án þess að veð eða önnur trygging yrði sett. Hafi stefnandi sjálfur tekið áhættuna af því, að inn- stæða reyndist vera fyrir hendi, þegar til sýningar tékkanna kæmi. Ekkert sam- band sé þannig milli tjóns stefnanda, starfa Ragnars sem bifreiðasala eða þeirrar staðreyndar, að síðar hafi komið í ljós, að starfsábyrgðartrygging hans reyndist 5032 vera fölsuð. Sé tjón stefnanda alfarið að rekja til áhættutöku og aðgæsluleysis hans sjálfs, og geti hann ekki gert aðra bótaábyrga fyrir því að lögum. Því er eindregið mótmælt, að skilyrði fyrir áfalli bótaábyrgðar samkvæmt reglum um ábyrgð vinnuveitanda séu uppfyllt gagnvart stefnda. Samkvæmt 2. gr. laga nr. 20/1997 hafi borið að gera og halda skrá yfir þá, sem leyfi höfðu til sölu notaðra ökutækja. Viðskiptaráðuneytið hafi því óskað eftir því, í kjölfar breytingar á lögum nr. 69/1994 með lögum nr. 20/1997, að sýslumenn sendu ráðuneytinu afrit af þeim leyfum, sem voru í gildi, auk þess sem óskað hafi verið eftir afriti af þeim gögnum, er leyfin voru byggð á, þar á meðal staðfestingu þess, að umsækjandi um leyfi hefði aflað sér starfsábyrgðartryggingar og að fyr- irsvarsmaður bílasölu hefði sótt námskeið og lokið prófi með fullnægjandi hætti. Með auglýsingu 7. júlí 1997 til þeirra, sem höfðu leyfi til sölu notaðra ökutækja, hafi ráðuneytið óskað þess, að allir þeir, sem ráku verslun eða umboðssölu með notuð ökutæki, sendu upplýsingar þar um til viðskiptaráðuneytisins, þar á meðal afrit leyfisbréfs og gilda starfsábyrgðartryggingu. Meðal gagna, er ráðuneytinu bárust, hafi verið símbréf, dagsett 26. ágúst 1997, undirritað af sparisjóðsstjóra með stimpli Sparisjóðs Mýrasýslu, þar sem staðfest hafi verið, að Ragnar Löv- dal hefði starfsábyrgðartryggingu hjá sparisjóðnum. Efnislega hafi því verið um samhljóða starfsábyrgðartilkynningu að ræða og þá, er sýslumaðurinn í Reykja- vík gaf út honum til handa hinn 12. júlí 1995, með gildistíma til 12. júlí 2000. Hafi atvik því ekki verið þess eðlis, að þau gæfu ráðuneytinu sérstaka ástæðu til að ætla, að sú endurstaðfesting á starfsábyrgðartryggingu, sem því barst frá bílasalanum í símbréfi, væri fölsuð, eins og síðar kom í ljós varðandi staðfest- ingu á starfsábyrgðartryggingu, sem látin hafði verið sýslumanni í té, er hann gaf út leyfið hinn 12. júní 1995. Samkvæmt því sé ekki unnt að fallast á, að það verði virt ráðuneytinu til sakar að hafa byggt á þeirri endurstaðfestingu sam- kvæmt símbréfi við upptöku leyfisins á skrá yfir gild leyfi til viðskipta með sölu notaðra ökutækja samkvæmt fyrirmælum 2. gr. laga nr. 69/1994, sbr. 2. gr. laga nr. 20/1997. Bótakröfu stefnanda er mótmælt sem ósannaðri. Varakröfu sína um stórfellda lækkun stefnukrafna byggir stefndi á framan- greindum sjónarmiðum um stórkostlegt gáleysi stefnanda sjálfs og takmörkun á bótagreiðslum úr starfsábyrgðatryggingu, sbr. 5. tl. 3. gr. laga nr. 69/1994 og 4. gr. reglugerðar nr. 406/1994. IV. Niðurstaða. Stefnandi seldi Gosar ehf., sem áðurnefndur Ragnar Lövdal er aðaleigandi að og stjórnarformaður í, bifreið sína, MI-021, með afsali 14. október 1997, en stefnandi hafði fengið þá bifreið sem greiðslu upp í bifreiðina VO-129, er hann 5033 seldi Ólafíu Helgadóttur 26. september sama ár fyrir milligöngu Ragnars. Var kaupverð bifreiðarinnar MI-021, 2.100.000 krónur, allt greitt með tékkum, dag- settum fram í tímann. Áður en stefnandi gekk frá kaupunum, hafði hann sam- band við Ólaf Sigurðsson, gjaldkera hjá Ræsi hf., sem staðfesti, að Ragnar hefði ávallt staðið við greiðslur vegna bifreiðakaupa með þeim hætti gagnvart því fyr- irtæki. Samkvæmt 4. gr. reglugerðar nr. 406/1994 um tryggingarskyldu við sölu not- aðra ökutækja, sem sett er með heimild í 4. tölul. 1. mgr. 3. gr. laga nr. 69/1994, sbr. c-lið 3. gr. laga nr. 20/1997 um breyting á þeim lögum, er það eitt skilyrða þess að geta öðlast leyfi til þess að reka verslun eða umboðssölu með notuð öku- tæki, að viðkomandi leggi fram skilríki því til sönnunar, að hann hafi gilda tryggingu, sem bæti viðskiptavinum tjón, er þeir kunna að verða fyrir vegna ásetnings eða gáleysis bifreiðasala. Í 2. gr. reglugerðarinnar kemur fram, að bif- reiðasala beri að bæta viðskiptamönnum sínum það tjón, sem hann kann að baka þeim með störfum sínum, eftir almennum reglum skaðabótaréttar. Af gögnum málsins verður ráðið, að stefnandi hafi átt persónuleg viðskipti við Ragnar Lövdal fyrir hönd ofangreinds einkahlutafélags vegna sölu bifreiðar sinnar, MI-021, greint sinn. Verður tjón stefnanda því ekki rakið til starfa Ragn- ars sem bifreiðasala. Eru þar með ekki uppfyllt skilyrði til þess að fá það bætt úr hinni lögboðnu ábyrgðartryggingu bifreiðasala. Það er því niðurstaða dómsins, að tjón stefnanda vegna sölu bifreiðarinnar verði rakið til vanefnda Ragnars fyrir hönd Gosa ehf. á greiðslu kaupverðs hennar, en stefnandi tók vísvitandi þá áhættu í umræddum viðskiptum, að inn- stæða yrði fyrir andvirði tékkanna á innlausnardegi þeirra. Af því leiðir, að eigi er fyrir að fara orsakasambandi milli starfa Ragnars sem bifreiðasala og tjóns stefnanda. Ber því þegar af þeirri ástæðu að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í máli þessu, en eftir atvikum er rétt, að málskostnaður milli þeirra falli niður. Dóminn kveður upp Helgi 1. Jónsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið, á að vera sýkn af kröfum stefnanda, Ágústs Kristmanns, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 5034 Fimmtudaginn 16. desember 1999. Nr. 308/1999. Jón Hólm Stefánsson (Sigurður Sigurjónsson hrl.) gegn Vegagerð ríkisins (Skarphéðinn Þórisson hrl.) Bifhjól. Skaðabætur. Ábyrgð Vegagerðar ríkisins. J varð fyrir slysi er hann ók á bifhjóli suður Vesturlandsveg yfir brúna yfir Laxá í Kjós. J, sem var einn til frásagnar um tildrög slyssins, taldi höfuðorsök þess hafa verið lélegt ástand brúargólfsins, en bæði hafi verið gat á því og naglar staðið upp úr. Talið var, að það hefði staðið J næst að hlutast sem allra fyrst til um viðeigandi athugun á aðstæðum og nauðsynlegar mælingar, en ekki var við uppdrætti að styðjast í mál- inu, sem sýndu til dæmis staðsetningu og stærð gatsins á gólfinu. Ljós- myndir, sem kunningjar J tóku af brúargólfinu, þóttu ekki gefa óyggj- andi upplýsingar um ofangreind atriði. J hefði ekki tilkynnt V um atvikið fyrr en alllöngu síðar og væri því ekki um það að ræða að sér- stök rannsókn hefði getað farið fram í kjölfar þess af hálfu V. Ágrein- ingslaust væri, að yfirborð vegar og brúar hefði verið rakt þegar óhappið varð og hefðu aðstæður því kallað á sérstaka varúð. Þegar gögn og atvik málsins voru virt var ekki talið, að J hefði tekist að sanna stórkostlegt gáleysi starfsmanna V eða að hann hefði ekki getað afstýrt slysi þótt hann hefði sýnt eðlilega varkárni, sbr. 2. mgr. 50. gr. vega- laga nr. 45/1994. Var staðfest niðurstaða héraðsdóms um að sýkna V af kröfum J. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Haraldur Henrysson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 4. ágúst 1999 og krefst hann þess aðallega að stefndu verði gert að greiða sér 390.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. nóv- ember 1997 til greiðsludags auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Til vara krefst hann þess, verði héraðsdómur staðfestur, að máls- kostnaður verði felldur niður. 5035 Stefndi krefst aðallega sýknu af kröfum áfrýjanda og málskostnaðar fyrir Hæstarétti en til vara að bótakrafa áfrýjanda verði lækkuð og málskostnaður þá látinn niður falla. Af hálfu áfrýjanda hefur verið lagt fyrir Hæstarétt nýtt skjal, bréf lögmanns hans til lögreglustjórans í Reykjavík 22. október 1997, þar sem þess var óskað að lögreglan staðreyndi og staðfesti þá lýsingu á gólfi brúarinnar yfir Laxá í Kjós, sem áfrýjandi hafði gefið í lög- regluskýrslu 3. október sama ár. Málsatvikum er lýst í héraðsdómi. Eins og þar kemur fram nýtur ein- ungis við frásagnar áfrýjanda um óhapp það, er hann varð fyrir á brúnni yfir Laxá í Kjós 27. september 1997. Fór ekki fram sérstök vettvangs- rannsókn í beinu framhaldi þess og er ekki við uppdrætti eða mælingar að styðjast í málinu, til dæmis um staðsetningu og stærð gats á brúar- gólfi, er áfrýjandi telur vera höfuðorsök óhappsins. Ekki Hggur heldur fyrir með greinilegum hætti hver var stærð hjólbarða bifhjóls áfrýjanda greint sinn, en það gat skipt máli. Stóð það áfrýjanda næst að hlutast sem allra fyrst til um viðeigandi athugun á aðstæðum og nauðsynlegar mælingar. Ljósmyndir þær, sem kunningjar hans tóku af brúargólfinu, gefa ekki óyggjandi upplýsingar um ofangreind atriði. Voru þær auk þess teknar rúmum sólarhring eftir atburðinn, en líta ber til þess að mikil umferð var um brúna. Áfrýjandi tilkynnti stefndu ekki um atvik þetta fyrr en alllöngu síðar og er því ekki um það að ræða að sérstök rannsókn hefði getað farið fram í kjölfar þess af hennar hálfu. Ekkert hefur fram komið, sem gefur tilefni til að vefengja frásagnir starfs- manna stefndu um eftirlit með brúnni og ósannað er að stefndu hafi borist tilkynningar, áður en óhappið varð, um skemmdir á henni. Eins og fram kemur í héraðsdómi eru aðstæður á og við umrædda brú aðgæsluverðar. Áfrýjandi kom að brúnni að norðan, en kröpp beygja er þar á veginum skömmu áður en ekið er inn á hana. Einnig er þarna varað við sleipu yfirborði með sérstöku varúðarskilti. Í skýrslu, sem áfrýjandi gaf hjá lögreglu 3. október 1997, kvaðst hann hafa hægt verulega á ferð sinni er hann kom að brúnni, en taldi að hann hefði verið á milli 50 og 60 km hraða er hann ók yfir hana. Ágrein- ingslaust er að yfirborð vegar og brúar var rakt þegar óhappið varð en rignt hafði fyrr um daginn. Er því ljóst að aðstæður kölluðu á sérstaka varúð. Samkvæmt 2. mgr. 50. gr. vegalaga nr. 45/1994 er stefnda ekki ábyrg 5036 fyrir tjóni, sem hljótast kann af slysum á þjóðvegum nema um sé að ræða stórkostlegt gáleysi starfsmanna hennar og sannað sé að slysi hefði ekki orðið afstýrt þótt ökumaður hefði sýnt eðlilega varkárni. Þegar gögn og atvik málsins eru virt verður ekki talið að áfrýjanda hafi tekist að sanna að skilyrði þessa ákvæðis séu uppfyllt. Er því fallist á niðurstöðu héraðsdóms um sýknu stefndu af kröfum hans og verður dómurinn staðfestur. Eftir atvikum þykir mega fella niður málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 5. maí 1999. Mál þetta, sem dómtekið var 24. mars sl., er höfðað með stefnu áritaðri um birtingu 30. september 1998 af Jóni Hólm Stefánssyni, Rjúpufelli 23, Reykja- vík, gegn Vegagerð ríkisins, Borgartúni 5-7, Reykjavík. Dómkröfur. Stefnandi gerir þær dómkröfur að stefndi verði dæmdur til að greiða stefn- anda skaðabætur að fjárhæð 390.000 krónur auk dráttarvaxta samkvæmt Hl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá |. nóvember 1997 til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi. Stefndi gerir þær dómkröfur aðallega, að hann verði sýknaður af kröfum stefnanda og honum tildæmdur málskostnaður að mati réttarins, og til vara að skaðabótakrafa stefnanda verði lækkuð verulega og málskostnaður látinn niður falla. Málavextir. Málsatvik eru þau að hinn 27. september 1997 lenti stefnandi í slysi er hann var á leið á bifhjóli um Vesturlandsveg til Reykjavíkur. Slysið átti sér stað er hann ók yfir brúna á Laxá í Kjós. Kveðst stefnandi hafa ekið bifhjólinu á hægri ferð inn á brúna en skyndilega kveður hann bifhjólið eins og hafa kippst undan sér og hann hafi þegar í stað fallið af hjólinu. Hjólið hafi kastast til og runnið eftir brúargólfinu. Hafi bifhjólið skemmst stórlega og nærri ónýst við byltuna. Stefnandi kveðst ekki hafa slasast og kveður það aðeins því að þakka að hann hafi verið á rólegri ferð í umrætt sinn. Þó hafi leðurklæðnaður sem hann íklædd- ist eyðilagst og rifnað af brúargólfinu. 5037 Stefnandi kveðst hafa kannað af hvaða ástæðum slysið varð og séð strax að gat var á brúargólfinu sem hjólið hafði farið um. Þá hafi allt gólfið verið í afar lélegu ástandi en slit hafi verið á brúargólfsendum og naglar víða staðið upp úr gólfi. Hafði það valdið eyðileggingu á fatnaði. Stefnandi fór á vettvang eftir að hafa látið fjarlægja bifhjólið og kunningjar hans tóku ljósmyndir af brúargólfi daginn eftir. Stefnandi kveðst við slysið hafa orðið fyrir tjóni. Bifhjólið hafi skemmst en það hafi verið húftryggt að hluta hjá Tryggingamiðstöðinni hf. sem keypt hafi bifhjólið í því ástandi sem það var. Hann kveðst einnig hafa orðið fyrir fatatjóni o.fl. Nemi tjón hans 390.000 krónum og er ekki ágreiningur um þá fjárhæð í málinu. Málsástæður stefnanda og lagarök. Stefnandi byggir kröfur sínar á því að stefndi hafi valdið sér tjóni með því að vanrækja eðlilegt viðhald á gólfi Laxárbrúar í Kjós, en hinn 27. september 1997 hafi gólfið verið orðið hættulegt og vávænt umferð bifhjóla og hjólreiða- manna. Stefnandi telur ljóst að ástand brúargólfsins hafi verið mjög slæmt en bæði hafi verið gat á brúargólfi og naglar víða komið upp úr timburgólfinu. Slíkt eigi sér ekki skyndilega stað heldur sé um að ræða slit og vanhöld á viðhaldi sem verði til á allnokkrum tíma. Stefnandi telur að umrædd brú þurfi sérstaka aðgæslu og eftirlit Vegagerðarinnar einkum vegna þess að brúin sé orðin gömul, brúargólfið sé úr timbri og aðeins sé ein akrein um brúna. Þá sé þekkt að brúin er á „þjóðvegi númer 1“ og umferð sé með því mesta sem gerist hérlendis. Af þeim ástæðum sé eftirlitsskylda og viðhaldsþörf sérlega brýn. Stefnandi telur að tjón hans sé bótaskylt en starfsmenn Vegagerðarinnar hafi sýnt af sér slíkt gáleysi að bótaskyldu varði. Gera megi þá lágmarkskröfu að vegfarendum stafi ekki beinlínis hætta af sjálfri brúnni með því einu að fara um brúna. Vegfarendur um brúna séu bæði vélknúin ökutæki, bílar og bifhjól, hjól- reiðamenn svo og gangandi vegfarendur, en umrædd brú sé eini mögulegi kost- urinn til að fara yfir Laxá í Kjós eftir „þjóðvegi númer 1“. Stefnandi bendir á að ákvæði 2. mgr. 50. gr. 1. nr. 45/1994 leysi Vegagerðina ekki undan bótaskyldu og verði ekki skýrð svo að Vegagerðin beri ekki, á grund- velli þeirrar greinar, ábyrgð á tjóni sem hlýst af slysum á þjóðvegum. Hugtakið stórkostlegt gáleysi verði að teljast eiga við ef vegfarendum stafar tjón af þjóð- vegi sem sé illa viðhaldið svo sem hér eigi við. Lúti túlkun ákvæðisins mati dómara með hliðsjón af öllum aðstæðum hverju sinni en verði ekki skýrt eftir orðanna hljóðan á þá leið að tjónþoli verði beinlínis að sanna „stórkostlegt gáleysi“ starfsmanna stefnda. Það að annar starfsmaður Vegagerðar ríkisins hafi sagst fara um brúna hinn 25. september 1997 og ekkert séð athugavert við yfirborðið upplýsi einungis að 5038 eftirlitinu hafi verið stórlega ábótavant en ljóst sé, að brúin verði eigi götótt og alsett nöglum vegna slits á tveimur dögum, en umrætt slys hafi orðið hinn 27. september 1997. Stefnandi reisir kröfur sínar á almennum reglum skaðabótaréttarins og bendir á að Vegagerð ríkisins beri húsbóndaábyrgð á starfsmönnum sínum og jafnframt að Vegagerð ríkisins hafi lagalega skyldu til viðhalds og gerðar á vegum og einkaleyfi til slíks hérlendis. Þá vísar stefndi til varúðarreglna umferðarlaga, en upplýst sé að stefnandi hafi gætt varúðar í umrætt sinn og verði slysið eigi rakið til þess að ökumaður hafi eigi sýnt eðlilega varkárni. Ef svo hefði ekki verið, sé ljóst að stefnandi hefði sjálfur beðið líkamstjón í umrætt sinn. Þá vísar stefnandi til 1. nr. 91/1991, 130. gr., 1. mgr., sbr. 129. gr., varðandi málskostnað og 1. nr. 50/1988 varðandi virðisaukaskatt, en stefnandi sé eigi virð- isaukaskattsskyldur. Stefnandi vísar til 1. nr. 25/1987, einkum 11l. kafla varðandi vexti. Varðandi aðild vísar stefnandi til 16. gr. 1. nr 91/1991 en Vegagerð ríkisins er sjálfstæð stofnun að lögum skv. 1. nr. 45/1994. Málsástæður stefnda og lagarök. Stefndi byggir á því að ekki sé til að dreifa neinum gögnum um málsatvík, aðeins frásögn stefnanda sjálfs. Lögregla hafi ekki verið kvödd á vettvang þannig að engin vettvangsrannsókn liggi fyrir sem varpað geti ljósi á tildrög meints óhapps og mögulegar orsakir. Ekki komi fram hvar á brúnni stefnandi féll né afstaða meints gats á brúargólfinu á brúnni. Stefnandi heldur því fram að brúargólfið á brúnni yfir Laxá í Kjós, þar sem hann kveðst hafa fallið af bifhjóli sínu, hafi verið í slæmu ástandi. Að mati stefnda verði ekki ráðið af frásögn stefnanda eða gögnum málsins að orsaka- tengsl séu á milli ástands brúarinnar og meints óhapps. Að öllu virtu virðist lík- legri orsök að hjólið hafi runnið til á hálu brúargólfinu, en fram komi af hálfu stefnanda að bleyta hafi verið á yfirborði vegarins. Miðað við frásögn stefnanda sé líklegra að meginorsök óhappsins hafi verið sú að hann hafi ekki hagað akstri í samræmi við aðstæður, a.m.k. hafi hann ekki ekið þannig að hann hefði fulla stjórn á bifhjólinu, og því ekki sýnt eðlilega varkárni. Þegar ekið sé inn á Laxárbrú úr norðri í áttina að Reykjavík verði fyrir kröpp beygja áður en ekið er inn á brúna. Varað sé við beygjunni og hálku á brúar- gólfinu, með viðvörunarmerkjunum AO1.11, „Hættuleg beygja til hægri“, og A21.11, „Sleipur vegur“. Þessar aðstæður krefjist gætilegs aksturs, t.d. verði að telja mjög óvarlegt að aka þungu bifhjóli á 50 - 60 km hraða á klst. við þessar aðstæður, eins og stefnandi kveðst hafa gert. Hugsanlegt sé að stefnandi hafi ekki náð að rétta hjólið nægilega vel af í tæka tíð áður en hann keyrði inn á brúna með áðurnefndum afleiðingum. Sennileg meðverkandi orsök meints 5039 óhapps sé að stefnandi hafi ekki verið nægilega vanur akstri bifhjólsins, en aðeins hafi liðið um fjórir mánuðir frá því að hjólið var skráð og þar til stefn- andi kveðst hafa lent í óhappinu. Auk þess kunni að vera að ástand vélhjólsins hafi verið meðverkandi þáttur, t.d. slitnir hjólbarðar. Af hálfu stefnda er á því byggt, að ekki liggi fyrir í gögnum málsins neinar vísbendingar um að umrædd brú á Laxá í Kjós hafi verið hættuleg umferð þegar stefnandi átti þar leið um. Stefnda hafi ekki borist tilkynning um að brúin væri hættuleg, en þess megi geta að mikil umferð ökutækja hafi verið um brúna. Starfsmenn stefnda hafi haldið uppi tíðu og reglulegu eftirliti með ástandi brú- argólfsins, þ.á m. hafi starfsmaður stefnda, Hilmar Eggertsson flokksstjóri, farið vikulega um brúna og aðgætt ástand hennar og hafi framkvæmt viðgerðir ef þörf krafði. Verkstjórar stefnda í viðkomandi umdæmi hafi einnig farið þar reglulega um til eftirlits auk þess sem starfsmaður stefnda, Haukar Karlsson brúarsmiður, hafi átt tíðar ferðir um brúna á þessum tíma vegna starfs síns og hafi lagfært brúargólfið ef þörf krafði. Nauðsynlegt viðhald hafi því verið framkvæmt eftir því sem þörf krafði en stærri viðhaldsaðgerðir á brúargólfinu hafi farið fram í júlí árið 1995 og í apríl árið 1997. Því sé alfarið hafnað að starfsmenn stefnda hafi vanrækt eftirlit með brúnni og nauðsynlegt viðhald brúargólfsins, hvað þá að þeir hafi sýnt af sér stórkostlegt gáleysi. Af hálfu stefnda er byggt á ákvæðum 50. gr. vegalaga nr. 45/1994 og almennum reglum skaðabótaréttar. Í 1. mgr. 50. gr. vegalaga segi að Vegagerð- inni sé skylt að láta gera við eða merkja skemmdir á þjóðvegum sem hættulegar séu umferð. Í 2. mgr. greinarinnar sé kveðið á um skilyrði þess að Vegagerðin verði gerð skaðabótaábyrg vegna slysa á þjóðvegum. Sanna verði að slys megi rekja til stórkostlegs gáleysis starfsmanna Vegagerðarinnar og að slysi hefði ekki verið afstýrt þótt ökumaður hefði sýnt eðlilega varkárni. Stefnandi verði að sýna fram á að öll skilyrði skaðabótaábyrgðar séu fyrir hendi, svo sem orsakatengsl og vávæni. Auk þess beri stefnanda að sanna tjón sitt. Niðurstaða. Eins og fram er komið er stefnandi einn til frásagnar um tildrög slyssins. Engir sjónarvottar voru að slysinu og lögregla var ekki kölluð til þannig að engin vett- vangsrannsókn liggur fyrir eða rannsókn á tildrögum og orsökum slyssins. Upplýst er að brúin yfir Laxá í Kjós er gömul og slitin og yfirborð hennar ójafnt. Samkvæmt framburði Guðmundar Vignis Þórðarsonar, verkstjóra hjá stefnda, er haft vikulegt eftirlit með brúnni og lagfært það sem viðgerðar þarfn- ast. Hilmar Eggertsson, flokksstjóri hjá stefnda, bar að hann hefði farið yfir brúna 25. september 1997, eða tveimur dögum áður en stefnandi fór þar um, og hefði þá ekki verið gat á gólfi brúarinnar. Ósannað er að nokkrar tilkynningar hafi borist stefnda um að skemmdir væru á brúnni. 5040 Stefnandi heldur því fram að gat hafi verið í brúargólfinu, nær þar sem farið er inn á brúna þegar ekið er til suðurs. Hafi bifhjólið lent í gatinu og við það hafi hann misst stjórn á því. Í skýrslu er stefnandi gaf hjá lögreglunni í Reykja- vík segir hann að bleyta hafi verið á veginum er hann fór þarna um en rignt hafi fyrr um daginn. Ekki þykir sannað í máli þessu að umrætt gat hafi verið í brúargólfinu er stefnandi fór þar um en með hliðsjón af framburði Finnboga Karlssonar, starfs- manns hjá Króki, dráttarbílum, er sótti bílinn í Kjós, þykir það sennilegt. Hins vegar þykir stefnandi ekki hafa fært sönnur á það að umrætt gat hafi verið orsök þess að slysið varð. Eins og áður greinir hafði rignt og yfirborð brúarinnar var blautt. Er því ekki unnt að útiloka að bifhjólið hafi runnið til á blautu brúargólf- inu og stefnandi misst stjórn á því af þeim sökum. Þá er ekkert upplýst um öku- hraða stefnanda eða hvort hann hafi sýnt næga aðgæslu miðað við aðstæður er hann ók úr krappri beygju inn á brúna, en eins og áður er fram komið voru engir sjónarvottar að slysinu og engin vettvangsrannsókn liggur fyrir eða rannsókn á orsökum slyssins. Þegar framanritað er virt þykir stefnanda ekki hafa tekist að sýna fram á að slys það sem hann lenti í verði rakið til ástands brúarinnar og ber því, þegar af þeim sökum, að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í máli þessu. Eftir atvikum þykir rétt að hvor aðila beri sinn kostnað af máli þessu. Kristjana Jónsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Vegagerð ríkisins, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Jóns Hólms Stefánssonar. Málskostnaður fellur niður. 5041 Fimmtudaginn 16. desember 1999. Nr. 280/1999. - Garðey ehf. (Elvar Örn Unnsteinsson hrl.) gegn Viðari Zophoníassyni (Sigurður Sigurjónsson hrl.) Sjómenn. Veikindaforföll. Laun. V. sem var matsveinn á frystitogara G, slasaðist þegar hann datt um borð í skipinu. Farið var með V til læknis og var í fyrstu talið að hann hefði hlotið minni háttar áverka. Fór V í stutt frí en kom svo aftur til vinnu. Störfum hans hjá G lauk skömmu síðar er hann slasaðist í átökum við skipsfélaga sinn. Síðar kom í ljós að V hafði hlotið hrygg- brot. Stefndi hann G og krafðist launa á þeim grundvelli að hann hefði orðið óvinnufær í skilningi sjómannalaga við byltuna. Talið var sannað að V hefði hryggbrotnað er hann féll í umrætt sinn og að hann hefði ekki verið fær um að gegna sjómennsku. Voru V því dæmdar bætur úr hendi G samkvæmt reglum sjómannalaga. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 3. júlí 1999. Hann krefst aðal- lega sýknu og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann lækkunar krafna stefnda og að málskostnaður verði felldur niður. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti án tillits til sjafsóknar, sem honum var veitt fyrir Hæstarétti. I. Svo sem greinir í héraðsdómi slasaðist stefndi 13. mars 1995 við vinnu sína um borð í frystitogara áfrýjanda Andey SF 222. Var hann að sækja matföng í kæligeymslu í skipinu þegar hann missti fótanna í sjógangi með þeim afleiðingum að hann kastaðist aftur á bak í gegn- um dyrnar og lenti á stigahandriði. Meiddist stefndi við þessa byltu. Þegar slysið varð var skipið á leið til Vestmannaeyja. Er þangað var komið fylgdi skipstjórinn stefnda í sjúkrahús, þar sem röntgenmyndir 5042 voru teknar af honum, nánar tiltekið af lungum, brjósthrygg, höfuð- kúpu og hálsliðum. Í umsögn, sem læknir ritaði á rannsóknarbeiðni eftir myndatökuna, er tekið fram að brot á höfuðkúpu eða rifjum sé ekki sjáanlegt. Um hálsliði segir svo í umsögninni: „Ekkert athugavert við atlantoaxiallið. Sjö hálsliðir, sem allir hafa eðlilega lögun og stöðu hver til annars. Ekki merki um brot né skrið.“ Um brjósthrygg er þetta skráð: „Væg hægri sveigja um miðbik brjósthryggjarins, en allir liðbolir eru eðlilega háir og hafa eðlilega afstöðu hver til annars. Brot ekki sjáanlegt.“ Ekki nýtur við frekari gagna frá lækninum eða sjúkrahúsinu um læknis- skoðun, sem gerð var þennan dag, en að henni lokinni fékk stefndi að fara heim og tók hann sér samdægurs far með flugvél til Reykjavíkur. Í byrjun veiðiferðar 28. mars 1995 tók stefndi að nýju við starfi sínu á Andey og gegndi því til 31. sama mánaðar, er skipinu var haldið til hafnar í Vestmannaeyjum. Þar var stefndi ásamt nokkrum félögum sínum á skemmtistað aðfaranótt |. apríl. Kom til deilu með honum og öðrum skipverja af Andey og lyktaði henni með því stefndi sló félaga sinn í höfuðið með bjórkönnu eða glasi og slösuðust þeir báðir. Sam- kvæmt vottorði læknis á Sjúkrahúsi Vestmannaeyja skarst stefndi við þetta á hægri hendi og blæddi mikið úr slagæð á að minnsta kosti tveimur stöðum. Stefndi var í þetta sinn lagður inn á sjúkrahúsið og lá þar í tvo daga, en þá óskaði hann eftir að fara í áfengismeðferð, sem mun hafa staðið í einn mánuð. Eftir meðferðina hóf stefndi vinnu í Neskaupstað og var þar að eigin sögn við létta vinnu í júní og júlí 1995. Upplýsingar liggja ekki fyrir um hvenær hann hóf störf eftir það, en hann kveðst ekki hafa farið á sjó eftir þetta. 11. Í apríl 1997 leitaði stefndi til Braga Guðmundssonar sérfræðings í bæklunarsjúkdómum. Samkvæmt vottorði hans kom í ljós við segul- ómskoðun 5. maí 1997 samfall á 4. og 5. brjósthryggjarlið. Bogi Jónsson bæklunarskurðlæknir ritaði vottorð um stefnda 10. mars 1998, en ekki kemur fram hvenær læknirinn skoðaði hann. Segir meðal annars í vottorðinu að gerð hafi verið segulómun af brjósthrygg, sem sýni brot á 4. og 5. brjósthryggjarlið með lækkun á framvegg sömu liða og brot á efri endaplötu þeirra. Í vottorði 29. desember 1998 greinir 5043 sami læknir svo frá að hann hafi þá fengið í hendur röntgenmyndir, sem teknar voru 13. mars 1995. Þessar myndir staðfesti hryggbrot, sem segulómun hafi einnig sýnt, þótt hún hafi verið gerð síðar. Þessi læknir hefur ekki komið fyrir dóm og staðfest vottorðin. Við aðalmeðferð málsins í héraði kom fyrir dóm heilsugæslulæknir, sem stefndi hafði leitað til í maí 1995. Voru honum sýndar röntgen- myndirnar frá 13. mars 1995. Kvað hann alveg ljóst á annarri mynd- inni að 4. hryggjarliður hafi orðið fyrir áverka og væri liðurinn kýttur saman. Kvað læknirinn það afdráttarlausa skoðun sína að mistök hefðu orðið við skoðun röntgenmyndarinnar í Vestmannaeyjum á sínum tíma. Læknirinn var spurður hvort unnt væri að sjá af myndunum að brotið hafi verið nýtt 13. mars 1995. Kvað hann erfitt að segja ákveðið um það, en sér virtist það hafa verið nýtt þegar myndirnar voru teknar. Áfrýjandi heldur fram, að ekki sé sannað að ranglega hafi verið lesið úr röntgenmyndunum í Sjúkrahúsi Vestmannaeyja daginn, sem slysið varð. Í framangreindri umsögn, sem læknir ritaði eftir myndatökuna, kom að vísu fram að beinbrot væru ekki sjáanleg. Síðar hafa tveir læknar látið það álit í ljós að sjúkrahúslækninum hafi að þessu leyti yfirsést. Áfrýjandi hefur ekki aflað gagna, sem hnekki áliti síðast- nefndra lækna og verður því að leggja til grundvallar að stefndi hafi hlotið áverkana á 4. og 5. brjósthryggjarlið við slysið 13. mars 1995. II. Stefndi leitaði 21. mars 1995 til heilsugæslulæknis, sem vottaði að hann hefði þá verið slæmur í baki, en farið hægt skánandi. Þá liggja fyrir tvö vottorð frá öðrum heilsugæslulækni, þar sem fram kemur að stefnda hafi verið ráðlagt að fara í sjúkraþjálfun í maí 1995. Í vottorði sjúkraþjálfara 11. september 1995 segir að stefndi hafi verið í meðferð hjá honum frá 19. maí 1995, en með hléum. Við fyrstu komu hafi stefndi verið „alveg fixeraður í brjóstbaki og tekinn af verkjum“. Þjálf- unarmeðferðin hafi beinst að því að minnka bólgur og verki og liðka bak og háls. Árangur hafi verið þokkalegur, hreyfing sé mun liðugri og verkir í hvíld minni. Stefndi þoli þó illa álag á háls, herðar og brjóst- bak. Í vottorðinu er að öðru leyti ekki getið um hvenær eða hversu oft stefndi hafi verið í meðferð hjá sjúkraþjálfaranum. Upplýsingar um sjúkrasögu stefnda vorið og sumarið 1995 eru ófull- komnar, en af gögnum þeim, sem nú voru rakin, verður þó ráðið að 5044 stefndi hafi þá ekki verið fær um að stunda starf sitt sem matsveinn á skipi áfrýjanda. Ekki er fram komið að stefndi hafi leitað læknis í júní, júlí eða ágúst 1995, en í vottorði síðastnefnds heilsugæslulæknis 12. september sama ár er stefndi talinn „óvinnufær til sjós sem og annarrar erfiðisvinnu“ vegna slyssins 13. mars 1995. Þótt eigi verði séð af vott- orði þessu, hvort læknirinn skoðaði sjúklinginn þá, þykir mega leggja til grundvallar að stefndi hafi ekki verið fær um að stunda vinnu sem sjómaður í fimm mánuði frá slysinu. Hefur sú niðurstaða einnig nokkra stoð í framburði þessa læknis fyrir dómi, en hann lýsti við það tæki- færi hversu lengi menn væru almennt að jafna sig eftir beinbrot eins og þau, sem stefndi hlaut. Er því fallist á að stefndi hafi öðlast rétt til launa í veikindaforföllum í alls fimm mánuði, sbr. 1. og 3. mgr. 36. gr. sjómannalaga nr. 35/1985. Samkvæmt þessu og að öðru leyti með vísun til forsendna héraðsdóms verður hann staðfestur. Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, sem renni í ríkissjóð. Allur gjafsóknarkostnaður stefnda fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, svo sem nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera Óraskaður. Áfrýjandi, Garðey ehf., greiði 250.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti, sem renni í ríkissjóð. Allur gjafsóknarkostnaður stefnda, Viðars Zophoníassonar, fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutnings- þóknun lögmanns hans, 250.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 14. apríl 1999. I. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutningi, er höfðað fyrir dómþinginu af Viðari Zophoníassyni, kt. 050663-2999, óstaðsettum í hús í Reykjavík, á hendur Garðey ehf., kt. 650777-0189, Krosseyrarvegi 15, Höfn í Hornafirði. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær aðallega, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda 986.492 krónur auk dráttarvaxta samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 334.246 krónum frá 13. apríl 1995 til 28. apríl 1995, en af 226.090 krónum frá þeim degi til 13. maí 1995, en af 560.896 krónum frá þeim degi til 7. júní 1995, en af 523.896 krónum frá þeim degi til 13. júní 1995, 5045 en af 629.896 krónum frá þeim degi til 13. júlí 1995, en af 735.896 krónum frá þeim degi til 13. ágúst 1995, en af 841.896 krónum frá þeim degi til greiðslu- dags. Frá dómkröfum dragist innborganir stefnda 108.156 krónur þann 28. apríl 1995 og 36.440 krónur þann 7. júní 1995. Til vara gerir stefnandi þær dómkröfur að stefndi verði dæmdur til að greiða 986.492 krónur ásamt dráttarvöxtum eins og tilgreint er í aðalkröfu að teknu til- líti til tilgreindra innborgana 108.156 krónur þann 28. apríl 1995 og 36.440 krónur þann 7. júní 1995, eða samtals 144.796 krónur auk greiðslna frá þriðja aðila í júlí og ágúst 1995, 85.285 krónur þann 1. júlí 1995 og 85.285 krónur þann 1. ágúst 1995. Þá krefst stefnandi málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefnda auk 24,5% virðisaukaskatts á tildæmda málflutningsþóknun, samkvæmt framlögðum máls- kostnaðarreikningi. Dómkröfur stefnda eru þær aðallega, að stefndi verði sýknaður af kröfum stefnanda, en til vara að stefnukrafan verði lækkuð verulega. Þá krefst stefndi málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefnanda. Mál þetta var dómtekið að loknum munnlegum málflutningi hinn 15. febr- úar sl. Málið var endurupptekið í dag með vísan til 1. mgr. 115. gr. laga nr. 91/1991 og endurflutt þar sem stefnandi gerði nánari grein fyrir dómkröfum sínum. I. Stefnandi var matsveinn á skipi stefnda Andey SF-222. Hinn 13. mars 1995 varð stefnandi fyrir slysi um borð í skipinu. Slysið varð með þeim hætti að stefn- andi, sem var að ná í matvæli í kæli skipsins, kastaðist á hurð er ólag reið yfir skipið. Við það opnaðist hurðin og stefnandi kastaðist yfir á handrið handan hurðarinnar og hlaut líkamstjón af. Farið var með stefnanda á Heilsugæslustöð Vestmannaeyja og var stefnandi sendur heim til sín til Reykjavíkur að lokinni rannsókn þar. Stefnandi fór til heimilislæknis síns hinn 21. mars 1995 og segir svo í framlögðu vottorði um komu hans: „Kemur með mjög óljósar kvartanir, segist eiga að koma til að meta sig eftir vinnuslys. Mun hafa dottið í miklum veltingi úti á sjó fyrir viku síðan (frystitogari Vestmannaeyj.). Var þar tekinn þar Ísvo| til skoðunar og röntgenmyndaður þar hátt og lágt. Hann mun hafa fengið högg á hnakkann og rotast örstutta stund. Er á bólgueyðandi lyfjum og legið að mestu heima. Er slæmur í bakinu en þó samt skánandi. Við skoðun þá er hann allur kófsveittur og virðist mjög spenntur og stífur. Hann segir þetta vera áfeng- islöngun sem hann ráði við. Mér finnst eitthvað búa hér undir en næ ekki neinum tökum á sjúkling. Hann á að fara út á sjó 24/3 og getur verið 3ja vikna túr. Hann verður að ákveða það sjálfur. Ég mundi bakka hann ef hann væri frá vinnu og þá væri hann tekinn í meðferð útaf bakinu á meðan.“ 5046 Þá segir í vottorði sama læknis dags. 28. mars 1995: „Vinnuslys: Viðar hringdi utan af sjó 28/3. Þarf að fá áverkavottorð. Ég búinn að fá gögn frá Vestmannaeyjum. Þarf að fá lýsingu á slysinu frá bátsmanni eða stýrimanni og hann mun koma með ljósrit af því næst þegar hann kemur inn eftir u.þ.b. 3 vikur.“ Stefnandi kvaðst hafa þurft að fara út á sjó hinn 28. mars 1995 illa á sig kom- inn, þar sem hann hefði ekki haft vottorð um óvinnufærni sína af völdum slyss- ins frá 15. mars. Stefndi kvað stefnanda hafa komið aftur til starfa um borð í Andey hinn 28. mars 1995, án nokkurs þrýstings frá stefnda. Skipið var á veiðum fram til 31. mars er leitað var hafnar í Vestmannaeyjum vegna veðurs. Um kvöldið fóru skipverjar út að skemmta sér saman og lenti stefnandi þar í ryskingum við skipsfélaga sinn og hlaut meiðsli af. Stefnandi kom ekki aftur til starfa hjá stefnda eftir þann atburð. Il. Stefnandi byggir kröfur sínar á því, að hann hafi orðið fyrir slysi er hann var við vinnu sína um borð í Andey SF-222 þann 13. mars 1995 og hafi sannanlega verið frá vinnu af þeim sökum. Í lögum nr. 35/1985 sé skýrlega kveðið á um að verði sjómaður fyrir slysi við störf sín um borð í skipi skuli hann fá fjarvistir af völdum slyssins bættar svo lengi sem hann sé óvinnufær af ástæðum er slysið varði en þó ekki lengur en 2 mánuði. Stefnandi kveðst vísa á bug þeim fullyrðingum stefnda að stefn- andi eigi ekki bótarétt, þar sem hann hafi slasast í ryskingum 31. mars 1995. Umrætt slys hafi orðið 13. mars 1995 og röntgenmyndir frá þeim tíma sýni að slysið hafi valdið stefnanda varanlegu og tímabundnu fjártjóni sem og læknis- fræðilegu tjóni. Stefnandi kveðst gera kröfur á hendur stefnda á grundvelli 1. mgr. og 3. mgr. 36. gr. laga nr. 35/1985. Kveðst hann við kröfugerð sína taka mið af launum sem hann hafi fengið greidd í mars 1995, en þar hafi hann unnið fyrstu 13 daga mánaðarins og fengið launauppgjör fyrir tímabilið frá 2. mars 1995 til 24. mars sama ár. Þá hafi hann nauðugur þurft að fara til sjós dag- ana 28. mars til 31. mars 1995 og fengið greitt fyrir þá daga 36.440 krónur. Alls hafi stefndi því fengið greiddar 315.325 krónur fyrir marsmánuð. Við þetta bætist réttur hans til framlags vinnuveitanda í lífeyrissjóð sem sé 6% og hafi vinnuveitandi átt að greiða 18.921 sem framlag á móti stefnanda í mars- mánuði 1995. Stefnandi kveðst gera kröfu um tveggja mánaða laun, eða 668.292 krónur. Frá dragist sá hluti af marslaununum, sem þegar hafi verið greiddur, samtals 144.796 krónur fyrir 17 daga í marsmánuði. Stefnandi kveður uppgjör stefnda til stefnanda hafa farið fram 28. apríl 1995 með greiðslu á 108.156 krónum og 7. júní 1995 með krónum 36.440. Í báðum þessum til- 5047 vikum sé gengið út frá því að skilað hafi verið öllum frádráttarliðum til réttra aðila svo sem ríkissjóðs vegna skatta, stéttarfélags og lífeyrissjóðs. Þá kveður stefnandi að samkvæmt 3. mgr. 36. gr. fyrrgreindra laga skuli stefnandi njóta næstu þrjá mánuði á eftir kauptryggingar. Kveður stefnandi að miðað sé við að kauptrygging sé 25.000 krónur á viku eða 300.000 krónur í þrjá mánuði auk 6% framlags atvinnuveitanda í lífeyrissjóð eða 18.000 krónur. Stefnandi hefur sundurliðað kröfu sína svo í stefnu: 1. Höfuðstóll 1, laun skv. 36. gr. 1. mgr. m. v. marslaun stefnanda, 2 mán. kr. 630.650 2. Framlag atvinnurekanda 6% í lífeyrissjóð, 2 mán. kr. 37.842 3. Höfuðstóll 1, laun skv. 36. gr. 3. mgr. sem kauptrygging kr. 25.000 pr. viku í 12 vikur kr. 300.000 4. Framlag atvinnurekanda 6% í lífeyrissjóð af kauptrygg. kr. 18.000 5. Innborgað skv. launaseðli 28.4.1995 14/3 — 28/3 kr. 108.156 Innborgað skv. launaseðli á dskj. nr. 33 kr. 36.440 kr. 144.596 kr. 986.492 Stefnandi kveðst gera kröfu um vexti á umrædd laun er tekið hafi verið til- lit til innborgana. Stefnandi kveðst byggja varakröfu sína á sömu málsástæðum og aðalkröfu. Varakrafan byggist á því að aðalkrafan verði viðurkennd þó með þeim breyt- ingum að tekjur sem stefnandi hafi aflað sér með afleysingarvinnu við mat- reiðslu hjá Glæsi í Neskaupstað samtals 170.571 króna, sem skiptist að jöfnu milli mánaðanna júní og júlí 1995 og hafi verið greiddar þann 1. júlí 1995 85.285 krónur og 1. ágúst 1995 85.285 krónur. Stefnandi byggir málskostnaðarkröfu sína á því, að stefndi hafi ekki fallist á neins konar greiðsluskyldu gagnvart stefnanda þrátt fyrir ítarlega útlistun á því að um lagaskyldu sé að ræða varðandi uppgjör bóta, sem taki mið af launum, svo sem stefnukrafan sé fram sett. Um lagarök vísar stefnandi til sjómannalaga nr. 35/1985 og kjarasamninga sjómanna. Kröfu um málskostnað byggir stefnandi á 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991, sbr. 4. tl. 129. gr. sömu laga. 5048 Kröfu um dráttarvexti og vaxtavexti byggir stefnandi á Ill. kafla laga nr. 25/1987 ásamt síðari breytingum. Kröfu um virðisaukaskatt á tildæmdan málskostnað byggir stefnandi á lögum nr. 50/1988 um virðisaukaskatt, en stefnandi sé ekki virðisaukaskattsskyldur og beri því nauðsyn til að fá dóm fyrir skatti þessum úr hendi stefnda. IV. Stefndi byggir sýknukröfu sína á því, að stefnandi hafi þegar fengið fullt end- urgjald vegna starfs síns hjá stefnda og hafi hann átt einhvern frekari rétt þá hafi hann misst hann sökum aðgerðarleysis. Stefndi mótmælir sem röngum og ósönnuðum fullyrðingum í stefnu að stefn- andi hafi orðið að fara nauðugur til sjós dagana 28. mars til 31. mars 1995. Stefnandi hafi að eigin mati verið orðinn vinnufær þann 28. mars 1995 og hafi hann þá komið aftur til starfa um borð í Andey án nokkurs þrýstings frá stefnda. Stefndi kveður stefnanda hafa orðið óvinnufæran aðfaranótt 1. apríl 1995 við það að skerast á höndum eftir að hafa brotið glas á höfði skipsfélaga síns á skemmtistað þá nótt. Stefnandi eigi ekki rétt til launa úr hendi stefnda vegna þeirrar óvinnufærni, sbr. 4. mgr. 36. gr. sjómannalaga. Stefnandi hafi ekki sagt upp starfi sínu heldur látið sig hverfa og ekki komið aftur til starfa hjá stefnda eftir að hann hafi verið gróinn sára sinna. Stefndi kveður stefnanda hafa valdið sér tjóni með framferði sínu aðfaranótt 1. apríl 1995, þar sem tafir hafi orðið á því að skipið kæmist á sjó vegna fjarveru stefnanda. Útvega hafi þurft nýjan matsvein í stað stefnanda og fljúga með hann frá Höfn í Hornafirði. Af þeim sökum hafi skipið ekki farið á sjó fyrr en 2. apríl 1995. Þá mótmælir stefndi sem röngum og ósönnuðum fullyrðingum stefnanda um að hann eigi rétt á frekari launum vegna slyssins 13. mars 1995 en hann hafi þegar fengið greidd úr hendi stefnda. Stefnandi hafi fengið greidd slysalaun í fjarveru sinni frá skipinu eftir slysið. Stefnandi hafi verið orðinn vinnufær og komið aftur til starfa 28. mars 1995 og starfað þar til 31. mars sama ár. Stefn- andi kveðst ekki vita til þess að staðið hafi á því að stefnandi fengi greiddar þær bætur, sem hann hafi átt rétt á vegna slyssins 13. mars 1995, hjá vátryggjanda stefnda, Tryggingamiðstöðinni hf. Stefnandi hafi orðið óvinnufær 1. apríl 1995 eftir að hafa brotið glas á höfði vinnufélaga síns í ölæði og við það skorið sig alvarlega á höndum. Sú óvinnu- færni og afleiðingar þeirra áverka veiti ekki rétt til greiðslu veikindalauna sam- kvæmt 4. mgr. 36. gr. sjómannalaga og verði stefnandi að bera það tjón sjálfur. Samkvæmt fyrrgreindri grein eigi skipverji ekki rétt á launum þann tíma sem hann sé ekki starfhæfur vegna sjúkdóms eða meiðsla, sem hann hafi sjálfur bakað sér af ásetningi eða stórfelldu gáleysi. Telur stefndi það atferli stefnanda, að grípa glas og brjóta á höfði skipsfélaga síns með þeim hætti sem stefnandi 5049 hafi gert verði ekki skýrt með öðru en ásetningi eða í það minnsta stórfelldu gáleysi, sem geri það að verkum að stefnandi njóti ekki launa vegna óvinnu- færninnar samkvæmt 4. mgr. 36. gr. sjómannalaga. Til vara byggir stefndi á því að sýkna beri vegna tómlætis stefnanda. Stefn- andi hafi engar athugasemdir gert eða kröfur um frekari launagreiðslur úr hendi stefnda fyrr en fyrir tæpum tveimur árum eftir að hann hætti störfum hjá stefnda með bréfi lögmanns stefnanda, þar sem gerðar voru kröfur um viðbótargreiðslu slysalauna í 4,5 mánuði eða til 13. ágúst 1995. Ef stefnandi verði talinn eiga rétt til frekari greiðslna úr hendi stefnda vegna slyss þess sem hann varð fyrir 13. mars 1995 krefst stefndi þess að stefnukröfur verði lækkaðar verulega og að stefnanda verði í hæsta lagi reiknuð laun fyrir það tímabil sem tilgreint sé í læknisvottorði dags. 2. maí 1995. Krefst stefndi þess að laun verði ekki reiknuð til lengri tíma en 2. maí að frádregnum þeim tíma sem stefnandi var óvinnufær vegna áverkanna, sem hann hlaut á skemmtistaðnum Calypso. Þá gerir stefndi þá kröfu að dráttarvextir verði ekki reiknaðir fyrr en frá þing- festingardegi stefnu. Um lagarök vísar stefndi til27.,28. og 36. gr. sjómannalaga nr. 35/1985 og kjara- samninga Sjómannasambands Íslands og Landssambands íslenskra útvegsmanna. Kröfu um vexti byggir stefndi á 9. og 10. gr. vaxtalaga nr. 25/1987. Kröfu um málskostnað byggir stefnandi á 129. og 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. v. Óumdeilt er að stefnandi varð fyrir slysi við vinnu sína úti á sjó hinn 13. mars 1995. Samkvæmt framlögðum röntgenmyndum og læknisvottorðum hryggbrotnaði stefnandi í því slysi. Samkvæmt fyrrgreindum vottorðum og framburði læknis fyrir dómi voru áverkar þessir með þeim hætti að stefnandi hefði átt að vera óvinnufær í nokkra mánuði eftir slysið og liggur fyrir að stefn- andi hefur ekki enn náð sér eftir það. Hins vegar las læknir, sem tók á móti stefnanda eftir slysið og lét röntgenmynda stefnanda, ekki rétt út úr röntgen- myndunum og sá ekki brotið á hryggnum. Hvorki stefnandi né heimilislæknir sem stefnandi leitaði til nokkrum dögum eftir slysið gerðu sér því grein fyrir meiðslum stefnanda og fór stefnandi aftur til vinnu sinnar 28. mars 1995 eftir að hafa legið nokkra daga heima. Þar sem meiðsli stefnanda voru slík að þau leiddu til óvinnufærni hans átti stefnandi rétt á launum samkvæmt 36. gr. laga nr. 35/1985. Þó svo stefnandi hafi, af fyrrgreindum ástæðum, komið til vinnu sinnar aftur og hlotið skurð á hendi við það að brjóta glas á höfði skipsfélaga síns, er skipið var í landlegu í Vestmannaeyjum hinn 31. mars 1995 og ekki komið til vinnu eftir það, verður ekki talið að þau meiðsl stefnanda firri hann rétt til launa vegna fyrri meiðsla samkvæmt 36. gr. laga nr. 35/1985. Með vísan til þess sem að framan er rakið verður ekki fallist á það með 5050 stefnda, að stefnandi hafi tapað rétti sínum vegna tómlætis, enda liggur ekki annað fyrir en að stefnandi hafi haldið kröfu sinni með eðlilegum hætti til laga eftir að honum urðu ljósar afleiðingar slyssins. Samkvæmt framansögðu ber því stefnda að greiða stefnanda laun í tvo mán- uði auk kauptryggingar í 3 mánuði, að frádregnum launagreiðslum sem stefn- andi fékk þann tíma frá stefnda og einnig með vinnu í landi, en fjárhæðum hefur ekki verið mótmælt af hálfu stefnda. Með vísan til þess sem að framan er rakið verður varakrafa stefnanda því tekin til greina Ber stefnda því að greiða stefnanda 986.492 krónur auk dráttarvaxta sam- kvæmt lll. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, af 334.246 krónum frá 13. apríl 1995 til 28. apríl 1995, en af 226.090 krónum frá þeim degi til 13. maí 1995, en af 560.890 krónum frá þeim degi til 7. júní 1995, en af 523.896 krónum frá þeim degi til 13. júní 1995, en af 629.896 krónum frá þeim degi til 1. júlí 1995, en af 544.611 krónum frá þeim degi til 13. júlí 1995, en af 650.611 krónum frá þeim degi til 1. ágúst 1995, en af 565.326 krónum frá þeim degi til 13. ágúst 1995, en af 671.326 krónum frá þeim degi til greiðsludags, allt að frádregnum innborgunum þann 28. apríl 1995 108.156 krónur, 7. júní 1995 36.440 krónur, 1. júlí 1995 85.285 krónur og 1. ágúst 1995 85.285 krónur, en ekki er tölulegur ágreiningur í málinu. Samkvæmt þessari niðurstöðu verður stefndi dæmdur til þess að greiða stefn- anda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn 250.000 krónur og hefur þá verið tekið tillit til þeirrar skyldu stefnanda að greiða virðisaukaskatt af mál- flutningsþóknun. Hervör Þorvaldsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Garðey ehf., greiði stefnanda, Viðari Zophoníassyni, 986.492 krónur auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, af 334.246 krónum frá 13. apríl 1995 til 28. apríl 1995, en af 226.090 krónum frá þeim degi til 13. maí 1995, en af 560.890 krónum frá þeim degi til 7. júní 1995, en af 523.896 krónum frá þeim degi til 13. júní 1995, en af 629.896 krónum frá þeim degi til 1. júlí 1995, en af 544.611 krónum frá þeim degi til 13. júlí 1995, en af 650.611 krónum frá þeim degi til 1. ágúst 1995, en af 565.326 krónum frá þeim degi til 13. ágúst 1995, en af 671.326 krónum frá þeim degi til greiðsludags, allt að frádregnum inn- borgunum þann 28. apríl 1995 108.156 krónur, 7. júní 1995 36.440 krónur, 1. júlí 1995 85.285 krónur og 1. ágúst 1995 85.285 krónur. Stefndi greiði stefnanda 250.000 krónur í málskostnað. 5051 Fimmtudaginn 16. desember 1999. Nr. 423/1999. — Ákæruvaldið (Sigríður J. Friðjónsdóttir saksóknari) gegn Óskari Svani Barkarsyni (Hilmar Ingimundarson hrl.) Líkamsárás. Samning dóms. Í héraðsdómi var Ó sakfelldur fyrir líkamsárás með því að hafa slegið G í andlitið og sparkað í hann og tekið í höfuð ÓB og skellt því niður á hné sér, síðan fellt ÓB, sest klofvega ofan á hann og þrýst fast með hné sínu og báðum höndum að hálsi hans. Fundið var að því, að í hinum áfrýjaða dómi væri látið við það sitja að rekja framburð vitna fyrir lögreglu og segja, að framburður vitnisins fyrir dómi hafi verið sambærilegur eða vitnið staðfesti framburð sinn hjá lögreglu. Þetta þótti þó ekki koma að sök við úrlausn málsins. Talið var, að lítils háttar misræmi í framburði sumra vitna hjá lögreglu og fyrir dómi væri ekki til þess fallið að hagga því sakarmati dómsins, að ákærði hefði að ósekju ráðist að G og ÓB og veitt þeim áverka í samræmi við verkn- aðarlýsingu ákæru. Þó þótti ekki vera fyllilega sannað að Ó hefði sparkað í G, en það ákæruefni fengi ekki stoð fyrir héraðsdómi í öðru en framburði eiginkonu G. Var héraðsdómur staðfestur um sakfellingu Ó, en með hliðsjón af 3. mgr. 159. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála þótti mega una við refsiákvörðun hans. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Haraldur Henrysson og Hrafn Bragason. Málinu var skotið til Hæstaréttar að ósk ákærða 27. ágúst 1999 á grundvelli a-, b- og c-liðar 147. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opin- berra mála. Ákæruvaldið krefst þess, að ákærði verði sakfelldur sam- kvæmt Il. kafla ákæru og refsing verði þyngd. Ákærði krefst aðallega sýknu af IH. kafla ákæru en til vara, að refs- ing verði milduð og skilorðsbundin. Með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 29. júní 1999 var ákærði sýknaður af sakargiftum í I. kafla ákæru og bótakröfum vísað frá dómi 5052 og eru þau úrlausnarefni dómsins ekki til endurskoðunar fyrir Hæsta- rétti. Við skýrslutöku vitna fyrir héraðsdómi var sá háttur hafður á, að í lok yfirheyrslunnar var hverju vitni sýnd lögregluskýrsla með fram- burði þess og spurt, hvort það hefði undirritað hana, lesið hana yfir fyrir undirritun og hvort þar væri rétt eftir vitninu haft. Ekki kemur glögglega fram í endurriti málsgagna, hvort öll vitnin lásu skýrslurnar sjálf eða hvort þær eða hluti þeirra var lesinn fyrir vitnunum. Í hinum áfrýjaða dómi er við lýsingu framburðar flestra vitna látið við það sitja að rekja efni framburðarins fyrir lögreglu og segja, að framburður vitn- isins fyrir dómi hafi verið sambærilegur eða vitnið staðfesti framburð sinn hjá lögreglu. Samkvæmt 1. mgr. 48. gr. laga nr. 19/1991 skal dómur reistur á sönnunargögnum, sem færð eru fram við meðferð máls fyrir dómi, en í 2. mgr. og 3. mgr. er að finna undantekningarákvæði, sem eiga við sérstakar aðstæður. Í d-lið 3. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sem veitt var lagagildi með lögum nr. 62/1994, er greindur sá réttur sakborninga, að þeir fái fyrir dómi að spyrja eða láta spyrja vitni, sem leidd eru gegn þeim. Af þessu leiðir, að í refsimálum er að jafnaði rétt að rekja efni framburðar fyrir dóminum sjálfum og eftir atvikum, hvernig hann samrýmist því, sem áður er fram komið fyrir lögreglu. Öðru máli getur hins vegar gegnt, þegar efni lögregluskýrslu er óyggj- andi lesið í réttinum að lokinni skýrslutöku þar og einstök atriði úr henni og dómsframburði borin saman. Sú aðferð, sem héraðsdómari beitti, kemur þó ekki að sök við úrlausn þessa máls. Lítils háttar mis- ræmi Í framburði sumra vitna hjá lögreglu og fyrir dómi er ekki til þess fallið að hagga því sakarmati dómsins, að ákærði hafi að ósekju ráðist að Gunnari Birkissyni og Óskari Braga Sigþórssyni og veitt þeim áverka í samræmi við verknaðarlýsingu ákæru. Þó þykir ekki vera fylli- lega sannað, að ákærði hafi sparkað í Gunnar Birkisson, en það ákæru- efni fær í raun ekki stoð fyrir héraðsdómi í öðru en framburði eigin- konu hans. Með þessum athugasemdum og annars með skírskotun til forsendna héraðsdóms verður hann staðfestur, en með hliðsjón af 3. mgr. 159. gr. laga nr. 19/1991 þykir mega una við refsiákvörðun hans. Ákærði skal greiða allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, eins og nánar greinir í dómsorði. 5053 Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Ákærði, Óskar Svanur Barkarson, greiði allan áfrýjunar- kostnað málsins, þar með talin laun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, 80.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 29. júní 1999. Mál þetta sem dómtekið var 11. júní sl. er höfðað með ákæru útgefinni af ríkissaksóknara 23. apríl 1999 á hendur ákærða Óskari Svani Barkarsyni, kt. 110471-4919, Vesturvör 27, Kópavogi, fyrir líkamsárásir á árinu 1998 í Reykja- vík: I. Aðfaranótt laugardagsins 1. ágúst utan við veitingastaðinn Hlölla Báta, Lækj- argötu 2, slegið Björn Stefán Björnsson, kt. 080177-3729, tvisvar á vinstra auga og elt hann síðan inn í strætisvagn sunnar við Lækjargötu og slegið hann þar aftur á vinstra auga, allt með þeim afleiðingum að brot kom í vinstri augntótt- arbotn Björns Stefáns og þurfti hann að gangast undir aðgerð vegna brotsins þar sem vinstri augntóttarbotn var endurbyggður með siliconplötu. Hlaut hann einnig tvísýni og dofa í vinstri kinn vegna löskunar á skyntaug í augntóttarbotni og auk þess útlitslýti þar sem vinstra auga varð innstætt og augnglufan minni þeim megin og vinstra augnlokið 1-2 mm síðara en hið hægra. Telst þetta varða við 1. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 11. gr. laga nr. 20/1981, sbr. einnig 111. gr. laga nr. 82/1998. 11. Aðfaranótt sunnudagsins 4. október við biðskýli SVR í Lækjargötu gegnt Arnarhóli slegið Gunnar Birkisson, kt. 150662-5089, í andlitið og sparkað í hann og tekið með báðum höndum um höfuð Óskars Braga Sigþórssonar, kt. 021071-5799, og skellt því niður á hné sér, allt þetta með þeim afleiðingum að Gunnar Birkisson, sem féll til jarðar og vankaðist, hlaut tvo skurði ofan á vinstri augabrún, hrufl á vinstri kinn og hægri úlnlið og Óskar Bragi Sigþórsson hlaut mikla bólgu á hægri kinn og bólgu á vinstri kinn, mar í andlit og blóðnasir, síðan fellt Óskar Braga, sest klofvega ofan á hann og þrýst fast með hné sínu og báðum höndum að hálsi hans. Telst þetta varða við 1. mgr. 217. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 10. gr. laga nr. 20/1981, sbr. einnig 110. gr. laga nr. 82/1998. 5054 Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar og til greiðslu sakar- kostnaðar. Eftirtaldir gera skaðabótakröfur í málinu: Af hálfu Björns Stefáns Björnssonar, Kríuhólum 4, Reykjavík, er gerð krafa um bætur fyrir þjáningar kr. 210.000, fyrir varanlegan miska kr. 1.200.000, fyrir tímabundna örorku kr. 200.000 og fyrir varanlega örorku vegna tvísýnis kr. 2.700.000, auk dráttarvaxta skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum frá 1. ágúst 1998 til greiðsludags. Þá er gerð krafa um að dráttar- vextir leggist við höfuðstól skuldarinnar á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 1. ágúst 1999. Auk þess er krafist skaðabóta vegna útlagðs kostnaðar o.fl., alls kr. 46.846. Loks er þess krafist að ákærða verði gert að greiða málskostnað að við- bættum virðisaukaskatti á málskostnað auk vaxta af málskostnaði skv. 4. mgr. 172. gr. laga nr. 19/1991, sbr. og 129. og 130. gr. laga nr. 91/1991, að mati dóms- ins. Af hálfu Gunnars Birkissonar, Hraunbæ 60, Reykjavík, er krafist skaða- og miskabóta samtals að fjárhæð kr. 250.640 með vöxtum skv. 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 4. október 1998 til þess dags er liðinn er mánuður þar til honum er kynnt bótakrafan, en með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Af hálfu Óskars Braga Sigþórssonar, Skólatúni 3, Bessastaðahreppi, er kraf- ist skaða- og miskabóta samtals að fjárhæð kr. 236.520 með vöxtum skv. 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 4. október 1998 til þess dags er liðinn er mánuður þar til honum er kynnt bótakrafan, en með dráttarvöxtum skv. Hl. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Af hálfu ákærða er þess krafist aðallega að hann verði sýknaður af öllum kröfum ákæruvaldsins í málinu. Til vara að ákærða verði ekki gerð refsing vegna Il. kafla ákærunnar, að bótakröfum verði vísað frá dómi og að réttargæslu- og málsvarnarlaun verði tildæmd. Um 1. lið ákæru. Málsatvik og sönnunargögn. Laugardaginn 1. ágúst 1998 kl. 4.14 kom brotaþoli, Björn Stefán Björnsson, á lögreglustöðina við Hverfisgötu. Hann var bólginn á vinstri augabrún og lít- ils háttar storkið blóð á andliti hans. Nokkuð ölvaður að sjá. Skýrði hann lög- reglu svo frá að hann hefði verið staddur fyrir utan Hlölla Báta við Lækjargötu um kl. 3.40 um nóttina er tveir menn hefðu veist að þeim þriðja og kvaðst hann hafa spurt þessa menn hvað gengi á. Þeir hafi þá snúið sér að honum með höggum og spörkum. Kvaðst hann hafa séð þann kost vænstan að flýja en menn- irnir hafi hangið í úlpu hans. Til þess að losna frá mönnunum hafi hann smeygt 5055 sér úr úlpunni og hlaupið suður Lækjargötu. Hann hafi flúið inn í almennings- vagn SVR en annar árásarmannanna hafi elt hann inn í vagninn og slegið hann í andlitið. Hafi vagnstjórinn skakkað leikinn og árásarmaðurinn þá farið út úr vagninum og á brott. Björn kvaðst hafa farið með vagninum að Hlemmi og komið á lögreglustöðina í framhaldi af því. Hann kvaðst hafa verið með pen- ingaveski í úlpuvasanum og í veskinu hafi einnig verið ökuskírteini hans, skot- vopnaskírteini og um 15.000 krónur í reiðufé. Hann kvaðst ekki þekkja árásar- mennina en taldi þá vera á aldrinum 20-22 ára. Annar þeirra sé um 180 em á hæð, skolhærður og stuttklipptur. Hinn um 185 cm á hæð, dökkhærður og stutt- klipptur. Hann kvaðst ekki geta gefið nánari lýsingu á mönnunum, hvorki útliti þeirra né fatnaði. Tveir lögreglumenn fóru ásamt Birni til leitar að mönnunum og því sem hann hafði tapað en leitin bar ekki árangur. Í framhaldi af því var hann fluttur til aðhlynningar á slysadeild. Hinn 4. sama mánaðar kom Björn Stefán Björnsson aftur á skrifstofu lög- reglu til að leggja fram kæru vegna framangreindrar líkamsárásar. Lýsti hann atvikum þannig að hann hefði staðið í biðröð við Hlölla Báta í Lækjargötu á fyrrgreindum tíma. Kvaðst hann hafa verið þriðji í röðinni og hafi maður fyrir framan hann verið að deila við þann sem var að fá afgreiðslu og var fremstur í röðinni og hafi maðurinn tekið í þennan mann. Kvaðst Björn Stefán hafa gengið á milli og lagt hönd sína á bringu árásaraðilans. Þá hafi maðurinn snúið sér snöggt við og slegið hann tvisvar snöggt á vinstra augað. Kvað hann höggin hafa verið þung og blætt hafi úr auganu. Hann kvaðst hafa reynt að forða sér með því að hlaupa á brott en maðurinn hafi tekið í úlpu hans og haldið. Hann hafi náð að klæða sig úr úlpunni og komast á brott og upp í strætisvagn. Mað- urinn hafi elt hann inn í vagninn og slegið hann þar þriðja höggið aftur á vinstra augað og hafi þetta högg verið mjög þungt. Hann kvað strætisvagnabílstjórann hafa komið honum til aðstoðar og tekið manninn og komið honum út úr vagn- inum. Hann kvaðst telja að annar maður hefði verið með árásarmanninum en sá hefði ekki haft sig í frammi. Hann kvað stúlku hafa kallað „Óskar“ á eftir árás- armanninum. Hann kvað árásaraðilann hafa verið 19 til rúmlega 20 ára gamlan, með ljóst aflitað hár, stuttklipptan, um 188-190 cm á hæð. Hann kvaðst efast um að geta þekkt manninn aftur en nefndi tvö vitni að atvikinu, Önnu Rós Sig- urðardóttur, starfsmann Hlölla Báta, og strætisvagnabílstjórann Brynjar Örn Einarsson. Hann kvað aðila sem vinni á Hlölla Bátum og heiti Svavar hafa heyrt Önnu Rós lýsa árásarmanninum og hafi Svavar talið að um gæti verið að ræða Óskar sem hefði verið rauðhærður en væri nýlega búinn að láta aflita á sér hárið og væri að æfa í World Class og væri þar mikið. Brotaþoli, Björn Stefán, kom fyrir dóminn og lýsti atvikum á svipaðan hátt og hjá lögreglu. Hann kvaðst hafa farið að skipta sér af tveimur mönnum sem voru tuskast fyrir framan hann í biðröð við Hlölla Báta. Árásarmaðurinn hafi þá 5056 kýlt hann tvö högg í andlitið og kveðst hann hafa hlaupið í burt. Hann kveðst lítið hafa séð vegna meiðslanna og hafa forðað sér inn í strætisvagn. Árásar- maðurinn hafi komið á eftir honum og veitt honum enn eitt þungt högg en bíl- stjóri þá tekið manninn. Hafi höggið, sem hann fékk í strætisvagninum, lent á sama stað og fyrri höggin. Hann kvað árásarmanninn hafa verið hærri en hann sjálfur, um 1,90 á hæð og sterkbyggðan. Hann kvaðst ekki búast við að hann myndi þekkja hann aftur. Hann lýsti meiðslum sínum og afleiðingum eins og greinir í læknisvottorði. Hann kvaðst hafa heyrt stúlku segja að stúlka hefði kallað á eftir árásarmanninum „Óskar“. Aðspurður um misræmi á lýsingu hans á árásarmanninum í frumskýrslu og þegar hann gefur skýrslu hjá lögreglu nokkrum dögum síðar kvaðst hann hafa verið í sjokki en þetta orðið skýrara fyrir sér þegar hann hugsaði betur um það en hann taldi að maðurinn hefði verið unglegur og unglega klæddur en nánari lýsingu gat hann ekki gefið á honum. Vitnið Brynjar Örn Einarsson kvaðst við skýrslutöku hjá lögreglu hafa verið á næturvakt hjá SVR og hefði hann lagt strætisvagni í bifreiðastæði rétt neðan við Menntaskólann í Reykjavík í Lækjargötu um 10 mínútur fyrir fjögur aðfara- nótt laugardags í ágústmánuði sl. Hann hafi þá séð ungan mann, dökkhærðan, koma hlaupandi alblóðugan og setjast inn í vagninn. Hann hafi verið móður og másandi eins og eftir talsverð hlaup. Ungur ljóshærður maður hafi komið hlaup- andi á eftir hinum fyrri inn í vagninn og fyrirvaralaust rekið þeim sem sat hnefa- högg í andlitið. Sá dökkhærði hafi verið gjörsamlega uppgefinn og ekki varið sig fyrir þeim ljóshærða. Hann kvaðst hafa staðið upp og gengið á á milli og beðið þann ljóshærða vinsamlegast um að fara úr vagninum. Árásarmaðurinn hafi horft á hann dágóða stund og síðan gengið út úr vagninum. Brotaþolinn hafi síðan farið með vagninum að Hlemmi og hafi gefið honum upplýsingar um vagnnúmerið ef hann myndi síðar hafa þörf á vitnum. Hann kvað brotaþolann hafa verið með skurð á vinstri augabrún eftir hnefahöggið í vagninum. Hann lýsti árásarmanninum sem stuttklipptum og ljóshærðum, um 1,90 á hæð. Hann hefði samsvarað sér vel í vexti og virst vera í góðu líkamlegu formi. Hann kvaðst telja að ljósi liturinn á hári mannsins væri ekki ekta. Hann kvaðst ekki vera viss um hvort hann myndi þekkja þennan ljóshærða mann aftur. Vitnið Brynjar Örn kom fyrir dóminn og lýsti atvikum á sama veg og hann hafði gert hjá lögreglu hinn 22. september 1998. Hann taldi að maðurinn hefði verið með ljóst litað eða aflitað hár, grannur og í góðu formi. Vitnið Anna Rós Sigurðardóttir var yfirheyrð hjá lögreglu 22. september 1998. Hún kvaðst hafa verið að vinna í lúgu veitingastaðarins Hlölla Bátar í Lækjargötu 2. Fremst í röðinni hafi verið tveir strákar sem hún kannast við. Næsti maður, sem hún kveðst hafa heyrt að var kallaður Óskar, hafi verið að rífast við þá. Brotaþoli, Björn Stefán, hafi farið að miðla málum og hafi sett aðra höndina á milli Óskars og hinna tveggja. Óskar þessi, sem hafði virst 5057 reiður, hafi í fyrstu sagt eitthvað við Björn Stefán en slegið hann síðan fyrir- varalaust með hnefanum í andlitið. Hafi höggið komið á vinstri augabrún Björns Stefáns. Hún kvað Björn Stefán hafa farið aftur á bak við höggið og árásarmað- urinn á eftir honum. Hún kvaðst hafa misst sjónar á þeim smástund og fært sig að öðrum glugga til að sjá betur. Hafi hún þá séð Björn Stefán liggja í götunni og hann hafi verið að reyna að rísa á fætur. Árásarmaðurinn hafi staðið yfir honum og reynt að slá til hans með krepptum hnefa en ekki hitt þar sem ein- hver kona hafi hangið í jakka hans. Björn Stefán hafi risið á fætur og hlaupið fyrir hornið á Lækjargötu. Hinn hafi hlaupið á eftir honum með konuna í eftir- dragi en hún hafi verið að reyna að halda aftur af honum. Kvað hún þessa konu hafa kallað nafnið Óskar og beðið hann um að hætta og láta hinn í friði. Hún lýsti árásarmanninum þannig að hann hefði verið í sinnepsgulum jakka og blárri skyrtu, hávaxinn með stuttklippt ljóst hár og sterklegur. Vitnið Anna Rós kom fyrir dóminn við aðalmeðferð málsins og sagðist henni þar frá á sama hátt og áður hjá lögreglu. Ákærði, Óskar Svanur Barkarson, var yfirheyrður af lögreglu 19. október 1998. Hann kvaðst ekki kannast við að vera viðriðinn þessa líkamsárás. Hann kvað Bríeti Ósk Birgisdóttur, sambýliskonu sína, geta vottað að hann hefði verið heima umrætt kvöld. Hann kvað móður sína, Sigrúnu Óskarsdóttur, og systur. Guðrúnu Jacobsen, einnig geta vitnað um það að hann hafi verið heima þetta kvöld. Ákærði var aftur kvaddur til skýrslutöku hjá lögreglu 30. október 1998 en óskaði þá eftir að sér yrði skipaður verjandi og þar sem Hilmar Ingimundar- son hrl. var ekki viðlátinn var yfirheyrslu frestað. Hinn 18. desember 1998 var hann yfirheyrður á ný. Benti hann þá á tvö önnur vitni sem gætu borið um að hann hefði verið heima greinda nótt og nefndi þar til Þórhall Guðmundsson og Sigrúnu Áslaugu Guðmundsdóttur. Kvað hann þau hafa verið í heimsókn hjá honum þessa nótt og hafi þau ýmist verið í herbergi hans eða inni hjá móður hans. Hafi þau komið um miðnættið og verið hjá honum til fjögur eða fimm aðfaranótt 1. ágúst. Hafi þau spjallað og horft á sjónvarpið. Hann kvað Sigrúnu vera frænku sína og Þórhall félaga. Þegar honum var bent á að vitnið Bríet hafi verið erlendis umrædda helgi kvaðst hann hafa ruglast á helgum og haldið að hún hefði verið heima á þessum tíma. Hann kvaðst ekki hafa beðið hana um að gefa skýrslu um þetta mál heldur hafi hann einungis bent á hana sem hugsan- legt vitni að fjarvist sinni frá vettvangi en misminnt um tímann. Honum var kynnt framkomin bótakrafa Björns Stefáns og hafnaði hann henni. Fyrir dóminum neitaði ákærði alfarið sök. Hann kvaðst hafa verið heima og benti á vini sína, móður og systur sem gætu vottað það. Hann bar, eins og áður hjá lögreglu, að Sigrún og Þórhallur hefðu verið hjá honum frá miðnætti til u.þ.b. fjögur til fimm um nóttina. Hann kvað Guðrúnu systur sína hafa komið um miðnætti og verið í einhvern tíma heima og að móðir hans hefði verið heima 5058 alla nóttina. Hann kvaðst hafa verið með ólitað hár á þessum tíma, en hann er rauðhærður. Hann kvaðst aldrei hafa aflitað á sér hárið en fengið sér strípur ein- hvern tímann en ekki verið með þær á þessum tíma. Hinn 19. október 1998 var vitnið Bríet Ósk Birgisdóttir yfirheyrð hjá lög- reglu. Hún kvaðst muna eftir því að Óskar hefði orðið veikur á föstudegi fyrir verslunarmannahelgi. Hún kvað þau tvö hafa verið heima um kvöldið og horft á myndbandsspólu og hafi þau ekkert farið út um kvöldið eða nóttina. Hún kvað þau hafa sofið saman um nóttina en ekki muna hvenær þau hafi farið að sofa og hún hafi ekki orðið vör við að hann færi í burtu um nóttina. Ítarlega aðspurð kvaðst hún muna þetta vegna þess að hann hafi verið veikur og það hafi verið verslunarmannahelgi. Hinn 30. sama mánaðar var Bríet Ósk aftur yfirheyrð af lögreglu. Henni var kynnt að lögreglan hefði undir höndum gögn sem bentu til þess að hún hefði verið stödd erlendis á þeim tíma sem um ræðir. Kvaðst hún þá játa að hafa farið til Benidorm á Spáni hinn 27. júlí 1998 og flogið heim til Íslands hinn 10. ágúst. Hún kvaðst hafa skýrt rangt frá þar sem hún kvaðst vita að ákærði hefði verið heima þessa nótt og hún vildi ekki að honum væri stungið inn fyrir það sem hann hefði ekki gert. Hún kvaðst ekki hafa verið beðin um að skýra ósatt frá heldur hafi hún gert það sjálfviljug en hún kvað Óskar hafa sagt sér að hann hefði verið heima þessa nótt og kvaðst hún trúa honum. Þegar vitnið Bríet Ósk kom fyrir dóminn kvaðst hún hafa ruglast á helgi. Kvaðst hafa haldið að þetta hefði verið fyrsta helgi í júlí en þá hefði ákærði verið veikur. Hún kvað ákærða ekki hafa verið með aflitað hár en einhvern tím- ann hefði hann verið með ljósar strípur. Hún kvað hann ekki eiga sinnepsgulan jakka. Lögregla yfirheyrði vitnið Sigrúnu Óskarsdóttur, móður ákærða, 5. nóvember 1998. Hún kvað þetta kvöld vera sér minnisstætt vegna þess að verslunarmanna- helgi var framundan og að Guðrún dóttir hennar hefði komið með börnin í pössun þetta föstudagskvöld. Hún kvaðst ekki vera vön að passa fyrir Guðrúnu og m.a. vegna þess væri þetta henni minnisstætt. Hún kvað Óskar Svan hafa verið heima en Guðrún hefði skilið börnin eftir í hennar umsjá og farið í bæinn að skemmta sér upp úr miðnætti. Hún kvaðst vera næturvörður að atvinnu og þar af leiðandi vaka mikið á nóttunni heima og kvaðst hún hafa setið yfir sjónvarpi þessa aðfaranótt laugardags. Hún kvað Óskar hafa verið hjá sér alla nóttina á milli þess sem hann hafi farið yfir í herbergi sitt sem sé innar á sama stigagangi. Hún kvað Guðrúnu hafa komið heim á milli þrjú og hálffjögur og lagst til svefns hjá börnunum. Ákærði hafi þá verið hjá henni og einnig þegar hún hafi farið að sofa um hálffimm- leytið. Hún kvað hann ekki hafa verið drukkinn eða við drykkju þetta kvöld og þegar hún hafi vaknað um klukkan eitt hafi hann komið inn með stírurnar í aug- unum eins og hann hafi sjálfur verið að vakna. 5059 Þegar vitnið Sigrún kom fyrir dóminn bar hún á sömu lund. Hún lýsti því að húsið sem þau byggju í væri eins konar fjölskylduhús, þar byggju fleiri fjölskyldumeðlimir. Hún kvað dóttur sína Guðrúnu, sem ekki býr á sama stað, hafa komið og farið út á milli tólf og eitt um kvöldið og komið síðan aftur síðar um nóttina. Hún kvað vitnin Þórhall og Sigrúnu einnig hafa verið hjá þeim að horfa á sjónvarp. Taldi að þau hefðu verið þarna í einn til tvo tíma. Hún kvað ákærða hafa verið vakandi þegar hún fór að sofa um klukkan hálffimm og hafi hann þá verið inni í hennar íbúð, en herbergi hans sé innar á ganginum. Hún kvað það hafa verið óvenjulegt við þetta kvöld að Óskar var heima og að Guðrún fór út. Vitnið Guðrún Ólöf Jacobsen, systir ákærða, var yfirheyrð af lögreglu 15. nóvember 1998. Hún kvaðst muna eftir að hafa föstudagskvöldið 31. júlí 1998 farið með dætur sínar til móður sinnar, Sigrúnar Óskarsdóttur, sem hafi ætlað að gæta þeirra. Hún kvað ákærða hafa verið heima og hafi hann ýmist verið inni hjá móður þeirra eða í sínu herbergi sem sé innar á stigaganginum. Hún kvaðst hafa farið þaðan um miðnætti á Skuggabarinn og hafa komið heim til móður sinnar aftur um hálffjögurleytið um nóttina og hafi ákærði þá verið þar í íbúð- inni. Móðir hennar hafi einnig verið vakandi og verið að horfa á sjónvarpið en ákærði hafi eitthvað verið að „væflast um“ og fengið sér núðlur og hafi hann enn verið í íbúðinni þegar hún sjálf hafi lagst til svefns. Hún kvaðst muna þetta vel þar sem það hafi verið verslunarmannahelgi og hún fari yfirleitt lítið út að skemmta sér. Hún kvaðst telja að ákærði hefði verið ódrukkinn þetta kvöld. Fyrir dóminum skýrði vitnið Guðrún frá á sama veg og hjá lögreglu. Spurð um háralit ákærða taldi hún að hann hefði aflitað á sér hárið fyrir u.þ.b. tíu árum en aldrei verið með strípur og á sl. sumri hefði hann verið með ólitað hár. Hún kvað hann venjulega klæðast svörtu og hvítu og kvaðst ekki geta ímyndað sér hann í gulum jakka. Vitnið Sigrún Áslaug Guðmundsdóttir gaf skýrslu hjá lögreglu 30. desember 1998. Hún kvaðst muna eftir þessu kvöldi þar sem það hafi verið verslunar- mannahelgi. Hún kvaðst hafa verið heima hjá Óskari aðfaranótt 1. ágúst 1998. Hún hafi komið þangað um miðnætti í fylgd með Þórhalli Guðmundssyni og verið hjá ákærða til um klukkan fimm. Hefðu þau fyrst verið hjá ákærða og síðan farið til móður hans sem búi innar á sama stigagangi. Þar hafi þau horft á myndbandsspólu og síðan farið aftur yfir til ákærða og verið þar þar til hún og Þórhallur hafi farið heim um fimmleytið þessa nótt. Hún kvað þau ekki hafa verið að neyta áfengis. Hún kvað móður ákærða hafa verið heima og systur hans Guðrúnu hafa komið þarna við en stansað stutt. Hún taldi að Guðrún hefði komið ein og fannst hún hafa verið að ná í eitthvað. Hún kvaðst vita til þess að Guðrún hefði komið aftur heim til móður ákærða um hálffjögurleytið um nótt- ina og hafi móðir hans sagt sér frá því daginn eftir. Hún kvaðst ekki hafa orðið 5060 vör við dætur Guðrúnar. Hún kvað ákærða oft skjótast yfir til móður sinnar og geti hann vel hafa gert það meðan þau voru í herbergi hans. Vitnið Sigrún Áslaug kom fyrir dóminn og skýrði frá á sama hátt og hún hafði áður gert hjá lögreglu. Hún upplýsti að hún og ákærði væru systkinabörn. Vitnið Þórhallur Guðmundsson gaf skýrslu hjá lögreglu 5. janúar 1999. Hann kvaðst hafa farið í heimsókn til ákærða ásamt Sigrúnu Áslaugu, sem hann mundi ekki hvers dóttir var. Hann taldi að þau hefðu komið þangað á tímabilinu milli tíu og ellefu að kvöldi laugardagsins Í. ágúst 1998. Hann lýsti því að þau hefðu verið í íbúð móður ákærða í fyrstu og hafi ákærði verið þar. Þau hafi horft þar á sjónvarpið og á myndbandsspólu. Síðan hafi þau farið yfir í herbergi ákærða og eitthvað farið á milli híbýla ákærða og móður hans. Hann taldi að þau hefðu farið heim rúmlega fjögur aðfaranótt sunnudagsins 2. ágúst. Hann kvað ákærða ekki hafa farið neitt út á meðan þau voru þar og hann hafi ekki verið drukkinn. Hann taldi að systir ákærða, Guðrún, hefði verið á staðnum þegar þau komu og taldi að hún hefði farið út síðan og komið aftur seinna um nóttina og hann hefði þá séð hana hjá móður ákærða. Hann minntist þess að börn Guðrúnar hefðu verið á staðnum og taldi að hún hefði skilið þau eftir í umsjá móður ákærða. Þegar vitnið Þórhallur kom fyrir dóminn kvaðst hann hafa ruglast á dögum þegar hann gaf skýrslu hjá lögreglu og gaf þá skýringu á því að yfirheyrslan hefði komið mjög skyndilega upp. Hann kvað þau Sigrúnu Áslaugu eitthvað hafa verið að „skjóta sig“ þá en þau væru ekki saman nú. Hann kvaðst ekki muna nákvæmlega hvenær þau hafi komið til ákærða en taldi að það hefði verið fyrir miðnætti og kvað þau hafa farið aftur seint um nóttina. Hann kvaðst muna eftir að móðir ákærða, ákærði og systir hans hafi verið þarna en taldi að syst- irin hefði skroppið frá. Hann kvaðst ekki vita hvenær eða hvort hún hefði komið aftur en hann taldi sig muna eftir að hafa séð börn hennar. Hann kvað ákærða ekki hafa verið með litað hár sl. sumar og hann kvaðst aldrei hafa séð hann í sinnepsgulum jakka. Hinn 26. nóvember 1998 fór fram sakbending vegna þessa máls og mættu til sakbendingarinnar vitnin Brynjar Örn Einarsson og Anna Rós Sigurðardóttir. Vitnið Brynjar Örn kvaðst ekki þekkja neinn þeirra manna sem stillt var upp fyrir sakbendingu, en ákærði var á meðal þeirra. Vitnið Anna Rós kvaðst að lokinni skoðun ekki geta bent á neinn mannanna í röðinni með vissu en hún kvað aðila með spjald nr. 3 vera líkan þeim aðila sem hún hefði séð kvöldið sem atburðurinn átti sér stað. Kvað hún nef þeirra vera svipað en hún tók fram að hún væri ekki viss um að þetta væri rétti maðurinn. Ákærði bar spjald nr. 3 við sakbendinguna. Í málinu liggur frammi áverkavottorð vegna Björns Stefáns Björnssonar skráð af Hannesi Petersen, yfirlækni háls-, nef- og eyrnadeildar. Þar segir: „ Vottorð þetta er gert að beiðni rannsóknardeildar lögreglunnar í Reykjavík, Óskars Þórs Sigurðssonar lögreglufulltrúa vegna máls nr. 010-1998-21753. 5061 Þann |. ágúst 1998 lenti Björn í átökum í miðbæ Reykjavíkur þar sem hann fékk högg á andlitið vinstra megin, a.m.k. tvisvar sinnum kýldur og einu sinni að sparkað hafði verið í andlitið. Björn sagði að hann hafi ekki rotast við þessa áverka en hann kvartaði um óþægindi í vinstri hluta andlits, þá mest yfir gagn- auga vinstra megin og kjálka vinstra megin. Að auki fannst sjúklingi hann sjá tvöfalt. Leitaði fyrst á slysadeild Sjúkrahúss Reykjavíkur að nóttu til 1.8.98. Við skoðun þá var eftirfarandi skráð: Vinstra augnlok bólgið. Augnhreyfingar eðli- legar, sjáöldur svara ljósáreiti beint og óbeint. Sjónsvið eðlilegt. Ekkert tvísýni. Húðskyn undir auga eðlilegt en dofi var við nefrót vinstra megin. Efra augnlok bólgið. Storkið blóð sást í báðum nösum en ekki greindist septum hematoma. Ástand sjúklings vakti grun um brot eða rof á beinumgjörð augntóftar og var sjúklingur þess vegna sendur í tölvusneiðmynd af andlitsbeinum sem sýndi brot á augntóftargólfi vinstra megin. Fengin var skoðun augnlæknis sem taldi augn- hreyfingar góðar og var því frekari aðgerð frestað um viku til rannsóknar á hvort ástand batnaði. Ekki reyndist svo vera og var sjúklingur enn með tvísýni þá aðal- lega þegar hann leit upp og niður. Var því framkvæmd aðgerð 10.8.98 þar sem gerð var endurbygging á augntóftargólfi vinstra megin með silicon-plötu. Aðgerðin gekk í alla staði vel og án complicationa og útskrifaðist sjúklingur heim daginn eftir aðgerð. Sjúklingi var ráðlagt að halda sig frá vinnu í a.m.k. hálfan mánuð eftir aðgerð. Þó svo að tvísýni hafi verið til staðar strax eftir aðgerð var það talið eðlilegt þar eð enn var bólga í augntóft og augnlokum. Sjúklingur var hvattur til augnleikfimi, þ.e. að horfa upp og niður og reyna á augnkúluna af fremsta megni. Endurkoma var ráðlögð 1'/2 mánuði eftir aðgerð. Áverki sjúklings verður að teljast alvarlegur, högg á andlit nálægt augum og heila eru ætíð varasöm jafnvel lífshættuleg og geta haft í för með sér óaftur- kræfar afleiðingar, með verulegum starfstruflunum. Tvísýni er bagalegt, bæði frá félagslegu og starfslegu sjónarhorni. Tvísýni sjúklings ætti að ganga yfir á 4-6 vikum, en ef ekki, gæti þurft að leiðrétta tvísýni jafnvel með endurtekinni aðgerð eða öðrum aðgerðum. Endurkoma til mats er ráðlögð. Vottorð þetta er byggt á sjúkragögnum frá slysadeild og háls-, nef- og eyrna- deild Sjúkrahúss Reykjavíkur.“ Framangreint vottorð er dagsett 22. september 1998. Hinn 27. október 1998 er annað áverkavottorð gefið út af Guðmundi Viggóssyni lækni, sérfræðingi í augnlækningum, augndeild Landspítalans vegna meiðsla Björns Stefáns Björns- sonar. Í niðurstöðu þess segir eftirfarandi: „Eftirstöðvar brots á augntóttarbotni vinstra megin. Veldur vægri hreyfingarhindrun á vinstra auga. Ekki er öruggt að sjúklingur nái nokkurn tímann alveg eðlilegri hreyfingu á augað. Telja má þó víst að tvísýni hái honum lítið undir flestum kringumstæðum. Þá er um nokk- 5062 urt útlitslýti að ræða, innstætt auga og minni augnglufa vinstra megin. Ekki tel ég fýsilegt að reyna að laga þetta frekar með aðgerð. Það er því ljóst, að sjúk- lingur hefur hlotið nokkurt varanlegt útlitslýti, sem er þeim mun bagalegra sem hann er þetta ungur.“ Útlitslýtum er nánar lýst þannig í vottorðinu að vinstra augað liggi innar í augntóttinni en augað hægra megin. Þessu fylgi væg lokbrá þar sem vinstra efra augnlok sé 1-2 mm síðara en það hægra, þ.e. sjúklingur opni vinstra augað ekki jafn vel og það hægra. Þá er einnig nefndur dálítill dofi í vinstri kinn vegna lösk- unar á skyntaug í augntóttarbotni. Í vottorðinu kemur einnig fram að Björn Stefán hafi hlotið tvísýni og brot á augntóttarbotni vinstra megin sem gert hafi verið við á hefðbundinn hátt á háls-, nef- og eyrnadeild Sjúkrahúss Reykjavíkur. Niðurstaða. Atburður sá sem ákært er fyrir átti sér stað um kl. 4.00 aðfaranótt laugar- dagsins 1. ágúst 1998, var þetta verslunarmannahelgi. Fjögur vitni, Sigrún, Guð- rún, Sigrún Áslaug og Þórhallur, hafa borið hjá lögreglu og fyrir dómi að ákærði hafi verið heima hjá sér þessa nótt og að hann hafi ekki verið við drykkju. Tvö vitnanna eru úr nánustu fjölskyldu hans, móðir og systir og eitt er tvímenningur við hann. Framburður þessara vitna hefur verið nokkuð stöðugur og í samræmi, dálítil frávik þykja ekki þess eðlis að framburður neins þeirra þyki fyrir þær sakir ótrúverðugur. Framburður vitnisins Bríetar Óskar er ómarktækur. Við mat á framburði er hins vegar haft í huga að um náin ættmenni er að ræða. Sjónar- vottar að árásinni, vitnin Anna Rós og Brynjar Örn, þekktu ákærða ekki sem árásarmanninn við sakbendingu sem fram fór tæpum fjórum mánuðum síðar, þótt Önnu Rós þætti hann svipa eitthvað til árásarmannsins. Af vitnum og brota- þola er árásarmanninum lýst sem 18 til 22 ára, ákærði er fæddur árið 1971 og var 27 ára á þessum tíma. Honum er lýst sem ljóshærðum, líklega með litað eða aflitað hár. Ákærði er rauðhærður og vitni bera að hann hafi á þessum tíma ekki verið með litað eða aflitað hár. Lýsing á stærð og vaxtarlagi gæti átt við ákærða. Vitnið Anna Rós sagði árásarmanninn hafa verið í sinnepsgulum jakka og vitnið Brynjar Örn kvað hann hafa verið unglega klæddan, þau vitni sem spurð voru könnuðust ekki við að ákærði klæddist gulum jakka. Það sem helst tengir ákærða við atburðinn er að vitnið Anna Rós heyrði árásarmanninn kallaðan Óskar og að maður sem ekki var sjónarvottur taldi líklegt að þessi Óskar væri aðili „sem hefði verið rauðhærður en væri nýlega búinn að láta aflita á sér hárið og væri að æfa í World Class“. Ákærði er fyrst yfirheyrður 19. október 1998, í rannsóknargögnum kemur ekkert fram um háralit eða tengsl ákærða við World Class og ekki kemur fram að rætt hafi verið við manninn Svavar sem gaf fram- angreinda lýsingu. Samkvæmt mynd af sakbendingu hinn 27. nóvember 1998 virðist ákærði vera með sinn rétta háralit þar. Margir menn bera nafnið Óskar 5063 og þykir ekki verða á þessu byggt til sakfellingar. Ákærði hefur einarðlega neitað sök. Ósannað þykir að ákærði hafi átt hlut að líkamsárás á Björn Stefán Björnsson aðfaranótt |. ágúst 1998 og skal hann vera sýkn af háttsemi þeirri sem honum er gefin að sök í þessum ákærulið. Bótakröfu Björns Stefáns Björnssonar er vísað frá dómi. Um |. lið ákæru. Málsatvik og sönnunargögn. Aðfaranótt sunnudagsins 4. október kl. 3.44 var lögregla kvödd að biðskýli SVR í Lækjargötu vegna slagsmála. Þegar lögreglan kom á vettvang hafði stór hópur safnast saman og voru föt á víð og dreif um svæðið. Daginn eftir komu Gunnar Birkisson og Óskar Bragi Sigþórsson til lögreglu og kærðu ákærða fyrir líkamsárás í tilgreint sinn. Gunnar Birkisson skýrði lögreglu svo frá að hann hefði verið að skemmta sér ásamt eiginkonu sinni og vinum aðfaranótt sunnudagsins 4. október á Fógetanum við Aðalstræti í Reykjavík og hefði verið á leið þaðan eftir Lækjar- götu þegar árásin átti sér stað. Hann kvaðst hafa verið með Óskari Braga Sig- þórssyni, konu hans Ingunni Ástu Guðmundsdóttur og tveimur systrum hennar Hildi Björk og Selmu Eddu Guðmundsdætrum og konu sinni Jóhönnu B. Þór- hallsdóttur. Hann kvað þau hafa verið við biðstöð SVR í Lækjargötu og kvaðst hann hafa gengið við hlið Óskars Braga er þeir hafi mætt ljóshærðum manni, þreknum og taldi hann að Óskar Bragi og maðurinn, sem er ákærði, hefðu rek- ist lítillega saman. Kvað hann Óskar Braga hafa beðist afsökunar og þeir hafi gengið áfram en kona hans, Jóhanna, hafi verið komin lengra á undan. Kvað hann skyndilega hafa verið rifið í sig. Hafi hann snúið sér við og þá séð að þetta var maðurinn sem þeir höfðu verið að mæta, ákærði. Hafi ákærði spurt hann hvort hann væri „eitthvað að rífa kjaft“ og kvaðst hann hafa svarað því neitandi en ákærði hafi þegar kýlt hann eða sparkað í hann og hafi hann rotast við höggið. Kvaðst hann hafa rankað við sér upp við vegg þarna nálægt. Hann kvaðst hafa verið fluttur á slysadeild Sjúkrahúss Reykjavíkur. Í lögreglu- skýrslunni er því lýst að Gunnar sé með sár á vinstri kinn og gagnauga og hruflaður og marinn á enni og hafi verið saumaður á vinstra gagnauga en þar hafi verið tveir skurðir. Kvaðst Gunnar aldrei hafa séð umræddan árásarmann áður. Óskar Bragi Sigþórsson skýrði lögreglu svo frá að hann hafi verið staddur á Lækjartorgi ásamt nokkrum kunningjum sínum um kl. 3.30 hinn 4. október sl. Þar hafi ákærði rekist utan í hann og Gunnar Birkisson. Kvaðst hann hafa haft orð á þessu við ákærða en síðan hafi þeir gengið áfram. Hafi ákærði þá ráðist aftan að honum og skellt honum í jörðina. Hann hafi setið klofvega yfir honum og skallað hvað eftir annað í andlitið. Kvaðst hann strax hafa vankast við árás- 5064 ina og því lítið geta skýrt frá framhaldinu en hann taldi að Bríet Ósk Birgis- dóttir, sem var með ákærða, hefði einnig sparkað í síðu hans. Kvað hann lög- regluna hafa komið á staðinn og tekið niður nöfn aðila og flutt hann á slysa- deild til skoðunar. Brotaþoli Gunnar Birkisson kom fyrir dóminn og skýrði frá málsatvikum á sama hátt og hjá lögreglu. Hann kvaðst hafa gengið götumegin við Óskar Braga og ekki rekist utan í ákærða. Hann kvaðst hafa rotast og rankað við sér liggjandi upp við vegg og hafi ákærði þá setið ofan á félaga hans, Óskari Braga, og verið að kýla hann. Hann kvað sex spor hafa verið saumuð í enni sér. Aðspurður kvað hann hjúkrunarkonu hafa hreinsað og saumað sig en hann hafi ekki talað við lækni á slysadeildinni. Brotaþoli Óskar Bragi kom einnig fyrir dóminn. Hann kvað þau hafa verið að ganga eftir Lækjargötu í leit að leigubifreið þegar atvikið átti sér stað. Hann kvaðst hafa rekist utan í mann, sem þau mættu, og kvaðst hafa sagt eitthvað sem svo „það munar ekki um það“. Næsta sem hann viti er að árásarmaðurinn stekkur á Gunnar sem rotast og stúlkunni, sem hafi verið með honum, hafi lent saman við vitnið Hildi. Hann kvað ákærða hafa lamið höfði sínu á hné sér og síðan haldið honum með kyrkingartaki eða haldið hendinni að hálsi hans. Hafi Ingunn, kona hans, þá kallað að þau ættu fjölskyldu eða eitthvað í þá veru og þá hafi verið eins og ákærði „færi úr gír“. Hann hafi staðið upp og allt hafi verið búið. Hann kvað þetta atvik hafa komið sér illa. Hann kvaðst vera flugmaður og hafa verið að fara til útlanda daginn eftir en því hafi seinkað um þrjá mán- uði. Hann kvaðst hafa verið illa bólginn á augum og talinn rifbeinsbrotinn. Hann kvað ákærða ekkert hafa sagt á móti við athugasemd hans þegar þeir rákust saman. Hann kvað ákærða hafa tekið einhverja stelpu, sem hafi gengið þarna fram hjá, og skallað hana þannig að hún lá í jörðinni. Hún hafi hins vegar forðað sér af vettvangi en hann taldi að lögreglu hefði tekist að hafa upp á henni. Vitnið Jóhanna Bergmann Þórhallsdóttir gaf skýrslu hjá lögreglu sama dag og brotaþolar kærðu atvikið. Hún kvaðst hafa verið að skemmta sér með vinum sínum, þeim Hildi, Ingunni, Selmu, Óskari Braga og eiginmanni sínum á Fógetanum í Aðalstræti og hafi þau verið gangandi á leið þaðan þegar atvikið varð. Hún kvaðst hafa verið aðeins á undan hinum og hafi þá heyrt Gunnar, mann sinn, kalla á sig. Hún hafi litið við og séð að maður kýldi Gunnar niður og sparkaði síðan í hann einu sinni þar sem hann lá í götunni. Hún kvaðst hafa hlaupið af stað í átt að manni sínum og er hún kom þarna að hafi umræddur árásaraðili tekið kunningjakonu hennar, Hildi Guðmundsdóttur, og rifið í hana og kastað henni til. Hafi Hildur misst annan skóinn og hvítan pels sem hún var í. Hún kvað ókunna stúlku, sem hafi gengið þarna fram hjá, einnig hafa orðið fyrir árás af hálfu sama manns. Hafi hann rifið hana að sér og skallað hana með enninu í andlitið þannig að hún hafi hnigið niður. Hún kvað Gunnar hafa legið 5065 þarna slasaðan og hafi árásarmaðurinn verið kominn úr að ofan. Hún kvaðst þá hafa hringt úr GSM-síma, sem hún var með, í lögregluna. Árásaraðilinn hafi ráðist aftur á Óskar Braga og verið ofan á honum þegar lögreglan kom á stað- inn en þá hætt slagsmálum. Vitnið Jóhanna kom fyrir dóminn og skýrði þar frá atvikum á sama veg og hún lýsti hjá lögreglu. Hún kvað Gunnar hafa verið með tvo stóra marbletti og tvo sauma, sem hún hafi tekið úr í Amsterdam. Hún kvað einnig hafa séð mikið á Óskari Braga. Vitnið Selma Edda Guðmundsdóttir gaf skýrslu hjá lögreglunni 18. nóvem- ber 1998. Hún kvaðst hafa verið í fylgd með systrum sínum, Ingunni og Hildi, Gunnari Birkissyni, Óskari Braga Sigþórssyni og Jóhönnu konu Gunnars í októ- ber sl. í Lækjargötu. Hún kvað þetta hafa verið um helgi en kvaðst ekki muna dagsetninguna. Hún kvað systur sínar hafa gengið á undan ásamt Jóhönnu. Hún hafi gengið á eftir þeim og Gunnar og Óskar hafi verið á eftir sér. Hún kvaðst hafa tekið eftir pari, sem hafi komið gangandi á móti þeim, og hafi sér virst þau vera að rífast. Hún kvað þau hafa gengið hratt fram hjá og síðan kvaðst hún hafa heyrt Óskar segja eitthvað á þá leið hvort parið væri að flýta sér. Hún kvað parið hafa komið hlaupandi á eftir þeim nokkru síðar er þau voru á móts við Arnar- hól og hafi stúlkan sparkað í fætur hennar nokkrum sinnum. Hún kvaðst ekki hafa svarað fyrir sig og ekki vita hvers vegna stúlkan réðst að henni, stúlkan hafi blótað mikið og spurt hvað þau væru að gera við manninn hennar. Hún kvaðst hafa séð manninn, sem var með stúlkunni, í átökum við Óskar Braga. Hafi maðurinn verið ber að ofan og skyrta hans legið í götunni. Hann hafi setið klofvega á Óskari Braga og þrýst með framhandlegg framan á háls Óskars. Hún kvaðst einnig hafa séð Hildi systur sína sitja klofvega ofan á stúlkunni og halda henni en stúlkan hafi blótað og barist um. Hún kvað árásarmanninn einnig hafa skallað ókunna stúlku, sem hafi staðið við hliðina á henni, og hafi hún hnigið niður og hún hafi séð að það blæddi úr henni eftir höggið. Hún kvað lögregl- una hafa komið stuttu síðar. Hún kvað Gunnar hafa verið blóðugan í andliti og Óskar með glóðarauga á báðum augum og bólginn á báðum kinnum eftir átökin. Vitnið Selma kom fyrir dóminn og staðfesti framangreindan framburð sinn hjá lögreglu. Hinn 23. nóvember 1998 var tekin skýrsla af Hildi Björk Guðmundsdóttur hjá lögreglu. Hún kvað árásina hafa átt sér stað á grasi gegnt Arnarhóli þar sem Esso-bensínstöðin hafi verið áður en hún flutti að Geirsgötu. Hún kvaðst hafa verið í miðbænum með systrum sínum Ingunni og Selmu Eddu og þeim Gunn- ari, Óskari Braga og Jóhönnu. Þau hafi gengið eftir Lækjargötu í átt að Geirs- götu og hafi hún verið aðeins á undan hinum ásamt Jóhönnu og Ingunni. Hafi þau verið að leita að leigubíl. Þau hafi ekki vitað fyrr til en ákærði hafi komið aftan að hópnum og ráðist á Gunnar. Hún kvaðst ekki hafa séð glögglega hvað 5066 gerðist en Gunnar hafi legið eftir árásina á grasinu og ekki staðið upp meira. Hún hafði síðan séð ákærða ráðast á Óskar Braga. Hafi hann tekið um höfuð Óskars Braga og skellt því niður á hné sér. Stúlkurnar hafi farið að gráta og Jóhanna hafi reynt að ná sambandi við Neyðarlínuna. Hún kvaðst hafa séð ákærða liggja klofvega yfir Óskari Braga þar sem hann lá á bakinu í grasinu. Hafi ákærði haldið báðum höndum um háls Óskars Braga og hert að en Óskar Bragi hafi verið vankaður. Hún kvaðst þá hafa reynt að ná ákærða af Óskari Braga en hann hafi staðið upp og hrint henni í jörðina. Þá hafi komið stúlka, sem hafi virst vera kærasta ákærða, og sparkað í fætur hennar og kvaðst hún hafa verið með marbletti eftir þessi spörk. Stúlkan hafi látið öllum illum látum, sparkað í allt og alla. Hún kvaðst hafa náð taki á stúlkunni og náð að snúa hana niður í jörðina og halda henni þar. Síðan hafi verið eins og ákærði vaknaði úr einhvers konar trans, sem hann virtist vera í á meðan á þessu stóð, og hafði hann farið af Óskari Braga og hallað sér upp að lágum vegg sem þarna var. Óskar Bragi hafi verið með glóðarauga á báðum augum og mjög bólginn í andliti á eftir og Gunnar hafi verið með skurð yfir annarri hvorri augabrún sem blætt hafi úr. Hún kvað bol og kápu, sem hún hafi verið í, hafa rifnað. Hún kvað árásina hafa verið fyrirvaralausa og kvaðst ekki gera sér grein fyrir ástæðu hennar. Vitnið Hildur Björk gaf skýrslu fyrir dóminum og er hún í samræmi við það sem hún skýrði lögreglu frá og rakið hefur verið. Sama dag var tekin skýrsla af vitninu Ingunni Ástu Guðmundsdóttur. Hún mundi eftir atvikinu og taldi að hún, Jóhanna og Hildur hafi gengið á undan þeim Gunnari, Óskari Braga og Selmu. Þau hafi verið að ganga eftir Lækjargöt- unni gegnt Arnarhóli en höfðu verið að skemmta sér í miðbænum, þetta hafi verið aðfaranótt 4. október eftir lokun skemmtistaða. Hún kvaðst muna eftir því að þau mættu pari en hún kveðst ekki hafa veitt því sérstaka athygli. Næst þegar hún sneri sér við hafi hún séð Gunnar liggja á jörðinni, blóðugan í andliti og manninn, sem þau höfðu mætt skömmu áður, halda báðum höndum um höfuð Óskars og reka það niður á hné sér. Hún kvað þetta hafa gerst mjög hratt en Óskar Bragi hafi risið upp aftur og farið í manninn. Þeir hafi slegist en þessi maður hafi náð Óskari Braga undir sig og setið þannig að annað hnéð og hendur voru við háls Óskars Braga. Hafi maðurinn þrýst hnénu að hálsi Óskars og einnig hert að með báðum höndum. Hún kvaðst hafa hlaupið til og séð að Óskar var orðinn blár í framan og sömuleiðis varirnar. Hún kvaðst hafa sagt við mann- inn að þau Óskar ættu tvö lítil börn og beðið hann um að láta Óskar vera. Mað- urinn hafi þá brugðist við á einkennilegan hátt og hafi verið eins og hann vakn- aði úr einhverju annarlegu ástandi og hafi hann kippt að sér höndum. Hann hafi þá verið ber að ofan en hún hafi ekki séð hann fara úr bolnum. Kvað hún lög- regluna hafa komið fljótlega. Hún kvað Gunnar hafa verið illa farinn og ekki risið upp fyrr en lögreglan kom. Hún kvað bæði Óskar og Gunnar hafa verið 5067 með áverka í andliti eftir árásina. Hefði Óskar verið með glóðarauga á báðum augum og mikið bólginn í andliti og Gunnar verið með skurð á enni sem blætt hafi úr. Framburður vitnisins Ingunnar Ágústu fyrir dóminum var í samræmi við það sem hún skýrði lögreglu frá. Hinn 28. desember 1998 var ákærði yfirheyrður hjá lögreglu vegna þessa atburðar. Hann kvaðst kannast við þetta mál og að hafa verið á vettvangi ásamt kærustu sinni Bríeti Ósk Birgisdóttur. Hann kvað þau eitthvað hafa verið að ríf- ast þegar hópur fólks hafi gengið fram hjá þeim. Hann kvað stráka í hópnum hafa hreytt einhverjum óhróðri að honum og upp úr því hafi orðið átök þeirra á milli. Hann kvaðst ekki muna hvað það var sem þeir sögðu og hann kvaðst hafa verið mjög ölvaður og muna atburðarásina óljóst af þeim sökum. Hann kvaðst muna að þeir hafi verið tveir á honum og kastast til á grasfleti, sem þarna er, en þetta hafi átt sér stað gegnt Arnarhóli. Taldi hann að mennirnir hefðu síðan róað sig niður og þeir verið byrjaðir að tala saman. Hafi hann þá séð að Bríet lá undir einhverjum kvenmanni sem hafði tak á henni. Hafi hann beðið konuna um að sleppa Bríeti en hún hafi ekki orðið við því fyrr en lögreglan kom á vettvang. Nánar lýsti hann átökunum við þessa tvo menn á þann veg að hann hafi tuskast við þá og hafi skyrtan rifnað utan af honum í átökunum. Hann kvaðst ekki muna hvor þeirra hafi rifið skyrtuna utan af honum en eftir það hafi hann verið ber að ofan. Hann kvað mennina hafa gefið honum einhver högg á hægri vanga og hafi hann svarað í sömu mynt. Hann kvaðst ekki muna hvar hann kýldi þá. Það hafi verið mikil læti þarna og stúlkurnar, sem hafi verið með þessum mönnum, hafi hangið utan í honum. Hann kvaðst hafa verið blár og marinn á hægri vanga og með sprungna vör eftir átökin en hann kvaðst ekki hafa leitað á slysadeild vegna áverkanna. Hann lagði áherslu á að átökin hefðu byrjað með rifrildi og ýtingum þeirra á milli. Framburðarskýrslur vitnanna Gunnars og Óskars Braga hjá lög- reglu voru bornar undir ákærða og kvað hann frásögn þeirra og atvikalýsingu vera ranga að öðru leyti en því að hann kvað vel geta verið að hann hefði setið ofan á Óskari Braga og hann kvaðst ekki kannast við að hafa skallað einhverja stúlku eins og fram komi hjá vitnum. Hann hafnaði því að hafa þrýst með ein- hverjum hætti á háls Óskars Braga og að hafa skallað hann. Hann kvaðst hins vegar ráma í að einhver stúlka hefði komið að honum og beðið hann um að láta manninn, sem hann lá ofan á, í friði og kvaðst hann hafa orðið við þeirri beiðni. Að öðru leyti kvað hann frásögn vitna af átökum sínum við Óskar Braga vera ranga. Honum voru kynntar bótakröfur Gunnars Birkissonar og Óskars Braga Sigþórssonar. Hafnaði hann þeim báðum og taldi þær báðar of háar og vera van- reifaðar. Ákærði gaf skýrslu fyrir dóminum við aðalmeðferð málsins. Þar kvaðst hann kannast við þessi átök en hann kvað þau hafa verið tvö á móti mörgum og hafi 5068 hópurinn, sem þau mættu, ekki síður átt sök á átökunum. Hann mótmælti því að hafa kýlt og sparkað í brotaþola. Hann skýrði frá eins og hjá lögreglu og kvaðst hafa verið að rífast við konu sína Bríeti og fólkið, sem hafi átt leið þarna hjá, hafi farið að skipta sér af því og áður en hann vissi af hafi allt verið komið í slagsmál. Hafi verið mikill æsingur og öngþveiti. Hann kannaðist ekki við að þeir nafnarnir hefðu rekist saman. Hann kvaðst hafa verið drukkinn og hafi þetta fólk einnig verið drukkið og allir mjög æstir. Hann kvaðst ekki hafa þekkt þetta fólk og hann kvaðst ekki vita hver hafi átt upptökin að átökunum sem hafi byrjað sem venjuleg slagsmál. Hann kannaðist við að hafa setið klofvega yfir einum manninum en kannaðist ekki við að hafa þrýst að hálsi hans og ekki við að hafa slegið höfði hans á hné sér. Hann kvaðst sjálfur hafa verið illa marinn eftir átökin. Hann kvað stúlku hafa beðið sig að láta manninn í friði sem hann sat á og hafi hann gert það. Hann kvaðst hafa beðist afsökunar á eftir og hafi þau setið þarna saman í grasinu þegar lögreglan kom. Hann kvaðst ekki hafa séð meiðsli á hinum en sjálfur hafi hann verið með blóðnasir, marinn, með sprungna vör og glóðarauga en ekki hafa farið á slysadeild. Vitnið Bríet Ósk Birgisdóttir var yfirheyrð af lögreglu 30. desember sl. Hún kvaðst muna eftir þessu atviki. Hún hefði verið á ferð í miðbænum ásamt kær- asta sínum, Óskari Svani Barkarsyni. Hún kvaðst hafa verið drukkin og kvað þau hafa verið að rífast. Þegar þau hafi gengið í Lækjargötu gegnt Arnarhóli hafi þau mætt hópi fólks og hafi einhverjir í hópnum hreytt í þau ónotum en hún kvaðst ekki muna hvað hafi verið sagt, þau hefðu farið að rífast við þetta fólk og hafi slagsmál brotist út á milli ákærða og tveggja stráka úr hópnum. Hún kvaðst hafa hlaupið að þeim í þeim tilgangi að stöðva slagsmálin en þá hafi ein- hver stúlka rifið í föt hennar og hafi hún brugðist við með því að ýta stúlkunni frá sér með annarri hendi. Þessi stúlka hafi þá fellt hana í grasblett, sem þarna hafi verið, og sest klofvega yfir hana. Hafi stúlkan haldið í hár hennar og reigt höfuð hennar aftur en hún hafi legið á bakinu með stúlkuna klofvega yfir sér. Hafi stúlkan haldið henni svona niðri í einhvern tíma og löðrungað hana öðru hverju. Hún kvaðst hafa fengið áverka, bólgnað við hársvörðinn og fengið mar en ekki hafa farið á slysadeild vegna þessa. Hún kvaðst ekki minnast þess að ákærði og Óskar Bragi hefðu rekist saman en hún kvað þessa stráka hafa hreytt ónotum í þau. Þegar vitnið Bríet kom fyrir dóminn skýrði hún frá líkt og hún hafði gert hjá lögreglu. Óskar Bragi Sigþórsson fór á slysavarðstofu í framhaldi af atburðinum. Kom hann þangað kl. 4.17 hinn 4. október 1998. Í niðurstöðu áverkavottorðsins segir: „Sjúklingur kemur um nótt þ. 4/10 1998 og lýsir líkamsárás, sem hann varð fyrir og að hann hafi fengið högg í andlit og vinstri síðu. Ekki komu fram bein- áverkar á röntgenmyndum, sem teknar voru í seinni komunni þann sama sólar- 5069 hring, en hann var talinn vera með mar og yfirborðsáverka í andliti, mar á vinstri síðu og líklega með brot í tveimur rifjum vinstra megin í brjóstkassa. Var afgreiddur með bólgueyðandi lyf og verkjalyf og fékk endurkomutíma, en ekki er að sjá, að hann hafi komið í fleiri skipti en þessi tvö, sem hér er frá greint.“ Á sama tíma kom á slysadeild Gunnar Birkisson og í niðurstöðu áverkavott- orðs hans segir: „Gunnar er 36 ára gamall karlmaður sem lendir í ryskingum í miðbæ Reykja- víkur. Var sleginn í höfuðið og fellur síðan í götuna. Fær sár í andlit og hrufl á hæ. úlnlið. Það er enginn grunur um áverka á beinum. Sárin eru hreinsuð upp. Reikna má með að sár hans hafi gróið á 1-2 vikum og ekki líklegt að þau valdi neinum framtíðar útlitslýtum eða óþægindum.“ Niðurstaða. Ákærði Játar að hafa átt aðild að átökum við brotaþola aðfaranótt sunnudags- ins 4. október 1998 í Lækjargötu gegnt Arnarhóli, en heldur því fram að um slagsmál hafi verið að ræða sem brotaþolar eigi sjálfir sök á. Upplýst þykir að ákærði og kærasta hans, Bríet Ósk, annars vegar og hins vegar brotaþolarnir Gunnar og Óskar Bragi og vitnin Jóhanna, Selma Edda, Hildur Björk og Ing- unn Ásta hafi mæst í Lækjargötu gegnt Arnarhóli umrædda nótt. Ákærði og Bríet Ósk voru, samkvæmt því sem þau bera sjálf, að rífast og er þetta stutt með framburði Selmu Eddu. Óskar Bragi ber að þeir ákærði hafi rekist saman þegar þeir mættust og með framburði hans og Gunnars, ákærða og Bríetar Óskar þykir upplýst að Óskar Bragi sagði eitthvað við ákærða um leið. Gunnar telur að hann hafi afsakað sig, sjálfur kveðst hann hafa sagt „það munar ekki um það“ eða eitthvað líkt og Selma Edda kveðst hafa heyrt Óskar Braga segja eitthvað á þá leið hvort parið væri að flýta sér. Ákærði og Bríet Ósk segja þá hafa hreytt í þau ónotum og verið að skipta sér af rifrildi þeirra, hvorugt þeirra kvaðst þó muna hvað þeir hefðu sagt. Brotaþolarnir Gunnar og Óskar Bragi bera báðir að ákærði hafi ráðist fyrirvaralaust aftan að þeim. Gunnar segir ákærða hafa skyndilega rifið í sig, spurt „hvort hann væri eitthvað að rífa kjaft“ og síðan kýlt sig eða sparkað í sig þannig að hann hafi rotast. Óskar Bragi sagði hjá lögreglu að ákærði hefði skallað sig í andlitið og hann hefði vankast, en fyrir dómi kvað hann ákærða hafa lamið höfði sínu við hné sér og síðan haldið sér með kyrk- ingartaki. Vitnið Jóhanna kvaðst hafa litið við er hún heyrði Gunnar kalla til sín og séð hann um leið kýldan niður og síðan sparkað í hann, hafi árásaraðilinn einnig ráðist á Óskar Braga. Vitnið Selma Edda ber að hún hafi séð ákærða þrýsta framhandlegg framan á háls Óskars Braga þar sem hann sat klofvega á honum. Vitnið Hildur Björk kvaðst hafa séð Gunnar liggja í grasinu og séð ákærða skella höfði Óskars Braga á hné sér og síðan halda báðum höndum um 5070 háls hans og herða að. Vitnið Ingunn Ásta kveður Gunnar hafa legið í jörðinni þegar hún sneri sér við, hún kveðst hafa séð ákærða halda um höfuð Óskars Braga og reka það í hné sér og síðar sitja á Óskari Braga með annað hnéð og hendur við háls hans og þrýsta að svo hann hafi verið farinn að blána. Með vitnaframburði þeim sem hér hefur verið rakinn þykir sannað að ákærði hafi ráðist að brotaþolunum Gunnari og Óskari Braga og veitt þeim þá áverka sem í ákæru greinir. Þykir þessi árás hafa verið án tilefnis og fólskuleg, en ósönnuð er sú fullyrðing ákærða að fólkið hafi áreitt hann og vitnið Bríeti Ósk. Er ákærði fundinn sekur um þá háttsemi sem honum er gefin að sök í 11. lið ákæru og þykir brotið vera þar rétt heimfært til refsilákvæðis. Bótakröfur brotaþola, Gunnars Birkissonar og Óskars Braga Sigþórssonar, þykja ekki vera nægilega reifaðar né studdar gögnum á fullnægjandi hátt þannig að á þær verði lagður dómur og er þeim því vísað frá dómi. Refsiákvörðun. Ákærði er fæddur árið 1971. Hann var ekki orðinn fullra 18 ára þegar hann gekkst hinn 3. apríl 1989 undir sátt fyrir brot gegn 106. og 1. mgr. 217. gr. alm. hgl. Í fimm önnur skipti hefur hann gengist undir sátt, fjórum sinnum vegna umferðarlagabrota og einu sinni vegna áfengislagabrots og brots gegn 106. gr. alm. hgl., síðast var gerð við hann sátt 10. júlí 1997. Hann hefur fimm sinnum hlotið dóm. 14. janúar 1994 varðhald í 40 daga, skilorðsbundið í þrjú ár vegna líkamsárásar samkvæmt 1. mgr. 217. gr. alm. hgl., hinn 26. júní 1995 þriggja mánaða varðhald skilorðsbundið í þrjú ár fyrir brot samkvæmt sömu lagagrein, hinn 29. september 1995 fimm mánaða fangelsi fyrir brot gegn löggjöf um ávana- og fíkniefni, hinn 4. janúar 1996 fangelsi í fjóra mánuði fyrir líkamsárás samkvæmt 1. mgr. 218. gr. alm. hgl. og loks 28. mars sama ár tveggja mánaða hegningarauka fyrir brot samkvæmt sömu lagagrein. Hinn 29. desember 1996 var honum veitt reynslulausn í eitt ár á eftirstöðvum refsingar 110 dögum. Stóðst hann það skilorð. Eftir 18 ára aldur hefur ákærði því fjórum sinnum hlotið refs- ingu fyrir líkamsárásir, síðast árið 1996, og auk þess einu sinni fyrir brot gegn 106. gr. alm. hgl. Árás ákærða beindist gegn tveimur mönnum og þykir hafa verið tilefnislaus og vítaverð, alvarleg meiðsli hefðu getað hlotist af henni, en sú varð ekki raunin. Um ítrekun er að ræða og ber því að ákvarða refsingu samkvæmt 1. mgr. 218. gr. a, sbr. 71. gr. alm. hgl. með áorðnum breytingum. Refsingin þykir hæfilega ákveðin fangelsi í fjóra mánuði. Vegna sakaferils ákærða kemur ekki til greina að skilorðsbinda refsinguna. Ákærði skal greiða helming alls sakarkostnaðar. Málsvarnarlaun til skipaðs verjanda, Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, ákvarðast 120.000 krónur. 5071 Bótakröfum er vísað frá dómi. Hjördís Hákonardóttir héraðsdómari kvað upp dóminn. Dómsorð: Ákærði, Óskar Svanur Barkarson, skal sæta fangelsi í fjóra mánuði. Ákærði skal greiða helming alls sakarkostnaðar. Málsvarnarlaun til skipaðs verjanda, Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, ákvarð- ast 120.000 krónur. Bótakröfum er vísað frá dómi. 5072 Þriðjudaginn 21. desember 1999. Nr. 482/1999. — Guðmundur Snæbjörnsson (Jón Ólafsson hrl.) segn Guðrúnu K. Ottesen Ásu Snæbjörnsdóttur og Bergþóru Snæbjörnsdóttur (Ásgeir Magnússon hrl.) Kærumál. Dánarbússkipti. Ábúð. S sat í óskiptu búi um áratuga skeið eftir lát eiginkonu sinnar án þess að fá leyfi sýslumanns til setu í óskiptu búi. Hann seldi G, syni sínum, bújörð sína. Eftir lát S var kaupsamningnum rift með dómi af systrum G. Við skipti dánarbúsins reis ágreiningur um þá kröfu G, að hann hefði rétt til lífstíðarábúðar á jörðinni. Ágreiningur þessi var borinn undir dómstóla samkvæmt reglum laga um skipti á dánarbúum. Talið var að þær ráðstafanir, sem S kynni að hafa gert til að byggja G jörð- ina hefðu verið ógildar, þar sem skiptum eftir konu hans var ekki lokið. Ekki væri um það að ræða að hann hefði haft ábúðarsamning um jörð- ina í skilningi ábúðarlaga. Var kröfu G um viðurkenningu á rétti til lífstíðarábúðar því hafnað. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 11. desember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 14. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Suðurlands 1. desember 1999, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um viðurkenningu á lífstíðarábúðar- rétti á jörðinni Syðri-Brú í Grímsnesi, eign dánarbús Snæbjörns Guð- mundssonar, sem er til opinberra skipta. Kæruheimild er í 133. gr. laga nr. 20/1991 um skipti á dánarbúum o.fl. Sóknaraðili krefst aðallega viðurkenningar á fyrrnefndum ábúðarrétti og málskostnaðar í héraði ásamt kærumálskostnaði. Til vara krefst hann þess að málskostnaður á báðum dómstigum falli niður. 5073 Varnaraðilar krefjast þess að úrskurður héraðsdómara verði stað- festur og sóknaraðila gert að greiða sér kærumálskostnað. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur um annað en málskostnað. Sóknaraðili verður dæmdur til að greiða varnaraðilum málskostnað í héraði og kærumálskostnað, sem er ákveðinn í einu lagi eins og Í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur um annað en málskostnað. Sóknaraðili, Guðmundur Snæbjörnsson, greiði varnaraðilum, Guðrúnu K. Ottesen, Ásu Snæbjörnsdóttur og Bergþóru Snæ- björnsdóttur, hverri um sig samtals 50.000 krónur í málskostnað í héraði og kærumálskostnað. Úrskurður Héraðsdóms Suðurlands 1. desember 1999. Með bréfi dagsettu 28. september 1999 beiddist Ólafur Björnsson hrl., skipta- stjóri í dánarbúi Snæbjörns Guðmundssonar, þess að leyst yrði úr ágreiningi sem uppi væri við skipti á búinu. Var mál þetta þingfest 22. október og tekið til úrskurðar að lokinni aðalmeðferð 19. nóvember sl. Sóknaraðili er Guðmundur Snæbjörnsson, kt. 280933-3769, Syðri-Brú, Grímsnesi. Hann krefst þess að staðfestur verði lífstíðarábúðarréttur sinn á jörð- inni Syðri-Brú í Grímsneshreppi. Þá krefst hann málskostnaðar úr hendi varn- araðila. Varnaraðilar eru Guðrún K. Ottesen, kt. 230225-4439, Ása Snæbjörnsdóttir, kt. 261026-7919, og Bergþóra Snæbjörnsdóttir, kt. 281131-2429. Varnaraðilar krefjast þess að kröfum sóknaraðila verði hafnað og að honum verði gert að greiða þeim málskostnað. Málavextir. Snæbjörn Guðmundsson lést 19. júní 1984. Hann hafði misst konu sína, Hildi Hansínu Magnúsdóttur, 6. febrúar 1939 og kvæntist ekki að nýju. Aðilar máls þessa eru börn þeirra hjóna. Dánarbúið var tekið til opinberra skipta á árinu 1984 og er skiptum enn ekki lokið. Ekki er ástæða til að rekja gang skiptanna nánar en að skýra frá því að í lok júní 1992 var skipaður skiptastjóri til að annast skiptin, sem skiptaráðandinn í Árnessýslu hafði annast fram að þeim tíma. Með kaupsamningi dagsettum 26. júní 1982 seldi Snæbjörn Guðmundsson 5074 syni sínum, sóknaraðila Guðmundi Snæbjörnssyni, jörðina Syðri-Brú. Eftir lát Snæbjörns höfðuðu aðrir erfingjar mál og var salan ógilt með dómi Hæstaréttar hinn 9. desember 1993. Byggðist niðurstaða réttarins á því að skipti höfðu ekki farið fram á dánarbúi Hildar Magnúsdóttur, og Snæbirni hafði ekki verið veitt leyfi til setu í óskiptu búi. Í framhaldi af þessari niðurstöðu Hæstaréttar lýsti sóknaraðili þeirri skoðun sinni að hann hefði stöðu ábúanda á jörðinni. Á árinu 1995 var því beint til Hér- aðsdóms Suðurlands að leysa úr ágreiningi sama efnis og uppi er í þessu máli. Sú beiðni var dregin til baka í Janúar 1996 og höfðaði sóknaraðili almennt einka- mál á hendur dánarbúinu sem þingfest var 10. september 1997. Dómur var kveð- inn upp í héraði 29. október 1998, en með dómi Hæstaréttar 23. september 1999 var héraðsdómur ómerktur og málinu vísað frá héraðsdómi. Jörðin Syðri-Brú var seld til Stangveiðifélags Reykjavíkur með kaupsamn- ingi dagsettum 20. febrúar 1995. Sú sala gekk til baka, en áður hafði sú ákvörðun Grímsneshrepps að nýta sér forkaupsrétt verið ógilt með dómi Hæsta- réttar. Jörðin er því enn í eigu dánarbúsins. Málsástæður sóknaraðila. Sóknaraðili styður kröfu sína fyrst og fremst við 6. gr. ábúðarlaga nr. 64/1976. Hann hafi búið á jörðinni frá árinu 1982, auk þess sem hann hafi áður búið þar og rekið búskap ásamt föður sínum, Snæbirni Guðmundssyni. Ekki hafi verið gert byggingarbréf um jörðina, enda hafi faðir hans ætlast til þess að hann eignaðist jörðina. Því beri að líta svo á að hann hafi öðlast lífstíðarábúðarrétt á Jörðinni. Í greinargerð sinni í þessu máli vísar sóknaraðili í heild til allra málsástæðna er hann hafði uppi í máli því sem áður var rekið milli aðila og lauk með dómi Hæstaréttar 23. september sl. Þar voru ekki hafðar uppi sérstakar málsástæður á öðrum grunni en í þessu máli, en rétt er að taka hér upp lítinn kafla úr mála- vaxtalýsingu dómsins, sem byggð er að talsverðu leyti á lýsingum í stefnu máls- ins: Stefnandi var eini sonur Snæbjarnar en auk hans átti Snæbjörn fimm dætur sem erfa föður sinn. Stefnandi kveðst hafa verið með föður sínum alla tíð frá andláti móður sinnar en eftir að stefnandi varð fullorðinn hafi hann rekið Syðri- Brú við hlið föður síns. Eftir að stefnandi kvæntist hafi eiginkona hans tekið þátt í búrekstrinum og þau haldið heimili fyrir Snæbjörn. Stefnandi kveðst aldrei hafa þegið laun fyrir starf sitt, en hann hafi unnið að ræktun allra túna á jörð- inni Syðri-Brú og byggt þau hús sem byggð voru á jörðinni frá árinu 1974, þ. e. íbúðarhús sem byggt var árið 1974, hlöðu sem byggð var árið 1976, fjárhús ásamt kjallara sem byggt var árið 1974 og véla- og verkfærageymslu sem byggð var árið 1979. Samkvæmt vottorði þjóðskrárinnar sem stefnandi lagði fram var 5075 stefnandi búsettur að Syðri-Brú frá 1. janúar 1960 til 30. nóvember 1965, frá 1. október 1975 til 1. desember 1980 og frá 1. júlí 1982 til dagsins í dag. Frá 19. maí 1967 til 1. október 1975 bjó stefnandi að Heiðarvegi 10 á Selfossi, en stefn- andi kveðst jafnframt hafa rekið búskap að Syðri-Brú. Ástæða þess að hann hafi búið á Selfossi þetta tímabil hafi verið sú að íbúðarhúsið á Syðri-Brú hafi varla verið íbúðarhæft, en stefnandi hafi flutt að Syðri-Brú eftir að nýtt íbúðarhús var byggt. Málsástæður varnaraðila. Varnaraðilar taka fram að þeir hafi ekki amast við búsetu sóknaraðila á jörð- inni á meðan rekin voru ágreiningsmál um gildi kaupsamnings hans um jörð- ina. Kröfu hans um viðurkenningu ábúðarréttar hafi verið mótmælt þegar er hún kom fram. Varnaraðilar telja að tómlæti sóknaraðila um að fylgja eftir kröfu sinni hafi leitt til þess að ábúðarréttur hans sé fallinn niður. Liðið hafi þrjú og hálft ár frá því að kaupsamningur hans var ógiltur þar til mál var höfðað til viðurkenningar á meintum rétti. Vísa varnaraðilar hér til 33., sbr. 30. gr. jarðalaga nr. 65/1976. Varnaraðilar mótmæla því að sóknaraðili hafi öðlast ábúðarrétt. Slíkur samn- ingur hafi ekki verið gerður og ekki séu neinar forsendur til að sóknaraðili hafi öðlast slíkan rétt með öðrum hætti. Varnaraðilar benda á að lítill búskapur sé nú rekinn á jörðinni og að sóknaraðili hafi framfæri sitt fyrst og fremst af vinnu í þágu annarra. Niðurstaða. Því er í raun ekki haldið fram af hálfu sóknaraðila að faðir hans hafi byggt honum jörðina Syðri-Brú. Faðir hans seldi honum jörðina og sá gerningur var ógildur þar sem skiptum eftir móður sóknaraðila var ekki lokið. Sama væri raunin með aðrar ráðstafanir er Snæbjörn heitinn kynni að hafa gert um jörðina, þó sannaður sé vilji hans til að tryggja sóknaraðila aðstöðu til búrekstrar á jörð- inni. Dvöl og búskapur sóknaraðila á jörðinni eftir lát Snæbjarnar studdist í fyrstu við samning þann sem lýstur var ógildur og síðan við samþykki skiptastjóra dán- arbúsins á meðan lokið væri ágreiningi aðila um jörðina og ráðstöfun hennar. Í hvorugu tilfellinu er um að ræða ábúðarsamning í skilningi ábúðarlaga nr. 64/1976, þannig að vanræksla á að gera skriflegt byggingarbréf leiði samkvæmt 6. gr. laganna til þess að sóknaraðili teljist hafa öðlast lífstíðarábúðarrétt. Samkvæmt þessu verður ekki talið að sóknaraðili hafi öðlast ábúðarrétt með samningum eða einhverjum öðrum hætti. Verður kröfu hans því hafnað. Rétt er að sóknaraðili greiði varnaraðilum 120.000 krónur í málskostnað. Hefur þá verið tekið tillit til virðisaukaskatts. 5076 Jón Finnbjörnsson héraðsdómari kveður upp úrskurð þennan. Úrskurðarorð: Kröfu sóknaraðila, Guðmundar Snæbjörnssonar, um viðurkenningu á lífstíðarábúðarrétti á jörðinni Syðri-Brú í Grímsnesi er hafnað. Sóknaraðili greiði varnaraðilum, Guðrúnu K. Ottesen, Ásu Snæbjörns- dóttur og Bergþóru Snæbjörnsdóttur, 120.000 krónur í málskostnað. 5077 Þriðjudaginn 21. desember 1999. Nr. 493/1999. X (Arnar Sigfússon hdl.) gegn Akureyrarbæ (Baldur Dýrfjörð hdl.) Kærumál. Sjálfræði. Fallist var á kröfu um að X yrði svipt sjálfræði tímabundið, enda væri hún ekki fær um að ráða persónulegum högum sínum vegna geðsjúk- dóms. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 14. desember 1999, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 20. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra 10. desember 1999, þar sem sóknaraðili var svipt sjálfræði í sex mánuði frá 5. nóv- ember 1999. Kæruheimild er í 16. gr. lögræðislaga nr. 71/1997. Skilja verður kæruna svo að sóknaraðili krefjist þess að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi. Varnaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Samkvæmt 1. mgr. 17. gr. lögræðislaga greiðist úr ríkissjóði þóknun skipaðs verjanda sóknaraðila vegna meðferðar málsins fyrir Hæstarétti, eins og nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Þóknun skipaðs verjanda sóknaraðila, Arnars Sigfússonar hér- aðsdómslögmanns, vegna meðferðar málsins fyrir Hæstarétti, 20.000 krónur, greiðist úr ríkissjóði. 5078 Úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra 10. desember 1999. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar í gær að undangengnum munnlegum málflutningi, er til komið vegna kröfu Akureyrarbæjar-fjölskyldudeildar, kt. 410169-6229, Glerárgötu 26, 600 Akureyri, en með bréfi, dagsettu á Akureyri 4. nóvember 1999, krefst Baldur Dýrfjörð bæjarlögmaður f.h. sóknaraðila, Akureyrarbæjar-fjölskyldudeildar, að X |...1, þá dveljandi nauðungarvistuð á geðdeild Fjórðungssjúkrahússins á Akureyri, verði svipt sjálfræði þann lág- markstíma sem getur í 1. tl. 5. gr. lögræðislaga nr. 71/1997, þ.e.a.s. í 6 mánuði, vegna geðsjúkdóms, sbr. a-lið 4. gr. sömu laga. Skipaður verjandi varnaraðila, Arnar Sigfússon hdl., gerir þá kröfu að kröfu sóknaraðila um sjálfræðissviptingu verði hafnað og honum dæmdur málskostn- aður úr ríkissjóði að mati dómsins. Mál þetta var þingfest 5. f.m. Í beiðni sóknaraðila á dskj. nr. 1 eru raktar for- sendur fyrir beiðninni um takmarkaða lögræðissviptingu. Segir þar að varnar- aðili sé nú vistuð nauðungarvistun á geðdeild Fjórðungssjúkrahússins á Akur- eyri, skv. úrskurði Héraðsdóms Norðurlands eystra frá 21. október 1999, sem staðfestur hafi verið með dómi Hæstaréttar Íslands þann 29. október sl. Um for- sendur fyrir beiðninni er vísað til þessara úrskurða og framlagðra gagna í þeim málum. Jafnframt er vísað til bréfs yfirlæknis geðdeildar FSA frá 2. nóvember sl. Fram komi að forsendur séu fyrir áframhaldandi læknismeðferð varnaraðila, en vonir hafi staðið til að læknismeðferð yrði lokið áður en nauðungarvistunin rynni út 5. nóvember sl. Ljóst sé að svo verður ekki og sé því nauðsynlegt að óska eftir takmarkaðri lögræðissviptingu í samræmi við ákvæði 1. tl. 5. gr. lög- ræðislaga nr. 71/1997, en það sé forsenda þess að varnaraðili hljóti viðeigandi læknismeðferð. Varnaraðili hefur þrívegis komið hér fyrir dóm, þ.e.a.s. 5., 11. og 18. f.m., og við þingfestingu málsins þann 5. f.m. var Arnar Sigfússon hdl. skipaður rétt- argæslumaður hennar. Segir varnaraðili sig vera alheilbrigða og ekkert þurfa læknismeðferðar né sjúkrahússvistar við. Hefur hún dvalið áfram á geðdeild FSA, þ.e. frá 5. f.m. samkvæmt ákvörðun dómara. Verða nú rakin helstu gögn málsins. Í bréfi Sigmundar Sigfússonar yfirlæknis til deildarstjóra fjölskyldudeildar Akureyrarbæjar, dagsettu 2. f.m., sbr. dskj. nr. 23, kemur fram að varnaraðili hafi verið vistuð gegn vilja hennar á geðdeild FSA samkvæmt leyfi dóms- og kirkjumálaráðuneytis frá 14. október 1999 og hafi Héraðsdómur Norðurlands eystra staðfest réttmæti vistunarinnar 21. október sl. og Hæstiréttur Íslands 8 dögum síðar. Hafi varnaraðili tekið nauðsynleg lyf að læknisráði eftir töluverðar fortölur og aðhald og sé hún mun auðveldari í samskiptum en í upphafi vistunar á deildinni. Hugsun hennar sé þó enn mjög óskipulögð, hún sé óðamála og fari úr einu í annað í samræðum, geti ekki einbeitt sér að aðalatriðum. Sjúkdóms- 5079 innsæi hennar hafi ekkert aukist og hyggist hún útskrifast af deildinni strax og nauðungarvistun ljúki 5. nóvember nk. Síðan gerir yfirlæknirinn grein fyrir þeim lyfjum er varnaraðili fái. Síðan segir að sjúkdómsinnsæi varnaraðila sé ennþá ekkert þannig að hún muni hætta að taka þessi lyf þegar vistun hennar ljúki og allt fari í sama horf og áður. Vegna sjúkdómsins sé niðurstaða sálfræðiprófa á sama veg og hjá mjög greindarskertu fólki. Eðlisgreind varnaraðila hafi þó fyrir mörgum árum sennilega verið innan eðlilegra marka þar sem hún hafi lokið „High school“ í Bandaríkjunum. Ljóst sé að lögum samkvæmt sé ekki hægt að þvinga varnaraðila til að hlíta meðferð, sem henni verði áfram nauðsynleg um langt skeið, nema lögð verði fram beiðni um sviptingu sjálfræðis hennar fyrir dómi. Á dskj. nr. 26 liggur fyrir læknisvottorð Sigmundar Sigfússonar yfirlæknis, dags. á Akureyri 11. nóvember 1999, um andlegt heilsufar varnaraðila. Þar kemur fram að varnaraðili sé nú mun auðveldari í samskiptum en í upphafi vist- unar á geðdeildinni. Hafi hún tekið nauðsynleg lyf að læknisráði eftir töluverðar fortölur og aðhald. Hugsun hennar sé þó enn mjög óskipulögð, hún sé óðamála og eigi erfitt með að greina aðalatriði frá aukaatriðum, endurtaki í sífellu sömu atriðin, eigi erfitt með að hlusta á aðra og sé hvatvís í hegðun og hugsun. Sjúk- dómsinnsæi hennar hafi ekkert aukist og hyggist hún útskrifa sig strax og nauð- ungarvistun lýkur. Vegna skorts á sjúkdómsinnsæi hennar sé fullljóst að hún muni hætta að taka lyf sem henni séu nauðsynleg eftir útskriftina og allt fari í sama horf og áður. Fyrir liggi niðurstöður sálfræðilegs mats Rúnars H. Andra- sonar, klínísks sálfræðings, á varnaraðila, dags. 4. nóvember 1999. Hafi matið beinst einkum að vitsmunum og persónuleika. Á persónuleikaprófi komi fram einkenni sem benda til þess að varnaraðili eigi erfitt með að takast á við vanda- mál daglegs lífs. Hún sé tortryggin og hafi tilhneigingu til að einangra sig félags- lega. Þá sé samskipta- og félagshæfni hennar ábótavant. Í greindarprófum hafi komið fram nokkuð bágborin vitsmunastaða, sem var innan marka þess sem kallast jaðargreind. Frammistaða hennar bendi til þess að aðeins 4% einstak- linga á hennar aldri séu verr staddir en hún. Þetta komi nokkuð á óvart með til- liti til þess að hún hafi að eigin sögn lokið prófi úr framhaldsskóla, þ.e.a.s. High school, með ágætiseinkunn. Sé það rétt hafi vitsmunastöðu hennar hrakað síð- ustu árin. Ljóst sé þó að núverandi sjúkdómsmynd hennar hafi neikvæð áhrif á frammistöðu í sumum þáttum greindarprófa og væri því æskilegt að endurmeta vitsmuni hennar eftir að hún hafi hlotið sjáanlegan bata eða verulega hafi dregið úr sjúkdómseinkennum í kjölfar meðferðar. Það er mat yfirlæknisins að varnar- aðili þarfnist 1-2 mánaða sjúkrahúsvistar til að ná viðunandi bata og í kjölfar þeirrar vistar væri nauðsynlegt að hún hlítti læknisráði um lyfjatöku um margra ára skeið til þess að viðhalda árangri meðferðarinnar og halda sjúkdómsein- kennum í skefjum. Þar sem það kunni að vera áhorfsmál hvort vanheilsa og 5080 meðferðarþörf varnaraðila séu næg rök til að svipta hana tímabundið sjálfræði bendir yfirlæknirinn á þann möguleika að fá utanaðkomandi geðlækni til að meta geðhagi varnaraðila. Með bréfi dagsettu 15. f.m. óskaði dómari þess að Tómas Zoéga yfirlæknir léti dóminum í té sem sérfræðingur í geðlæknisfræði skriflegt og rökstutt álit um hvort geðheilbrigði varnaraðila væri svo komið að hún væri ekki fær um að ráða persónulegum högum sínum vegna geðsjúkdóms. Dóminum barst vottorð ofangreinds geðlæknis í gær, en það er dagsett 3. þ.m., sbr. dskj. nr. 28. Í því kemur fram að hann hefur kynnt sér öll gögn þessa máls, auk þess lesið sjúkra- skrá varnaraðila á geðdeild Fjórðungssjúkrahússins á Akureyri og talað við og skoðað varnaraðila á geðdeild FSA þann 3. desember 1999. Í vottorðinu rekur læknirinn málavexti og viðtal og skoðun. Kveðst hann hafa talað við varnarað- ila á geðdeild FSA að morgni 3. þ.m. Í byrjun viðtals hafi varnaraðila verið gerð grein fyrir eðli viðtalsins og að læknirinn myndi gera dóminum grein fyrir nið- urstöðu þess. Hafi varnaraðili engar athugasemdir gert við það. |...| Síðan segir í vottorðinu: „Álit: Við skoðun á X og samanburði við það sem hefur verið ritað um hana fyrir síðustu innlögn í byrjun innlagnar, er ljóst að meðferðin hér hefur bætt líðan hennar og róað hana. Enn eru þó engin merki um sjúkdómsinnsæi, hugs- anir eru á köflum laustengdar og framtíðaráform óljós og virðast óraunhæf. Greind metin í klínísku viðtali sýnist vera neðan meðaltals. Niðurstaða: Þrátt fyrir nokkurn bata er X enn haldin alvarlegum geðsjúk- dómi, sem hefur augljóslega veruleg áhrif á getu hennar til sjálfstæðrar búsetu og á aðra persónulega hagi. Hún er enn ör, sem kemur fram í laustengdum hugs- unum af og til. Mikil afneitun á núverandi og fyrri veikindum og nær alger skortur á sjúkdómsinnsæi veldur því að hún sér ekki nauðsyn á áframhaldandi lyfjameðferð. Útskrift nú hefur því að öllum líkindum þau áhrif að fljótlega mun sækja í sama farið og fyrir núverandi innlögn. Undirritaður styður því fram- komna kröfu um takmarkaða lögræðissviptingu. Ofanritað er skrifað að lokinni skoðun í dag og eftir að undirritaður hefur kynnt sér gögn málsins.“ Álit dómsins. Með vísan til þess sem að framan er rakið telur dómurinn sannað, að X sé ekki fær um að ráða persónulegum högum sínum vegna geðsjúkdóms, sbr. staflið a 4. gr. lögræðislaga nr. 71/1997, og með vísan til 1. tl. 5. gr. sömu laga fellst dómurinn á að hún verði svipt sjálfræði í 6 mánuði frá þingfestingu máls þessa 5. nóvember 1999. Málsvarnarlaun skipaðs réttargæslumanns hennar, Arn- ars Sigfússonar hdl., kr. 40.000, greiðist úr ríkissjóði, svo og annar málskostn- aður. Úrskurð þennan kvað upp Ásgeir Pétur Ásgeirsson héraðsdómari. 5081 Úrskurðarorð: X, {...), er svipt sjálfræði í 6 mánuði frá 5. nóvember 1999 að telja. Þóknun skipaðs verjanda hennar, Arnars Sigfússonar hdl., kr. 40.000, greiðist úr ríkissjóði. Allur málskostnaður greiðist úr ríkissjóði.